Мүсрепов Ғ. Кездеспей кеткен бір бейне

IIII.’IIK кутш турган снякты. Улкен 6ip дэу1р Абай едк ЕлД>Н iprec i opi 6epiK, api ж аца багытта калангалы тур- ганда казаны арбанын 6ey-6eyi, сэры атаннын куГпс кайтарысы е н д т жырра аркау бола алмаса керек. Тол- басыныц G3i салдыр-салак болса, оран е.'пктсуиплер кан- дай куйге ушырамак? Монна Л иза да, Онегин де, acipcce, ез топырагында Tipi кездескен Аклима бейнеб де акын- га 6ip курдел1 ой салыпты д а, айыкпас дерт болып жабысыпты. Акын сол дертгащ Tipi бейнесш тары 6ip кч- руге асыгып келедк Баягы бейне калпында ма, элде 6ocaFa муны бузып ж 1берд! ме екен, акын буран да кайгырып келдк Томы- рык мщез топастык кандай бейненi болса да бузып-бул- Д1рмей койран емес. Бузылса ама.пы кейсы? Перпнтедей кунэсыз жасты ц кун болтаный перед! де... Эй, осы 6ip куррыр ой кайдан сап ете туей ?.. Ш ыи-ак кун болранын кермесем жарар едк Ж олауш ы лар 1здеген елдерше ара конып ж етп. Кун ецкейш калган итак. Улкен келд|' айнала KOHFan ауылдар алшак-алшак оты|). Елде 6 ip суренбздш бары ссзи ед к Аттылы-жаяу адам кертнбейдк ш улаган, ойнаган бала кершбейдт. Ж ер ошактан ту-Tin кершбейдй Мал 6 i‘t- кеи ез б е т г е н жайылып, ез бетгмен кеип бара жат- Кайсар уш ауылдан копалка сурап 'едк ешюм кон- дырмады. — Д ер тЬйз бар, кара ш е ш е т й з бар... Акырында Кайсар Аклнманын узатылып барган — пушык ©cin аулын койшыдан аныктап алды. — Сон ау турган ауыл... 6ipeyi шала ж ы ры лрэн, 6ipcyi орнында, ci<i уй тур гой... Сол... Эй, бярак ол ауыл кыры- лып калган шыгар... Еркебулан атка такымын кысып тез ж урш кета. Онаша турган ек! уйге жеткен сон копалка да сураткаи жок. Аттан ceKipin тусгп уйге кгрдг Аттарды байлап бегелш калган Кайсар едэ>чр кенлпп келдк А лдакаш ан сенген, кул1 суынран оттын басында Отарбайдын уймнде кездескен москал эйел отыр. О н ж ак­ та курулы турган кок торгын шымылдыктын етек жагы flipi.nflen кояды. 1ш1пде 6ip Tipi адам бары байкалады. Катып-мулг-in отырган москал эйел: — Ш ырактарым, кай баласындар?.. Бул уйде шешек барын бктмей келгеи жоксындар ма?— дедк 60

— Б ш п келдж , женеше... — Шешектен корыкпай журген кай баласындар?— деп эйел тары кайталады, — М енщ атым Е р к е бул ан .. Ж олдасымныц аты Кай- с а р .. Ш ымылдык бурыирысынап r©pi де елеу.и'рек Aip ет1п калды.. — Кайсарды б 1лем.. BipaK, дордыр жанра аралас- пандар деп кетш едк.. — Онда амал не, аттанамыз да... Шымылдык, iuiinen шыц еткен д ауы с естйпдй Улкен рояльдын ен бш к пернесш 6ipey басып калып, шын еткен дыбысты ж 1бермей устап тургандай. Акын ж ур ег1 куа- нып KCTTi. Эйел даусы. Аклнма даусы!.. Tipi екен. Бар скен байрус бала... Кондырмай отырран шешес!не де, «аттанамыз да» деген акынра д а карсы лык 6iflflipin жатыр: — «Кетпецдер, кетпендер!..» — Мен uieuieKTi талай eicripreH адаммын... Сен калай едщ ?— дед1 Еркебулан K,aiicapFa карап. — Ойбай, Ерке-ага-ау, мен деген, ycTi-басым шубар жыландай теп-тенбкя, шешектен коркуш ы ма ед1м! — Ендеше, женеше, 6i3 6yrin осы уйде болармыз. Bi.3 уш-in корыкпаньгз. KeMnip жарайды дегеи ж ок, самауырын к о т е р т дала- га uibiFbin KeTTi. Кайсар атып турып шымылдык iminc барды. — Аклима! Аклнма кы цк еткендей Fana дыбыс берд!. Yi\"i imiHe ыстык тер nici бурк ете т уст 1. — Аклнма! — 1н-ц... — Аклима дейм!п. Калайсыц, бауырым? — 1ц-н... — Кайсар, мазасын алмай, 6epi кел! К айсар шымылдыктан жылап шыкты. в к с т , eiiipen, булыгып жылайды. Ж аксы керед1 екен. Эттен, Совдеп Aayipiiiflc кездеспегендерцци кайтей1и... — Ерке-агау, Аклимаиы 1здеп барайык, деген1цдб куанып кетш ед1м-ау!.. Кайсар солкылдап жылап, далара шырып кетт!. Аклн­ ма шыц CTKi3in тары да дыбыс бердк Ш акырып жаткан 51

си як гы, ил устж де ж атканда эдет-гурыпты аттап кетсе Hcci бар? Еркебулан шымылдык шлне барды. К еу д е а кетершп-басылып, демш тез-тез алып жатыр. Бетш кызыл шубар шалымен жауып алыпты. К,отыр ба- сып кеткен б 1легше Еркебулан колын апарып едь тамы- ры дж-дш, з 1рк1лдеп согып жатыр екен. — Корыкпа, карагым. Жазыласын... ЭдеГм !здеп кел- д!м. К,ашан жазылганынша, касында боламын,— дед1 Еркебулан. — 1н-н... Лклима кешеден 6epi мецдеп кеткен. Ж ас дене эл1 алысып жатыр. YcTi-басын тугел жайлап кеткен кара шешек жешп барады. Kyfteyi ел шетше шешек келш ара- ласканда-ак калата кашып кетш едк aai кайткан жок. К уй еуМ н 6ip iHici, 6ip карындасы бар едк eKeyi де кан- тыс болды. Kepmi ауылдын 6ip ж е ар ufleai келш, сусын 6epin, тунде кузетш отырушы едк Аклиманын ез memeci келген сон, о д а жоламай ксттк MiHe, ею кун шешешмен тана калды... Еркебулан мен Кайсардын !здеп келгеш 6ip сэтке сауыктырып ж 1бергендей едк Кыз ж у р е п т н 6ip тукш- ршде Еркебулан акын ылти ж уретш . Неге ж ур, неге сактап ж ур, оны Аклиманын ез1 де бшмейдь О л ж ас акынды 6ip-aK рет босагадаи сыгалап кердк Еркелете шертш, домбыра тартып отыр екен. Елге жайылып кет­ кен атаплна карай кел1с1мд1 жшгг, кызыгарлык ж т т ... Сол 6ip кеш сауы к кызыгымен втер деп ум 1ттенш едГ, ел1ммен тына ж аздады. Егер Аклима акын болеа, керкемдж бей н еа екен деп Еркебуланнын езш ай- тар едй Ж аратылысы акын, отырыс-турысы, 6api акын... Сондай акыннын !здеп келген! ауру жанды cepriTin те хибердь кулатып та Ж1бердк Онсыз да вл!ммен арпа- лысып, лапылдап согып, согысып ж аткан ж ас журек тулап кет1п едк Енд1 сонын аягы кауш ке карай б1ржола бет алган тэр1зд1. — Шымылдыкты тумшаламай, ауа келсш, ашып кояйын ба? Аклима дыбысы бул жолы д а шын етш шыкты. Ашпа деген i, сиякты. — Ж арайды, ашпайын... — 1н-н... 52

Жарым ец, жарым тустей жанталас шакта Аклима ойы 6ip куанышты жайларына ауысып Kerri. Иагыз 6ip жалрызсыраран шарыида Ерке-агасы келд1 рой! 1здсп к е л т т к . Ж аксы Kepreni Foil! Еркебуландай акын, Ерке- буландай ж 1г1т мацразы !здеп келген кыздыц нс арманы болар! Армансыз е к е н с т , Аклима. Оны мен де 6ip е.шм- иен алып калып ед1м, ол да меш ол!мнен алып калуга кслшть.. Кашан жазылранша касыцда боламын демед1 ме! Акын жазбайтын ауру бар дей м ю н !.. Ертекге дей!н жазылып кетсем, кешке таман барлык ауылдыц кыз-боз- баласын шакырып, шылдакана ж асаймын... А кбала, сен буг1н-ак шакыртып койшы. Bopi де келсш.. Еркебулан домбырасып шертш, он жарымда отырады. Кыздар-ау, келш калдыцдар ма! Т уу, ж ур ег1м жарылып кетер ме екен!.. Bapiimi де сагынып калыппын... Ботен 6ipeyflin босагасында шэу болып калып е д 1м... Ерке-ага, шылда- кананы бастап ж !берпиз1ш .. «Сурш а кызды» айтыныз... — Тускенде сеи eciMC, беу карарым-ай, Кушактаи кос жастыкты жылараным... Азы рак суйенш отырайын ба? Суйенейш, aFa... Аркам куйiп кетер ме екен!.. Epin, балкып бара жаткандаймын... Кайсар, «К,ара кезгс» салшы. Ж аксы айтушы едщ рой... Не, солай, шыркай сал. — Кара-ау Кудай-ау, мундай куанышты шылдакана керермш деп кашан ойлап ед1м! Арманым ж ок, апа... Неге жылай- сыц, апа? Акын куш агынан кызранбай-ак кой... Бул ку- нэсыз куш ак. Е, куа н ра ш тн жылайды екенсщ рой... Ерке-aFa, суйей 6epuii, ei<i колыцмен куш актап суйе- пм!.. Кулап барам, Ерке-aFa... Ерке-aFa, К айсар, апа! Кайда алыстап кетпндер?.. Апа, неге булдырап бара- сын!.. Осыдан кейш Аклиманьщ eci Kipren жок. Ж урек арпалысы бэсендей бердн Акын кулагы нда тагы 6ip рет hiы ц еткен ж щ ш к е де нэзш ун калды. Керкемдштщ Tipi бейиесш !здеп келген акын Акли- маныц жузше карай алган жок, коре алган жок. Бетш жай жауып алды flefiMicin... Корасан копарып, сокалап ксткен1 де... Keprici келсе былтыргы нурлы бейненщ 53

бузылып кеткешнен баска н е т керед1? Акын соя бейнен! бузбай-булд!рмей, 6Mip боны журегшде сактауга алып KeTTi. VIII Акын заманына ырза, заманы акынына ырза 6ipa3 жы.пдар eTin KeTinTi. Заман тас iprerin калап ал ь т, енд1 кат-кабаттап бшктеп барады. Айбынды, дйбатты заман. Акын мылтыгын тастаралы да, мылтыктан Heflin кол- тырын керген сэры сапиян портфельд1 тастаралы да едэу1р жылдар етш KeTinTi. Бурын сал бекселенш, шу- батылып ететш айлар мен жылдар от арбадай заулап етш жатыр. Урандар icne айналран жылдар келд('. 1стей- Mi3, орнатамыз дейтш урандар орындалып жатыр, icre- лш жатыр. Ш эшрттер eein канат какты. AFa акыннын жауапкер- mi.niri молая TycTi. Ecni урандарра жана урандар косы- лып, icne ic косылып, e 3i орнатыскан ж ана заманы кун санап жана тшектер коя бастады. Заманьп от ap6aFa, адам ойынын есуш а с п а т а ушумен тенейтш акыннын ез елендер! де уакыт тшегш толыктыра тусш жатыр. Ш эшрттершен де ж ана леб!здер, екпш д1 ле(йздер шыр.ч бастады. BipaK, ж ана дауы старда ж арыкшак кеп... Тел- басы атанудьщ ж ауапкер ш ш г! ылри !зденуд1, жана KymTin алды-артын h.tfh шолып отыруды керек стедк Keiueri отар елдщ Kemerici мен 6yriHrici, 6yriHrici мен epTenrici ж алгаса алмай жатыр. Узш-узж. Акын сез! ecni шекараларды бузып етш, шарыктап кеткен агайындар бар. Акыннын эр ce3iH алтын керш калган ш этрттер! бар, елжтеуийлер! бар. Сол шамада- гы е з сездерш алтынга баралату уппн aFa акыннын эр свзп! кетере багалайтындар кебейш барады. Акын буган катты наразы. Сыртка паш етпегешмен езнпн кеп елендерш е e 3i наразы. ЭЫресе, кептен армян еткен сыры кеп, жан-ж акты бейнелер жасауды колра

алмай жургенш е на разы. Бата алмай ж ур ме, болмаса, анау 6ip озгеге сезйтмес epiKei3 туртпек оралмай ж ур ме?.. Акын ол арманын еш уакы тта умыткан емес. ©Mipre жанастыра алмай жур. К,ызу OMip созымды шыгармалар- га мойын бургызбай келгеш де бар. М онна Л иза, О не­ гин, кездеспей кеткен 6ip бейне енд! акынды ж агадан ал- гандай едн Ж аз, жазасын!.. Айтпакшы, кездеспей кеткен 6ip бейне деген нщ оз5 дурыс па осы? Одан артык ойына ж абыскан бейне бол- ды ма? Ж о к кой! Т а у к е з т кететш кешю жацгырык, сияк- танып, онынды ойга-кырга суйреген 6eftneni кездеспей кеткен деуге бола ма екен? Ж о к , ол акыннын жан- ж урег1не б!рдей Kipin алып, коп 1зденуге туртш салып отыратын бейне, 6 ipre ж асасы п келе ж аткан бейне. Ойланып кар аса, коп сырлы, коп тартысты OMip акын- нын ез басынан откен екен. Сон ау совет туын кетерген куннен бастап 6yrinri кунге деЙ1Н алып келсе, ен 6ip уды дэу!рд1н ecKepi'Kiiui ж асалгалы тур емес пе? К,аламнан бастап мылтыкка ауыскан, мылтыкты тастап каламын колга канта алган flayipi акын ойына бар салмагымен оралды. Ерл!кт1н де эр Typi, езд1кт!и д е эр Typi сиыска- лы тур. Кездеспей кеткен бейне де сол ш аткал ан жол- д а кездеспед! ме? О л бейнеш не уш ш арман е т т ед>? Кесек шырарма yiuin арман еткен. Кокыр iiiipfle домбырасын тартып, акын ofiFa кет!п отырган. Осы ойды домбыранын кай nepneci айтып ж ь 6epreni е с1нде ж ок. домбыраны суйей салып, акын жа- зура отырды. Ойда журген кыап екен, буркыратып жазып кетт1. KiTan атын ойланбастан-ак «Танталас» койды. Бастан откен, ойдан откен, таразы корген OMip т 1збек- т 1збег1мен калам Fa оралды. Акын б!р терен тен1зден лсу- 3!п отуге бел байларандай, оз!не-0з! суйс!н!п, бакытты б»р cepniH тапкандай. Ж ар ауы келген бэйге атындай сыррып, богелмей жазатын болды. Апыр-ау, адам мшез! эртурл! эрекетте ашылады екен- Б5

ау!.. Таптык танбалар кыздырып баскан тем ip i3i емес, !ште жатады екен. Акын кейде куйд1ре, ксйде кулд1ре жазады. Кектешп жазрап беттершде катал KeciMflepi бар. Ел1'м, казагым дегендердщ 6api б 1рдсй дос емсс, кас болып шырып жатыр. 0 3 i yiuin кектесуд! б!лмейтш акын ел кегше келгенде KeaiciMi ж ок екен. «Тайталас» жарияларанпан кейш акыннын жауы кебешп KCTTi. Сын жазады, арыз жазады, веек тарата- ды... «Тайталаста» сыналатындар нарашылы-жиенд1 бо­ лып акыннын сонына Tycin алыпты. Акын кунде он т а к ­ ты ха т алады. I<e6i акынга айбар merin жазылран. «Ка- ламнан да OTi<ip кару барын умытпа!» деп жазыпты 6ipeyi. «Еркенщ де ecin юрп'зерм!з!» деп екшнй 6ipey жазыпты. Eiifli 6ip e y «Жазымпазым, жазудан сазайын бермсе, екпелемессщ!» дептк Акыннын ез философнясы болатын. Ж амандык пен ж об1рд1 жинай берген адам жазушы бола алмайды дей- TiH. Сопдыктан жанарыдай жэб(р хаттарды жинай бер- мей, шала окиды да отца тастап Ж1бередь Ен api кетсе, езу тартады да умытады. Ондай домалак хаттарды 6ip рет тексеругс де ж 1берген емес. Акын эр кездег1сшдей, домбырасын mepTin, oiiFa KeTin отыр. «Тайталастыи» eKiHmi итабы н ойланады. Bi- piumi м тапка жазылран сындар, 6ipi мактаган, 6ipi боктаран, карама-карсы eni ж акты болды да, акынра он сала алмады. Сол сындарды акын вз таразысына тартып отыр. Домбырадан д а сыбыр кутедк Терезе ашык, т а м жагылмараи. Терезе алдындары CKi алма агашынын ж ем ттер ! ауырлап, бутактарыи то­ мен шп бара жатыр екен. А уа райын болжап отыратып рылымн станциямыздын айтканын кейде OTipiKKe шыра- ратын одсД бойынша, ап-ашык кун бузылып ж уре бер- д к М елд 1р квк аспанды Kip баскандай, буртиган-бурти- ран булттар квтер ш п, несер келе жаткан белг!сш бе­ реди Ж ап-ж асыл араштар конырайып барады. Kemi<i

жазулары еш мд1 болушы едк мыиа несер ж азпдзар ма екен... Акын саусактары домбыранын сагалык пернелсрш- де. Осы тустан косарлана шыгатын ундер акынра ылри ой салады. Астыцры-YCTinri ш е к те р д ш ундер1 осы caFa- лыкта косыла шыкканда акынга калан ж азуды н тары 6ip сырын сыбырлайтын сиякты. У ндеепк деген eni да- уыстын 6ipaefljriri емес, ен KeMi ею тур л 1 дауыстын киы- суы емес пе? С ез керкемд!г1 д е осы мшездес. Bip сез 6ip сезге жарырын да Tycipin турады, келенкес!н дс Tycipin турады. А к бояу, кара бояу, кызыл бояу жымда- са алмай жеке-жеке турса, онын аты плакат кой! Ие, бояулар ундесНгк дыбыс ундесПгк керкем сез ундест!г! акыннын эл! менгерс коймаган жактары екен. Бейнелеу дсгенн!ц 03i сала-саламен келш туйьпетшж акын бурын да флетш . Енд! улгайран кезш де ез!н-ез1 каталы рак сыпанотыр. Домбыра кынкылы акын ойын элдекайда алыска алип Kerri. Туйе ж ун шекпеш жауырын ортасынан как айрылган Б!ржан кез алдына келдк /Косил кеткен акын капы акбоз аттын жаялыгын жуып KeTinTi. Ердщ канжы- гасынан жерге кан тамшылайды. Ожар кара поштабай Б1ржаннын колынан домбырасын жулып алды. Д ом бы ­ ра rneri у з ш п кетть Д ы н е т т узьлдь «Узьлд!м-ау!» деп ынырсып узм д к — K epinrenre араш а тусга нен бар едП— деп Ж ан- бота Б 1ржаннын езш е урсы п тур. Ие, ол сыйласынын поштабайы, сыйласынын айтагы. Д андайсы ган поштабай iueri ш убатылган домбыра- мен Б|‘ржанды тары 6ip ypyFa ынрайланып к е гп . ©3ine тимей, акбоз аттын басыиа тисе де улкен атак кой! Поштабай океане ж алгаса онын баласы коян жырык кез алдына келдь Кайсар айткандай cinipi куйш аксак болып калды ма екен? К айда екен? Tipi болса баягы ке- rin кешт! ме екен? Э лде бузакы баласына ам ан ат eTin калдырды ма екен? Соткар бала енд1г1 сойталдай ж 1г1т болтан шырар-ау... 57

Акын саусактары эл1домбыранын саралырында отыр. Енд1 абанласа домбыра: — «Ж а-а-ан-бо-та, осы ме ед1-ау влген жер1м!»— деп отыр скен. Жалрыз осыны кайталай 6epinTi. Б 1ржаннын шыркау эний екенш жаксы бкпетш акын сол шыркаура жетюзем деп домбыранын куларын элсш- эл1 бурай бергеш eciHe де келмепть Астынры шек сырт етш у з ш п кетт1. «Уз1лд1м-ау!» деген Б 1ржан домбыра- сынын yHi куларына келдк KeuiiriHKipen жанган кала шамы уй iuiiHe мол жа- рырын туЫрдк Акын домбырасына ж аца iuieK тагып алып, кай та та ртып K erri....

Эцпмелер

Б1Р1НШ1 ФОНТАН Асаибай уй!не амалсыз кайтып едк Мунай бурры- шыларыныа ею кезегш 6ipre етюзш , ymirtiui кезек бас- талраннан кейш кайтты. К,ауырт кундер эп'п, цауырт сагаттар басталган кез едк Т у н п сарат терт болып кал­ ган екен, амалсыз кайтты. Тэулщ н е yfiiiie 6ip сокпасына амалы жок. Ол уш ке- зект! тутас 9TKi3in кайтса да келш ш еп А ж ар Kipnia какпай .кутш отырады. Жиналран тесек бузылмастан тура бередк Соныц салдарынан болу керек. босангалы терт ай болтан ж ас эйелдщ c y ri азайып барады. Терт айлык Телрараны тамакка кеиируге жакын жур. Асанбай уйше aipin келг^нде дудырап кеткен узын кара шаштарын аппак шац басып, кыскы аязда узак жолда кездесер акбас кара бура сиякты e;ii. Кою бггкен к ас-nipniKTepiH, ж аркабактан кулай тускен децкес му- рыннын ек! сайын, бст-ауыздын саяк-ояцдарын тугел улпа шан жауып KeTinTi. К ел егей аз ж аркыраган жалплз шам еок теп Kipe бсргсн Асанбайды ылри осылай керсс- тедь Айлап, апталап куш аплнда болмайтын жубайын осындай айбынды турдс керу ж ас Ажарра кунде 6ip жа- ца куаныш экелгендей болады. Бар кызылы 6eTine шы- гып. KiuiipeK келген кара коздер1 каракек нур Terin, ерекше жаркырап кетедк Онын уйыктамай кутетпп дс А санбайды н осы 6ip ж ана кесюш , айбарлы KCCKini сияк­ ты. Кыскы аязда кы рау баскан акбас кара бура ыз- гарлы-ак емес пе!.. Кырдыц кызы осы бейнсге кызыга карайды. А ж ар атылып келш, Асанбайдын моннына асылды. Асанбай оны 6ip колымен рана кетерш алды. Кыз му-

meci бузылмаган, 6e.ni o.ii ж ш -ж ниш ке, кум ырска бел калпында. — TaFbi да ум ыктамапсыц foi'i? — ¥йкы келмесе кайтешн?— деп, Ажар жуп-жуыыр коцыркай саусактары мен Асанбайды н шац баскан ша- шын астан-кестен e rri. 0 зш щ шомеле шашын да шан басыи бара ж атканына карар емес. Ш ац баскаи айианы сурткендей, Асанбай кашан ез Kecuiniнс келгенше, бет- аузыцын шанып буркы рата берд!, буркы рата бердк Енд! кып-кызыл ершдер epneyiHe аппак шацнан как турып калган калыц ершдерге кадалралы келедк Манрыстау шацы куршлдеген улпа шац. О ндай шан Кызылордада да, Туркстанда да жок. Бул буркылдаран ордалы шац, копарылма кордалы шац. Ei<i машина 6i- piHin isiMeH 6ipi ж урш кетсе болраны, атом ракетасы атылгандай буркырагап шан аспанды белдеулеп экетедк К ец д алада куйын да кеп. Шнырылыи Tin шаншыл- Fan шанды уршыктай Hipin, опды-кырды кезед1 де журедь — Ал енд1 жуын, шай 33ip,— дед! А ж ар. Bipait 83i там ак стольжа буры лмастан iiiTin уйш!г!ндей FaHa iriui- кене белм еде тырылып турран тосекН эз1рлей бастады. Манрыстау мынгыраран кала болар кез1 эл1 алда. Ол кезде мыцдаган мунай булагы аткылайды. Эз!рше А сан­ бай ииженерд!н TypFbin потер! жупыны рана 6ip белме, 6ip уйш!к, eKi адам соктырысып етет!н тар Fana 6ip ко­ ридор. Ш елент далара, шанды д ал ага салынран уакытша б а с паналар сацлауы кебеьпп кансып тур. Асанбай жуынып-таранып стол касыпа жакымдаран- да аралары ашылып ксткен тактай еденд! сыкырлата басып KOHiri буррышы Бейсетай карт келдк О л элде Fana еюнил кезек 6iTi<en соц yfiiiie кайткан. — ¥йкы келмей койды, Асанжан... ¥рсып журмссен, уш!нш! кезекке де баррым келш едк.. DyriH уйде ж ата алар eMecniH,— дед! Бейсекен. — Неге ж ата алмадыныз, Бейсеке? Тун ы стык па, элде Эйнел апайдын тосеп ыстык па? — Таракан мен тараканшаныц сыбырласканы дамыл берер емес... Асанбай каркыддап кул!п ж !бердк Бул барактарда таракан да коп, Бейсекецмен пэтерлес Тараканов деген шофер де турады... Элдекайдан пайда болтан, к а з 1р са- тушы болып орналаскан эйе-ni бар. Е кеуi де эдепс!здеу, ексу! де бенмазалау. Бсйсекец «б!зд1ц уй дщ тараканы Тун бойы газет окып шырады» деп бурый д а галай айта-

тын. K,33ip сонын екеуш де астарлап айтып турган сн яты . г Мен б 1рдеме б 1лсем, бупн уйыктаган адам бар кызыдтан кур калады. Урыспасан болды, мен кегпм,— Дед! де ерке шал еденд1 солкылдата басып eciKKe карай беттедк Кызык caFaTu соккалы келе жатканын Асанбай вз! до жаксы сезшедк Ол сондыктан да кезек б 1ткенд1 кезы мсн eTKi3in, уГпне амалсыз оралып жур. Kaniri бургышы мунай тамырын баса б 1ледк эрине, инженер Асанбай да ез ссебше куджтенген емес. BipaK, жуйке тамырларын шпрыгып турган кезде шын еткеннен шытынап калаты- нын бар емес пе, Асанбай тамакка отыра 6epin кайта турды да: —- Бейсеке, токтай турынызшы!— дедк Бейсекен столга жакындай келш, жастыктай кем- nuin шскен курен бауырсактыц 6ipeyiH карамай сшген кус-кус саусактарымен ала 6epin:— шсмшда...— дедк — Бейсеке, ci3fliKi жалпы дурл!пстщ буы ма, бол- маса, бургы б1рдеме айта бастады ма? Слз ж ана гана сонгы кезсктен босап е д т з рой. — Бургы айтты ма, эйтпесе езщ ангартып журм1с1к, siireyip осы шыныраудын босанар сагаты нек артпада тур. BypFbiHbiH салмагын ауырлата тускенще Караганда менщ кезепмде босанып, осы май шыныраудын кшдж атасы боламын ба деп ед!м, буйырмады. ЦЦркш, май булак acnaHFa шапшып аткы ласа келш, аткыласа ке- лш !.. ©3infli acnaHFa 6ipre ушырып экетсе де арманын болар ма едк — Ойбай, аксакал-ау, мунайды аткылатып алсак, кулап>!мызды Kecin алады гой! Bi3 аткылатпауды кузетш ж урген жокпыз ба?! — Ж ок, аткы ласа екен! М анплстаудан аткылаган мунай acnaHFa 6ip шыкса екен! Буган дейш п шынырау- лардын бэрш оп-онай буктырып ала койдындар, ты’м болмаса 6ipeyi аткыласын да! Ж ур т Kepin, аузы ашылыл, ек1 K03i аспанда, 6ip мэз-мзйрам болсын да! Содан соц сал келш айгайды, бас келш бэлекейге! Киносы да келе- д! шауып, ж азушылары д а келед1ушып! Эннллер де ку- лагынды сасытатын болады! -— Ж ок, Бейсеке, ci3 KayinTi адам болып шыктыныз!.. Сыр алыскан кар т бургышы мен ж ас инженер екеу|‘ д е кулш ж 1берд1. Т у сш с к ен адамдардын калткысыз кул- Kici, кыл устшде, кылыш ж узш де кылпылдап журген адамдардын кулккй... 62

Бейсекен бауырсакты эл! тгстеген жок. Асанбайдыц отыра бере шаншып алган тузды кияры aa i шанышкы- ныц ушш де тур. — Ойын вз алдына, Асанжан, ал енд! бензишпц литр1 уш тиын болганда кешеде сатылатын кегэлж 1м судын стаканы уш тиын болатын не ж еш бар? М унай дегеш ш з сол ж аман судан бес рет арзан болса, api-6epi аткы ла- тып алса деп ед1м... К удайга анык, шыиым осы! Асанбайдыц кайтарар жауабын Бейсекеннщ бес жа cap кенжеш М укатай бузып кетп . Т у н п тесектен турран жаланаш бойы nipin келд1дс: — Эке, мен э л п кисык аяк шалбарды кимеймш енд1... Лактырып ж 1берд1м. Мына ж ер 1 мынадай болып жырты- лып кетп,— деп ж ас бала жаланаш куйрыпян экесше бурып, жыртыктын мелшерш керсетл. Саусактарымен сызып KspceTin тур. Коныр-кошкыл куйры кка тш бу- рыштанып бозтыл сызык тусе калды. — Эй, элг! ант уриан катын Ж1берд1-ау ceiii! Ж ана рана ундемей-ак отырып едщ foi\"i алдымда,— деп Бей- сскен баласын квтерш алып eciKKe карай беттсд! — Сояйын ол катынды!.. Ш албар иттщ аягы кисайып KeTKeiii Heci екен!— деп сейлеп кетш барады. Асанбай оран мунайдын арзандырын емес, сатыла- тын суды н Ж0НС13 кымбаттыгын т у а н д 1рмек едк Айта алган жок. Кейде журтты и бэр! б 1лер соракылырын свз кы лудн суймейтш де мшез1 болатын, сонысын icTen Ki- flipin калды. М анадан onriMere катыспай, унЫз тындап отырран Ажар: — Тамаринды тез1рек жеп, 6ipep сарат уйыктап алу- га уакытын болар ма екен?— дед| жубайына. — Bipep сарат!.. Оны юм б е р е т 6yriH... Ж ар ты са- гаттан кенш оятып ж !беретш болсан, ж атып керейш... — Оятамын рой... Аж ар коз киырымен Асанбайды н ж узш е карап едг, сопакш алау б е л TinTi сопырайып, кез TynTepi ynipefiin кеткен екен. Кеше осы уакытта кеткен адам , тэ ул ж бойы там ак iumeren сиякты. Bip уртында кияр бултылдайды, 6ip уртында колбаса мен нан. Кездер! майы шылкылдап турган сорпада сиякты. Аш инженер, ж ас инженер. Гуж ш мен баракты rfpuiAerin газик ecin алдына келдй Асанбай тез-тез колын cypTin орнынан тур а бас- тады. — К е гл и бйлем... Телгара куииктщ оянбаганын ка- рашы...

TaFa.nbi аттай тарс-турс басып келе жаткан шофер Тараканов Kipe бере-ак afiFafi салды: 1 — Авария! Авария, ж олдас бас инженер! Е н ш м жауап наткан жок- А ж ар кундег! эдетшше Асанбайдыи колына торлама дорбаны устата бердн Im iiuc термос, 6yrin алынган газеттер, майлы naFa3 Fa opaFan тамак. Асанбай буррыланып жаткан мунай шынырауына ж акындамай-ак аварияныц жайын таныды. Куш-туш басылмайтын шац боранныц 6ip 6yiiipi карауытып, бул- тнып iteTinTi. Ш ац белдеудщ сц тебесшде улкен 6ip кара баркыт калпактыц тебеш керпйп кететш сиякты. Шац боранда cypiHin-кабыиып калпарына дейш карадан ки- гсн алып 6ip адам тургандай. Мунам атылып кеткен. Еш жарым километр терецнен атылран мунай ыскырып-ос- кырып, аспанга шапшып жатыр. Алыстан кара баркыг калпактай Kopiiircn, атылып кеткен мунайдыц улпабасы будактап шыцыраудыц айналасына ыстык мунай бур- KinTyp. Бургылау мастер! инженер Николай Петров машина- дан тусе берген Асанбайра: — Мунай атылып кеттк Раствор салмапл кем болып шыкты, ие бола алмады,— дедк — Атылганда, neciii айтасыц, келшлрш атылды гой, жары кты к!— деп элдскайдан сап ете тускен Бейсекец hiiin кеттк— Мен де келш жетНм, мунай да бурк ете тустк Басында болмасам да касында болдым эйтеумр... Мунай жер астынан гу1лдеп-гуж1лдеп келш, тар вцештен uibira бере ыскырып ж1беред1. Оттай ыстык леб1- мен жанды манайлатпай тур. Асанбай баска эшлмеге айналмай, мунайды буктырып ялудын буйрыктарын бере бастады. — Атпаныц 6iiiKTiri канша дедпщер! Токсан ба? Ж уз бе?— деп, тыншыга алмай тыныршып TypFan Бейсекец тары килпш. — Кырык бсс метр,— де;и Петров. — О, кешке дейш жузге жетедП— дед1 Бейсекец. Тац ата тугел жиналып калган мунайшы журт улкен куанышта, базардай гуьтдесш тур. Асанбай езу тартса, буррышылардыц ездер1 де жумысты токтатып, 6ipa3 кызыктап алар e,ai-ay! Атылгалы келе жаткан мунайды буктырып ала алмарандары есте де жок. Мунайдыц саркылма'с буларына колдары тиген соц езгенщ бэрin умыткан. — Д ария рой, дария! 64

— Ш ан MauFbicTay, май М аш 'ы стау болгаиы осы да!— деседк — Д ария дегеш neci екен! Тею з демейс!ц бе!— леп Бейсекец оларды тойтарып тастады .— К асы нда шалкып ж аткан Каспий ауыздарына туспед! ме? Буктырып кой Faн бес шыцыраудык 6ipfle-6ipiHe кешл толмасыи бар ма? Казан бастау, тайкы мандайлау, тырбыктау жарал- ган, женшз кон ж олак кейлек киген, шалбары кыржиып кисык аяктанып кеткен, колтыгында табан куш ак порг- фел1 бар 6ipey Асаибайра таянып кел!п: — Авария жайы жорарыра хабарландырылды ма?— деп сурады. — Е, С м екеевш сщ , ж еттщ бе?— деп Бейсекен OFan да карсы тусе калды. См екеев кэсшодактык мушел1к жарнанын тушмш тексеруге облыстаи келген едк Тексере келе коп муше- лердщ салактырын ашты. Енд1 соны бетке coFa, салгыла- сып отырып айтатын жнналыс втк1зе алмай ж ур. Bip рет едэу1р-ак адам жнналып едк Сйтекеев ennipic басшыла- рыныц катысуын талап еттк— ен болмаса 6ipinuii орынбасар катынассын!— дед!. Басшылар тугел буррылау басында болатын. Кэп айлар бойыида жарна телемегендердщ 6ipi Бейсекен де тунде рана босап журген кез1 едк Уш рет шакырылса да ж иналыска о да бара алган ж ок. Сонымеп он куннен 6epi С м екеев жолдас 6ip жиналысты етш зе алмай, ызалы жур. Бейсекен берешег!п конвертке салып эйел1нен берш ж1берш едк С м ек е е в алрызбапты: — 03i экелсш! Мен онымен сэйлесу!м керек!— депт!. Содан 6epi бул екеуппн жулдызы карсы. Осы жардайда кездесе кеткен О л ек еев п Бейсекен жорары-тэмен узыны мен кэлдененш 6ip элшеп алды да: — CeHiH Kopin турганы н рой тек кана авария? Мына журттын жарыла куанып турранында жумысын да ж ок!— деп 6ip к е к е т т тастады да.— Сен б1зд!и уйге ба- рып шалбарынды о т ек те т т алшы б1зд!н катынра... E ki аярыннын арасында уш литрлш термос туррандай, шал- барын кисык аяктанып кетштк— дедк Бейсекенши батыра мазактап кеткешн унатпай кал- ран Асанбай: — Бейсеке, сабыр... Естняр адам дар осылай сэйлесе ме екен?— дсдк Азырак арка суйеу сезшген См екесв те ш ак ете тусн :

— Жнналыска келуге бетш шыдамаП ж у р т , сен неменеге квк!п турсын? Аварийна мэз болып турмысын? О лекесвтщ келген бетте берген сурауы Асанбанга да, баскаларга да унамаГ| калган. Сол сурауына синар кыктап канта оралгалы келе жатканы rinTi yuaFaii жок. Асанбай enceciii Tin кетерш алып: — Бургышылардан баскаларын осы манайдан кетш- дср!— дед1 катты дауыстап. Ж ур т калага карай тез козгалып Kerri. Ж урт сонын- да алты-жет! ж асар уш еркек бала калыпты... Олар шетейлерш шыгарып алып шаптырып, мунай аткызын турган. Yuieyi де бургышы балалары. Булар жнналгаи топ- тыц 6ip шетшде турып атылып кеткен мунай жайын ез тургыларынан таласка салып едк — Осы мунайды аткызып nibiFapFaH юмнщ awed? Ymeyiiiin эке де бургышы. Yiueyinin aaeci де шыны- раудын манайында жур. Сондыктан балалар балаларша байлам жасаган: — KiM бнж шаптырса, мунайды аткызып шыгартан сонын aKcci болсын... Эттен, балалар таласы аякталган жок. Асанбай ай- paii салганда, шала саркып олар да жуг1рш кетп... Ыстык мунай ыскырып аткылап аспапга кетер1лед1 де, догадай иЫп келш жер бетш сарт-сурт сабалай кулайды. Дамылы жок Мацрыстау жел1 acnaiiFa шап- шыгаи мунайдыц улпа басын жан-жакка кезек шайкап, шыныраудын айналасына кара жацбыр буркш тур. К,а- 3ip ак Kiiinren де, коныр ки!нгеп де шнен шыккан суыр- дай жылтыр кара сур. TeMip калпак, брезент киген адамдар шынырауды коршай бастады. Уш таган, торт таган TeMip сирактарына шегеленген тактай калкан, TeMip калкандар канаттасып- келш, ep6nin-ep6nin шыныраудын жел жагына токтады. Аткылап ж аткан мунайды осы калкандармен белден Gyrin, алдын ала казып койган жер KopaFa куя бермек сиякты. Ж уз жиырма атмосфералык кушпен аткылаган ыстык мунайды беркщмен басып буктыра алмасан керек. Ен ауыр салмак, 6yrin поселкен!н байланыс бвл1мше Tycin едк Мунай фонтаны атылып кеткен! жайында жал- гыз Fana телеграммапын кету1 мун екен, Алматы мен Москва жалгыз сымды ешюмге бермей койды. Облыс амалсыз самолетке KoniTi. Bip самолет Tycin жатыр, 6ip самолет ушып жатыр. Б1реулер epiKci3 Асанбайга жолы-

гып а т y d i бол сз да анык хабарды алып ж ур, euai 6ipey- лер Асанбайра жолыццаидармен ж олы ры п ж ур. Шыны- рау айналасына кешнен керш , Ti3in тастаран шшкене Кызыл ж ал аул ар ешшмд1 етш збейдк Фонтанды калан тумшалап жаткапдарын ешюм кере алран жок. Асанбай туске тармаса 6ip рет Алматымен, 6ip рет Москвамен сейлесш кайтып едк одан кешн к ш шакырса д а телефон Fa бара алмады. М энпден 6epi сонша теревде, казан кайнар ы стыкта, ж ер карнын кернеп ж аткан газ беи мунай сыртка шырар 6ip тесшндш тапты да ж ас инже- нерд1 аяусыэ сынра алып кетп . Москва Асанбайдан: — К алай, фонтан атылып к е гп ме? Куанышпен кут- тыктаймыз! Буктырып ала аласындар ма? Кандай жэр- дем керек?— деп сурады. — Bipep кунд1к арпалыс болар деймш. Буктырып аламыз рой. Ж эрдем керек болмас,— дед1 Асанбай. — Манрыстаудыц мунай корын енд! калай баралап жатырсындар? — ¥шан-тешз молшылык екеш даусыз... Есеп типмеи айтканда мыма шамада... — Oho!.. Кутты ктаймы з, куттыктаймыз! Алматы сураулары аз-кем б аскаш арак :мыкты. О да эуел1 М осквамен астарл ас сураул ар 6epin, сез аярында: — Авария деген жай сез болар?— деген дудэмалы бар сураумен аяктады. Bip шапшанбай дурлшт1рш жа- тыр-ау деп ойлады Асанбай. Содан кейш мэн-жайды тугел баяндады. Поселке мен шыныраудыц арасында калалы к аткару KOMHTeTiHiH председател! Наррыз Ж ам б олатова пошта- байлыкта жур. Нагыз талдырмаш кана ак-сары эйсл едк каз1р о да кара сур. Эуел! буррышыларра тамак экелген эйелдерд1 бастап к е л т едк содан кешн сырткы дуниемен байланысты тугел колына алып KeTTi. Кушак- куш ак телеграммаларды алып кетедк телефонмен ай- тылран тыгыз б 1рдемелерд1 ауызш а жетш зш кетедк Буррышыларда тырыз сурауларра ж ауап кай тар у туНл, мойын бурура уакы т жок. Эйелдер экелген термостар кунге шарылысып, кызыл коршаудын, сыртында Ti3Lnin тур. Буррышылардын Gyriii ri тамактары да сол термоспен келген шай гана, кыпа сэры — кызыл шай, кою сут куйылван кубакан — торы шай. Термостар 6ipece поселкеге карай, 6ipece шынырау- га карай жещйледк 0 з ге там актар азаяр емес. Мунай эл1 ырык бермей аткы лап жатыр. Ж ер асты- 67

паи батпандап атылган алып к у и т мыскалдап туншык- тырып ж аткан мунайшылар. Мунай мен тер, шан мен газ жер ыстыры, кун ыстыгы. Bip кун, 6ip тун арпалыс, жешс белпсш бере алган жок. Тек термостар тез босап жатыр. Bip топ телеграмманы Наргыз келер куш алып келдТ. Азербапжан, Татария, Баш курт мунайшылары куапыш fitoflipinTi. К азакстанга кеп узамай муиай бэпгесше ту- сер кунд| т и еп тк Мунаншылардыц кагты кплжыраган, аштан бурлык- кан кез! едц KeHi.>uepi кетеркчт калды. Ертещне туе ауа шынырау Te6ecine желб!реген кызыл ту кетерж дк Бул фонтанды буктырып болдык, тас бекЬ т)п барындырып алдык, жендж деген белп едк Ыскырып- оекырып аткылаган мунай пыскырып-TyuiKipin тумшала- нып калды. Алыстан ацтарылып кез алман к у т т журген ж урт аттылы, жаяулы , машиналы, туйел1 шыцырауга карай арылып келед1 О ттан уш кан ушкындай ушып, калын топтын eKi буш рш де балалар ойнактап келедк Калы ц кол шыцырауга жст™ де бургышыларды ж у- тып ж 1бердк кетерш э кегп , куш актап алды, коршап экеттк Мыцдаган ауыздан жарыса шыккан куаныш сез- aepi кат-кабаттасы п у д а шу гуш ге айналып кетть Асанбай дос кушактардан эрец босанып, шубаган ж урт сонында, уйше карай женелдк Бейсекен баласына шалбар ала кетуге магазинге бурылды. ©МIP ЖОРЫБЫ KyMic кылыштай жаркылдап, найзагайдай aFbin келе ж аткан атабалы к — К еккаска осылай 6ip жуйткитш кезен таянып калганын б!рталайдан 6epi сезжгеи едь Октаудай жумырланып алган ж арау дене кек болаттай и ш п -бу п л ш api к у н т , эр! онтайлы сыргиды. К ездер1 ж алты лдап, барлык денесше маржандай кызгылт берт- кен шыгып кеткен. Эншейшдеп кун керюте Кеккасканын сырт бояулары су астыпыц балдырымен рецдес KyuripT болушы едц енд1 мше, куммен аршылган еск! кумштей жарк-журк етедк Тунп кара кек аспанды аккан жулдыз калай т ш п етсе, тен.13 астынын кара кек тунгиыгын Квк- каска да солай тж плеп жур. Ол 6yriH жаркыраган aFbiiiFa, каж ы мас-талмас екп1нге айналган. Б уп н ол тец1з астын кец орай жузш, дамылсыз кез!п ж ур. Кун KepicTiH бакай кимыл-баяу козгалыстарын, капы-калтарысын андитын дагдылы бой тасаларын 6ip-

жо.па ум ыткандай, окш ау оргып эдейп квзге туседк Тсш'з астындаты элемнщ 6api кореш дегендей, е н е и т мен •псплердш бэршен де каймы тар емес. ЭшеГп'ндс бармас- баснас алые айдындарга барып оралады. К,алык муздын астында бейб!т ем ip cypin ж аткан А зат-м ая тукы мдас аиа балы ктарды ж ага га карай ысырып, ыгыстырып ж ур, асыктырып ж ур, айдап жур. К оккаска кунделш 'прнш пгшдс аузын ылги ашык устайтын еди А узы на шолп eTin кiрiп кеткен де, жылп CTin i<ipin кеткен де вцеиннен оте беретш. Оныц таса- калтарыстардан тап беретш эдетш е тещ з астынык калын ормандарында бейтам журетш жэндш отарлары талай кездесш, талай жем болтан. Талай рет су асты одан дур- ‘юрей кашып, зар кагып калтан. Б уп н ол аузын тас бею- Tin жауып алыпты. ©3iiieii зорлардан К оккасканыц 03i де тасалан а журе- rin едк Талай эцештерден ©3i де ©Tin кете ж аздатан. Ол 6yrin соныц бэрш де умыткан. Тула бойы кызтандай, отты 6ip куш epinci3 айдайтыидай, орман отарларды тас- тап, ашык, айдыпта шытыпты, кезге тусе шытыпты. BiiiK аспанда ср к1 н шарыктантыи кырапга уе*ш, бул да 6ip улы ж уйткуге квшкен. Ж уйткш ж ур... Teni3 карпын семсердей т т п л е п журген ж алгы з в31 тана емес еке1Йн К оккаска ендт абайлады . 0з1мен ата- Teri 6ip А зат-м ая Hdci.nhiiH. естняр сркектер1 тугел куты- рынып, Teni3 астын олар да дурлшт1рш ж ур екен. Олар да ж аркы рап агып, жорык oniii салып ж ур. Тенлз асты н­ да найзагай кебейген, ж аркылдау кобейген. Сол найза- тайлар барлык, ана балы ктарта улы ж орыктьщ бет алы- сын, жвшн сштейдк Теш зте куятын езенш ц сатасын мекзейдк Улкен жорыкка жолдан косыла кетпек болып, жол тосып журген ж алкау-ж ампоз кырт еркектер де бар екен. E iw i мундай жорыкка шытудан калтан 6ipeH-capaii сырт буын ак бас карттарды орталарына алып, ол1 от- тасып жур. Ж айын ж аткан ел бар, ертенп еш ойлай ал- майтын бала-ш ага бар, квп картты ц онымен жумысы да жок. Ойлагандары оз камы. оз кулкыны. 9 a i вздер1 де огпрленбеген. YcTi-бастары эш ейш деп к ук п р т калпында. Bipeyi де тулемеген. Кулкын кулдары тасалан у, тап бе- рудщ элегшде кал а 6epiriTi. К еккаска бул уятсыздардыи армаи дуниесш таныды да, жалт бурылды, жорыкка аттан уга шакыртан жок. Yu шыгармай Tepic айналды. А та -те п баска, аран ауыз — керазулар д а кечи-кон

дарбаласып андып, жсм !здеп, жол тосып жур. Бул отар- Дын кашангы эдеттерд виней керазу жембасарлар осын- даи дарбалас дезшде дарындарып оцай толтырып, ка- быргаларым жауып далады. Ен датерл1 жаулар да осы- лар. Аузына 1Л1ксец, Tipi,aeii дылгып ж1бередд кабагып да шытпайды. К екдасда булардаи ыгысдан жод. Каиды ауыздар тобын д ад ортасыиан найзагайдай жарыи erri. Кулдын тырбанымсн ж ургендср найзарайды далай устай алсын, ауыздарын ашдан бойы дала бердЕ Аты балыд атанганымен сулштей ж щшже, дылыштай узын минога дсйтш залымдар да тосдауылда жур еден. Бул 6ip улкеи нале. Кыландап к е л т , жымып делiп ба- лыдтын желбезегше жабысады да, жел1мдесш далады. Каш а» 63i ажырасданша одан дутылар шара жод. Жа- бысдан бойы шедтей шубагылып урыд шашар тущы суларга жетед1 де, ж ас уылдырыдты диада» сыпырады. К екд асд а бул п ол ет де inline туйдi. К ара ормандай далын »1 алан арасында ана балыдтар a.'ii баяу дозгалып, эл! жабайы TipuiuiiK дамыида жур. Эл! дыз1.1 »баган, урыд шашар улы жорыд бары ойлары- »а да Kip\\ieiiTi. Карындары шермецдеп уылдырыдта» жарылралы ж урсе де, эл1 бейрам, дыз-кылан дылыдтар- Дын 6ipi жод. А лда турган жорыдтык, улап-асыр дызыд- тыц бар жарасымы осы мссдарыпдар емес пе? Бар ар­ мад, 6ip жылры урпад осылардыц дарныида рой! Ертеп тущы сура ж еткенде осы месдарындарды» 6ipeyi yuiiti о» еркек е л т кетсе арманы не? Ж од, эйелдер жынысы ал! дызынбаган, аналыдтардьщ ani де басталмаран, бш до басталмаран. Эл1 де баярысынша, кепй-донды еркектер бЕпед! деп, еру жайылып жур... К екдасдага o.ii де жар- кылдай беру керек, дыздыра беру перед еден. Жулдыз- дай аддан жуйтку1мен, ойнадылыгымсн жорыд сарынын аналыдрарда тугел сезшд|'ру деред. Tirm болмаса ен сон- гы мулт детпесде басады да! Узамай К екдасда сол мулт кетпесше басты... О, ол 6ip 6niдтен шырдаган эн сдП Ол oip жан-жуйец- a i тугел TeoipeiiTep сез едЕ О л 6ip су ш ш д е, муз астында ертеп жтберетш от ед!, ол 6ip елнм Tiptarep сидыр едЕ К екдасда агып деле ж атдан бойы дызрылт маржандай бертксн жауып деткеи дабыррасымен суйксшп-суйкешп е п п едд аналыдтар ене бойларыи ерт ала женслгендей д у ете TycTi. Teni3 асты ж ард та ж ур д сылац д ад дан ерке бнгё айналып кеттЕ Енд1 оларды тодтата алар душ те ж од еден, барлыд аналыдтар лед-лег1мен тудым шашар 70

жайынга апараты я взен сагасы на карай ж е н к ш п берд|', жосып кетт1. 1штершде 6ip туш р уы лды рьты ж ок, 6yftipi солык,, кыпша бел кыз-кыркын да солай карай ж енен 6epinxi. Оларды ви ш и шакырмаса да улы жорыкка epin кетю- лер1 келедг Б ул 6ip улкен кызык кой! ©зен бойын ерлеп барып тайыз жайылымдарра тукы м шашылады, уыз т еп л е д ь Op6ip аналык отыз мындай уылдырык экетш барады. Уызра оралган уылды рыкка жетер т ам а к камсы! ¥закка еовылган кеш-жвнекейд1н e3i кандай кызык! Лналыктарды курмет, кошаметпен ортага алып аталык- тар eKi кабы ргалы кта ж аркы лдасады д а ж ур едь Сонша еркектщ ортасында Kayin бар ма, KacipeT бар ма! Эттек, 6i3fli тастап нетель Кездерш ен от шашкан К еккаскалар калым шаланга кайта куып тастайды. Бет бактырмайды. Улы кызыкка сы галап та карай алмайсын... Жалынгысы келш, жабыскыеы к е л т , кыз-кыркын Кеккаскаларра жакындайды да, олардын ызрар теккен Кас-кабарыпан сескенш, калым шаланга карай кайта ойысады. Б улар кы з ьт а д а б т е т ш сиякты, 6ipai<, дана табират берген устамдылык замын бузбайды да! Осындай кар балас устш д е тен^з асты неше рет кайта бозарды. Аягында барын KHiHin алган калы чды к, куйеу- ге уксап аж арланып алран аталы ктар мен аналыктар тен1зге куяр езеннщ сагасы на карай тугел ойысты. Кас-кабактары шал-бурыл тарткан картам аталык­ тар женелген кешке алыстан караган бойлары калып барады. Талай бастан еткеи, талай бастап барган жо- рыктары. Енд1 м1не, не болып, не койганы естерш де де жок. Нлепзу тугш , елем ету жок, умгг дуниеа тугел умытылган. Булар уш ш бар eMip балдырлы-балкашты шаланда гана калган. Енжар карап, жай козгалган бой­ лары казан касында калып барады. А лгаш кы апатк а улы ж оры к езенн!м т ен 1зге куяр тарм ак-тарм ак сагасы нда кездесш ед!. А ран ауыз, Tepic азулар жорыкты осы сагада 6ip тоскан екен. Коп куып электенбей-ак, баяу жосып келе жаткан мескарын ана- лыктарды кырып салды. Осы кыргын устш де барлык Азат-мая тукымыным еркек кшд1к п К вккаскалары тугел куйшгендей ед!. Бул ар да арандай вткiр Tic те ж ок, кылгымай ж утар yni- рейген емеш те жок. Булардын бар кайраты найзагайдай жаркылдаган жуйткулершде гана екен. Ж ан ушырган К еккаскалар жуйтки ж ур е етек-ж ек1 ж иналм аган, кем жайылган жорыкты арен дегенде взен арнасына Tycipin, 71

aruHFa карсы жогары алып кетт!. Аналыктарды ортага ала, еркектер eKi кабыргадан каумалап келедк Эл! соц- дарынан калмай езеуреп келе ж аткан кен енештер енд1 кабырраласа жосылран ата балыктарды жута бастады. Б!рак кеш алды езенд1 ерлеп, жорарыларан сайын 6ipie- б!рте шепншектеп теш'зге кайта оралып кегп. Ka3ip он мындаран Азат-мая 6ip денедей козгалып, су астында c y w y ip кайыктай сыррып, тутас жосып ке- Ж ем ге карактаран, безм ен жайылайын деген 6ipi жок. ¥лы жорык бэр|'н ез шенберже алып, айдап экеттк Кездер! оттай жаркыраран К еккаскалар кеш алдын бастап келед!. К еш тж eKi кабыррасында да, жанында да — сол К еккаскалар. Эр тасара жасырын курган уры-карылар- дын ауларына ж епп калатындар да еол ата балыктар. BipaK, 6Mip жорыры e u i6 ip 6 e reciH re кешл аудартпай, айдап келедк Тущы cyFa б1ржола шырып алган сои жо­ рык бет алысын б1ржола угынрандай 6ip балык шашау шыкпай, тутаса жосып Kerri. Балык н э с ш уш ж ен бай дун не су асты. Ен керкем дуние де сол. Тасыган взеншн катты апясына карсы жуйткуден, осындай улы тм ек устж дс тутасып кеткен козгалыстан асар куш болады дейсщ бе! Осыны сезжгел жорык, бетж 6ip тузеп алган сои, ен ушкыр. поездын зырлауына салып, aFa бердк ара бердк Келер куш кун кетерж е бере кэш п К еккаска кап узамай куламара кезжетждерж сезждк Кеудеден соккан су салмагы ауырлап барады екен, агыс eKniHi кушешп, гурж сезм е бастады. О л э л п эз1рде рана узын кеш тж арт жарын 6ip орал, баяу козралгандар болса такымдап- такымдап a.TFan. Ka3ip ол кеш тж карсы алдында едк Найзагайдай арып барып, кеш тж арт жарын тары 6ip тыксырып кайтканда б ш к п п уш метрдей куламара та- кап калган екен. Ауыр су бшк тас бегесжнен гурждеп кулап жатыр. Кеккаска екпждеп келж, жогары карай атылып к е гп . К етерж е берген кун кезж е кумш канжар- дай 6ip ж ар к eTTi де, куламадан асып барып, езенге шолп ете т уе й . Куламадан opi, жайдары аккан езен оны жутып ж1бердь TinTi, езу тарткан жок. Еши К еккаска езеншн келенкел! кабыррасына карай жакындан келж, арткы к в и т тосып калды. Кеккаска куламадан калай атылса, олар да солай атылып етж , алда келе ж аткан ата балыктар Кеккаска- нык манына жииала бастады. Bip сыннан аман еткен- д ер ж е моз-мейрам. Kefi6ipeyi Кеккасканы н езж е кез 72

аларта бастапты. Кундестш кы скандар, жорыкка мас- тангандар Кеккасканы жанан eiin , соктыгып калуга жакын. К еккаска канталаган кездершен алтын ушкын шашып, кыбыр етпей тур. О л кулам адан 0 Tin жаткан кештш алды-артын абайлап, кезшен етюзш тур. Кейде, т1пт1, он мындаган аналыктарды санап тургандай. Сок- кысы келген текениктерге елемей карайды. Б iрак ызгар- лы тур. А лгаш кездескен кулам адан аналыктар да кеп ipnifl- мей e rri. A fhh куш ейш, уры кка толы мес карындарын онды-солды толкыта берген сон, кул ам ага жеткендерш булар да сезген. Bip каргы ганда кулам адан асып тусе алмагандары meriHin кетш, екпшдеп келш, кайта аты- лады. Bip сэт кулам а устш д е ку.\\пс канж ар лактырысып, ойнап ж урген (Иреулер бардай едк Теменнен жогары карай лактырылган канжарлар кун кезшде 6ip жарк eTin калды да, суга шаншыла Tycin ж ок болады. Ен ауыр хал желбезепне сулжтей ж ш ш ке, кылыш- тай узын минога деген бэле ж абыскан балы ктарда едк Шылбырын шубырткан ат калай шаба алмаса, булар да сондай, желбезепнде салактап журген минога бар ба- лыктар куламадан каргып ете алмай томен карай кулай береди Карпы салынкы, картан аналыктар кайта-кайта каргып, кайта-кайта таска согылып калганда уылдыры- гы ыткып-ыткып кетеди Ж актары н а минога ж абыскан кеп аналык осы арпалыста, не кулам адан ете алмай, не тешзге кайтпай, ел1м элепнде кала барды. Ж узу1 ешмЫз, epiHuieK аталыктарга да минога кебн рек жабыскан екен. Б улар да сол алгашкы асудан аса алмай, электе калып барады. Ж орык ушш жалгыз куа- ныш сол асуда минога бэлесшен айыгып едй Кеккасканы н айналасы кыландап келiп косылган ана балыктарга кайтадан тола бастады. — Жеткен шыгармыз. Аялдайтын болармыз,— деп- лер1 келгендей, аналыктар ата балыктардын манында сылан кага бастапты. Тасага карай кеткйлер1 келедЬ Кеккаска тагы да жаркылдай жузш, кештщ арт жа- гын 6ip орап кайтты. BipeH-саран болмаса, кулам адан атылып тусш ж аткан балы к байкалмады. Эл1 кунге тулеп алуды, ажарланып алуды ойламаган кы рсау ер- кектердщ Ke6i кулам адан ете алмай кейш кайткан сияк- ты. Олар KeuiTiH арт ж агы нда едй Ж узген турлер! ку- жын-кужын, кимылдары болымсыз болатын. K,asip ондайлар анда-санда гана 6ip кершеди Кеккаска буган ренжжен жок. Агып келш кепгпц 73

алдын соза ж енелдк Элг1де рана кеудеден ripen, кабыр- радан кыскан су салмары азайып, кеш етек-жешн жннап октаудай жумырланып алып жэнеп бердк EKi кун, ек! тун тынбай жосыран жорык эр жылда ке- л т , уры к шашар езенше бурылраида тан ж аца Fana белдеулеп келе жатыр едк Алда келе жаткан Кеккаска атылып аспанга шырып, шолп е т т кайта cyFa Tycin, ой- нактап кетл . Кейде opFbin ортара Kipin, эл1 ката'рды бузбай келе ж аткан аналыктарра:-— ж егпк, токтаймыз, uiapyaFa Kipice бер|ндер!— flerici келгендей, кеш TopTi6ifi e3i бузып ж1беред1. Жалрыз ол емес, енд! барлык. ата балыктар атылып-оршып су бетш астан-кестен eTin жур. Бул бурылрандары улкен езенн!н 6ip тармары сапала- тын асты кум-кайран, суы онша терен емес, Kiuii эзендер- д щ 6ipi e,ai. Ертел1 -кеш кой отарлары болмаса, мацайын- да сл д с жок, туйык ж аткан 6ip бурыш, тыныштык влкес1 екен, жорык осы езенге бурылды да жайылып кеттй BipaK жем (здеген, тыныштык 1здеген 6ip аналык жок. А гыска карсы тура калып, усак тас араласкан кайран кумды карындарымен ысырмалап, тостарандай-тостаран- дай шуцкыр ж асай бастапты. Ж олшыбай ор турл1 апатка ушырап, сонау суы к тен|’зден 6epi карай жосырандары бар арман осы шуикырларра урык тегу едь Ka3ip мыц- даган аналыктар сол ypiM-бутак уяларыи жасап жатыр. Кум-кайранды карнымен де ысырмалайды, канаттары- мен де казрылайды. Аштык, токтык демалыс дегендерд! тугел умыткан. Тырбанып жатыр, тырманып жатыр. К еккаска сиякты ерем аталыктар д а колма-кол жу- мыска Kipicinri. Карны шермендеген кай аналыктын жу- мысы енбей ж атса, дереу сонын уясын жасасып, су табанын миллиондаган шукырра айналдырып ж1берд1. Шалдырып-шаршап, ашырып-арып келген балыктар эзен табанын ек1 кун, eni тун казды. Bipece казады, 6ipe- се аршиды. А та балы ктар содан кеЙ1 н гана шыдамсыз- дык керсетш аналыктарра суйкене бастады. — Тек уылдырырынды! Саррыш уылдырыктар шункырдын тубше аспанпан тусе калган жулдыздан жаркырап тег1ле бастады. Бул сэтке дейш жорык TapTi6iii бузбай келген ата балыктар eiifli тугел естен айрылрандай. Уылдырык ycTiHe уызда- рын тегуге асыгып таласып кетт|‘. Кыран тукымы аспан- да, адам баласы ж ерде жасайтын кызыл-шеке кыррын таласты балы к кауымы су астында етк1з1п жатыр. Бар­ лы к ата балыктар 6ip сэтте мае болгандай ед!. Кез керу- ден, к ул ак естуден калгандай, кыррын тебелес он кунге 74

созылды. Ш ункырларра твп'лген уылдырык бетж кай- мактай кою ак уыз — еркек дэш ж ауып болранша кыр- гын твбелес токталрая жок. ¥рык шашудын алгаш кы кундершде бар Ti3riH кеш бастаган, болашак урпак камын ойлаган естияр да элуетт! Кеккаскалардын колында едк Булар тебелесе ж урш , уылдырыкка толы уяларра кездескенде, 6ipiH-6ipi иыкпен итермелеп турып, ез уыздарын ыткытып ж1бере- Tin. 0нер керсететш , кушпен алатын. Кундер мен тундер eTin, арыстан К вккаскалар калж ыраган кезде тойдын кызыгы куж ы н-куж ы ц eTin, кулкын андырандардын ко­ лында KeTTi. О лар кызу тебелеске жакындамай, шеттеп журген. Балуан Кеккаскалар арып-талран кезде булар уылдырык уяларына ж абы ла тап бередг Тебелест1 бас- каларга 6epin, кызыкты булар Kepin ж ур. 9уел1 алтын- дан жаркы рап ж аткан уылдырыкты аузын толты ра 6ip асан ж 1берд1 де, калранынын устш е бойлары балкып бексе жактары булк-булк eTin, асып-саспай е з уыздарын тегедк Токшылык та соларда, кызык та соларда. Булар- да тебелесеш н деген, еркектш керсетешн деген ой жок. в з а р а куж ы н-куж ы к жымындасып, езара тусппсш , кыр- гын майдан устш де де, ур пак кызыгынын устш де де ылри олжага батып жур. Булардын кылы кисаймаган. ©зге еркектер eaiMiui халш е жеткенде булар туралы «кыррын майдан устш де кырттар сем!редВ> дегеигй рана айтура болатын едi. ¥ры к тугел шашылып болып, шункырлардыи 6eri куммен, усак-усак тастармен буркелш болтан кезде ата балыктардын 6opi де сен соккандай кур сулдер едк Айра жакын аузын ашпаран, жем жемеген, куш -туш урпак yuiin тыным таппаран аталы ктар Ka3ip эбден жудеген. 9cipece, co h fu он кун бар куатты сырып алрандай. Б улар той устш д еп таластарда да кеп кырылып калды. Капыл- купыл уызын Terin турып, т!л тартпай кеткендер! де кеп. Ke3i сокырайып, аузы а1нылып кеткен ата балыктарды толкын айдап ж агара шыгарып тастап жатыр. BipaK миллиондаган урпак 6eciriHe белендк Енот терт-бес айда кылаи-кылан eTin ж узе женелед!. Бул кундерде К еккаска да катты жудеген едк K,a3ip ол взен кабыргаларын cy3in ж ем !здеп ж ур. К ез оттары сенген, жузу1 баяу. Сырткы ажары д а сы нык. Аттаны с алдында солтустш теш зш де бойында лапылдаран от кы- зуы бар сдк K,a3ip жылы езенде ж урш , бойы калтырап кетед!. Аузынан аз Fana жем етсе болтаны калрып кетедь Аз кундер рана осындай мен-зен халде болды да Кек-

каска ecin кайта жиып алды. Бул озенде осынша коп кауымды асырайтын азык-тулш жоплн ол бурын бшетш. Ka3ip де icepin жур. Тензздщ балдырлы-балкашты ша- лацына кайтпаса, ашыккаи балыктар шашылран урыкты 03.iepi казып алып жейдк Бул онын талай бастан кешкен KacipeTi. Iuii олкы Tycin калган аналыктар к,аз1рдщ озш- де тойына алмай жур. Оеыны ссз!'нген Коккаска кслер кун! кешке жакыи тагы да квшлтш ж у з т к е т т едй Бул жолы ол жорык oiiiHe баскан жок, жем 1здеу сарынына салыпты. «Жсм таптым!» дсгендсй ацрарын байкатады. Ашыккаи балык­ тар онын бул сазына да тусш е калыпты. 0зен бойын орлей жайылган Азат-мая нэсшдес балыктар онай ойы- сып, Коккасканын соцына ере бастады. Ka3ipri кауым- мен ур пак алдындагы парыз-карызын тары 6ip рет этеп тастарап ата балыктар КеккаСканын neni мензеп журге- ш'н онай ацгарып ед|'. Олар да коштщ бетш тешзге карай бурыса бердк Ж ары к айдыц когш и р сэ у л е а озен бетш буйралап кояды. Кейде тен1зге карай жосыран балыктар да ж арк е т т калады. Bepi келерде балыктар агыска карсы жузш едк кайтарда агын буларды 03i айдап экеле жатыр. A pt ж акты орап кайткан 6ipen-capaii аталыктар болмаса, кош ылри томен aFbin, онай жуйткш барады. К оккаска узак к о н т сонау 6ip куламадан асырып салды да Kefiin оралды. З р шункырда ата-анасыз калган миллиондаран ж ас урпакты коррап-коршап ocipin, ондР pin теш зге алып кайту ушш i ллды. Злдеб1р балыкшынын кармагына 03i Lnirin калмаса, сол урпакты бастап oMipi бай, терен тешзге ораларын К оккаска калткысыз сезшетш сиякты. КЫРАН ЖЫРЫ — Осыпыа маран унады, — Оида саран арнадым. — Осынын MaFau унаган жок. — Оида саган да арнадым. Автор — Кол, кэл, кэл!.. Ауыл OMipin/ic кунде ест1лстш коп сездщ ш ш д е ко- м ш п кетпееш деп, бурштин кыранын «Кэл, кэл!» деп шакырады. Онысы баска елдш де т ш емес, кустын да т ш емес, к э д у ш 1 «Кел, кел!» дегсн казак созк

— Кол, кэл, кэл!.. Кыран иесше кайрылган да жок, караван да жок. Кулаштан сермеп, кайкайып жорары ерлеп кегп . Тома- Facuii сыпырранда-ак K03i шалып калган коянга да тус- кен жок. Торрайдай булдырап жорарылап алды да канатын какпай сыррып кегп. TayFa барып согылар най- загайдай сыррып барады . Апырау, немене корд!? Т улк1 мс, к ар са к па? Э лде TinTi каскырды н 03i ме? C okfu кун- дерде TbiiiiubiFa алмай койып ед1, неменеге кумартты скен? К езш е сол кум артканы |‘л е к п -а у, cipa!.. — Кал, кэл, кэл! Торы атты тебшш-тебнпп калып буркптш де эрге карай салып ед1, омыраудан TipereH калын кар узакка ж1берген жок. Б е п шып-шып терлеп, азрана бусанып, кунге шагылысып жаткан аппак карды бауырымен сызып, торт-бес аттап омбылады да торы ат турып калды. — Кап, айрылып-ак калганым ба! К эл, кэл, кэл!.. Алдынры кун1 Ерж ап аншы уймне eKi тулгп э к е л т едк EKeyi де алтайы кызыл, алтындай жымыцдайды скен. Сызык туар м ей сойып алран ei<i TepiHi керпш ке Kepin, куб а жонынан 6ip сипап калранда кулпырып сала бердк К алин кызыл алтыннын бетжде азрана ак кылан кум1с сызыктар бар. Пушпактары кара алтындай жал- тылдайды. Торт ж асар кызы тулкш щ мамыктай ж ум сак куйрыгын мойнына орап ойнай бастады. Ei<i жасар Есеитай — маран тул кш щ буйрегш эпер деп, кынкылдап ж ур. Кой буйрегш, коян буйрегш жеп уйренген балага Keperi де сол Fana. К утты ктау айтып ауылдастары жнналып калды. — Е, бэрекелде, yflipiMen уш торыз! — BocaFan кандана берсш, аузын майлана Cepcin! Аншыныц аузы жалрыз майлана ма, жуаннын жпйш- Kepin, жппшкенщ y3i.nep кез1не шыжымдап-созып, эрен унемдеп отырран азрана е тп ауылдастары жеп K erri. Курт-май, ш ай-кант дегендердщ де Ty6i Kopinin калды. Ауыл аракты судай ciMipefli см ес пе, Ержаннын калтасы да кагылып калды. — Пай, пай, сенщ Сар-баларыц кустын патшасы foiiI— деген сайын сылк-сылк eTin арак куйы лмаска не шара! — Биыл сен осы 6ip жиырма тулш алрыздын-ау, Ер- Жан!— дссш кояды. — Ж иырмара жеТе койган ж ок элЕ..— дейд1 де Ер- 77

жан колы и акмойнакка созады. Тары сы лк -с ы л к таги булк-булк... — Буркггке тул м алдырганнан асар е кызык бар дейсш! Абай аганнын да 6ip кумары ос: болган гой... — Кар аппак, бурют кара, тулю Кызыл | ксайды каса сулу шомылганга. Кара шашын KSTcpin ек| шьштак, О да булк-булк етпем ме снпаганда... дейтш бе ед1? Фермага бастык болмай аншылык куып кеткеп осы Ержаннын эзшде де Абайдан ж уккан б1рдемс бар... А к мойнак. кырлы стакандарга тары да енкейедк Тыстан кыран сацкылы еспледк — Пай-пай, б у р к т ц бабында екен-ау!.. Кудай кос- са, кызыл залымды тагы 6ipa3 уйпалактар! Салкын ауыз корада тактаймен коршалган томар- ша — тугырда отырган кыран тагы санк eTin калды. Кун баткан сои тэкаппар шаншылган бойы калгып кету mi едк Бугш еюнил тун бурки- уйкыдан айрылыпты. Бул оный 6ip тыншыга алмай койган кез!. Элде, 031 буктеп- 6ypin алган тулкш щ T©cin сурай ма, элде, алдырмай кеткеп 6ip ту.пк!ге ызасын шага ма, эйтеу1'р кыранда ты- пыштык жок. Ушуга суранады, далага суранады, аспан- га суранады. Канаттары тактай коршауды сырт-сырт тырналап, балак-бауларын шойын тумсыгымен жулып- жулып кояды. Бостандык сагынышы, азаттык жыры, ас- пан ж иры ен бойын ортеп бара жаткандай. Кыраннын сырын Ержан ангарган жок. Бабына кел- ген а.пгыр кыран анга шыгуды суранып отыр деп жоры- ды. Конактары тарап кеткен сон эйел! Гулбалага; —- Есетжанды Tocerine апарып жаткызшы. 03in дс жатсайшы...— дегенде де кыран зары ecine келген жок... Ж абайы торы атын 6ip кун тыпыктырып, Ержан 6yrin тагы да anFa шыгып кет1п едь Талма туе кез1пде тобыл- гы тубш ен коян ыршып шыкты. CeKipin, аткылап, калай карай кашарын б1ле алмай, азгана 6oreain те калды. Э й ел ш щ — oyrin 6ip-eKi коян экелмесен, кешке казан- дык астына от жагылмайтын шыгар деген! есше туст!. Д агды лы колмен томагасын сыпырып алды да, Ержан б у р к т н коянга карай сермеп калды. Кыран коянга ка-

pa Fan жок. Канаттары н кере cepnin жогарылай берд!, жогарылай бердк — Апыр-ау, бул не керд1? Таутеке ме, каскыр ма? ОндаГта тусер ойы болса, кыран eHAiri орай-орай ж у й т к т , шуй!лер кез! болып калды. Ж ок, шушлер емес. Бултсыз кв к торрын аспанды кес!лте кезш, ойнак салып кеттк Bipece acnaHFa ерлеп керш бей кетед! де, 6ipece томен карай арады. Уйыран денесш, талган канаттарын жазып жур'гендей кек аспанды ткпплеп ж ур. Кейде кос канаты» комдап алып ж ерге карай кулай шаншылады да узамай желге карсы жалт бурылып канта жорарыла- ранда ei<i канаттыц асты кун кезше айнадай шагылы- сады. — Кэл, кэл, кал!— Ж ок, кыран кайрылар емес. Оны улксп н р ш ш к толкыны айдап экегп. Кыран K03i кумарын шал ран ед5. Ол оны мана сезш- ген, томагасын сыпырмай турранда-ак сез!нген. Оны OFan шанкан ашык, ж е л а з тынык кун айтып едь BuiK аспанда зу етш калган канат дыбысы барын кулагы ай­ тып едь Кыран болсан, 6ip талпындырмай коймас ж уреп айтып едк Туткында болтан 6ecTi 6ypKiTTin бойына жи- иалран отты кызуы айтып едк Кыран кумарын ewtf Ержан да кердь Керд1 дс тусже кетт1. Аншы K03i рана ш алар бшк аспанда eni кыран сайыс салып ж ур екен. Yuiinmi 6ip улкен кара алыстан орай ушып, сайыс немен тынарын бакылап ж урген сияк- ты. Bip кезде бас балуанра 03i Tycin ж урген Kopi кыран енд1 соны керген кызырына канарат ететж дей кызбай- кызынбай баяу калыктайды. Ана eKeyinen темеш рек ка- лыктайды. Сайыстьщ жана басталганыи алыстан-ак таныраи С ар-балак б1рден кимелеп кеткен жок. BKi ж акка ал- шактасып KeTin, карам а-карсы кайта умтылран ei<i кы- раннын арасы жакындай бергенде нак устерж ен 6ip зу етж OTTi де арып алыстап Kerri. Сайыста журген ei<i кы ­ ран желдетж зуылдап еткен yuiiiiiui кыранра амалсыз ж алт eTicin калды. Ие, куш neci екен, тэкаппар екен. Ек- nini каидай efli 03iHiH! Д ауы лдай ыктырып ©TTi-ау!.. Аяк- Тарында салбыраран (Ирдемеа бар... Салбырарапдары- нын ушыида ж алты раган б1рдемеа бар... Кыран к ус кекте шарылысады. Онын алды узакка созылатыи улкен сайыс. Б ол аш ак ана, болаш ак экен!и бар таукы метж танып болмай, бойына дарытпайды оны. Yean кулык, бос калж акты ц кусы болса, сайыса ж ур in кеудеден Teyin ж1бередк Бул кезде ж емсауы иа с а к бол- 79

маса, жабайы шэул1 калбактап барып жерге кулап ту- седк Кеудеш жарылып, жарбнып кулайды. Тнбасар — ана кырам сайыс ойынын токтаткан жок. Кызынып алган екен, кеудесш желге тоса шарыктап жо- Fapu кетт1 де кайта оралды. А та кыран 6ip айлакер тас- кара, ол бшкке котеркпмей оралыпты. Айласы ма, аспан аязыман ыгысканы ма, oflTeyip томешрек агып келеди Бул жолы ана-кыран оныц ycTineii ©Tin Kerri. Тац ата етек тауларды туншыктыра жауып алган калыц карарайдын iuiiiieii ушып шыкканда б1рден кезде- се кеткен еркек кыран козге кораш коршбеген. Эуел1 тым жогары кетериамей томешректе ойнады. Таныса ке- ле жорарылан 6epin, каз1р талма туе шарында 6hik ас- панда сайысып ж ур. Ж огарыларан сайын аспан суына бергсш рас. Еркек кыран тас-кара содан ыгысса, онысы К01ил калдыратын кылык. Э з1рге уябасар ойына ол келмеген сиякты, узап барып канта оралды. Бул жолы тас-кара да ойдагы бшктен оралыпты. Соктыгысардай, канаттасып калардай екшндеЫп келш, шалкайысып кеттк Тас-карада тошл коп сиякты. Орай келсе-ак жа- быса кеткел1 ж ур. Б|'рак, тэкаппар уябасар жакындатар емсс. Кыран баласына дуние api кен, opi тар. Достары да аз емес, ж аулары одан да коп. Азиянын аязына, Африка- нын ыстырына шыдар урпак керек. Карпы тойса калрып сала бермейтш урпак керек. Окай к о р т сарышунак ау- лап, in кузетпейтш урпак керек. Кыран баласы осыны ойламай бмед). Кыран баласы осыны ойламай 1стейдк Оный аты — табигат тылсымы. Сар-балак кешке дейш сайыска араласкан жок. Ан- да-санда элдекайдап сап ете тусед1 де ерк!н жуйтк!п, aFbin ©Tin кетедк Bip-eKi рет онаша калыктап журген Kapi бурк!тке де барып оралды. Сэлем боре баррандай соктыкпай-урынбай бой тежеп, едэу!р катарласып ушты. — Канат карысында Min жок. неге шеттеп ж у р с т , аксакал? — ©кшелсс буын ойынына, ойына караймын... Би1к ушеан — куаныш, томен ушеан — езщ ©KinepciH... Мен де куаиып корген, oi<inin керген арацмын. Кызырып та коя- мын, кынжылып та коямын... 0з1м ушып жете алмаран бж кт! сендерге тмеймЫ. ©зш аспанда, ойын томенде жургенше, 03iH томенде, ойын аспанда журеш, жа- ным. Бшк деген немене, томен деген немене, сонда тусК jiepcin. SO

Кыран мылжын бол маска керек. Eid кыран бул ойла- рыи айтыспай угынысты. Осы кездё сайыста ж урген тас-кара мактанам деп 6ip катерге урынып калды. Кор мшез KopceTin алды. ¥яба; capra 6ip ep.iiK KepceTKici келш твменде журген Kapi б у р я т к е карай кадала ушып кеттк Куып тастам ак па, жулып тастам ак па, эйте>мр катал т о н т барады. Канат- тарын 6ipece керш ж 1б ер т , 6ipece серпе кагып барып, Kapi кыранныц устшен туГп'лдк Ж огары дан орай-орай айналып барып, тобесшен Tin ш уй ш п калды. Бас сала- тын калпы бар. BipaK бас сала алган жок. Кэрл1 коздсрш 6ip туйреп калып, кат-кабаттап ерген тем1р сымдай шор саусакта- рын тоса берген io pin, устасса-ак айрылмастай екен. Ж емсауын ш алкайта устап, тем 1р найзаларып тоса бер- Д1. Тырнакты да 6iaeKTi екен. Ш уй ш п келген соткар кыран тайкып K erri, зу eTin coFa алмай erri. ¥ябасар оны вл1мге ж ум саган жок-ты. Осындай улы ойыннын устш де кан Toric болсын деп тмеген де жок. Бул ерл1к сыналар, еркектш сыналар ойын. Негурлым мырзалык, нерурлым кендж , нерурлым шыдамдылык байкалса, аналык coFan бейим, соны тандайды. Тас-кара мшезш унатпай калган уябасар унс1з томсарып, тау жоталарын бэктерлей, куишырыска карай тартып бердк «0з бепмен журген шал-кыранра соктыгып neci бар ед1? Соктыккан екенсщ, кврсеткен ерлiriH кайсы? Такал а бергеиде тайкып кеткенщ бе? — Ракмет, жолдас... С а у болыныз...» ¥ябасар ушкыр да, арыиды к ус екен. Канаттарын еркш сермеп, утымды сыррып барады. Tac-icapaFa канат­ тарын тез-тез карура тур а келдк Кун бойы би1кке блр котерш п алып, жакынпан оралып, eneyi де киналмай шарпысып ж урген. Енд! еркекп уза к уш у сынына салгы- сы келгендей. Сайыстын бу да 6ip Typi сиякты. Тобе шашына кы рау турып ак иыктанып алган ана кыран суыкты да, карсы соккан желд1 де елер емес. Конактар жерш e3i Fana б и е т 1ндей алыска тартып барады. Тас-кара ат шаптырым жер epin отырды да кейшдей берд). Сылан кыздын 6ip он .ж агы на, 6ip сол жагына шырып калбалактай беру дуниешн азабы екен. Антур- ранныц алымдысы-ай1 Лянына ж е л т ере алмайсыи... Кап, бэлсм, ертец керерлиз... Аспанда шарпысып ж ур 1п карсы 6ip кел1п калгапында man 6epin шаншыла кег-

псссм кер де тур!.. Шегедей шаншылармыи!.. О, сонау калбаидап кеде ж аткан ак бас Kopi рой... Touipi деген журтты к соны мен емес екемш... Уябасар 6ip сэт ж алпяз aFbin кеде жатыр ед|, канат- тарынаи жел гушдетш к е л т Сар-балак катарласты. — Есенс1з бе?.. — Ш¥к!р... Енд1 eKeyi катар сыргып келедк Тебе шаштарына кы- рау турып cxeyi де ак ныктанып алган. EweyiniH ушкыр- лыгы да тендес екен. — Лярындагы неменен? — Бал ак бау гон. — Ж алты раганы ne.MeHeci? — Ж ез сакинасы гон. К атар ушып келе ж аткан кос кыран 6ipine-6ipi осыны айтыскандай кездерш 6ip шагылыстырды да узай 6ep.ai. Кайда барарын, кайда конактарын eKeyi де 6i,nin келе жаткандай, айткызбай угынып келедк Енд1 абанласа екеуж щ канат кагыстары да, кулаш сермеулер1 де, сер- 1пндер1 де б1рдей екен. Терт канаттан саулап суылдагаи ундер1 де косылып салган эндей уйлесе KeTinTi. Суык аспанды иыктарымеи Ti.ain, канаттарымен сабалаганда eKeyi де um iipircp емес. Ш арыктау кумарын, екпн!деу кумарын таркатар уза к сайыс енд1 басталгаи сиякты. Ж ел кызыгар eKnin, таскын кызыгар ж уйтку бар. Кун бата eKeyi тарбнган-тарбнган жуан бутактары бар Kopi карагай га келш конды. Т а у жоталарын жауып кеткен калын карагайды кеп кез1п, тандап ne.nin конды. Ka3ip ei<eyi карсы отыр, са к отыр. — OcbiFan уяласак кантед1? — Мен уяны ci36en 6ipre саларымды кандан 61лдК Hi3?.. Кызык екенс!з... — Мыла 6ip жакын тарбиыскан уш жуан бутактын ycTiiie курыктай-курыктай он шакты ж ас карагайды ай- кастыра тесесск уянын ipreci тастай 6epii< болатын сиякты... Одан сон осы карагайдын бас жагында жал- быр шаш калканы д а кою кершедк Жанбыр-шашын ке- з!пде балаларга пана да керек кой... ¥ямыз кезге де кеп шалына бермес cfli... — Ецбепш з боска KeTin журмес!н... Мен а з г е эл! сшнорсс flereni.M ж ок кой... — Оны ертец керерм1'з де... — Койыцызшы, кызык екеназ... Ксййн калган Таскара да ж етш ть Кунд1зп есек-дэме yMiTi eciiw e екен, уябасарга жакын конбак ед!, ол 6ip 82

iibiFbiii козгап калды. Э р 1рек отыр дегенi снякты. Сар- балактын коздер! де кара ж алын аткандай 6ip ж ар к етш калды. Т аскара саскал актап, тез орналаса алмай, ка- наттарын калбандаты п, бутактан-бутакка Keuiin, акыры анау екеушен GHiripeK барып конды. Ж огар ы рак отырып алган сон аруактанып та Kerri. Шен 6epin, биж тугы рга отыргызсац, кандай орынга болса да уялмай-ак отыра кетет1н снякты, ж ар аса кеги м деп ойлауы да мумкш. Сэнд1 отыр, салмакты отыр... — Е , мен 6ip ж ум ыска айналып калдым... Эйтпесе сеиен калатыи емес ед1м!— д егк1 келгендей, уябасарга кыр керсетш кояды. Карагай бастарын ж ел1мен жайкап Kopi кыран да келдк Онын ж астарда не жумысы бар, онаша конактап жатыр. Белдеуш шешшш, тымагын с1лкш , кунбендеген карт адам снякты, оралымы азайган ауыр дене 6ipneuie бутакты сындырып барып арен тыншыкты. Eiifli TopTeyi де тым-тырыс. А гаш басы, карангы тун кырандар ymiii ойын-сауык орны емес. Олардын ойын- caybiFbina шанкай туе, биж те кен аспан керек. К,ызын- ган денелер амалсыз тынышталып, кара тас болып катып калды. Т ан сэршен Kapi кыран жонелдк Шор алакан кышы- гандай болды. Кдм б 1лед1, кояп кездесер, суыр да шырып калган шьжар,.. — ¥шпаймыз ба?— С а р б ал а к иыктарын козгап сш- Kinin койды. — Е, ушайык! У ябасар дур с!лкш д1де уш а жонелд!'. Уйьжан дене жазы лганш а уш кыран катар ушып келеш. С у кгак денел! уябасар ортада. Ei<i жагы нда ею еркек’ кыран. Уябасар к е н ш Сарбалакка б 1рж ола ауын болса да Таскараны да куып ж 1бергеп жок. Кок сулуы да айиаласында шулгыма ж т тт е р д ш бола 6eprenin жск кермесе керек. Коз киыгы eKi кыранга да туеш келедь Туске тармаса кырандар таудан алыстап жазык да- ланын уетжде ксле жатыр едк Kayin-катер жасырыпар еш норсе байкалмады. Ал енд! бастандар дегендей, уя­ басар acnanFa Tii< каргып Kerri. Канат асты кунге ша- гылысып ж ар к етш калды. С а рб ала к пен Таскара да жогарылай бердь Уябасар суы к acnaiiFa шаншыла ка- далып, эл1 би1ктеп барады. Э уел1 аз merinin калган С а р ­ балак уябасарды куып ж е т т , алга т у с т кеттк Жемса- 83

уында алкымынан ripen, бегеп журген илешп-жумарла- иып калган жун-журка бар екен, оны аузынаи ыткытып ж1берд1 де жешлдсшп кегп. Кек сулуы кепке дейш ойынра катынаспай койды. Еркек кырандар eKi жарынан орап келш шарпысура ша- кырса да елец кылар емес. Не Tin каррып жогарылап кетедц не cyHrin темен кетедк — вздерни 6ipa3 сайыссандаршы... Кызынып алран еркек кырандар ез-ара сайысып кет- Ti. Сарб алак уза к арып кетш, кец орап кайтады. Т а с ь ­ кой Таскара жакыннан орап, табан астынан тап бередк Bipait тыриакка тырнак 5л 1гер жерге келгенде тайкып кетед1. Темен с у н п ш , бурылып кетед!, уябасардыц та- сасына карай умтылады. Ойында кандай тэскл колдансан да айып емес. BipaK бар тэсипн бассаура болса, оны кыран кеп кетермейдк Сарб алак ызалана бастады. Таскара тары 6ip жакын- дай 6epin тайкып кеткенде, канаттарын кнраштай 6epin, он иыгымен согып Kerri. Устшен сокты. Иыры тем1рдей екен. Таскара сол ж ак канатым у з ш п кегп ме деп кал- ды. Eiifli кетермер шама жок, кулай темендеп, алде кай- да темпе устш де суыр жсп отырран шал-кыраннын касы- на келiп конды. — Bip жапырак асатып ж1берил, кекем!... Таскарапын карасы ешкен сон уябасар ойынра e3i Tycin Kerri. Кыран кус жасырына да бммейдн сыралап сыкылыктаран уры кездерд1 де, кункйи тынбас кундес кездерд! де унатпайды. Бул ойынра бегесш керек емес. Бул урпак ойыны, урпак куГп. Бул ойынра аспан nenfliri керек, жер 6Hiri керек. Бул ойынра куана бмер журек керек. Сарб алак ызалы кабарын ж адырата алмаран боны арып келе жатыр едй уябасар жакындап келш, кылан eTin бурылып кетт!. Кыран кабары да жадырап сала бердк Enai eKeyi кен аспанды кере орарытып, карама- карсы келш, тес такасып калардай жакындасып, кайта- дан тш ке те р ш п KeTin жур. Катты арынымен келгенде теске тес такасып калса араларында сырарланган суык ауадан баска ешнэрсе жок-ты. Б 1ршде аналык куш, 6i- ршде аталык кумары, eKeyi кешке дейш сайысты. Кун бата Keuieri карагайдыц басына кайта келш конранда 6 ipeyi эке, 6 ipey i шеше болып калгандарын таныды. ¥я- ны калай салу, кайда салу дауы болтан жок. 84

Ж азтытурры eKi сэры урпек балапан к а з ф конырай- ран-коцырайран кус болып калыпты. Енд1 уш ар кездер! жакын. Эке-шеш'елер1 осынын камында. Э уел1 булар жудырыктай-жудырыктай кэк-шубар жумыртка едк Бар кызуын, бар мешр1мш соларра 6epin, ана кыран кырык кун тапжылмай отырып басып шьтар- ды. Укщей сап-сары улпа жун cni балапан жумырткадан шыккан сок рана калжыраран уя басар 6ipiHiiii рет уя- дан ушып, аркан боны барып конды. Т е с суйектер1 со- райып, арыктап калган екен. К,анаттары д а арен KaFU- лады. Сарбалак азык-туджтен кёиде кылмаса да катты жудептк Yin кундж ойын самые емес, армандары осы ек1 балапан ед1 рой. Уябасар калж ырап калганы на е к ь нёр емес. ByriH ол канаттарын жазып алады. Т а к с э р т е сута шомылып кайтады. Ж ум ы ртка басып отырганда кебж есе аузын кар мен жакбырра тосып сусы ндап'едк Енд1 ол кундер артта калды. Кос кокырлары адам болып келедй Коян ж ш ктерш б'и еу ж ута бастады. Т у л к ж ж т е с т е таласы п калады . 0кпе тустан т е с т ж 1берт кызыл канды сораптаранда кездер! шатынап 6ipiHe-6ipi ырык бермейдк Ты рнакта- сып та алады. Тек С арбалакты к ызгарынан рана ьты- сады. ¥я 6acyFa отырран кезде аналык Сарбалактык езшен де ж атсырап кеткен. Бауырындары ею Жумыртканы одан да кызганатын. Каз1р балапандар есейген сайын эке ызрары KepeKTiriH де мойындады, ерльзайыпты лы к се- 3iMi де кайта оянды. Койшынык тер т кан ат уйж дей кед уянын аналык пен аталык eKi шетше конактайды. Ой- нарылары келш, ушкылары келш дамыл таппайтын ере- сектенш калган балаларын иыктарымен кагып, канат- тарымен жайкап уянын ортасына карай ьтыстырады. Тезф ек ушеа екен, дуние таныса екен... Коянды ала ал- май ы заланса екен... Аяз келш калганш а эке-шешелер!не epin ушып ананы-мынаны уйренсе екен... Уяда кунде жеп жургеи тамактары жуг1рш журген терт аяк екенш та­ ныса екен. Алысар, ж улысар барын бш ее екен. Ата-ана карльнборанды дауыл кутедк Кара дауыл сорып турранда ы ктап-ьтысып отырган к ос конырды желге карсы HTepin ж !беру керек. К,ан аттаРын ержЫз кагатын болсын. Кеудсден Tiperen катты жел кулатпай- ды да канат каккан сайын жогары KOTepin экете беред!. Сонда балалар коркып шырылдар ма, куанып санкылдап

w i6epep мс!.. Ата-ана осыны кутед1, куана кутедь Бул олардын алты ай куткен арманы. Алты аигы азаптыц бар телеу1 осы FaHa. Кузг! кара дауыл кеп кугпрген жок. Сорар ксзшде coFbin K erri. Аналык канша асыкса да Сарбалак дауыл- дын кушейе тусуш кутть Калын орманнын езеп ruipireii кэрьчерш аударып тастап, барлык кокысты, барлык шс- конысты айдап экететш сурапыл дауыл арман рой 6ip! VpnaFbiH соидай дауылда аяктансын да. Сарбалак кешеден 6epi аналыктыц езш де шеттетш тастап, eni балапанра дамыл бермей отыр. ¥яны аймала куып epiKci3 канаттарын кактырады. EpiKci3 бутакка жармастырады. Ж ас тырнактар уянын жуан буталарын тырналап тастады. К улам ау керек. Тырнактар кадалып yiipeHcin, 61'лек булшьгк errepi ширатылып уйренсш. К,а- наттары кагыла 6epciH, катая 6epciH. Е к iншi кун соккан кара дауыл бэсендеген жок едк Тан ата Сарбалак санк eTin, жакын карагайга конакта- ган косагын шакырды. • — Йемене, ушырамыз ба? — Ушырайык! Эуел1 ата-ана уяны айнала ушып ез канаттарын жа- зып алды да уяларына кона 6ep in , кос конырды желге карсы HTepin-HTepin ж 1бердь Эш ешндег1 нукып калу емес, тем1рдей тегеурш бар екен, балалар уяра жабыс- кан жок. Тырнактарын баурына кысып алып, канатта­ рын тез-тез кагып, кетер1ле бердк Шырылдаран да жок. санкылдаран да жок, кездер1 рана еж ет тушлш a.iFan. Аумаран экесшщ кездер1ндей, ызрарлы кара жалын шашады. Э уел 1 тыпырлай карылран канаттар енд1 бай- салды карыс тауып ала бастады. Д ауы л ыргарын андай бастады. А ра-тура канаттарын какпай, кеуделерш да- уылра тосып калкып-калкып алады. Енд1 6ip кезде ата- аналарына коз токтата карап, 6ip коныр санк етш кал- ды. OFair eKinmi коныр ж ауап бердк Бул куаныш санкы- лы рой! — Туу, уш у деген кандай жаксы едН Нерып сонша ушпай отыррамыз? Д уние деген кандай кен едП Тар уяга калай сыйып отыррамыз? Д ауы л деген кандай жаксы едН ¥ша алмасты ушырып экетед! екен-ау!. Кднша уакыт бестег1н булгап отыра берген мешеу ед1к кой. Дауы л к е т е р т acnaiiFa шырарды емес пе! Енд1 осылай шарык- тай беретш шыгармыз. Арман деген осы да, куаныш деген осы да! М анадан балапандарынын астын ала ушып келе жат-

кан ата-ана енд| катарласы п уш калы ж ацындап келед|. K ayin жогалды. К ул а у коркынышы ж ок енд1. Д ауы л да ушырган балапандарымен катарласа ушып келе жаткан ата-анада куаныштан б а ск а 6ip сез1м кал- мараи сиякты. А Й ГУЛ К О Й Ш Ы Н Ы Н Б 1Р KYHI С С С Р Жогарры Советниц депутаты Айгул тубекке кайткан отарынын сонында сылпылдап келе жаткалы буп’и yuiimui тэулж ... Калай есептесен олай есепте, зр тэулж те жалкау жылжыган жиырма тер т са гат уакы т бар. О л кен!л ау- дарары кап кала уакыты емес, квз тартары ж ок дала уакыты. Ynci3 eTin жататын уакыт. А йгул eM ipiniii жиырма жылы осы ун а з д ж т е ет'ш келедь О л дала у н п з д т , кой уншздшн А стыкдагы аты на рана, касындагы итще рана тш десер ж ауапсы з унЫз- Д аланы н м еш реу уи с1з д 1гш е Айгул бала жасынан уйренген. Ол — етек-жещи туре согатын, койын-колтык- ты куалай согатын куздж пен кектемшн азынау ж елшс де квндшкен. А т танауына квк сунп турып калатын шаныткан суык сэры аяздарра да кенджкен. Жыбыр жыбыр, кыбыр-кыбыр козралган кой момыннын е т м с Ь козгалысына да кендшкен. Кендшу бар, жену бар. Айгул сонын бэрш женген адам. Ынырсып капа эн салып келе- Д1. KimipeK келген денгелек кара квздер i з а д е н е т алыс- тан барларандай, ойда келе жатканы да байкалады. Кой отарынын суйемдеп аяндауына жиренбест1 ганп квнд1ге алмай келедй Кагазра тенген калам ушындай cyn-cyflip кулактарын алыстан квршген кыркаларра шаншады. Кыл шылбырмен жетелеп алган Айгулдщ езш суйрелеп алга карай жулкады. Кейде иепн Айгулдщ иырына суйеп, epiiu e p i жыбырлап кант сурайды. К улак туптерш касып ж 1беруд1, алдекай ж ерш сипап ж 1беруд( втшедй Кант кеше бггкен. 0 3 i канша калж ырап келе ж атса да, эйел колы анда-санда атынын мойпынан ка- рып-кагып кояды. Ж иренбест1 узын шылбырды сота ж улкып тары да алга карай умтылады. Бупн тан ата Айгул отары су жанылып кеткен Акта- кырга келш Tycin едк Ж азды куш бул шаны буркыраи ж ататын машина жолыпа айналгап такыр. E ki жары кокжнеккс дейж кернеп кеткен киыр-шиыр буйра кум.

Тубекке оралган отардыц осы такырра 6ip сокпасына амалы ж ок. Лк такырдыц енбоным ерлей жарып ететш жалгыз жолды каз1р Сырдарня суы басып кеткен. HIeri-шетже кеэ жете бермейтш ак такыр айнадай жалтырайды. Буйг- pi салынкы буаз койлар бауырымен су сызып, эрец коз- ралып келед1. Кигаштап тускен кун кезж е шалыиранда кой бауырынап сорралаган тамшылар шашакты кумш окадай жарк етш калады. С у жайылып кеткен такырра тац ата келж кездескен- де отар уйльжа 6epin, ж азыла алмай койып едк МуГпзде- pi айкаса (нткен кекала серке басын 6ipep шайкап, са- калын а л м л еп аз рана турды да алра тусж кетть K a3ip отар ж ж ке т 1з 1лгендей шубалып, жарты кнлометрге со- зылып жыбыр-жыбыр жылжып келед1. Резецке eTiri 6ipece курк etin калып, 6ipece кумп eTin калып Айгул де келед|\\ Бугж кун бойы, тун боны, ертец кун бойы осылай жылжи бермек. Ж ылы кашар, жайлы орынра ертец кешке рана жетер. Оран дейж отар да, Айгул де, шиыршык атып келе жаткан жиренбест1 де шыдаура THicTi. Сол жайлы орынга жеткенше Айгулдщ эш де узьлмеу! керек. К,айнаран судай квг1лд1р толкынданран кектем са- рымында алыстан булдырап жалрыз-жалгыз молалар керш едь Эр моланыц тебесж де шаншылып отырран 6ip- 6ip каракус кездерш отарра кадап алыпты. 0 здер1 када- лып мола тебесж де, кездер! кадалып отарда. Олар отарды кеше д с торыган, 6yriH де торып отыр, ертец дс ториды, GMip бойы торып келедк Кулпырран сагым кум арасынан кене замандары адам мекендерж кетерж шырарады. Bip кезде ел жайла- ган, criH еккен жерлерд! элде кай кезде кум басып ал- ран. Койшы ойына таныс ацыздар туседь Сырдарня кеие заманнан 6epi атагы шыккан мырза су, коне заман- нан 6epi диканшы 6eciri. Kypim те вскен, жонышка да ес- кен. Карбыз-кауыны кузге карай зецб1ректей гурс eTin жарылранда Казалыдан Кармакшыга естЫ п жатады екен... Сыр елж е кыррын, Сыр бойына кырсык экелген ал- гашкы апат С у б 1тай 1 сокыр болган рой. Ж уа жеген, сэ- б!з-шалкан жеген Сыр елж е кездескенде сокыр батыр: — Шеп жегеш нес! екен!.. Адам ба булар, аюан б а ?— деген foiI. 1С у б i т а й— Шынгыс ханнын колбасшысы. 88

Содан сон, аткум ар батыр кек дуниешн !ш!нен ек1 аяктыны айдап шыгып, тер т аяктыны, аттарды бапяндар дел OMip етксн дейдь Кырдын куан бозына уйренген сур жорга ат — ба- тырдыц ен сен!мд1 cepiri — Сырдын кек жоныш касы мен ж угер1С1нен, арпасы мен KypiiuineH басын кетермеген ку- Гмиде жарылып кеткен екен... — А тка ас болмастын адам га не Keperi бар?— деп сокыр батыр кек дуниеге 6ip TyicipinTi де отатып ж 1бе- piiiTi. С у б 1тайдын ез колымен жулган кект!ц орнына осы кунге деГин тук шыкпай ж алты рап ж атады екен. Ашьшган долы зэр сараласа керек, Сыр бойындагы сор- тан сол 6ip от орнындай тазытырдан басталы п KeTinTi. Bip кезде алыска айдап тасталган кум атжалдары осыдан кейш Сырдарияны кайта иектептк И е а з калган арыктар, ерк1мен таен берген улы езен ericTiK ж ерд1 туз- дай берген, туздай берген. Осы узын А ктакырды н эр ж ерж еи кездесе беретш ecKi арыктын ал ем д е р 1 де А йгулге еск! 6ip анызды ай- тып келе жаты р едк Сонау Субпай заманынан бастап элекке ушыраган Сыр боны TipmijiiriH iK куре тамырындай мырза езенд1 олi жуасытып ала алган жок. Сырдария кейде тентек Miue3iii керсетш, салы к салып отырады. B ip -ак тунде жагасын бузып шыгып, 6ip еш рд 1 астан-кестен етш, зар каксатып ,кетед1. Сырдариянын мундай мшезшен Айгул эр кезде сак- танатын. Биыл да сактанып, козы алар тубегш е карай ертерек ойысып едь B ipiH -6ipi i3 басып кайталап жа- татын кат-кабат жиналыстардын аякталуын куте алмай, тентек судын женей беру Kayni бар-ды. О л Kayin орынды екен, Сырдын суы Mine А ктакы рда кездесе кетт!. — 0 збектерд1ц не арманы бар екен!— деп ойлайды Айгул,— Озбек жершде Сырдария катпайды да, тасы- майды да. К,ата калса б|'зден жиырма кун бурын epin барлык муз б 1здщ алкымга i<e.nin т 1рел1п калады . ©збек- тср 6i3re усап eni ж ум а бойы муз бузып электенбейд1. Б|здщ Сыр неше жерден туй1л in, неше жерден кеп т ел т калады. Сыр бойына езбектер калай акылды орналас- кан, казак калай бейгам орналаскан... Keprni елмен кундеспеге!пмен Айгул ез ел ж in су ша- руашылыгына api атуст1, opi ол ак ei<enin ойлап келед!, Bip кезде Айгулд1н дауысы шыгып кеттг. — Ж алгыз Сырдария ма екен бас асау куй|'пде жат- кан!— дед! ол e 3iiie-e3i.— Д ауы сы кектене де к1нэлай 89

шыкты,— Кешпел! эдет1м!з ЭЛ1 басым. Умыта алмай келеьпз. Кейде 6yriHriHi рана ойлаура уймелесш кала- мыз. ЕртецгЫ ц бар муцы суда рой. Тындардыц тыны су смес пе! К азак жершдег! ж ет1жарым мын озеннш б!рде- 6ipi колбала болтан жок. Ралымдарымыз жер астында ж аткан он шакты тею з барын ашты. Быект! сыбанып >KiGepiri, балакты Typin ж 1берш, колга алар ic осы емес пе! Кум Teni3iHe уйренген квз су тешзш 1здемей ме екен! Ж атсы на ма екен!.. 0 зiмен e3i дауласып келе жатканын Айгул енд! рана байкады. Бул онын улкен 6ip жиынында айтура эз1рлеп ж урген ойы едк Газет-журналдарга элденеше рет су мэ- ce.neciH кетерген галымдарга ун коспак болран екен. Ка- 3ip м 1не eTiri курк|'лдеп су кеннп келе жатканда квптен кернеген он epiKci3 актарылып Kerri. Tici кайраулы жур екен, арен токтады. Осындай 6ip жай Айгулде эр кезде болатыны бар. Элденеге ызаланып ю лт сойлеп те ж 1бередк УнЫз далада жинала берген ойлар, ocipece вз т!рш!л1г!не байланыса туып, 0cin-ep6in жататып ойлар айтылуды керек ететш сиякты. Кейде TinTi уза к сойлеп кетсе, Айгул озш 6ip жиналыста KepeTini де бар. К вз алдына жиналыста отырран ж уз таныс адамдар — малшылар, куршншлер, макташылар, канал казушылар келедк Bapi де айта туе, аянбай айт деп отыргандай болады. Ондай кезде Айгул токтай алмай уза к сэйленд!. Квз алдына елестеген адам- дардан айрылрысы келмейдй Ойлары салмакты болFa- нымен, свйлеу Typi олактау шырып жатканына да кара- майды. Кейде ойлары еск! куды к басына уймелеген койларына уксап, топырлап кетеин! де бар. Калайда кысы-жазы i<e6inece жалрыз журет1н койшыра уза к куи- д 1 кы скарту керек. Д ал а ун с1зд!гш, кой yHci3flirin жену керек. Ондайды KOTcpiuKi к©н!л, квн1лд1 квтерердей ой жеиед1 де. Ш убап келе жаткан отардыц алдыцгы жагынан сак кузетш! Кокдауылдардын 6ipi кан к eTin калды. Шакыр- гандай болады. Ж а с козыларды тиеп алган туйел i арба да сол д ауы ска карай ойысып барады. Тары 6ip саулык жол-женекей, суда козыларалы ж атканы-да. Бул Mine он жетшил... А йгул K03i алга кар аса да, ойы тары да сура оралды. ©ткен ж азда рана Сырдариядан отгонра тартылран ка- налды казып жаткандарра барып кайтканы eciHe туст1. Ол арадары сайлаушылары: — А втолавка айына ек!-ак рет келед!. 90

—- Автоклуб одан да сирск. — АртистердЬ жазушыларды кереп'я i<yniMi3 бола ма?— десгп калган. Мундай арыздарды Айгулдщ ез1 айта бастаса т т т ! ащы шыгар едь Канал казушылар трассаны н ей бойын- дагы бе л 1мшелердщ бэр(нде де eni жуздей адамнан ку- рылган. Ондай бел1мшелер бесеу. Мундай жерге авто­ лавка да, артнстер де тым сирек келедь Ал, жалгыз жайылран койшы олардыц 6ipin де кермейдь BipaK де­ путат Айгул аз зарын айткан жок. Тек кезппц жымиюы- мсн гана ацгартты да: — Басш ыларга ж етк1зсйш, к ул ак асатын болар. Ке­ лер,— дед:. Канал казушылардыи acipece еалмак сала айтканда- ры су жайы болып едк Ш ел д алада су дегенш н Kaflipi кандай eKeniii Айгул 031 де ж аксы б iл едi. Тер мен шан- нан cipecin калган d p i кейлек кигеп канал казушылар шомылу дегенд1 умыткан сиякты. Iшiм,aiк суды ц e 3i тапшы. Цистернамен су келе жатканда Сарыаркадан самал соккандай сезшедь Кун кум кайпаган ыстык едк Сона мен бугелектен басканын тамагынан ас етпсйтш ыстык та. — С у сендер д щ колдарыцда емес пе, ж олдастар. Жуздеген отарлар, мындаган койшылар суды сендерден кутедь Шел даланы таспадай тш п болса да, кыскы-жаз- гы жайылымга су жетюзер мезпл болган ж ок па? Уэдс- лерщ вткен май емес пе ед1, енд! каш ан?— деп токтаган Айгул. Шанын буркыратып жер казып жаткан адамдарга шомылу арман екенш А йгулге тусш д 1р удщ Kcpcri жок- ты. Сондыктаи ол будан api казбаламай токтады. Д енге- лек кара коздерш курылыс бастыгынык кездерше кадап, жауап кутзч. Ол тез орнынан турып: — Келер майда 6iTipeMi3... EriH жинау кезшде кол- хозшыларды куып акетпесе... Енд! он шакты экскаватор беркпсс...— д ед1. Осылай, кейде ермек yiniii ecKi ацыздарды еске алып, кейде б у гж п мен ертенпш косактай ойлап Айгул келедь Кун жылып, су жылына бастаган. Туганы на 61'р-ак жет1 болган ж ас козылар ж ас баладай элс13 де аянышты мацырайды. Ш аршаган бакырлар ж атып демалгысы ке- ле;и. BipaK ол демалыска дежн eKi кун, 6ip тун бар. О л осы кешпе суда ететш кун, ол осы кешпе суда ететш тун. Т ас кем1рдсй жалты лдаган кара козы э л а з гаиа ма- цырап калып, кеимп к еле жаткаН <5уг а ж ата KCmici кел- 91

ген ыцрайын керсетл . \"Пзелерш бу.ге бергенде -тумсыгы суга тид1 де, еелк е т т кайта турды. Суды тэллрсктей кенпп кайта ж у р т KCTTi. Eimi он кадам ж урсе кулай кет- келI барады. Айгул козыны к е те р т алып баладай кеу- десше кысты, кум арлана, шскеп-шскеп калды. К ездер1- нен жасы д а домалап ксттк Ж ас козыны колына алса-ак А й г у л д т ecine eai айга толман каза тапкан туда бойы тунгышы — Аманкелдйп туеед1. Ол 6ip ауыр жылдардыц ауыр кундер! едк Айгул босанардан eKi-ак ай бурын ма.йданра кеткен жарынан да хабар ж ок болатын. Сопле устш де тугаи сои, атын Аманкелд! комFa м баласыпын сурётш akecine ж 1беруД|' арман е т т едi. Айгул оны да Ктей алмады. Ж ан а тугаи ж ас бала да, Kyfieyinin, отары да ж ас босанган Айгулге карап калды. Ж алгыз рана курсак кетерген Айгул ж ас баланын жылылыплн эл i умыткан жок. Ж ас козыны кеудесЫе кысса-ак сол баланын жылуы келёдк Э лареген козы маныраса-ак куларына сол баланын уж келедк Ж ас козьрдан сол баланын nici келедг Козыны колына ала бергенде Айгул аз рана эл а р е у де сезпип едк Онын устш е шыдамсыз жиренбест! иыпл- мен сорылып к егп де козы шолп e fin cyFa туст!. Aflrytf 63i де аз-ак куламай калды. Козы байгус сортандары ашкылтым cyFa тумсынлн 6 iр -ер тырып алып, тырбандап арен турды. Басыи шайкап, eki кулагымен жагын шапа- лактап, т у ш ж р т -т у ш ю р т калды. Айгул Козыны кайта к етер т алып кызылшубар ш эл^мен кездерш, кулакта- рын, тумсыплн cypTTi. Аты сорылып кеткенде кулай жаз- даран Айгулдщ шолак резенке е п п н е су толып кетщтк E ki табаны май батпакка жабысып калгандай, аттай алар емес. — Ж аке, токтай турыныз!— дед| Айгул узанкырап кеткен Tyne.ni арбага карап,— мына козыны да арбага ал ар сы з. Айгул су толып кеткен резенке етшшен аигын арен суырып алды да, козыны кетерген бойы арбага карай к е гп . С у жылы екен. Юшкене аяктын кып-кызыл сау- сактары су бетш е жымындасып тигендей болды. Туйе ж еплген куркел1 арба токтап, туйеш жетелеген Ж экен шал мурнын cin6ipin, жешмен cyprri. Маидайы- нан соргалаган тер eKi мныгынан агып селд1р сакалынын imiHe cine берштк Астына кереге жайып кенейткен, ай- наласына шн устап корш аулаган арбадан Айгулге ба- лалар дауы сы есп л сд к Орталарына тагы 6ip козы келш 92

косылганда кеш е л ь б уп н п турам ж ас тел шуласып кетт1. — Ж иырмадан асыл n erri-ау, шырарым. Кеш ке дей!и кырыкка жетш ж урсе кайтем1з?— д ед 1 Ж экен шал бер ­ ем ен мандайын суртш турып.— Будан былай кун-туи демей актары лады рой. Кой рой, кун-туш не карай ма ол. Пулам бойынша да осылай ма ед1? KeiuKi кон алкада 6ip - аз козыны соятын боламыз ба? — Пышагынызды жаландатпай, шыдай турыньп. Жаке. — Мен лш дармын-ау, конларын шыдаса! Койдын кашам козыларын зотекпик ei<eyiu рой бш етш . О л окы- ран, сен болсац депутат. BipaK, мен б1рдеце б ц с е м козы аз болмас. Ш алдын к1мэлай сейлеуш Айгул орынды хердн План да, есеп те дурыс еда, 61'рак, соныц орындалуына Kinapai араласканын айтты. — Ж эке-ау, амалым болды ма? Б 1з кыстаран жерд» тым болмаса 6ip ж ел-куды к су берсе, койды сол жерде ак козылататын едж кой. А ктакы рды н суын кеш in, ту бекке ойысатын нем1з бар cni? — TycineM, шырарым. Биыл кары кургыр да кур- epin, 6ip-aic кунде ж ок болды рой. Тубекке кешпесшс амал калды ма. — Кеш пеане емес, кашпасына дещз. Ж аке. Ж е.' кудыктар су тартпай кур канкайып кала бармады ма? — Саясатыца карсы келш калам ба дел жукалап жатканым рой эншейш... Эйтпесе осыдал артык каш\\ болады деймшщ. Сусыз жерле отар устаура болмайты нын б 1лемш Fofi. — Ж сл куды ктар кузд1гуш канатын булгап шакы рыл туррандай ед1, дэл керек кезш де су бермей кол айтыскандай колдарын ал теп кала бердн — Мидай далада элдеб!рдеменщ калкайып турраш Tepic те емес шырар... Басты ктар орнаткан канхайма роь ой-reyip,— дед1 шал алдеюмдерд! кекеткендей унмен. — Канкайып туру yuiin емес, су тарту ушш. — 9 , тусшем Foft. — Олы журттын 6api де тусшедк — Bapi де тусш се тусЫ етш шырар, 6ipaK 6apiH де тус1нем1з демес ед1м. Айгул шалдын оспарын ацрармай калып едк Ж экен ap6ip картан адамнын байырры эдетш е басып, акыл айта сейлеп Kerri: — Мысалы, тёхнйканы мен тусш емш бе! Ж ок. Ж ел- куды к дёген немене eSi? Bip децгелект1 б ip денгелек

айналдырып турады, сол емес пе? Bip децгелектщ псте- pi, екшин денгелектщ тштершщ арасыяан шырып кетпесе болтаны да. Шырып кеткен екен — бггт!. Б!здщ зотекник пен перма бастыкына усап шартпа-шурт болады да ка- лады. Осынын взш сенен баска койшы бипе бере ме екен, cipa? Айгул жэб1рленген жок. Шалдыц езш сынап турра- нын ауырламады. Шындык кердь Кезш у-шу болып жаткан «балалар бакшасына», козы арбага аударып э к е п -i. К,олын козыларра созды. — Еметш уакыттары болды,— дед1 шал. Ж ас козылардын жып-жылы тумсыктары Айгулдщ колын шскелейдп Жыбыр-жыбыр еткен ж ас ершдер жа- ланып кояды. — Шыдай турындар, кошакандарым. Ертен кешке Дейш рана шыдацдар. Эйтпесе Ж экенн!н пышары кай- раулы керш едк Ш ыдандар,— деп Айгул эр козынык ба- сын 6ip сипады. — Карарым-ай, ж ас козыларра мен! жамандараньщ не?— деп, Ж экец шал екпелеп калгандай жузш арбадан аударып, айнала карана 6epin: — Ойбай, экеттП— дед! шошынран дауыспен. К,олын шубап келе ж аткан отардыц арт жарына карай сштед!. Д аланы н улкен кара кусы, канаттары суылдап-ыс- кырып, кара найзагайдай арып, Айгулдщ суда калган eriKTepine шаншыла кулап келед! екен. — Экетс!н, экетсш!— дед! Айгул сак-сак кулш. Дала унс!зд!г!нде жарыла кулердей кызыктар да сирек. Айгул - мэз болып калды. К ар акус eiiKTi козы деп калганын сура таяна бере сезипп, кайкан карып кайта жорарылап кетт!. ¥ялран- дай, жан-жарына жалт-жулт каранып барады. Болмашы кызыкка Айгул эл1 кул1п тур ед1, арт жак- тан далактап шауып келе жаткан салт аттыны кердк Саскан адамнын далактауы . Алы стан-ак бврк1н булга- лап, eKi аяры серец-серен, аса 6ip тырыз жумыспен келе жатканын акдатады. — Ж олдас депутат! Ж олдас депутат! Шапкыншы жакындай берд1. Тертший ферманыц койшысы Верден екен! де танылды. Ол 6ip коркак та саскал ак адам. Ж акындаран сайын атын екпеге тепюлеп, камшылай тусед!. А йгул оран ширыга карап, «апыр- ай, кулайды-ау, кулайды-ау!» дегенше, Верден ат-маты- мен тонкалан асып кулап та тусть А т торт тармактап барып орнынан эрен турды. Колтыры д!р!лдеп, бар дене- 64

ciMeii тенселш тур. Верден e 3i такыр басынан май батпак еорталап тез тура алмай калды. CyFa белшесшен батып отырган куш: «Д епутат ж олдас! Д еп утат ж олдас!» деп жатыр. — Е, не болды, Верден?— д ед 1Айгул KyaiMcipen. — Енд! жарты сагатта жетпесен, бйздщ отардыц барлык To.ni «Даскырсайда» калады. — Неге? Адамдарын кайда? Верден сезге, cypayFa кулак асар емес, ез сезш айта бередь — «Каскырсай» етюзер емес. С у кернеп барады. ©т- кел берер емес. Соны мэл1мдеуге келд1м. — Тары 6ip-eKi кун уйыктай туссендер едН— деп Ж экен шал оны кекетш тастады . Верден оган д а кул ак аскан жок: — Д еп утатка мэл1мдед1м, болды. EHfliriciH e 3i б!л- ciH,— дед1 де 03iH-83i бексесшен кетермелеп, орныиан турды. «Каскырсай» дейтш бэлен! Айгул бала ж асынан 6 i- лет1н. Узындыры жиырма километр келетш терен сайра ней жылдары Сырдык суы Tycin кетсе, вткел бермейтпп рас. Кыс бойы кум да барылатын отарлар тубекке орал- ранда, осы cafiFa сокпай ете алмайды. «Каскырсайдан» Айгул отары да кеше рана еткеи. Онда кур га к жатыр едк Ылгн жымып келш, капы соктыратын Сырдын суы урланып келш басып алганы да. Енд1 ол сай салырын салмай етюзбейдк Айгул ойланып калды. — Б 1зден кейш тары д а коп отарлар келе жатыр. Bopi де кел in ^релед! coFan. Олардын i<yni е з 1мен, 6i3fli апаттан куткара гор, депутат. 0 з отарыныц кысылысын куйш -шсш турып айтса, баскалардын мун-муктажы епжар Fana айтылды. — Йемене, сендерде тым болмаса мынадай арба да ж ок па?— дед1 Ж экен шал. А рба жайын орынсыз-ак кыстырранына караган жок. 0 з колынан жасап a.iFan, эр жылда 6ip-ep кун Keperi де болып калатын арбасына Ж экен мардамси карады. А лдынры eKi донгалары eci<i сокалардан калган тем ip донгалактар, арткы eneyi — мотоцпклдна. — Арба деп турраныцыз мыиау ма? Корген де емес- п'М, ecTircii де емеспш,— дед: Верден. Кекетешн, кулы к айтайын деген жок, арбигаи-ырбнран б!рдемеш ж арат- ■ пай калганын тура айтты. — ©й акымак! Ж ыл сайын барлык телдщ жанын

алып калып журген осы арба екенш еспмеп пе ец? О не дегсш екен! — Ж э, «Каскырсайыца» кайта бер. Мен де узамай жетермш,— дсд1 Айгул борбайынан соргалап эрец тура берген Берденге карап.— Ж аке, ci3 нттерге не болар- сыз, менщ артымнан epin кетпесш. Отарды токтатпай, iarepi карай жылжыта 6epiiuep. Тусыпа жеткенде Эуес- ' бек те келш косылар. Эуесбек eniumi койшы, 6ip канистр су, 6ip шэйнек, 6ip казаншаны бектерш алып, ол мана torcpi кеткен. Эр кысылшакныц ез амалы бар, койшылар кезектесш ijirepi кет|'п, судан курракка шырып жылы тамак жасайды. Ат шокырарымен жарты сарат inrepi кеткен койшыны отар жылжып уш caFarra эрец куып жетедк Ол еш арада мызрып алуга да болады. — 0з козыларын койнына тыкса да, аман алып ка- лар едй Колхоздыц козылары кырылралы жатканын саган мэл1мдеуге келгенш кердщ бе мунын! Басына Mi­ nin отырып, кызыл бурышты кыстырар ма efli куйры- рыныц арасына!— д ед1 Ж экец шал, атын екпеге тепшлеп узай берген Берденге карап. Айгул ундегеп жок. ETiriniH суын Terin, жалац аяры- на cyFa салды да, атына мшдк Epirln келе жаткан жи- рснбест1 кояндай оррып атыла жвнелдь Атыныц терт туярынан жарыла шашыраран су кун кезше шалынранда Айгул eKi жарына кызылды-жасылды маржан шашып бара жаткандай кершед1 екен, Ж экец шал кызыга ка­ рап: — Epin де, еркегщ де сендей-ак болар!— дедЬ Содап кепш Айгулдш артынан женеле берген иттерш шакырды: — Kah, Kah, кэЫ.. «Каскырсайра» жеткен соц, Айгул журттыц ек! нэрсе- Леп ацтарылып калганын таныды. TacbiFan су, кец дала- ны капталдай ж алап кететш ерт, бип< аспанды т1лг1леген нанзарай снякты алып куштер дала халкын арбасура к г.т р м е й жене берген, барындырып алган. Сол ыктау илi арылмай келед1. «От пен су — т1лшз жау»— деп жай айтылды дейсш бе, кел1С1’мге келмейтшджтен айтылган гой. Оныц ycTine 6ip саты болса да жорарыдан буйрык Kyiy тары 6ip тусау болып косылыпты. «Каскырсай» кемер!нен кел!п тола бастаран екен. Ат омырауынан асатып, буйралана ак к ан 'су cafiFa тырыл- ган канбактарды эрызып элдекайда э к е т т барады. Сай­ ды:; арры бет1не уш-терт отар жиналып калыпты. Bip- 6ip ки13 yfw i артып алган туйелер эр ж срге шекпрул1 06

жатыр. Сайдын жарйсына от жагылып, шэйнектер, ка- зандар асылган. Еркектер онаша шоктарылып элденеш ермек e iin отыр. • Мойындарына ашык rycTi кызыл ала галстук байла- Ган eni ж ас койшы Судан атпен ж узш e r r i де, Айгулд! 6epri жарада карсы алды. Сайдын apFH бетш ен:— Ж ет- кен екен, жеты Fofi депутатымыз,— деген д ауы стар ест(- ледй — Осыдан 6ip-aK же™ бурый не деп келшш едш? У эделерщ кайда?— дед1 А й гул ам анды кка келмей ж а- тып-ак. Д ауы сы нда арен устап калган bi3Fap бар едй Койды умытып, кошемет керсеткел1 келген ж ас койшы­ лар абыржып калды. . — А пай -ау, ферма бастыгы алдап урды Foft. Айткан- дарынын 6ipiH орындаган жок- — Содан кейш кез!м1зге кершген ж ок,— деп ж ас койшылар бар кшэны квз1 жокка аударып жатыр. Ж иренбестМ омыраулата жузд1ртш Айгул сайдын арры бетше шыкканда, барлык койшылар копарыла ке- тер ш п келш карсы алды. Б улар д а д еп утатка уз а к шу- бырынды, кошемет корсете бастап ед1, А й гул тез тойта- рып тастады. Болмашыны дардарыс керш , болымсызды соз кыла- тын мшездерге Айгул Kyflin-nicin калатын едь О л жайы- лымы кен коршгенмен кебш есе ж айдакы шыгатын ойдын .адамы емес, жинакы да шымыр ойдын адамы. Енжар- лыктан туатын езбе сездерд! ол айыгары ж ок Ky3ri ак жанбырдай сезшедн Койшылардын болмашыны, сеп кылып, алыстан aFaiii жаралтайлап экелш бар кшэны ферма бастырына аударрысы келгендерше Айгул кула- рын да салган жок. «Ж э, жетер!» деп айгайлап ж1берпс1 де келдк Bipaic кеп ш ш к алдында кетерш е сейлеу, зекш . калу Айгулдщ эдетшде ж ок едй — Ж з, болар ic болып, уакы т етш кеткен екен, амал не... Тек ендш! жылы тары д а осыран урынбайтын бола- йык,— дед1 А йгул аз рана жымия сойлеп,— Е, талайды умыттындар рой, муны д а умытып кетерсщдер! Уэдеге мырза журт: — Е, неге умытайык! — Есте калатындай-ак, болып тур,— дестй — Онда турмайык, уш-торт кереген! косактап салы Жасандар. 9p6ip салы ен кем! жиырма козыны квтередй

«Каскырсайра» 6ip козыны да курмалдык етпейм!з. Ipi койлар ездер1 де ж узш отель Кэне! Осы онай ой койшылардын бэршде де бар екен, бэр! де онай макулдады. Тек ерлткке, озык техникара суйен- ген ой болмагандыктан айтура арланыпты. Терт отардын ж ас козыларын салымен етю зуге едэ- yip уакыт кетт1. Койшылар козыларынын араласып кет- пеуше жан салып ж ур. Айрай-шулары кеп, бегесшдер! кеп, 6ipiHe-6ipiHiH акыл айтулары кеп. Kefl6ip койшы- лар козылары тугел кырылып калатын болса да, калып- таскан эдеттершен айрылгылары келмейдк ж ок жердей талас шырарады. Айгул осы туста рана 6ip айкайлап калды: — Токтатындар боска даурыруды. Мен жауап бе­ рем!— дедь Ызрарлы унд! онай ce3ine калран койшылар одан кешн з е к т калуды куткен жок. «Каскырсайдан» аман еткен отарлар тун ортасы ауа бергенде Актакырдын жайылма суына к е л т KHairin ед1. 9pi-6epifleH сон отарлар араласып та кетти Keiueri-бу- riHfli туран ж ас козыларды кереге-суйретюге жегьчген туйелер экеле жатыр. Туйенщ устше шанырак-курке жа- сап алып козыларды cOFan толтырып алгандар да бар. Bip апаттан аман етсе де, су жайылып кеткен такырдын элегше отарлар енд1 кездесть Жазгытуры api буаз, api ж ад ау койлар ызеден су кешш эрец жылжып келедь Козылап та келедй 6ipen-capaim an журуге жарамай калып та недель Койшылар да калжырап калган. Эн де жок, елен етер ун де жок. Таты да дала унЫзд!гь OFaii косыла тун унс!зд1г1, шарш ау у н а з д т ь Тек кана ар отар­ дын HTTepi сыйыса алмай, элсж-эл! жанжалдасып, тебе- лесш -тебелест алады. Ж ур1п келе жатып калгып кеткен койшылардын уйкысын ашатын да сол иттердщ тебелеа Сэнмен ерттелген елгезек аттарды тандап мшгендей exi ж ас коншы кай отарда канша саулык барын, канша козы туганын есепке алып ж ур. 8p6ip ж аца козылаган койдын, ap6ip ж уре алмай калган койдын кай отар дш спеши eKeyi кезектесш к е л т Айгулге мэл1мдеп кетедь Ж ас такымга Ы ккен ж арау аттарын безектетт келе ж атканда тунг! тынык cyFa уймелене Tycin турран шым-шытыр ж улдыздар шатынап жарылып ж ок бо­ лады.

Ертендер тубекке ж еткен сон осы торт отардын кой- козысын 6ipiHe-6ipin ауыстырмай белш беру жанж алы бар. Ол эрине А й гулге 6ip сокпай тына алмайды. Сон- дыктан Айгул ез отарына канша асыкса да, ал1 кете алмай айналактап ж ур. Байкалатын ыцгайлар бар, аныкталатын есептер бар. — Арам кдткы р, ж аткы н келе ме, немене езП— деген дауы с ащырак шыккан сон Айгул эдейп солай карай бу- рылып келш едк Верден екен. Кереге-салыны суйреп ке­ ле жатнан дардай атан турып калыпты. Верден атанды канша жерлеп, калай уялтам десе де, орнынан козгалар емес. Бадырып-улып, басын шайкап, ж ыныи шаша бас- тапты. — Демалдырьщыз!— дед! Айгул жакындап к ел т. — Д еп утат шыраплм, эл1 кеткен ж ок екенсщ гой. Enai ез отарына журе бер. Bip апаттан алып калдьщ, радмет депутатымызга. Барлык буйрыгынды булжытпай орындаймыз,— дед! Верден. — Мен буйры к берд1м бе? — ©з кольщмен icTen корсеткен сон буйрыктын ке- peri не! Сен келмесен тел т у п л ip i койдын шыгыны аз болатын ба ед1? Ж 1пттер , мунын жайын депутатымызга ж етю збесек болмас деген мен ед1м эуелк аузыма кудан салган екен... Верден будан rep i д е ш убалта сейлемек ед1, элдс- неден суйретпеде келе ж аткан козылары шу ете тустк — Ей, не болды? Неге шулап кетт!ндер?— деп Вер­ ден козы ларды д касына барды да,— онбай, су кетер!л!п KeTinTi... К,озылар cyFa кетет!н болды. К етш кала керме, жолдас депутат!— деп тары саскалактап калды. — Оякга кездесш калмасан, бул арада су нетери- мейд!, С асд ал актам а!— деп А йгул аттан Tycin едк су кайта таязданып калгандай екен. Кереге-суйретпе жерге жабысып калыпты. Bipece атанын жулмалап, 6ipece козыларьша ж упрш абыржып калган Верден: — Ей, мына 6epii< кайда барады ?— Сы рдарияга к а ­ рай тартты гой!— дедк Ш алдыц басынан ушып тускен берк1п с у акырын га- на жылжытып экет!п барады екен. Беталысы шын-ак Сырдарияга карай. Айгул куанып кетть Койнында жу- peTin кол орамалын суырып алып тастап ж!бер!п ед!, ора- 99