Мүсрепов Ғ. Кездеспей кеткен бір бейне

Осыдан кейш мен Бсш мбетпен уш жылдан кейш кездеспм. Казиздаттын бас редакторы Сабит окута боса- иып, сол орынга крайком ме>й шакырыпты. Б ул eni ар ада мен in ен 6ipiHuii ж азган повесим «Ту- лакан толкында» басылып шыккан едк Bein'моет матам «Шнк| жерлер! де аз емес екен, 6ipai<, алташкы адымына катты куандым» деген магынада хат ж азган. Сол БеГпм- бет Meni вокзалда карсы алдьг. Мен оньгсына api кысыл- дым, api куанды м, эрине. Ертенш е К азиздатка келсем, БеГпмбет сонда редак­ тор екен. БеГпмбет бар жерге меш цалай бас редактор- лы кка ш акы ргаидары на тан калып, мен ж у п р ш край­ к о м а келддм. YriT-насихат бел1мш баскараты н Сады кбек Сапар- бековке Kipin: — Беш м бет М айлин катардагы редактор болып отырган жерге мен бас редактор болып бара алмай- Мын,— д ед1м. Сапар беков турасы нан кететш адам ед5: — Сен эулие болсан Бсйпмбетн бас редакторлыкка Keiiflipin 6epuii! Bi3 мойнына кыл аркан салудан баска- нын 6apin гстедш. Кенд1ре алмады к!— дед:. — Bip-eKi кун уакы т 6epiHi3, мен жалынып к&рейш, — Пожалоста! БсГпмбетпен 6ip ж ум а саудаласты м , кенбен конды. — Мен С1зге жэрдемнл болып кореши,— деп мен жа- лынам. — Л^ок, барлы к ауыр ж умысынды мен-ак icTen бере- filii. Ж ауапты редактор сен бола койшы... Мен болсам, с к 1 айдан кейш 6api6ip босанып KeTeMiii. А ур ута ушыра- масын десен, сен бол!— деп Бейпмбет кенбед!. Bipne С апарбеков келш энпмелестГ, Бей(мбет 6api6ip кенбсдк К ейш 61лд1м' , БеГимбет ж иналыска да президи­ ум сайланып болтан сон KipeAi екен. Ондагысы жина- лысты баскарута сайланып калам ба деп коркады. Б1рдсм сгс басты к болуга ж олам ау Бейимбеттщ ерекше Mine.ai едГ. взгекнз ондайдан кашып керген емеспГз. 1лиястын окы с уйкастарым ен, кныннан кныстыратын тенеулер1мен Беш м бет мен! осы кездерде таныстьгрды. — 03iH элi кергсш м ж ок. BipaK осы аса куш и акы н!— дсд1. Ы залана ж азады , Кулд1ре ж азады , куйшдг- ре жазады. Cepniiw i акын! Бул аспанДатып, жалындатып Тайыр таныла баста­ 150

ган кез1. Комсомолдатып, «Сэулетайлатьш» А скар e iw p e жазып жур. Э б д ы д а мен Ради емю-емк... К ен узам ай exi ipi шыгарманын айиаласында тартыс басталды: 6ipeyi Сэкеннщ «Кекшетау» поэмасы, енд( CKiHuiici М ухтарды н «Килы замам» романы. Бешмбетт1к бет алысы — екеуш д е б а су керек. Газет айналасы, «Каз АПП » Tsiiiperi эртурл1 шалгай-шалыс ойда. П ш р таласы 33ip баспасвз бетш е шыкпаса д а келбеп- келденендеп epicren алган. Сыбырлап-куб1рлеп, енбек- теп-итналеп б!зге де ж етш жатыр. Бешмбетт1н жаны ж ек керетш napceci сыбыр-куб1р болатын. ¥мытпасам осы туста Бейпмбет маран умытыл- мас 6ip ескерту ж асады. — Осы жылымнан аулак бол, буран 6ip тусш кетсен, Ty6i бар екен деп ойлама!— дедь Газет, журнал беттерш де кым-кнрэш айтыстар болып жаткан кундерде Бешмбет 6ip жазушы туралы жаман сез амткан емес. Бет тырнаска, кеудем сок сынра ренжш карайтын едй Тун бойы aiiriMeaecin отырура ершбейтш Бешмбет, тан атканша жазып отырура жалыкпайтын БеМмбет, ip- Kic-тартысы байкала бастаран ж иналы старда тез шар- шаушы ед1. Кезш булдыратып, сезш тумандатып, кызыл желдетуге шебер усак «саясатшылардан» алыстау журе- тш. Ж иналыстарда сондай ыцрай 6e.ari берсе-ак «кет- пейм1з бе?» деген 6ip ауыз свз жазран 6ip ж апы рак ка- раз ж1беред1 маран. ©3i сытылып шырып есж алдында к у т т журедГ Осы ею шырарманы редколлегияра салдык. «Квкше­ тау» б1рауыздан макталып orri. Коллегияда б!рауызды- дык бола коймаса д а бегесш ге жол ж окты рын кврнект! эдебнетнп Молдарали Ж олды баев б1рден ескерттн Ол 6ip окыс сейлейтш адам екен: — Эй, сен шырак, ж аксы редактор боламын десен, сыбырлак сынга пыскырма да, кыстырма! Оттай бер- сш !— дедн М ухтар романын талкылауды тан ата б т р д ! к ... Алпя- сез жазып, басура уйрардык. Бул каулыга да Молдагали- дын улкен ocepi болды. — Романда сын кетермес жерлер! ж ок емес. Б1рак, жолдастар, Мухтар деген узакка шабатын жазушы. Екеумйз Баты е Казакстанды ай жарым б1рге аралараны- мыз бар. Урысып та калганбыз... Меи б!рдема бьлеем, ол туптеп 1зденепн адам...— дедй 161

Сэксннщ уй!не бары п, шай ашта'ю т е ^ а й т а ,жумыска келдш. О л кезде а р ак iuieTin 6ip ж азуш ы болмайтын. Сэкен ете кен1лд1 екен. К аркы лдап кулш карсы алды. Бешмбет eKeyi дос болу керек, актарыла, ак жаркын калжыцдасып отырды. Сэкен жаксы керетш адамдарына калжын мшездеме бсругс ете шебер едк Енбектерш де кулш -сы как аз кез- дессе де, ауызш а ж асаран мшездемелер! езу жидырран жок. Б1здщ ж ана рана аяктап келген редколлегиямызда KiMHiH калан сейлегенш , не айтканын ecrin-Kepin келген адамдай, айна катеЫз дэл бейнелеп шыкты. Мен осы уйде 6ipiHiui рет Тайырмен таныстым. Ол маран 6ip ш екесшен одырая карап аз турды д а , колын усынды: — 6з1н екеисщ рой!— дедк Сэкен уйш ен шыккан сои Б ей 1мбет маран: — Сэкенмен таныс па едш ?— деп сурады. — Ж у з таныстырым бар. BipaK сыр алыскан KiciM емес. •— О , Сэкен кызык адам... Сыр сандыкты ашып кара, Ашып кара, сырласы.м. Сым nepucHi басып кара. Басил кара, жырласын,— дейтш елен!н б1леан гой? — Б!лемш. — Б]лсен, Сэкен келденец кезге такаппар кершедь IpLueHin келген адамра TinTi ынгай бермейд1. Шын Сэ- ксн — бала мен бала, ете кш ш ейш адам,— дедк Сэкенге беркпген кеп м ш е з д ем ел ер д т ш ш д е ен ерте айтылганы да, ен дурысы д а осы сиякты... БеШ мбет Сэкеннщ к аза к совет эдебнетш щ 6ipiHmi 6eTiH аш канын катты багалайтын ед1 де, Сэкен Бейпмбет- тш узбсй совет такырыбына жазатынын, жэне утымды да еш мд1 жазатынын катты баралайтын едк О сы 28 ж ы лды н кузшен бастап 37 жылдын кузш е дейш Б еш м бет екеу!м 1здщ т1зем13 айырылран ж ок. Со- нын жет1 жылы баспасез манында, калганы керкеменер майданында. Отыз ушшнН ж ы лдын аярында Беш мбет eKeyiMi3 Казиздаттан 6ipre босандык: ол таза ж азу жагына бо­ са нды д а мен ay ea i О к у Комиссариатынын керкеменер секторына, к е й М р ек «Енбекнп казак» газетш е ауыс- тым. М ен газетке барран сон Бешмбетке кеп салмак 1Б2

туе in отырды. Кейде бурын ж1берш койган материалды гранкадан устап калаеын. Онын орны бос турады. TyHri caFaT eKi-уш демей Бей!мбетке телефон согасын: — Bip-exi ж уз жолын жок па? —~Жок едь — Тауы п бере алмасеын ба екен? — Кысылып турмысын? — HeciH айтасын!.. 1933 жылы Л . И. Мирзоян келгеннен бастап аз уакыт- тын ш ш д е К азакстанны н каны тольша бастады- 0м1рд)ц эр саласы байсалды лык тауы п, тез кетер1лд1. Gcipece, эдебиет!м1з бен керкемвнер1м1здщ карыш тап ecyine жак- сы жагдай жасалды . М эдениет майданына мейр1м келдь Мирзоян казактын эн-куй театрын ашуды ж едел колга алды. Ол кезде керкеменер секторы О ку Комиссариа- тында болатын, бастыгы мен ед!м. Халык Комиссары Тем1рбек Ж ургенов тйцц де TicTi, ж1герл1 де icxep адам сд1. Маган 6ip жылдын, iininae эн-куй театрын ашуды м1ндеттед1. Сол кун1 кешке таман долга тускей жазушыларды жинаттырып алып, энг1ме етш здк Бей1мбет «Ж албыр» мен «Шуранын белп'сш» либреттога айналдырып беруд1 уэде еттк М ухтар «Айман — Ш олпанды», мен «Кыз Ж1- б ектЬ алдым. БеШмбеттщ тары 6ip ерекшел1г1 — ecKi та- кырыптарра жоламайтын. М ухтар бэр1м1зден бурын б т р д ь Бурынры-сонгысы- на кай жарынан салыстырып к ар аса д а мен «Айман — Шолпаннын» сол ен алрашкы варнантын артык керемш. Б1р шыгармадагы бар кейш кердщ бей н еа тугел ез ор- нында болып шыруы вте киын. Ал «Айман — Ш олпан­ нын» алрашкы вариантында бар характер, бар образ алеумегпк жарынан да, керкемдж жарынан да даусыз сэтт1 шыккан ед1 Казак эн-куй театры жылга жетпей-ак, «Айман — Шолпанмен» ашылды. Ойын керуиплер улкен куаныш- пен куттыктады. «Айман — Шолпанды» керш кайтканнан кей1н Бешм- бет маран: — Б1зде ен iprefli д рам атург М ухтар гой. Мен оннан артык пьесса жаздым, 6ipiHe де к е н ш м толган емео, Бкеум!зд1ц «Аманкелд1м1зде» толып ж аткан ш и кш к бар. Teri соран кайта оралганымыз дуры с болар,— дедк 163

1936 жылы М осквада ететж 6ipiiimi онкунд1к кезшде Аманкелд1 ж айында киносценарий ж азу шугыл колра алынып Kerri. Б ул мэселеш Мнрзоян будан 6ip жыл бу- рын квтерш, сценарий ж аз у Беш мбет пен И. П. Ш уховда тапсырылган болатыи. Сценарий эл1 тумапты. Шухов колга туспей кеткен. Картинаны KOiOFa уэде еткен «Лен- фильм» тыдырши бастапты. T yuri сарат 2-нщ кезшде Бей1мбет мен ж атдан номер- д щ eciriH какты . Ж уз1нде азы рад добал ж у бар. Отыра бер1п-ад се з1п бастап кегп : — Мирзояннан шыддан бет1м... Ш уховы туск1р ез бет1мен к е т т , «Аманкелд1» сценарийш ж аза алмаран едш. Екеулеп долга алсад кайтер? Мен Мирзоянга жал- рыз ж аза алмаспын, сер ж 1здеп корен in дед1м. Танертец тары бармадшымын,— дед1. М ен Э31р екен1мд1 айттым: — Б1рад 6ip орыс жазушысын досып алсад дайтед!? — Д ур ы с болар ед1. Жерлес1м1з Всеволод Иванов еске тустд Онымен ме- н1ц аздаган ж уз таныстырым болушы ед1. Бей1мбет екеу1м1з дач ада тураты н Ивановда женелд1к. Жымыс- кы л а у жылы кулк1с1 жуз1нен кетпейтш Всеволод Иванов 61зд 1 ж адсы дарсы алды. Бешмбетпен TinTi стене шуМр- к елест кетть Bip ретте БеМмбетке: — Ci3 Menin кептен таныс, дос адамдарымнын 6ipi снядтанасыз. Бурын дайда кездест1к еден?— дедь Бешм- бет бурын кездеспеген!н айтты. Д ач ал ар ды аралап ж у р т Александр Ф адеевке кез- дест1к. И ванов 61зд1 таныстыра бастады. Фадеев куцг1рт дауысты, дызрылт жузд1, шашы ерте агара бастаган, суцрад денел1 адам. Ол Ивановтыц таныстыруын аядтат- пай-ад: — Всеволод, сен б1лем1сщ, д азад эн1 Москваны басып K erri Fofi! К азад ты ц дандай талантты ел екен1н 61лг1ц келсе, «Кыз Ж1бег1н» кор! Кулэш Бэйсеютова артыд-ке- Mi ж од — булбул! Ж иы рма торт-ад ж аста!— дедд — М е т мына eni д аз ад 6ipirin сценарий ж азура ша- дырады,— дед1 Иванов. — TinTi ойланба! Бар! Сен озщ д азад ж ерш де туран жодпысын! Бар!.. О сыдан к е т н Беш м бет екеум1з А манкелдш щ туран елш е — TopFaft, Батпадд ар а аудандары на ж у р т кетт!к. Онкунджке датынасдандардыц озгелер1 Алматыга дайтты. Аманкелдш щ елшде 70— 80 адаммен кездестж. Бешм- 154

бет бес дэптер толтырды, мен — 6ip ж ары м-ак— Бей iMбет кездескен адамдарымыздын кебш е мшездеме жасапты, мен — он шакты -ак адамра... Сол сапардан кайткан бетте сценариГ|гс отырдык. Кузге карай Всеволод Иванов келгенде «Аманкелд!» сценарийпшц 6ipiHmi долбары eKi т1лде дайын ед1. Ива- повпен айдан артык отырып, cohfh вариантын жазып шыктык. «Ленфильм» кабылдады. «Новый мир» ж урна­ лы жыл аягындары 12 санына басып шыгарды. 1938 жыл- I дыц сонры токсанында казакты ц 6ipinmi керкем фпльм1 экранга шыкты. Б1рак Беш мбет ол енбектщ куанышын керс алган жок. Сценарий 6ip ыцрайланран сон БеШмбет екеу1м1з Лмаикелд1 бастаран козралыс ж айында очерк жазура KipidiK. Ж иырма шакты такырыпка б о л т алып, 6ipeyi- Mi3 бас жагын, 6ipeyiMi3 екшнй бел Ы н ж азура кел1сш ед|'к. Бешмет буркыратып жазып кетт1 де, мен кешеуш- дсп берд1м. Сондыктан БеШмбет меш катал тэртшке кенйрдь — Bip очерки мен жазамын, келес1 очеркт! — сен. MaFan eai кун, саран уш кун. Осыран epiKci3 Kouiin, очеркке отырдык— Бей1мбет ылри yaripefli, мен созынкырап кетемш . Э рец деп, (лесе алдым-ау, эйтеу1р- — Болдыц ба?— дейд| Бей!мбет, тунг1 ек1-уш тщ ке- з iиде телефон сорып. Болмаранымды бшедй 6ipaK, ж а ­ зып отырмын ба, ж атып калдым ба, соны тексеред! foA деймш... Ол очерктерд!н ен cohfh жарынан баскасы «Социа­ л и с т Казакстан» мен «Казправда» газеттерш де басы- лып шыкты. Прозада каламы теселш болтан Би-aFan «Кызыл жалау» деген романын 6m pin ед1. 1937 жылы ж азды- ryui 1лиястын кабинет!нде Сэкен у ш е уЫ з ге окып берд1. Сэкен вте кызыга тындап отырып ед1, взгем1зден бурый байлам сезд1 де сол айтты: — Ж аксы екен, Би-арасы. 0к1рткен екенс1н, Би-са- кал... Той кылатын роман. Тек cohfh тврт-бес бет1н бере туршы... Былжырлау аяктагансыц ба калай...—• деп кол- ж азбанын сонры беттер1н сурап алды. — 0з1м де дудэмал ед1м...— дед1 Бейпмбет кул1мс1- реп. 1лияс пен Бей!мбет катты ойнайтын. -*■ Д эл керек кеэ!нде катынын шай кайндтып берме- 168

ген Foiil Б1зд1я уйге кела койсац етт11— деп, 1лияс кал- 1кын айтты. Ж адсы шырарма жакындастыра тускен сиядты. Bipre куанар, 6ipre кайгырар ж ана кауым осылай болу керек те. К ун деу де ж ок, енж арлык та ж ок,, кен, kohui, доо кок1л, кан ат 6iTipep кещл. Эттен «Кызыл жалау» жарык коре алмай кетп. Элде кш дер кездесер, кырын кездщ коре алмаганын, кырары 6ip коз шалып калар да, колды болран халы к мулкш орнына салар деп ум ктен уден баска не айтамыз- К узге карай Беш мбет «Дударай» либреттосын 6itI- pin едк К аракастекте «А манкелди картинасы Tycipuiin ж и к а н д а БеМ мбет сонын басы-касында болатын. «Ду- дарайды» сонда аядтады... Будан кейш «Дударайдыц» да кандай долга тусш кеткенш еи ш м бйш ейд!. MyMKin о да 6ip кырары квзге шалынар эл1... БеШмбет енбектер1 ж ана 9MipiMi3flin т е ж 1 р е с 1 ед1, бш к белесш е енд1 шыга бергенде у з ш п кеттк

МАЗМУНЫ Б Кездеспей кеткен 6ip бсйие (поэма) , ■ , ЭЦГ1МЕЛЕР Bipimui фонтан . . . . . . вмф жорыгы . . . . . . . Кыран жыры . . . . . . . Айгул койшынын 6ip куш , , . . Аклима .................................. . КАЗ КАЛПЫНДА Каскырды аткан кайсысы? . . . Тимка-Димка................................ . С1леиеевтердт кенжес1 . . . . . Эмина . . . . . . . . . ЖАПОН БАЛЛАДАСЫ Арканы» oariMeci . . . . . . Кездщ anriMcci . . . . . . Тастын эцпмес1 . . . . . . «Казактарым, досгарым» . . . . Б13ДП1 Би ага

Га бит Мусрепов ОДНАЖДЫ И НА ВСЮ ЖИЗНЬ Повесть и рассказы (На казахском языке) ' Гекторы К. Узакбаева, Ш. Алдибеков Художник А. Садыков Художественный редактор Б. Аканаев Технический редактор Б. Карибаера Корректор Г. Бокенова ''

7 ж!бер!лд1. Басуга 00.04.87 к 1. Тиражы 40000 д. ЗР Баспа, полиграфия жэ ордеид! «Жазушьп б|рлест1г|пШ К1та: :ы, Гагарин npocneKTici, Э:

Мусрепов Fa6HT М 88 Кездеспей кеткен 6ip бейке: Повесть ж эне эн- п м е л е р — Алматы: Ж азуш ы , 1987,— 160 бет, портр. 4702230200—110 84 K,ai 7—44 402(05)—87

г— 1 ___