- Эй, кеп жасатырлар-ай! ©леем, жаксылыгыцды умытпаспын. Эуп, бкетылэ, а, Кудай ак жолынды бере гер! - деп сыйынып, кек есекке мш,н. Узын бойлы онын eKi аягы жер предь Мужыц колындагыбаданы алдына отыргыздыда: - К,удай жолдарынды онгарсын! Аман барып, сау кайт. Жолда топ адамды кореец, жолама. Жазым кылар, - деп акылын ййттьп Расымен де осы шурайлы жерге жан-жацтан агылушылар коп едь Дптеген жерлерше жете алмай, кеуш, icin елш жаткандарды да кездер1 кердк Кок есек тыц екен. Ашаршылык нэубет1 бутан жоламаган сияк- ты. EKi 6ympi томпиып, тепендеп келедь Таудьщетеп болтан соц жота, саныда коп. Кек есек итщдеп б1рде жотага шыкса, енд1 6ip- де сайта карай терт аягын кезенш келедь Ойкыш-ойкыш белдер- д1 асып кеде жатып, сай ауыздарындаты шошалаларта K03i тусп Ысрайылдыц. Не болса да алысырак журешн деген оймен есепшц басын бура бердь Кок есек те иесшщ ойын сезгендей, бул арадан узамакка асыгып, типыцдай жонелдк Кур1шбаланыц iHici Белпбайдыц да баласы жок- Кудай коскан косаты Шакира eKeyi кара бастары сопиып, тапкан-таянгандары- мен кунелтш журген. Белпбай карындасыньщ о дуниелне болта ный ecrin кайгырды, соцынан гуягыныцбарына тэуба erri. Куйеу- баласыныц улын табыстатанына куанып api муцайды. Ысрайыл кетерп|де улына карап: - «0з езще келгеншеитке косыцдыарт, ез езще келгенсоц нарта жупцд1 арт» деген улым. Наташыларыц ceHi елпре коймас. Эуе- л1 6ip кудайга, содан соц осы 6ip журтыца аманатсыц, улым! Ал- ланыц жазуы осы болар. Амандык болса, бу дуниеде, ажал келсе, о дуниеде жолыгармыз, - деп, кайын-журтына улын аманатгап, кош айтысып, келген i3iMeH Kepi кайтты. Нэубет жылдарынан аушр1мдеп кутылтан Белпбай мен Шакира Мэметп «майкетенге» балады. Жиеннщ соцынан Жаркынбала, одан соц CepiK, Токтар ердк Уйдщ imi сэбидщ былдырлаган ce3i мен сыцгырлаган кулюсще кенелдк Мамет каплез, елгезек боп осп. Б1рде жуктерш буып-туюп, 6ip жакка кошкел1 жаткан Kepuiici келш: - Жиешцдд 6ipep сататка бере туршы. 0пзге MiHin, кой бага турсын, - дед!. Сонда Белпбай:
- Жарайды, барса барсын, - деп руксатын бердк K epm ici бананы eri3iHe MiHri3in, койдыц кай туста жатканын tepcerin, жоига сайды. Мамет гаргыл епзге MiHin, «хзнэуизйшмге» :аиып, ауыддан узап кетп. Жод усгшде окырынган дауысты •спп, юит токтады. Кдиьщ камыстыч берп шетшен куиактарын чайшылап, кездер1 багжацдап турган ею-уш биеш кердь Бойын ,-рей билесе де, «не бонды екен?» деген баиаиык, куштарныгымен •од туск,а жакындады. Од б1рнеше кадам кашык'гыкта бауырына кудынды басып, бауырнай жаткан торы айгырды кердь «Буд неге aiyrriекен?Куиындыбар санмагыменжаншып OHTipe ме, кайтед1?» (еп ойнаганынша, камыстьщ арасындагы айбарны каскырга KG3i rycri. Журеп суындап коя бердь «К,орыкк,антек турмастьщ» кебш онп, «айт-айт!» деп айкайга басгыжанушыра. Кекжан6ipa3 карап гурды. Qirreyip, адам баиасы бонган сон каймыкты ма, шм бысш, куйрыгын бутына кысып, акырын жортып, камыс арасына Kipin, жок бонды. Куиынды бауырына басып, терт тагандап жаткан торы айгыр, ныскырына орнынан атып турды. Сон кезде килкене кунын он да орнынан турып, кант-кунт erri. Айгыр кунагын ед1рейткен куш Kicmen ж1бердь Манайдагы биенер кеиш, бударга косыиды. Жана гуганкунынньщeneci куиыншаган шекелей бастады. Мацдайында re6eni бар кара кунын енесшщ бауырына енш, ерши жымкырып, eMin жатты. ©пздщ уетшде отырган бала бэрш кез(мен Kepin, катыпканыпты. 0pi куаныш, api коркынышбинегенсанасынигере анмай6ipa3турды. Айтардьщбанажандыгын, дуниеге жацакенген цуныннын eMipi ушш оз басын ажалга тесегешн бар жан-тэшмен гуешгендей бонды. Гштей ойнап та кояды: «Егер мен бонмасам, азуныны айкайнап коркытпасам, онда eKeyiHiHтагдыры не бонар ед1?». Журеп тагы да зу ете каиды. 0п з аянмен жайынып журген бес-анты койга да жет-ri. «Жанагы кекжан осы арада журген жок па?»деп, айнанага урке карады. Кешюсш бонган окиганы барынша тэггпштеп, нагашы ага- жечгесше айтып бердк Онар: «Япырай-э, сегйц керетш жарыгьщ бар екен. Bip кудай сактаган. Кунын мен айгырды да 6ip ажандан куткарыпсыц» десть Bipep кун еткеннен кейш нагашысы: - Э, жиен, сенезщбатырeKeHciHгой, э. Эйтеу1разаматбонарыча сенемш, - деп мандайынан сипап, уикен ceniM артгы. Бун кезде Ысрайын жамагайыннын жеарш бес-анты жасар Kenuiin атты унымен анып, кунеитш жаткан. Кдйын журтка 99
7 барып, улын алып кедуойында бар. Кеп узамай, уй-пшнеескертш, есекпен жолга шыкты. Сока жеплген атка MiHin, нагашысыныц 6ip жагына шыгысып журген Мэметп Ысраймл «Б1раз кун б1зде болып кайтсын» деген желеумен алып кайтты. Жиендерше бауыр басып калган нагашылары коз жастарын сыгып кала бердь Мэметте ер жетп. 2 0 1 0 жыл. ТаБЫСКАН КОС ЖУРЕК Бигайша кундеп эдетшше тац бозынан турды. Сыртка шыгып, тунде жуып койган жумыс койлепн жаюлы турган жершен алып, кагып-кагып, кыртысын жайды. Сыкырлап турган, эбден тозыгы жеткенechcri жаймен ашып, iuiKe ендь Ей белмел1 жертеледе жетт б1рдей жан. Kyireyi согыска кеткеннен мулдем хабар-ошарсыз. Не кара кагаз келмедъ не суйеп оралмады. Алты б1рдей карашыгын мэпелеп, солардьщжогын жоктап, куй кештъ Тунгышы Нурбике бой жеттп кадды. Б1ршщ соцынан 6ipi ecin кеде жаткан Касым, Касымбай, Телтай, Айтжан атты улдары- эл1 ойын балалары. Кенже кызы Нурзипа кепшзктщ 6ipiH ныгыздап домалактап оран, анасыныцбасына тартатынакжаулыкпен кэддмп нэрестешорагандай колдан куыршак жасап алып, ойнап журедг Анасы ерте турып, жалгыз сиырын сауып, epicKe ж1бердь Тунде жуылган кейлепн кайтакиш, колынатем1ркурешкешалып,епспкке карай тартты. 03i курбылас эйелдер де епспк басында. Кундеп прлжтер1-осы.Тусгежиылып, эйелдер6ipreаукаттанады. Жайылган таза шуберекттн усгшде курт, нан гана. Кант деген дасгарканда мулдем жок- УГйпдеею сиырлары барлар Ьгуде6ipey гана. Олардын yni, эрине, айранга, сутке жариды. Бигайшаньщ Kepmici Зиаданьщ уй-imi баскаларга Караганда rayipipeK. Жары ужымшардьщ 6ip кабыргасьгнусгап журген Болганбаймен бес-алты бала ocipin отыр. Зиада туйшшепн шешш, ортага сэры май койды. Оны керген эйелдердщ кьтртысгы мандайлары жазыла бастады. Узык уакы- ты аякталысымен етек-жецдер1н жинап, басшыларынын айкайын кутпестен, ыдыстарын алып, домалак бастыкекнэрга асыкты. Кай- тар мезплде Бигайша курешкес!шц туб1не, сыртына каткан сутп жага бердд. Толган апиынды басшыларына етюзш, уйд1-уйлер1не тарасгы. Жумыстан шаршап келген ол nici сзчген курешкеш Ка- сымга усынды. Ол кундеп icine Kipicri. Курешкешн iini-сыртын кы- рып, каткан сутп бармакгай erin жинап алдыда: - О, мше, апа, бупн мынанша шыкты, - деп анасына усынды. 100
-Е-е, кулыным,булдаболса пайда. 0стш кутм1зд! кормесек, им б1здщ басымыздан сипаталы тур дейац? Ертен муны б1рдеце Fbm 0TKi3in, кднт-шай алармыз. УЬ, - деп курант койды. - «Бидайдьщ барар xcepi - дшрмен» демекпп, апкеч де бойжетш отыр. Е, Алла 03i жар болсын. Байты боп кетп той, сол баятыда ата-бабамыз кыздарын узатып, ойын-тойын icren жатушы еда. K,a3ip ондай заман ба? Е-ей, боталарым сол, Алла алдарьщнан жарылкасын. «Баска туссе баспакшыл» деген осы да, - деп ана байтус дел- сал куйде отырып калды. Алдына келген к,атьщсыз кара кежеш iuiin, артынан кара шай iiirri. Bip сиырдын суп бала-шатадан артылмайды. Нурбикешч «Апам келгенде сутпен шай iiuciH» деп койып койтан сунн де imin кояды. Oftreyip, дастарканда кара нан бар. Олар осытан шуыр дейда. Терт сыныптык 6LiiMi бар Нурбике анасыныц, бауырларыныч, езшщ ертецш ойлайды. Анасыньщ 6ip жатына шытысатын да e3i. Бауырларыкунд1зокиды, калгануакытта есекке мшш, кекпар тар- тып, кунузакка ойнап кетеда.Олс1цлюн ойнатып, уй шаруасымен калады. Кдлага кетш, окута тусу - арманы. BipaK, анасына айтута дэп бармайды. Орта бойлы, аккуба, шашы узын, эдекйше келген бул бойжеткенге ауылдаты бозбалалалар батып сез айта алмай- тын-ды. Б1рде керпп кемшр келш, энпме-дукен курып отырды. Бул кезде Нурбике ciTviici eKeyi тана уйде еда. KeMnip eciHe элдене тускендей, онысын айтута асыкгы. - Эй, Жумырдьщ кызы-ау, сен не быеан? - деда. (Жумыр деп отыртаны - Тэл1мжан атгы кайнысы еда, Нурбикешч OKeci. Оны денесше карай солай атайтын). - Энеугуга кораларычнычтебесше шыгыи алып, 6ip узын бойлы сары ж тт сендер жакка сыгалап туртанын квз1м шыккыр шалып калды. О не кылтан ж тт e3i?! - дед1 тачыркай. - Не деп отырсыз, апа? Не кылтан житт дейаз той, мен кайдан б1лейш. Мен ешюмд1 кергешм жок. - дед1 кыз актала. - Ойбуу, маскара, сенбммейда екенсщтой, онда. Б1здачауылдьщ жшп емес. Баска жакган келген болуы керек. Успнде Кызыл жей- де, кара шалбары бар. 03i сымбапы, адеMi келген ж тт кершеда, - дед1 де сампылдатан ак кемшр энпмесш енд1баска арната бурды. Нурбикешч журеп дурсыдеп коя берда. Тез1рек оны Koprici келдк «Енда ол кашан келер екен, 03i кандай адам болды екен, э?» деген ойлар мазасын алды. Ол ак кемгардщ одан аргы ce3iH еспмеда де. 0м1ршде 6ipiHuii рет 6ip турл1 куйге туст1. 0м1рдеп бар ауыртпа- лыкты, Timi анасын да, бауырларында естен шытарды. 0з ойымен 03i элек. Элп кемтрдач «03i сымбаттылау жтт», «Б1зд4науылдын 101
жнтп емес» деген сездерй кулагында жангырып турып алды. К,ора- нын тебесшен сыгалап, езше кадала карап турганын елестегп...Не icrece де, кекешнен кетпей-ак койды жумбак жтт. Кешке жумыстан шаршап анасы келдг Оньщ алдына ыстык асын койды. Кундепсшен бупн ерекше кецы-куйде. ©з ойына e3i мае болып отырган ол кемтрдщ ce3i есше тускенде, сыкылыктап кулш ж1берд1. Кызынын мына кылыгына туешбеген Бигайша езшщ катал мй незше басып: - Тыныш! О Heci-ей, кызга жыртыцдауга болмайды. Кара керй нейшдеген бе, о кыргызга MiHrecKip, - дед1 каткылунмен. Гпиндеп- ciHанасыce3in койгандай, Нурбике e3yiH жия койды. Арада 6ip апта еткен сон жирен атка мшген жумбак жшт пай- да болды. Эудем жерге атын тусап койып, кеш бата Бигайшаньщ корасына жакындай бердк Ак кемгир ж ттп алгаш керген куннен бастап кут1п журген. Бупн, Miне, жолы болды. Бузау карагандай болып, жттке жакындап келедь Жтт корага жармасып тур едк Тусына жакындай бере: - Ау-хау, ау-хау, мына кургыр кайда Kipin Kerri, э? - деп койды. Жтт селт етп де, не icrepiH бымей, кабыргага жармаскан кушту рып калды. Кемтрдщ Kepin калганын байкан, тшп сасгы. - Амансыз ба, апа? - дед! riл \\ курмелш. - Аман ба, балам не гып турсьщ? Бейуакытта бекер адам жур- мейдк Сен кай баласьщ? - дед1 ку KeMnip. - Апа, мен жэй журмш. Мен каз1рKereMiH. Мен керш! ауылдагы Ысрайыл молданыц баласымын. Жэй келш е,йм, - дей берд1 жтт. - Э, молдекеннщбаласыболсан, бетен емессщ. Жур, 6i34inуйге, - деп KeMnip жол бастады. Ж!пт амалсыз Liecri. Жертеленщ естн ашып: «Жогары шык, балам» дед!. Yft-iini адаке)ам. - Мше, уйге кудайы конак келдг Терге шык,балам. Мынау мешч улым - Тережан, мынау келйнм- ГауЬар, ал, мына кежектер1м-не- мерелер1м, - деп таныстыра журш, келшнщ6ip жагына шыгысты. - Иэ, бауырым, энпменд! айта отыр. К,айауылдансьщ?- дед1 со- гыста 6ip колынан айрылган жауынгер Тережан. - Мен мына кергш ауылданмын. Атым - Мэмет. Экем - Ысра йыл. Шешем былтыр келмеске кетп, - дед! ж тт те уййгшнщ жай- дары мшездерше уйрешее... - Э, Ысрайыл молданы мм танымасын? Танимыз, танимыз. Анана кевдл айта алмадык барып. Анан иманды болсын, - деп ке- щл айтты. Мэметтщ ез анасы ашаршылык жылдарында кайтыс болган. Кеньг айтып отыргандары, кешнп егей анасына айтуларыедь Ана- ны-мынаны сурасып отырганда алдарына ас та келдд. 102
- Тамакал, балам. Уялма, жеп-iui. Бупн кон. Бетен емес екенсщ, - деп бэйек болды ак кемшр. - Ертещне Мэмет те ерте оянды. Керпй уйдщ кызын 6ip керу- геасыкты. Арыдецбекшш, 6epi децбекшш, акыры жылытесектен гурды. Бул кезде ГауЬар ericriK басына, Тережан мал багуга кетш калган. Ак,кемшрдщ шьщыруыменМэметпен 6ipre немерелер1 де дастарканбасына отырысты. Ак KeMnipсамауырыннансыздыктата куйып, cyrri кою шайын усына 6epin: - Эй, шырагым, купил болмаса айтсацшы, кершшщ корасынан неге сыгалап журсщ? - дед1 кезшщ астымен карап. Жтттщ ене- бойынан б1рдеце шымырлата жупрш вткендей болды. KeMnip жттп уялтпайын дегендей, сезш api карай жалгады. - Бул уйдщ Нурбике деген бойжеткен кызы бар. 03i юшшейы, жаксы бала. Эке/iepi согыстан кайтпай калды гой, эйтпесе, калага окуга кететш бе ед1? Бейшара Бигайшага обал-ак- Алты б1рдей баданы жетюзу де онай емес. Егер Нурбикеге кецыщ сокса, онда адаспаганьщ. Ол 03i Tayip бала. - Йэ, апа, енд1 с1зден HeciH жасырайын. Экем маган осы кызды нускап едь Сол кызбентанысудыцpexinтаба алмай жур ед1м, - деп жшт кемшрден 6ip жаксылык болардай iniKi сырын айтып салды. - Э, дурыс, дурыс. Анац сенщ кызыгыцды коре алмай Keiri, енд1 экецнщбарында уйлен. Ол да немерелерш шскеп, маркайып калсын. Бас екеу болмай, мал екеу болмайды, - деп дастарканды жиыстыра бастады. - Сен отыра тур, мен Kasip келем1н, - дед1 де Сут nicipiM уакытта сампылдай сейлеп келедь Дауыстарынан ею адам сейлесш келе жатканы ацгарылады. Терде немерелертщ 6ipiH ойнатып отырган Мэмет кемшрдщ артынан Kipin келе жат- кан Нурбикен1 Kopin, смейт отырып калды. -Торге шык, Жумырдын кызы. Шай 1шейждеп eprin келгендеп ойым - eKeyiiwi таныстырайын, табыстырайын дегегпм едь Сунгак бойлы ж тт жайлы айтып ед1м гой. Нурбике де, Мэмет те 6ip-6ipiHe карады. Коздер1 туйсш калган сэтте екеушде де «Э, бул сен бе едщ?» деген ыстык сез1м туда бой- ларын шарпып erri. К,ыз тез есш жиып, кемшрдщ немересшщ 6i- peyiH колынан тартты. ©зше жакындатып, бетшен суйдь Эжейдщ сезщщ 6ipin укса, 6ipiH уклады. Ж тт те нитей: «бзщд: жакыннан коре алмай журупл ед1м, сен, сен, менджсщ» дей берд1 кайталап. Еюжурек6ip-6ipiMeHуназ тыдесп. Кос журек атша гулады. АкKeMnip сыртка шыгып кетпде, са.мауырынга шай коя бастады. Самауырыннын муржасын кипзе 6epin, ол: «Бигайша ecrin калса, уятболды-ау. Ойбуу, журт еспмесш» деп оз ойымен03i элекболды. BipaK, ею жасгытабысгырганына iurref! куанды. ---------------------------------------- 103 -----------------------------------------
Арада 6ipa3 кундер erri. Мамет пен Нурбикенщ уагдаласкан кун1де кедin жегп. Куадйуш жиын-тершаяктадган сэт. Тунделетщ корни орысгын кокбеспсш сурап адып, 03i Miiwi де, езщщжиренш Нурбикегеарнап, жетектеп келдк Сол кун1 туш бойы уйыктай адматан кыз ешюмге ешнэрсе бм- д|рмеуге тырысты, acipece, анасына. Анасы куйбщ ттрдиотенжурш, кызыныц кай куш жат журтка кедш бодып баратынын ойдауга муршасыбодмады. Ад Нурбике Мэметгщ: «Ауыд арасы жакын, са- гынсац, атка мшгесш, кедштурамыз»дегешн медеткылып, анасына да айтпастан кете барды. Ауылдьщ мацы жогалы-сайлы. Буд eKeyi кеи api табаны теп-тепс саймен катарласа желт кедедй Сайдыцем капталыrypai шептерге толыекен. Hid колканы жарып келедк Ей гашыкка жедаз тун де, жарык ай да нурдана сэгплж -пдеп турган- дай едь Кызыныцатка мшш, жттке Liecin кеткен1неспгенБитайша кези нщжасын сыгыпкалабердк Ауыддатыагайындасбауырларыестш, ашуланып, атыбардар атка конып, кыздыц кашкан сайымен жор- тып, соцынан куды. Буд сэттеодар ауыддан эддекашанузап шыгып, Kepmi ауыдга да жакындап калган. Кугыншыдар кашкындаргажете адмай, орта жоддан кайтты. Ей жас косылып, сэбп/ii бодды. Kapi экелерш жас балаша кут- Ti. Келер кыста Мэмет6ip кап унды шанага садып, кайын журтына келдйЕнеаецбеккор куйеубадасын ез бадасындай керш, барын ад- дына тосты. Ертецше сэры аязды сыкырдата Мамет ауылына кайт- пакшы бодып, шанасын жектй Erw кетуге ыцгайданганда, Нурби кенщанасы: - К,ызымрешгамеан, кадкам. 0з1м апарып беретшжешм баредд, - деп уш-терт керпе жэне 6ip ада текеметп шанага садып бердь - Буд не, апа? - дед1 Мэметтацыркай. - «Кддыцсыз кыз бодса да, кэдеаз кыз бодмайды» деугш ед1 ул- кендер. Мынаны ипджтерще устацдар, - деп, кезшщ жасын орама- дыныц ушымен cypni. Кайтар жодда Мэмет ездер1 кашкан сайды жагадай, бектердеп барады. Сод эсемде наздытун есшетусп. Нурбикештез арада кор- rid кедш, атына камшы басты. 2003 жыл. 104
ЭЦПМЕЛЕР M ehipim К,ыс айларыныц б1ршде Кабира апаньщ жалгыз улы уйленш, уаньшща белендь Kepiui-нолан, туган-туыстары келшге кутты юлсын айтып келт-кетуде. Кабира апаньщ кощл-куш ерекше. <елшд1 болганына куанып, жаца тускен келшге уйдеп бар дуние- чулштт, ыдыс-аяктытабыстап: - Мына жиган-тергеннщ барлыгы сендердш. Екеущ осыган ie болыадар. Б1зде Kepi койдьщ жасындай жасымыз калды, енд1 .ашангы журер дейаидер? - дед1, ана журеп api куанып, api <;обалжып. Жастайынан устаган дуниелерш к,имаганы ма, элде лдыс-аяк,танкутылганына шыныменкуандыма, айтеу1р,квзшежас алды. Осыдан 6ip-eKi жылбурын шалыдуниеден етп. Орта бойлы, голыкща келген Кабира апаньщ к,ара торы жузшен мешр1мдыж пурытеплт тургандай. Журк-турысы Ширак. киген кшм1нде мш жок. Мунтаздай тап-таза. Туске дешн 6ip койдек, тустен кешн 6ip свйлек ауыстырып кигеннен acre жальщпайды. «К,айын ене топырагынан» деген, келшщз езй-йзге тартыпты» теп шашу шашып келгендер жылы сездер айтып, куантып жатыр. Kici аягы саябырсып, кел1мд1-кет1мд1туган-туыстары келш болган соц Кабира апа келий Алуа мен улы Сержке ак,ылын айтып, кер- ген-быгенш энпмелеп кояды. «Уйлену оцай, уй боду циын» деп отбасылык, ем1рдщ кызыгымен 6ipre к,иындыгыда болатынын, жас отаудьщ шайкдлмай, 1ргетасыньщ мыкты болуын ескертш, олар- дытэрбиелеп отырды. Бурын-сонды казан-ошак, ыдыс-аяк,гьщ-пз- пншустап келгенджтен болар, келшнщжурк-турысына, iciHe мэн бере карайды. Нан илеп, жая ала ма, юрд1 налай жуады, к,ыскасы, уй шаруасына икем1 бар ма, жок, па деп, кез киыгын салып, бак,ы- лап жур. взшщ жатынбелмесшдеп шифоньердщ imiH perrecripin жатып: - Балам, туе те болып калыпгы гой. К,арныашып, аш каекырдай улып, Секенде келед! каз1р. Кеспе коже жасай гой, - дедь Алуа терт белмел1 уйд1 жинастырып бола 6epin, ене буйрыгын орындаман боп, туею ас эз1рлеуге Kipicri. Орта бойлы, караторы, буйра шашм иыкдан томен, уян мшездъ юшкентайынан анасына колканат болган ол уй шаруасына мыгым едь Жумыртка к,осып, Iастайет1пк,амырилеп, жайып койдыда енд1так,тайакелш, кеспек болды. Кеспе кесерде анасыньщ: «К,ызым, кеспе кескен де - онер. Кыз бала KecneHi шаштай етш Kecyi керек. Сонда квжец вте дэмд1 ---------------------------------------- 1 0 5 -------------------------------------------
болады» дегеш есше тусп. Шаруага уйреткен анасына риза болган ол алгаш рет OFaHinrreft алгысын айтты. Кеспеш eirri колдарымен б1ркели api жщ1шке етш кесш, саусактарымен салалап, жалпак тактай 6eTine жайып кдйды. К,азандагы буы буркырап, кайнап жаткан copnaFa кеспеш салып, шанышкымен араластырды. Кеже де дайын болды. Cepix - кеншардьщ су таситын келтнщ журпзушю. Цою кара шашын 6ip жагына кайырган, сырык бойлы, коз1 баданадай, ка- льщ кара касты, жалпак мурынды, жасы жиырма бестердеп жн riT. Ауылдын кошелерше су тасып, кешенщ катын-калаштарынан урыстыда, мактаудыда естидк Туске карай келшшепнщ эз1рлеген ас-аукатын iuiyre асыгып, кек мэшинеамен eciK алдына токтады. - Бупн Menin сушкпм капдай тамак 1Стед1 екен? - деп ас уйде журген келшшепнщтамагынан шскемек болды. - Койсацшы, уят емес пе, 6ipey-Mipey Kepin калса? - дед1 Алуа мойнын иыгымен жасырып, кызарактап, кой коздерш томен салып. Осы сэтте Kepmi api енесшщ курбысы, алпыстын ар жак, бер жагындагы Эуес KeMnip кундеп эдетшше байпандай басып Kipin келе жатты. Ол Кэбира апа сиякты кербез емес, KniMKnici де ез- геше. Колдан киген ега-уш кейлеп ыцгай 6ip улпде. К,ыста аягына былгары байпак киш, жазда аягына суйретпе 1ле салады. Устшен кысы-жазы жасыл Tycri пул1ш куртешеа туспейдд. Оныц оцып кеткешсоншалык, акшыл тусп болып кершедк Эбден тозыгыжет- кен жапон орамалын басына орай тартып алыпты. Он шакты ул- кызды жетюзу де оцай тимеген болар. «Кызьщ ессе кызыл, улыц оссе узын кимейсщ» деген гой улкендер. Муньщда шалы о дуние- лж болган. ¥л-кыздарынын б1разы бойдак- Кенжегул1 эл1 мектеп кабыргасында. - Уйдеандер ме? - Е, уйде емей, 6ip жакка ушып кетп дейсщ бе? Кел, жогары шык, - деп Кэбира апа сыргып, жанынан орын бердь Екеушщ 6ipiH-6ipi сезбен кагытып, эзыдесш отыратын эдеттерше жас келшде мойнсунып калган. Оларга жымия карап, шуцгыл шыны табакка кеже куйып бердк Алдынакелгенастыезше карайтартып, сораптап ime берген Kepmi: - Ойпырым-ай, сен де алганбысыц, кёспе кесетш мэшщкеш? Кеспеш б1ркелк1 етш кесепн керемет нэрсе екен-ай, 03i. Мына жактагы кершыер1м1з Нургулам де, Кайнем де 6ip-6ipeyiH сатып алыпты. Кайдан алгандарын?! Маган айгсацдар болмай ма? Мен де 6ipeyiH алатын еддм гой, - дед1 курбысына ренжи карап. 106
Алуа тацыркап, внесите 6ip, керци кемгйрге 6ip парады. Келш боп, табалдырыктыаттагалы6epi бул уйден ондай мэшщкеш кор- меген-дь «Шынымен дукенде жок сондай керемет нэрсеш елдер кайдан ала к,ояды, осы?» деп ойлады ол да. Кэбира апа куакыланакурбысына карап: - Поу, ппрюн, саган айтсам-ау, э. Сен бэле, екеуш 6ip-aK сатып аларсьщ, - деп кежеге бас койды. - Алсам, Heci бар? Жет! кмзыма жетеуш алып беремт. - Эй, алжыган-ай, сонда келшдер1меде алыпберемшдемейсщ, э? - Кудай-ау, оларга тесек-орнымен келер. Келмесе, ездер1 сатып алсын. К,ыздарыма эперсем болды да. -Bi3re мэшщкечшчкереп шамалы. «Мэипнкешкайданалдьщ?» деп мазаны алмай, кежеад im, - дед[ Кэбира апа. «Келййм кескен кеспе!» деп айтпады, бэлюм, «коз1Tnin кете ме?» дегеш болар. Дэмд1 кежеш imin болып калган Эуес KeMnip: - Айтпасан, айтпа! Нургулам мен Кайненнен-ак сурайын, - дед1 курбысына окпелеген кешп танытып. Енд1 Алуага карап: - Кежен дэмд1 болыпты, айналайын, рахмет! Косеген Kerepcin! Алдьщ нэсшп, артьщ 6eciKTi болсын! - дед! де «эумин» деп, бетш сипады. Ол кетюмен, Сэбира ana 6ipHopce eciHe тускендей ушып турегелш, 03iniH белмесше карай Kerri. Келпи мен баласы 6ip- 6ipiHe карап, «не болып калды?» десш, тан-тамаша болды. Кэбира апа ою-ернект1, улкендеу сандыгыньщаузын ашып, e3i 6ip шетше ыктияттап койган жудырыктай eTin туйген туйшшекн лезде тауып ала койып, кайта оралды. взшщ кемпиген кальщкепштне жайгасып отырып жатып, тушншепшч орауын жазды. Адам баласыкызыгарлыктайуак-туйек, эшекей буйымдар козд1нжауын алып, келш-баласыныц алдында самсап тур. - Мына, алтын жалатылган сагат- сэбеттш, мына меруерт мон- шак, кум1с сакиналар, сырга, бьлезж - сонау К,ытайдан экелгенде- piM. Осыларды саган тарту ете отырып, Meni «мама» деп атауычды е-пнем1н, кадкам. Сен мет ез анандай Kepin, сыйла, мен сеш оз баламдай мэпелейш, - дед1 жуз1 балбул жанып. CepiK анасынын мынадай жиган-тергешн кермеген екен. Артынан кыз туылган сон ба, эшекей буйымдарга кызыккыш. Анапы 6ip, мынаны 6ip устап Kepin жатыр. Алуа дагдарып, не айгарын бымей, уназ eHeciHiH бергендерш кабыл алды. Осы 6ip сэтге e3i айтып журетш мынадай еден жол- дары eciHe Tycri: Базардан алган кок арба, Жачбыртисе, онар ма? 107
©зге атанын анасы-ай, 0 з анандай болар ма? Ауылдаескенолез эке-шешесш«кеке-тэте»деп атаушыедд.Серк- тщанасыненд1 калай «мама»деп атамак?Ол iurreft киналып калды. Енесш дастархан басына шакырарда не «апа» дерш, не «мама» дерш бымей, эбден куйзелдь Уацыт зымырап ете бердь Eiieci де келшшщ«мама» деуш саргая купи жур. Жаздыцаптап ыстык,Kyui. Жексенбй CepiKбугшуйде. Ыдыс-аяк, жинауга KipicKen келтшепн аймалай, тамагынан шскемек болды. Кундеп эдет1 сол оньщ. «Енем керш калса, уят-тагы» деп Адуа да шскеткен курды болмайды. «Тамагьщнан 6ip шскемей, ешкай- да кетпеймш» деп ол да кояр емес. Бой бермеген куш келшше- пн ысгьщ кушагына кысып, улб1реген ерншен аймалай суйдь Бал шырынга конган арадай, жабысып айырылар емес. Келшшегшщ: «6ipey-Mipey керш калатын болды-ау» деп итермелегеншен кейш ем!ренген куш шепнш, келшшепне кезш кысып койып, амалсыз- дан ауладагы шаруага Kerri. Алуа тегештеп кдмырды уш-тертке болin, кулшелеп цойды. Енесшщ нан nicipeTiH орнына ки жакты. Кэбира апа талдыц ту- б1ндеп тапшанньщ успнде жун тупп отыр. Келшше карап кояды, «дурыс icTen жатыр ма?» деп. Bapi дурыс сиякты. Ки шоктанып калганда, ем табаны шоктыц успне койды. Таба кызган соц 6ipi- не кулшеш салып, келеасш ycriHe жауып, оныц ycriHe кып-кызыл шокты, сап-сары, шымыр кидырет-реттмен койып, aiu ey ip , керге- ган icTen жатыр. Анасынан таба нанды nicipremH кергеш болмаса, оган кол ушын да типзбеген екен. Ендк Mine, «Баска туссе, баспак- шыл» деген осы. Соцгы нанды табага салып, келенкеде коды-ко- лына жукпай, аппак жунд1 тупп отырган енесшщ жанына отыра кетп. Ол да жун тутуге Kipicri. - Ой, айналайын, уйренгенщ 03i4e жаксы, кемектескенщ маган жаксы. 03iH жаксытугед1 екенсщ, бурын да анана кемектесш, жун тупскен шыгарсьщ? - деп енеа келшшсезге тартты. - Иэ, мшкене кез1мнен жун тупп, 6ip жагына шыгысатынмын. Анам ез1мнен кейшп тете сщ/лм Алтын екеум1зге жунд1 устатып: «Осынытутщдер, туплгенжун мурындарьщньщушынадейшжет- се, жуннщасгынан адеMi моншактепледЬ дейтш. Алтынанамньщ касынан шыкпай, «анау калай, мынау калай?» деп сурактьщасты- на алатын. Ол маган Караганда кулау едй Б1рде екеум!з мектептеп кызыктарды айтып, келенкеде жун тупп отырганбыз. - Кане, жарысайьщ, кайсысымыздыц туткен жушм1здщ асты- нан моншак теплер екен? - дед1м. Ол кене Kerri. Мен тапжылмай отырмын, «мурнымнын ушына кашан жетед1?» деп. Жун иектщ
астына келш калганда сыргып, темен тусш кетедь Сидом ара-ара- сында уйде керпе Tirin отырган анамньщ касына баргыштап, кай- гып кеп, жун тут1п отырды. Мен: «Шынымен де моншак тусер ме екен осы? Мурныма жетюзш, тутш керейш» деп туте берд1м, туте берд1м. Эйтерр, 6ip кезде жун мурнымнын ушына жегп-ау леген де, агдом жупре басып, уйге Kipin кетп. Мен эл 1 тутш отырмын, «керемет 6ip моншак, шыксын» деп. Коп кеппкпей, сндом кайта келд1де: - O-hoy, шынымен де мурнынньщ ушына жетшт1 гой! К,ане, керейшип, моншак тегЬдо ме екен?- дед1 де жуннщ астына колын сугып ж!берш, мен кормеген 6ip уыс моншакты керсетп. Мен куанып кегпм. Булар уйдеп моншактарга уксамайды. 1инмнен: «Э, расыменде шыгадыекен гой!» деп, тагыда жун тутуге KipicTiM. Сейтсем, анам ойын баласы, б1здерге «осылайша жун тутмзешн» деп, дукеннен сатып алган моншактарын 6i3re керсетпей, тыгып койган екен, - деп келйп эцпмесш аяктады. Енел^келйдо eKeyi кулгап алды. - Ой-буу, балам-ау, табадагы наньщ шскен болар? Барып коре гой, - дед! Кэбира апа. Келий жупре басып, табага жакындады. Аулада шаруа кылып журген CepiK шыденщ аптап ыстыгына шыдамай, басгаугакелш, салкынсумей шайыныпжаткан. Bipкезде келшшегшщ томпацдап кетш бара жатканын кез1 шалып калып, кызыга карап турды. Балалыгы устап Kerri ме, кезшде ойнакылык пайда болды. «Бул нирван де ыстьщка арен шыдап журген болар, 6ipa3 салкындасын» деп мырс erri. Сейтш, шарбакта ышш турган бос шелекп ала салып, басгауга тосты. Су толы шелекп алып, келтшепне карай бетгедк Бул кезде Алуа шскен нанды уйге апарып койгалы келе жаткан. К,арсы алдынан шыккан CepiK 6ip шелек тастай суды келшшепнщ устше куя салды. Суык Судан денеа ттркенген Алуа: - Ма-мм-ма! - деп бар даусымен шьщгырып ж1бердк Тапшанда каннен-капераз отырган Кэбира апа келий мен улына карай тура умтылды. Келпйн кушагына кысып: - Ой-буу, шешек! Муныц не?! Шошып калса кайтесщ? - деп улына «каЬарын» тепп, келшше: - Ау, шырагым! Ау! «Мама»дегенщ нен сол! «Мама» дегенщнен ай-нал-дым! - деп келийшц бетшен шепыдетш cyiiin жатты. Айкай-шуды ecrin, Kopmi Эуес кемшр жупре басып келд1 де: - Не боп кадди?! - дед! малмандай су болган Алуага карап. Оныц гулд1 ж1бек кейлеп томпайган inline жабысып калыпты. Кэбира апа: 109
- Шошып калмаса ип вдх, - деп уйге Kipin кетп. Ине-жш алып, кайта шыккан ол «бкгмьллзсш» айтып, Алуанын in i кейлегжщ етепн терт-бес жершен бурдь Эуес кемшр оньщ тандайынан уш рет кетердк Агаттык icrerem H енд1 тусшген Серж бос шелепн алып, шепншектей бердь «Б!р жаманнын 6 ip жаксысы бар» деген бар емес пе? Алуа сол куннен бастап eHeciH кымсынбай, «мама» деп атайтын болды. 2001 жыл. К елш Айжан эжесшщ колында ешюмге жалтактамай ecri. 03i дуние- ге келген Оразхан мен Нурзиланын отбасында алты-жеп ул мен цыз бар. Осылардын iiuiHeH эжесшщ тандап алганы осы Айжан болды. Ke3i каракаттай, шашысирек, аккуба немересшуш жасын- да шалы о дуниелж болган сон бауырына басып едк Эжеа ертеп айтыпберетш. Былдыр-былдыр бал тшмен немерес1еспгенш кай- талап айтып 6epin, эжесш кулиге карык кылатын. ©се келе торде 1л у л 1турганатасынын домбырасын колына алып, тьщкылдататын- ды шыгарды. Мектептедомбыра ушрмесше катысып, уйге келген- .де уйренгеншежесше тартып беретш-дь Оган эжеа таудай болып: - Метц кызым эртк болады, - деп маркайып отырушыедк Айжан он тортке келгенде канаттыга кактырмай, тумсыкты- га шоктырмаган эжеа кез жумды. Bip уйдщ еркеа де, cepKeci де e3i болган ол туыстарына уйрешсе алмады. Кыздарыньщ ездерш мойынсунбайтынын тусшген ата-анасы каладагы енер мектебше орналастырды. Ол тогызжылдьщты 6iTipiciMeH, онер колледжше тусп. Онда ол Мегпржанмен 6ipre окып, eKeyi жарасып, бас косты. Bip кезде эжесшщ жетегшде каннен-капераз ескен Айжан eiw ке- лш атанды. Кун уясына батып бара жаткан шакта ауыл азан-казан болады емес пе? Табыннан кайткан сиырлар кошет шанга орап, артынан клескен бала-шага шуылдап, 6ipi сиырдын куйрыгына жармасып, ендг 6ipi дедектетш куалап бара жатады. Бул уйдеп кызыл сиыр- дьщалдынан ешпм шыкпай-акe3i тура тартып келедк Кэбира апа «эуюм-эунм» деп алдына 6ip-eici уыс жем салатындыктан болар, бэлим. ЕнелКкелшд1 eKeyi ишкене шелеста алып, сиыр саумакка келдк Алдымен бузауын салып барып ид1рмесе, тыгыршыктай Кызыл сиыр жуыгыракта шмей кояды. взшен айнымайтын кызыл 110
бузауы бас беретш емес. Байлауда турган жуп-жумыр, Tepici жып- жылтырасаубузаудын мойнындагы ж!бш шешкенше, тынымтап- пай, Айжаннын аягын таптай кете жаздап, енесше умтылды. Ене- сшщ бауырына тумсыгын тыгып ж1берш, ypniciH жулк,а тартып, сорпылдатып емш жатыр. ЩдЬаудегенде, eHeci келшше: - Анаягынан тарт, - дедт Енесшщ жанында турган Айжан бу заудын жанына барып, алдыцгы аягынан тартты. Енеа тэтыда: - Анаягынан тарт, анаягынан, - дедт Келйп енесшщ «ана жагы- нан тарт» дегенш тусшбей, енд1 артк,ы аягын тартты. Бузау аузы кебжке малынып, сорпылдатып емш жатыр. Келшп мен eHeci 6i- piH-6ipi тусшбей тур. Енеа телеки жерге коя салып, сиырдын ар жагына шыгып, бузаудын мойын ж1бшен устап, куш бермеген бу- заудыжулка тартып, кддага байлады. Айжан шелекп алып, eHeci- не карап жымиып: - Апа, аздщ «анаягынан тарт» дегенпцзге, 6ipece ана аягынан, 6ipece мына аягынантартып жатпаймын ба? - деп, сиырдынбауы рына карап тур. Кеше eHeci корсеткендей, сиырды оншап, бауы рына Kipe бердь Сояудай-сояудай тырнагы емшепне канжардай кадалды ма, кызыл сиыр арткы аягымен шелекп Teyin калды. Ше- лек6ip жакка ушып, «апа»деуге шамасыкелмей, Айжаншалкасы- - Ой-буу, карасан келпр-ай, баламды куртты-ау, - деп eHeci ке- лшш тургызды. - Буган не керш/й, караптан-карап... Еш жерщ ауырып калган жок па, карагым? - Жо-ок, апа. Ешжер1м, - деп ycri-басын кагып, орнынан турды - Жанын гана шыккырды ез1м сауайын. Шелекп бере сал. Кызыл сиыр тук болмагандай, кушан кайтарган куш тыныш тур. Айжан да штей ез кшэсш мойындады. «Эдем! маникюрмен кошайтыспаса болмайды екен». Кешытурым сиырды екеулеп, ал тачертен жана уйленгендер- д1чуйкысын кимай, eHeci 03i сауатын болды. Кунтебеге кетер1ле бере, жанаттлген эдем! кейлегш Knin, кор- ш! Бигайша кемтр келдь - Оу, Кэбира, бармысын? - Бармыз, бармыз, терлет, жогары шык! - Аргы кешедеп кайным кудайы тамакка шакырып па ед1? - Иэ, шакырды, шакырды. - Журсений ендь барып кайтайыкта. Курбысынын келе-пшн бмген Кэбира апа да жайнап шыга кел- дь Кос курбы6ip-6ipiMeHэзмдесш, коше бойлай кегшбара жатгы. 111
Айжан енеа саугаи танертенплж cyrri пюрмек боп, ауладагы oipауыздыуйге гардьШунгыд, аппактемipтабаккашедектепсути cy3in куйды. Тутанган газ пдитаньщ ycrine сутке годы табакты койды да удкен уйге Kipin Kerri. Од бос уакытын каза ж1бермей, аддагм уакытта дуниеге келетш нэрестесше арнап, шулык токып жаткан едь Hepecreci ушш ец алгашкы ецбепне шын пейымен юрккен-дь «Сут пккенше ишкене токи турайын» деп токыманы кодына адып, отыра кадгам од сэбшнщ аман-есен дуниеге кедущ ri/ien, тэта киядга берЬнп, токи бердЬ токи бердь Шудыктыц 6iTyiHe де аз кадды. Жаздьщ кунп салкын уйде денеа тоназып, сыртка шыккысы келд1. Аудага шыккан бойда куйген сутан nici мурнынакелдд.Оныйесшеенд! гана газплитадагыcyTTycri.Жупре басып, газды еппрд!. Аппак табак кап-кара табакка айнадыпты. | Сутжок! Маскара, маскара бодды! ¥ят бодды-ау! Енд1кайтпек? Од 6ipa3 eci шыгып, табакка карап турды. Маскара бодды-ау, кайран ' табак, есысут! Енесшенуятбоддыгой. К,ой,оныцда келетшуакыты бодып кадыпты. Табакты куд-кокыска лактырудан баска амал жок- Табыдган акыд! Од шарбактьщаргы жагындагы уйыген куд- кокыска апарып, табакты дактырып ж1бердк «Yh, кутыддым ба, жок па? BipaK, буйте берсем, енемд1 ыдыс-аяксыз каддырармын» . деп туйдь Тасыган сут кушп, пдитаны да ондырмапты. Оны ыскыдап жуып, эутр1мдеп орнына кедттргендей бодды. Кэбира апа «кудайы тамактан ауыз тисш» деп экелген тэта- жумсагын келшшеусынды. Ертецше Айжан ауыддык ауруханага барып, жукы эйелдердщ катарына енпзыш, есепке турып келдь Кшмш ауыстырып, туею ас Э31рлеуге сырттагы 6ip ауызды уйге Kipce, газ уетшде кешеп e3i дактырып ж1берген TeMip табагы тур. Астапырадла! Сол аппак куйшде. Айжан уялганнан жерге Kipin кете жаздады. К,ара табакты енеа сиякты кудмен ыскыласа, жадтырап шыга келетшш од енд1 туешгендей. EHeci болса, тук бодмагандай, тук кормегендей журе бердь Бардык шаруаны келшге арта бермейщ дей ме екен, eHeci осы уакытка дейт таба нан камырын 03i илеп, e3i nicipin келнгп. Emi м1не, «кой, келшм еде-одгенше нан nidpyAi мети мойныма артып кояр» дед1 ме, элде «93i де уйренеш» дегеш ме, ертенп шайдансоц: - Бадам, айнадайын, юшкене тегешпен6ip тегеш нан илей гой. Дукеннщ ашыткысыемес пе, ашыткысын азырак сад, - дедь Айжан енеан!ц «ашыткысын азырак сад» дегенш есшде устап, торт бурышты шокалад тэр1зд1, коцыр тусп ашыткыны кодына усгап кердь 0 з апасы мундай ашыткымен емес, код ашыткымен 112
1шытушы ед1 гой... Канша косу керек? Ал керек болса, ендД кайт- ri?Енеден сурауга батылы бармады. Ойланып туруга мурша жок, >лсук саусактын ушындай ганасын салып, 6ip тегеш камыр илеп, жылы жауып койды. «Ашитын уакыт боп калды-ау» дегенде, Ай жантегештщбетше жабылгантабактыкетерш карады. Камыр сол мешен калпы тур. Кдйтадан орап койды. Туе боп калды. Кэбира ша да наннын ашитын уакыты боп калганын, ашыса, кулшелеуш «буйырды». Келйп ашып карап ед1, aai сол калпы, М13 какпапты. Ьнесше калай жетюзерш бымей, 6ipa3 кипактап турды. «Эй, кой, экеа елгенд1 де еспртед1 гой. Не де болса айтайын» деп, еппен ба- сып, енесшщбвлмесше кзрдк EHeciтшн мэшинеамен курак курап отыр екен. Келипнщез белмесше бекер юрмейтшш сезген ол: - Балам, нанынэл1ашымап па?- дед1кезЬадртн шешш жатып. - Иэ, aai ашымапты, - дед1 Айжан жузш томен салып. - Э, окасы жок, балам. Илеген камырын бупн ашымаса, ертен ашыр. Тусы аска дукеннен сатып экеле сал, - дед1 келшшщ жайын туешген внеси Туей ас эз1рленш, уйдегыердщ алдыларына койылды. Бул жолы керш! кемп1р келмедь Айжан туею астан сон тагы камырга карап койды. Ол эл1 сол калпы. «Ой-пырым-ай, ауылда апасыныц илеген камыры ас та тек боп, ашып xeryuii еди бутан не болды?». Ертеоянган Айжан жуынып-шайынган сон ораулытегептч бе- гшашып квруге асыкты. Демш imiHeтартып, бетшдеп орауын жа- зып ед1, eHeci айткандай, кешеп камыр бупн кетерглттй К,удайга myidp! «Камыр ашымаган куш иткетвплер ме екен?» деп, гушмен уайымдап шыккан ол шынымен кап ыкуанды. Тангыас шглген сон ертенп •прлж кайта басталды. Кэбира ба- килык болган кудагиы камырды кол ашыткымен илесе, келш де солай илеп кореш деген ниетпен кершюнен кол ашыткы алып келд!де, оныун салынган жэшжке тастай салды. Кешю аска ет салынды. ГИсетш уакыты болып калыпты. Ай жан жэшжтен ун алып, илемек болып едг Ыдысына дайын ка мыр 1лше Keni. «Е-е, апам еттщ нанын илеп, дайындап койган екен» деп, камырды сыпыранын уетше койып, жая бастады. Эдетшше корни кемшраз тамагынан ас отпейтш Кэбира кур- бысын шакырып келдь Дастаркан басында ет жемекке ычгайла- нып ушеу отыр. Мешржан ет турады. Камыр салынган табакты алып Айжан келдь - Бигайша-ау, конаксыч гой, бата жаса дастарканга, - дед1 Кэ- ..ира, - Бисс-ми-лэ-Ьи-рахман ра-хим. © Mipine кайгысы жок бас 6epciH, ---------------------------------------- 113 -------------------------------------------
”1 Бейнет! жок жас 6epciH, Кетпес ырысберсш, Кеч пигыл берсш, Кен opic берсш, Баяиды коныс6epciH, EKi аяктынды есен, Терт аяктынды тугел кылсын. Эумин, - деп бетш сипады од. Огыргандарда беттершсипап, аска ауыз садды. BipiHiui бодып, ау- зына erriH нанын садып ж1берген Бмгайша KeMnipбодды. Каммр- дын ащыдэмш сезсе де биддртпей, кылгытып ж!бердк Енд1од тек етш тана жеуге Kipicri. - Тфу, мынау не оз1?- деп Мешржан тыжырына кадды. - Кудай e3i кепйрсш, - деп Кэбира да аузынан адып жатыр. Bai аузына сала коймаган Айжан: - Не бодып кадды?- дед! таныркап. - Бадам-ау, еттщнанына не коскансьщ?! - дед! енеа. - А-а, 031413илеп койтан камырды жайып саддым. - Кудай-ау, мен камыр илеген жок сиякты ед1м. Сонда Битайша мырс етш: - Буд камыр- батана езщ экеткен нанныч код ашыткысы, - дед!. Кол ашыткыныэкелш, оны жэнпкке салтанын келшшеескертпеге- ш Кэбиранын eciHe енд! туей. «Кап!». Келйонщ мына керш! кем- п!рд!н аддында уятка каддыртанына iiui кушп кетсе де сыр б!дд!р- меуге тырыскан Кэбира: - Бадам кайдан бмсш, дайын камырдыжайып, сала койтан гой. Ештене етпейд!, балам. Ондай-ондай байдын кызында да болады. 0CTin-ecrin, 6epiH де уйренесщ. Ешюм де туа салысымен даныш- пан болтан жок, карагым. Баягыда ез!м!здщ басымыздан да талай кызык erri гой. Жана келшболып тускен жылы кечшардын койын баккан кайынатамыз бен абысынымыздыи 6ip жагына шыгысуга бардык. Кецес уюмеп кез!нде кайдан ки!з уй керем!з? Кешш-кон- ган шопандар кермесе? Кшз уйд! калай Tirin, калай жытуды кер- меген екенмш. Малшы ел жайдаудан кайтып жатыр. Б!здщ уй-im те кешпекинболып камданып жатырмыз. Уйдщ imiHбуып-туйген сон кайынатама балтаны эке/iin берд!м. Кайынагам: - Буны кайтемш? - дед!. Мен балтаны колыма устаган куй!: - Уйд1бузбайсыз ба? - деппш. - О, кайран, бадалык-айдесеншЕ - деп рахаттана кулд1. Битайша да шикылдап, кул1п жатгы. Кызарактаган кел!нте бул сэт узарып кеткендей кершген!мен, eHeciHiHonriMeci 6ipa3 eciH жигызгандай бодды. Ол кайтсе де енеа сиякты пысык та акылдыболуга бел буды. 2012 жил. 114
Y mit Куздщ жаймашуак куш де, енменщнен втер кара суыгы да ке- rin, erui алда жапалактаган кармен аралас жауыны тур. Баяулап соккан жел 6ipTe-6ipTe агысын жеделдете тусп. Туннщ 6ip уаты на дейш гуглдеген жел енд1 тына калды. Артымша терезеге сырт- сырт тамшы тие бастады. Жайна тесепнде ары аунап, 6epi аунап, уйкысы кургыр келмеген соц сырттатыдыбыска кулакTypin, узак жатты. Кез алдына куш бойы эр есйстщ табалдырытын аттап, жу- мыс1здегешесше тусп. «Ойпырым-ай, жумысты кайдантабамын? К,алай табамын? Жумыссыз отыртан кандай азап!» деген ойлар 6ipiHeH сон 6ipi мазалап, уйкысын одан ары кашырды... Крлында ауыл шаруашылык ecenmici деген кужаты бар бола тура жумыс гаппатаныэбден титытына тидг Талай мекеменщ босатасын аттап, кур уэдемен оралып журген кездерш квз алдына елестеткенде журек тусы шымыр ете калды. «Жо-жок, мен кайтсем де жумыс табамын. Табуым керек» деп ой- лады ол тэты да. «Не болса да жаксы ой ойлайын» деп ез-езш жу- батты. Tarri киялмен 6ipas жерге шарыктады. «©Mip неткен тэтп ен! ЫИркш, ей колта6ip жумыс табылса гой. Мен ymiHбакытдеген сол болар ед1-ау» деп жатып, тэто уйкынын кушагына калай eHin кеткеншe3i де байкамай калды. Танертен кызы мен улыньщдауыстарынан оянды. - Оу, жандарым менщ. ояндындар ма? K,a.iip апаларын шай коя- ды,сосын шай iiueMi3, - деп мандайларынан шскеп, еркелепп алды. Ертай жакында гана 6ip мекемен1н всю УАЗ машинасыньщ ру- лше ие болып ед1, енд1 сол машинаны гурыдепп оталдырып жат ты. Кетер1нде Жайнага: - Уйде бекер отырмай, жумыс !зде. Менщ 6ip жалакым не бола- ды? Жумыс табылып жатса, балаларды ауылта ж1берем!з, - деп гу- рмдеген машинасынаотырып, кеип калды. Жайна пешке от жатута Kipicri. Пештщкулшалып, от жагып болтан сон балаларына: «Уйде ойнап отырычдар, мен каз1р келем1н жарай ма?» деп, еакп сырты- нан беKirin, кешеге шыкты. Keniai жабыркаулы. «Жылы свз айтар ма екен, кумалакшыга барып кайтайын, ен курыса» деген оймен теменп кешегетусп де пке тартты. Келденен жаткан кешеге буры- лып, мшкене акуйге жакындай бере, «кумалакшы кел!ншекпн уш осыболып калар» деген оймен какпаны какты. Уйден аккуба келген бойшан кел1ншек шыкты. Амандык-саулык сурасканнан ксчпн олар iniKe енд1. - Келген шаруандыайта гой, - деп, кумалакшыкелшшекакжай- масынжайып ж!берш, ыдыстатыкумалагын теки. ---------------------------------------- 115 ------------------------------------------
- Адам киналган сэтге кощлше демеу боларлык, жаны жай та- барлык соз ecririci келед1екен. Киналган шагымда сазден жылы сез естимшбе деп келшотырмын, - дед1Жайна. - Иэ, дурысайтасыз. MaFaHкебше киналган, 6ip нэрсе жогалтцан адамдар келед1... Отбасьщызга ашайын ба, - дед! кумалакшысалган жерден. -Иэ. К,ырык6ip кумалактыуш топка болт, одан уштен-уштен кешн- ге шегерт, калган кумалактыжайманьщ TepiHe койып жатты. - Тускен кумалак жаман емес. Bip ул, 6ip кызыцыз бар екен. Жолдасьщыз касьщызда.Терт кубыланыз тен. BipaK, бутрицзд! те- cin, маза бермей журген 6ip нэрсе бар. Бые алмай отырмын, ол - не нэрсе? - Жумыс!здегешме коп болды. Кекешмдеп ауыр жук - сол. - Онда тагы 6ip рет ашып керешк. - Шм... Cb 6ip айдан кейш жумыска турасыз, Алла буйырса! Ак кагаз Tycin тур. Кдгазбен жу мыс icrefrriH боласыз. Оган дешн тогыз турл1 нэрсе сатасыз. Жаман болмайсыз, - дед!. Жайнаньщкеньп орнына тускендей боп, жайланып калды. - Айтканыцыз келсш. Рахмет азге! - деп, колындагы жуз тенге- л1ктщ б1р-екеуш жайманьщ касына койып, уйден шыкты. Koniai алып-ушып, уйше жеткенше асыкты. Жол-жонекей ойланып та ке- лед}. «Bip айдан кейш кудай каласа жумысгы боладыекем-ау.Тогыз турл1нэрсе сатасыздей ме? Отоба, ол не кылгантогыз нэрсеболды екен?..». Кун сенб1 ед1. Ауылдан акжи1ули1мен ЖайнаньщKiuiiinici Сагат келе калды. Уйден экелген сэлем-саукатгыэпкесше 6epin жатып: - Жайна, кеше KemKiciH 6ip-eKi кой сойып ед1м, акша керек боп. Соны сату керек. Осы уакытка дейin 6ip нэрсе сатып кормеппш ез!н бглесщ. Киналып турганым, сен сатуга комектеап ж1берсец, - дед! ол. - Э-э, не дейсщ? Сату керек деймкщ? Мен де еш нэрсе сатып кермепшн, - дед! абыржып. Сэлден соц iHiciHin мучайып калга- нын Kopin, журеп елж1реп кетп. - Жарайды. Тэуекел. Жур, - дед1 де, тез-тез кимп, балаларды Kopmi кел!ншекке табыстап, еы койдьщ сулес! тиелген жен!л ма- шинага Keain отырды. Квзд1 ашып-жумганша базарга да Keain калды. Орталыкбазардьщxaai де белгы!. Тагам бггкеннщбарлыгы ашык-шашык сатыла беред1. Етсататын жерге кел1п, бос орындар- дьщ 6ipeyiH иеленд!. Ет орап келген жайма, дастарханды жайып, боршаланганerri ycriHe койып койды. Сол-акекен, акхалат киген, кара сур эйел келш: 116
- Бул не кылганет?! Кдйдан келд1цдер?! Арам елмеген бе?! - A-а, бул - адал сойылган мал. - Аныктамалары кайда? - А-а-аньщтама дейаз бе, оны бымепшз. Bi3 6ipiHiiii рет базарга гтэкелш тур еде. - Э-э, онда M3ip мен 6ip айналып келемш. Дайындан койьщ- дар! - деп буйырды. Жайна iraciHe карап: - HeHi дайында дейдИ - дед! тукке тусшбеген калим. - Бымеймш, дед1 ол да аузы ашмлып. Булардан кейш шошка етшсатып турган орыс эйел буларга карап: - Сендердщ алгаш келулерщ бе? O-ho, ет сем1з екен. Анаган 6ip колын, я 6ip санын бере салыцдар. Оньщ смбагасы сол, - дед1 жен сытеп. Жайна «сыбаталары сол болса - мшекей» деп, пакетке 6ip колын салып дайындап койды. Кеп кепикпей кара сур лаборант такелдь Жайна колына устаткан пакеттен соц оныц кез1кул1мдеп, бэйпец катп: - Осы орында турып сата бернмер, сендерге ешюм ти!спейдд, - дед1де кепп калды. - УЬ, енд1 сатута болады, - деп шЬп-апалы eKeyi сатута Kipicri. Ет алушылар баскалардьщ багаларын сурай келе, сонында турган булардьщ етш кеп ойланбастан сатып алып Kerin жатты. Ет саты- лып бггкенше салык жинаушы да, орыннын акшасын алушы да оздер1не Tneclai акшаларын алып Kerri. Ет те сатылып 6irri. Уйге кел1п, 6ip шай iinin, жан шакырган олар еттен тускен акшанышы- тырлатып санай бастады. 0здер! ойлаганнан элдекайда молырак гускешне куанды. СагатeciHe 6ip нэрсе тускендей: - Жайна, сен байкадычба, базарда картоп жокекен. Мен картоп .жел1п турсам, сен сатысып 6epeci4 бе? - дедг - Оу, бммейм1н, - дед! тагы да танертенп кейпш кайта Kiiin. - О, жарайды. Уйде картоп кеп пе? Сататын картоп болса, KepeiiiK. Бупн колымыз жаман журген жок кой, - дед1 жумыстьщ табыла кеткен!не api куанып, api коркактап. iHici де жаздай баптап куткен картобын жетызуге асыгып, ауыл- га тартып Kerri. Жайна кешке жумыстан оралган Ертайдыц алды- нан шыгып, еркелей: - Ереке, мен жумыстаптым гой, - дед! куанышын жасыра алмай. -*Из, ол кандай жумыс? - Мен базарга шыгамын. Картоп сататын боламын. - Е-е, жепскен екенац! К,айдагы базар, кайдагы картоп? Сакгап койган картобын бар ма ед4? Сен де кайдагыны айтасьщ-ау, - дед1 аяк астынан ашуланып. Жайна бул кезде ундемей калуды жен 117
керд1 де, дасгархан M03ipiH жасай бастады. Улы Дэулет пен кызы QftrepiM де экелершщ карпы улып турганда еркелеудщ жеш жок екетн укты. Колын сабындап жуып болтан сон сулпге колын сур- тер-суртпесген: - Тамагьщ бар ма акел, карным ашты, - деп буйырды. Жайна зыр жупрт, алдына эз1рлеген тамагын койды. Дастархан басында тертеу тугел. Ертай акбар кесе толы кежеш алдына алып жатып, кещлдене: - Коже, коже колюлдеп, осы коже болмаса, кетшедж селxiлдеп, - деп тамакка бас койды. Куйеушщ карны эбден тойды-аудегенде Жайна кезш 6ip аударып, 6ip тонкерш жШерщ, бупнп болтан окигалардытугел1ментауысып, icrin мэн-жайынтусйедребастады. Сэлден сон сабасына тускен Ертай: - Онда ата-эжелерше балаларды апарып, табыстайык. Базарда туру да онай емес. Мына суыкта езще киын болмай ма? Ауырып калып, тапкантаянганындэрКдэрмекке кетшжурмесш. Бул кунде кудайым, пендем десе ауруханага, милицияга тусуден сактасын, - деп койды зар заманды тендорш. - Кудай сактасын, ауырмаймын. Уйде бекер карап отыртым келмейдь Шытамын базарта, - деп Жайна да кесш айтгы. - Балаларды мен ауылга апарайын. 0здер1 де сатынган сиякты ата- эжелерш, - деген1 сол ед1, кызы мен улы елечетюп. - О-о, эжеме, атама баратын болдык, ауылга баратын болдык! - деп куанып, орындарынанceKipin-ceicipinкояды. - К,ашанбарамыз, апа, кашан?! - деп жан алкымнан алып жатыр eKeyi ею жагынан. - Э, бэлем, ауылды сатынган екенс1ндер гой. Шынымды айтсам, мен де сагынып K erriм ауылды, - дед1 экелер1. - Мен де сагындым. Сен жумыстан сурансач кайтед1, а? Балаларды апарып саламыз api 03iMi3де барып, кал-жагдайларын Kepin келетшед1к, - деп Жайна да костап epiHe карады. - Ой, акылдым сол. Сойтсек, сейтешк. Мен барып, жумыстан кейшп уакытка суранып кеде кояйын. Bip-ею сагатка беретзн шы- гар машинаны, - дед\\ де Kiiine бастады. Уйде абыр-сабыр басталды да Kerri. К,ызы: «Апа, анауым кайда, мынауым кайда?» десе, улы: «Апа, асыктарым кайда?» деп, аналарыныч ecin шыгарды. Ертай келгенше жол семкетч eici 6ympi тынкиып, eciKжакта турды. К,ыз да, ул да кетуге дайын тур. Ата-эжелер1н кергенше асык- Ауылга деген, ата-эжеге деген сагыныштьщжудырыктай журек тукп1ршде сакталып жатып, eivu болмаса аткылауга шак калган жанартау сиякты коршген1н арюм ез1нше осы жолы тусангендей 118
болды. Туган жердщ ауасы да, суы да, кенпейш адамдарыныч ан- кылдапсейлеген сездер1де, бар журепмен еш риясыз кулетш кул- KLiepi де 6ip ерекше гой, гшркш. Кел1ктеп тертеудщ де ацсап кут- кендер1осы едь Кеш карая кек какпаньщалдына гурыдеп кеп токтаган келшею мшен дем алып тур. Эне, rypLii де басылды. Аулада ешюм керш- бейдх Уйгеата-эжелеп юрген немерелерш коптен сагынган эжеле- pi карсы алды. - Оу, жандарым-ау, келд1цдер ме?! Сонша сагындырдычдар гой?! Неге сонша келмей жатып алдьщдар? - деп немерелершщ беттер1нен шепьадетш суйin, M empi эбден кангандай болган сон гана эжелер1 енд1келш-баласын бауырына басты. - Эже, атам кайда? - дед! Дэулет сырт кшмш шеппп жатып. - Атантерп уйде, - дед! эжеа немересш кайта кушагына басып. Эжесшщкушагынан сытылып шыгып, терп уйге жупре юрген ол: - Ата, ата, 6i3 келдж! - дед! де, уршык жонып отырган атасыньщ мойнынаасыла кетп. - O-hoy, кара тентепм, келдщ бе? - деп юшкентай бойлы, жвдшке ак сэры атасы немересшщ пуштиган мурнынан сушп, мандайынан шскеп, бауырына басып, маукын басты. Уй iini мэре-сэре боп, дастарханга отырысты... - Bi3 енд1 руксат болса кайтайык- Ертен жумыс, - дед! Ертай шай imuin болган сон- - Е-е, немене от ала келдщдер ме? К,онбайсындар ма?! Неше ай- дан 6epi келш тургандарьщ мынау, - дед! iiirreri решшш быд1рген экесх - Bi3 кетем1з. Балалар калады. Жайна базарга шыгатын болып жатыр, - дед1 улы. - Е-е, онда жон, жен. Балалардытасгап кеттндер. Екеущжумыс- ка кетсендер бул екеуше обал гой, жандарында адам жок. Жумыс табылса жаксы болган екен. Балаларды сагынсандар келш турар- сындар, - дед1 келш-баласынын шеш1м1ндурыс деп тапкан кария- Юшкентайларын кимаса да солай ету керек болган сон атасы мен эж еа не тапсырып, exeyi келген !здер!мен Kepi кайтты. Картоп тиелген жещл машинамен ертегцне ауылдан inici хелдх Жайнанынкутает де осыедь.. Базарга жайыраккелген олар кайда турарын бымей, абдырап калды. Kipe6epicriHон жагында жакын- да ауланган балыксатып, суыктан бет-жуз1 кара кошкылданган 6ip жастау эйел тур. Cipa, ол балык ауланатын жерден келген болуы керек. Сол жакта кутыдан пластмасса бетелкелерге суйык май ку-
йып, 6ip жатынан саудасын журпзш, a6irepre тускен уйгыр жтп- | шч кимыл козгадысында ептшк пен шапшачдык байкдлады. «Не j болса да осы жМггщ касына турайык,» деп, каптардыTi3in, 6ipeyi- HiHаузын ашып койды. Ipi-ipi, сырты жылтыр, кызыл картоптыч Typi сатуга жаксм-ак екен. Май сатып алушылардыч K03i epiKci3 Кызыл картопка тускендцстен, оньщ багасы да кызыктыратын бо- луы керек. - Картоптыч батасы канша? - дейд1 олар. - Багасы 100тенге, альщыздар, - дейд11ле Жайна да. «Yftдеп нарыкты базардагы сауда бузады» дегендей, ap6ip ба- заршылап келгендер уйлерше картоп ала барды. Туе ауа картоп сатылып, калта толып кайлы. Екеуййч де когцлдер1хош. Бул ир- шшк аптасына уш-терт рет кайталанды. Кдпшыктолган сайын не icrey керектшн ойластырдыэпкельшЬн exeyi. - Жайна, акшамыз кебешп келед1, енд1 сен кекешс сатушылар- мен 6ipre калага барып, кок01Йспц тур-Typin алып кеп сат. Олар- дьщ кай кун1 баратынын б1лей1к, - дед! Сагат эпкесше. К,алага баратын кун де алые емес екен. Жайна тачта 5-тен турып, б!рнеше кап салынган семкесш алып, алдын ала кел1скен автобуспен калага кетп. Жол-женекей: «К,айран тэтп уйкым-ай! Буйткен базары курысын, мундай киын болады деп им ойлаган? Бул iciM калай болар екен? Тек жаксылык болтай!» деп iurreft кумэнданып та, 0з-ез1не басу айтып та келед1. Каладаты улкен кекешс базарына келген сон жанындаты саудагерлерге Liecin, турл1-турл1ан кап-кап епп алып кайтты. Енд1 апта сайын калага барып, кекешс экелуд! эдетке айналдырды. Ауылдан картоп та жетиз1л1п турды. Саудата Жайна 6ipTe-6ipTe уйрешее бастады. Базар болтан сон экелген нэрсешч барлыты тугелдей епп, сауда зырылдап жур1п кетедддеу киын: б1рдеетедъ кейде 6ip саудагерде мачайламай кояды. «Сабыр ry6i - сэры алтын»дегендей, сауданьщ очай емееппн, оньщ киыншылыгына кону керек екешн iiureft мойындады. Уакыт деген зымырап епп жатыр. Куз/Мн кара суыты, кыстыч кытымыр аязы, кектемшн мамыражай кундер1 епп, жайдарлы жаз да келд1. Жайна Ертай eKeyi ауылта барып, балаларын, ата-а- наларын xepin кайтута дауакыттауып кояды. Ол б1рдежанындаты cepiKTecrepiMeH калага кепп бара жатып, жол-женекей ойта кал- ды: «Кудай-ау, элп кумалакшы келшшекпч 6ip айдан сон жумыс- ка турасьщ деген1 кайда-а? Сол кургыр «6ip айдьщ» Henieyi erri той. К,ой, кумалакшы мен1 алдаган екен. Гокта, токта... б!рактотыз турл1 нэрсе сатасьщдегеш келген сиякты. «Умшз - шайтан»деген, 120
умтмд1 узбейш. Юм бмедъ мумкшболып калар, aftTeyip умтмд1 узбешшш». Жайнаньщ осы жолгы калага барганы умытылмастай болды-ау, cipa. Эдеттепдей кап-кап кекешстерд1 кол арба суйреген арбакеш- терге тиетш, автобустьщ жанына экелш, Tycipin, зрим езшжш ушп жатыр. Саудагерлер 6ip-6ipiHeH калар емес. «Сорлыга сойыл- дьщжуан басы тиедЬ дегендей, еы баласы бар, Kyfteyi жок булар- мен 6ipre барган Жанар деген келшшек ойбай салды: - ¥рлап KeTinTi, урлап кетштт, менщ 6ip кап киярымды алып KeTinTi. О, кудайым-ай, енд1 кайгпм? Алганьщ ас болмагыр-ай! - деп ары жупрш, 6epi жупрш, зар илеп калды. Алган адам i3iH суытып кеткен болар алдекашан. Жаны ашыгандар басу айтып жатыр. «Мына сорлыга киын болды-ау, 6ip кап киярын орнына койып берешк» деген ешюм болмады. Сауданьщ кызыгына Tycin кеткен саудагерлер 6ip-6ipiHeH калыспай, алып жатыр, тасып жатыр. Кун ечкей1п калган кезде саудагерлер есш жиды- ау, эйте)пр. Тау-тау боп уйыген каптарды тиемек боп, эбден Tic каккан саудагерлерд1ц екеу-ушеу1 бмек сыбана Kipicri. Тиеген каптар автобустын аузы-мурнынан шыкты. Алдыцгы 2-3 орындык Кана бос. Енд1 карбыздарды кап, жэш1ктерд1н устше домалатып тасгай берд1. Кекешспч тур-Typi автобустьщ тебесше жетт1. Эбден шаршаган саудагерлер «yh» деп демдер1н алды. Элден уакытта автобус ьщыранып, орнынан эр-е-еч козгалып, базардан шыгар какпага карай бет алды. Каладан аман-есен шыгып, журю 6ip сарынга тускеш сол ед1, б1рдече кулак тундырардай «таре» eiri. Отырган эйелдерд1ч шьщгырган дауыстары шыгып калды. Не болганын тез арада ачгару киын. Автобус тежеппп басылып, жаймен токтады. Отыргандар Tycin, не болганын быплер1 келш, жалма-жан арыга-бер1ге коз жупрт1п жатыр. Таре еткен дыбыс шыккан жерден берп жолдыч бойы кып-кызыл. Ойпыр-ай, мынау не?! Тускендер ачтарылып тур. 1шшдеп 6ip пысыкай ж1птт1ч 6ipi оны да Tycirwipin берд1. Жэпнктер,'4ч успне лактырылган жарты тоннадай карбыз автобус журген сайын ыргалып-ыргалып, 6ip- 6ipiH итергеннен терезен1ч 6ipeyi шагалган екен де, карбыздар сыртка шашылыпты. Жолдыч кызылга боялганы содан. «О, кудай сактай кер, аман-есен ушм1зге жетсек екен» деп араларындагы егде тарткан эйелд1ч eci эбден Kerri. Ерлер сынган терезеге жука тактай кагып, a6irepre Tycin жатыр. Эйелдер сыртта эл1ттч артын багып тур. Bip уакытта элп егде тарткан москалдау эйел: - Эй, анау Бокеннщ баласыныч КамАЗ-ы гой. Эне, ана жакка xipin бара жатыр. О, айналайын кудай, «Элмегенге ел! балык жо- ---------------------------------------- 121 ---------------------------------------- —
лыгар» деген осы да! Мен барып сейдесш кедейш, - деп мацайда- гыавтопаркке карай жупрдг Енд> Sip кезде эдп КамАЗ 6epi келдк Bapi де куанып сада бердг - Жарты жукп КамАЗ-га тиеййс, - деп саудагердер автобустьщ артк,ыeciriH ашып, каптардыалыптией бастады. Автобусжечглде- гендей бодды. - А, кудай жодымызды онгара кор, - деп журпншмер одан ары Kerri. Туншч Sip уагында жод-женекей жод успндеп ауыддыч ма- чынан оте бере, жайма базардан пеке басар азык алып, аукаттан- бакшы бодган одар тагы аяддады. Есйстщ кезшдеп каракат толы шелекп алып, сыртка шыккан жшт шелекп жерге коя садды да «мешкш адычыз, тэтп самса, жача тскен» деген кыз-келшшектер- ге кеп-i. Ко/пктепдер Tycin, бой жазып, агып жаткан су кезшен бе- Ti-коддарын жуып, садкындап, рахатганып жатыр... Барлыгы да орын-орындарына жайгаскан соч автобус та орны- нан козгадды. К,аншауакыт откенщш бмсш, калп>1п-мулпп кеде жаткандарды эдп шелекп алып тускен жттпч «Кап!» деген co3i - Кап! Мен эдп шелек'п тура сод жерге умытып кетшшн. - Кай жерге? - деп отыргаидар да елечдесш кадды. - Сод багана самса алган жерде, - деп санын 6ip сокты эдп. Сау- дагердерд1чарасындагыузын бойды, арыктау, кара сур кедген жшт агасы оган салган жердей: - Багана кайыр сураган адамга садака бермеп пе ед)ч удкен ба- зарда. Соньщ бодмады, ж ш т Садака бергешчде, Алла тагада умыттырмас едк - дед! базардагы жайтты eciHe Tycipin. Базардыч ыре 6epicin4e Sip егделеу загип ер адам баянмен эн айтып отыр- ган-ды. Саудагердер азын-аудак тиын-тебен тастаганда, буд жшт имместен оте шыккан болатын. Eip шедек толы каракат та очай акша емес екешн 6api де бмедь Шаршап кеде жаткан журпзунн жшт надысада автобусты Kepi бурды. Кедпстоктаган кезде эдп жп riT ceKipin Tycin, сод жердеплерден шедек толы каракатгы сурас- тырды. - Суйшппсш берсеч13, адасыз. Эйтпесе, жок, - деп кыз-кед1н- шектер эзыдеп, шелекп 6epin жатты... Тан ата эрым ез уйлерш тапты-ау, aiiTeyip. Жайна ушш буд кун мен тун ете ауыр бодды. Эйтсе де тезу керек. Коз шырымын алып, демадуга уакыт тыгыз. Ушне жуынып-шайынуга кедген Жайнаны еак аддында тунерген epi карсы адды. Танга коз Вшей, шаркурып !здеп, онымен oipre кеткен базаршыдардыч уйше б1рнеше марте барып, ini куса бодган од салган жерден: 122
- Туш бойы кайда журсщ?! Базарда жумыс icieren сен рана ма? Бул не сумдык, танга дешн кайда журсщ? - деп, iinirweri зорш тект1. Абдырап калган Жайна: - Жаным-ау, мен ойнап жур деп пе едщ?! Базардын элеп де бая- ры. Автобусымыз жолда бузылып, зорга жетпк, - деп тусйадрш жатыр. Ертай ашуын тыя алмай: - Буйткен базарьщньщ дак аузьш урайын! - деп, колын 6ip-aK сытеп, тачертечгЬнк асын iiunecreH жумысына кетп. «УЬ, кудай-ай, буйткен базары курысын, шынымен де! Мен де Кайб1р жетккеинен туш бойы журд1м дейсщ? Дэп 6ip термшме барып, аунап-кунап келгеидей кере/й рой» деген Жайна кездщ жасын 6ip сыгып алып, жуынып-шайынып алды да базарга Kerri. Экелгентауарынотюзукерек. ©йтпесе, шыжыганкундекекешспен жемк-жидеп кургырбосап, тукке пайдасызболып калуыда гажап емес. Уйкысыз тацды атырса да, алдына келген тугынушыларды кергенде кешеп куннщ ауырлыгы керген тустей болып кала бердк Осылайша бул кун де ете шыкты... Кбайта айналып сэры куз келдь Жайна сол базарда.Тк каккан- дардьщ санатына ол да косылып калды. «Ой-пырым-ай, э, OMip бойы базарда тура берем бе, кайтер екем, э? Эрине, тура берем, мына тур1ммен! Базар-базардеп кунде шапкылайсьщ. Bip кун кал- сан, аштан елердей. Ешкайда бармасан, жумыс сурастырмасан са ган мм eciriH ашып, жумыс дайындап кояр дейсщ» деп шлей 03i- не урсып кояды. Енд1 б1рде «эй, койшы, жазмыштан озмыш жок, мандайыма жазмлганын керемт де. Эйтеу1р ©3iMкалаган жумыс- тьщтопише де колым 6ip жетер» деп e3iH-03i жубатып та кояды. Bip куш ауылдантай-кулындай Te6icin, титтейтен 6ipre журген курбысы Райхам базарга келе калды. BipiH-6ipi сагынган кос курбы кушактасып амандасты. MiHe3i акжаркын, толык сэры келппиек Жайнага: - Ау, сен 03in базарды менппктеп алгансын-ау деймш. Уйще де шакырмайсьщ. Эбден саран болдын- «Бай байыган сайын калты- райды» деген осы-ау, - деп эзм-шыны аралас дурсе коя бердь Ба зардын кундеп туйтюл лршытнен жалыккан Жайна да кугкару- шыныц келе калганына куана кетш: - Ал, жарайды кетпк ендеше уйге. Мыналарды жинастырып ж1бер. Шынында сен 6ip келгенде дем алып калайын, - дедй Жол-женекей керек азык-тулйсп ала кайтуды да естен шыгар- мады. Ею курбы 6ip-6ipiH эбден сагынган болуы керек, эцпмелер1 де таусылар емес. 0ткен-кегкенд1, сыныптастарыныц жайларын 123
эцпмелеп, море-соре болысты. Еюкурбы кешюастыдэмдыеп 6ip- ге здрледк Жумыстан Ертай да кедд!. Райханмен жыды жуздесу- ден кемin, кокешндеп 6ip жаксы хабарды жетмзуге асыкты. - Жайна, суйишп! Сушнип окел! Эйтпесе айтпаймын, - дедд жас балаша куанып. - Ой, не боп цалды? Айтсацшы енд! тез1рек! - Жок, сен еуел1 суйшгшсшбер! - Жарайды! Суйтшщд] беремш гой, atrreyip 6ip, - де^ амалы таусылган Жайна. - Сет жумыск,а шакырып жатыр. - Цойшы, шын ба? - дед1eci кетш. - Иэ, ертен келсшдед1 менщ 6ip танысым. Оларга ecemui керек - О тоба, рас па? - деп сенер-сенбесш б1лмей турганда жанда- рындагыРайханда Жайнаныц жумыстыболганына шынжуректен куанышгыекенш айтып, бетшен сушп, куттыктап койдыда: - Эне, «Кутты конак келсе, кой епз туады» деген осы. Менщ кадамым кутты бодды-ау деймш, - дедь - Шыныменде солай болды, Райхан! Шынкещлменсаганып ке- лтсщ курбынды, - деп Ертай да костап койды. Ертещне Жайна Райханды шыгарып салып, Ертайдьщ айткан мекен-жайына кеде жатыр. «К,умалакшыга баргалы да 6ip жыл болып калыпты. Айтканыньщ барлыгы да келген сиякты. BipaK, 6ip айдан кейш дегеш - 6ip жыл болды гой. Сонда калай болганы?.. Эйтеу1р, не десе де ерте ме, кеш пе айтканы келгендей гой. Кудайдьщ мунысына да тэуба. Не бодса да жумысты болатын сияктымын. К,ой, алдын ала «Асатпай жатып, кулдыкдеме» деген, бара керетн» деп, ой усттде кеде жатып, кездеген мекемеге калай жакындап калганын да бымей калды. Мекеменщ eciriH ашып, журексше юрген ол бастыктыц кабинетше карай беттедк EciriH тыкылдатып, руксат сурап юрген оны юшкене бойлы, кара торы, ер Kici карсы алды. Жайнаньщкужаттарына карап, бупннен бастап жумыска алынатынын, жумыска мру женшде опшш жазуын айтты. ©з-езше сенбеген кушол eriHim жазып бердь Miне, кезд1-ашып жумганша ол жумысты болды. Кептен куткен арманы орындалды. Енд1ол базарга бармайды. 2006 жыл. 124
ШЭЙЛ1М 0ЖЕН1Н, ЭЦГ1МЕС1 Отагасынанотыз жас Kiiiii Шай/йм Бергшмбеккызыкариясыныч айтулы м1нез1не жыгылып, «сен к,алайсыц>> деп кермепть Он уш жасында кырык карасын 6epin, айтгырып алган екен озш. К,ария- сы Нурахмет жуз алтыга келш, кайтыс болды. К,ырк,ы откен сон корип келшшек Жазира eKeyiini3 Шэйл1м эжешч хал-жагдайын сурай бардык- Bi3келгамен кенже келпп Эльвирадастарханын жа- йып, шайын демдеп жатты. Шэйл1м эже немерелершщ ортасында отыр. Ашык-жаркын мшезд1, ышкене бойлы, жузш эж1мторлаган Шэйл1м эже эцпме айтк,анда, кулактьщк,урышын кандырып айга- ды. Д эм д \\ шайдын устшде оныц: - 1955 жылы К,ытайдан келдж, - деп басгаган эчпмесше epiKci3 кулак турдж. - Жамбыл ещр!нде Уланбел-Жайлаукел деген жер- лерде кариянын агайындас iHici Мусабек пен эйел! Саркыт, агасы Кажыахмет пен эйел1 Ултайлармен 6ipirin, 6ip отар койды багуга етмз1п алдык. Койды Уланбел-Жайлаукелден айдап, Бетпактын даласын Kemin, Сарыарка-Сарыдалага баруымыз керек болатын. К,ойды кайным Мусабек пен Шздщ кария айдамакшы болды. Ме- нщ колымда емшектеп Аятхандеген кызым бар. Олардьщ жанына ас эз1рлемек1ш болып, туйеге MiHin, меспм. Жолда 6ip ай журдж. Барлыгымыздынбет-аузымызтБчм-тшм болып, жарылып кеткен. Qirreyip 6ip жерге келш токтадык. Айнала мидай жазык- Кумда сексеуы, ак селеу, ак шеп есед1 екен. Сонда айтамын-ау, малдьщ успне 6ip де 6ip тжен кадалмайды. Уш казак уЙД1Tirin, каракол коймн багып, турып жаттык. Жа- нымызда баска да отар-отар кой баккан шопандар болды. Оларда туздыболса да ауызсу бар. Ал 6i3 коннп барган жерде су болмады. Баскалардан тасып imin журдж. «Отын - олжа, су - нурлык» деген гой, судын ici киын болды б1здерге. Жанымызда, 6ip беткейде бу- рынгы байлардьщ есю кыстауы болуы керек, сонда кокпеибек боп когерген алакандай жер бар екен. Кок жер дегенмен - кумды жер. Б1зд1ц кария табигатынан тынымсыз, мазасыз, енбеккор жан. Bip- де ол баумрларына сол жерд1 казса, су шыгатынын айтып, «6ipirin казып, су шыгарсак» деген ойын жетмздь Олар колдарын 6ip-aK с1лтеп: - Кайдагы жокты сез етед1 екенач- Кумды жер. Оны калай казаммз? - деп мойындарын бурмайды да, кулактарына да кыстыргылары келмейдь Бауырларынан кайыр болмайтыпын бмген ол сол жерд1 казуга бел буды. Тачсэраден турып, колына кетпен, курепн алып, каза бастадм. Бастаган iciii тастамайгын ----------------------------------------- 125 -----------------------------------------
■ отагасы цаза бердъ каза бердь Кумды жер емес пе, сусылдаган кум кайта куйылып жатты. «Итп иеамен кинасын» демей ме, мен карап тура алмадым, кемекке келдДм. Туске таяу бауырлары: - Ой-бой, сен де коймадын-ау, айтканыцнан кайтпайдыекенсщ, - деп олар да келд1 кемекке. Тау болып уймген кумнан кейш тер керпедей жалпак тастар шыкты. Одан кейш ет табактай жалпак-жалпак. кайрактай жылтыратан тастар шыга бастады. Ол тасгарды жанына уйш койдык- Тас тугел1мен шыккан соч тубшен су жылтырады. Содан элп жанымыздагы ecid кыстаудьщ жука-жука тастарын жотамызта салып, гасып берд1к. Б1зд1чкария жалпак тасгарды су шыккан жерге тубшен басгап калап шыкты. Бул кезде каскарая бастаган-ды. Сутолды. Лайсацсу тепле-тепле, сонында су тунды. Элп суды кана йикен б1здер, бул судьщ дэм1 баска кудыктарджшен езгеше екенш сездш. Суы муздай, дэм1 балдай. Енд1 езге шопандар б1зден тасып iineriH болды. Сейтш, кариямыздьщниетп ici жем1сп болды. Ечбеп еш кетпедьКейшнен карияныч казган кудыгындагы судыгалымдартексере келш, емдж касиеп бар екенш аныктатан екен. Кейшп жылдары карияныч e3i 6ipHeuie рет жолга шышп, 1здеп барып, жолдан жанылып, адасып кайтып журдь Кудыктьщ басына барып, суынан кана 6ip imy - маркумньщ арманы едi, - деп суып калган шайынан урттады да эцпмесш ары карай жалгады. Сарыарка-Сарыдалада жаз erri. Енд1 кайтадан Жайлаукелге ке- min келдж. Менщ кариямньщ мазасыздыгына, тынымсыздыгына шыдай алмаган бауырлары белек кетпекни болды. Кдйынагамыз орталыктан уй алып, сонда турып жатты. Агайынды eKeyi калды. БДрдебасгык келш: - Самарканнан кек кой келедк Соны айдап келуге, ci3, барасыз. Жаньщызгажол быетшАрындеген шопанды косып берем1з. Кара- гандыдан айдап келеаздер. К,ой пойызбен сол жерге келедД, - дедт Арын шопан eKeyi ею туйеге мшш, жол азыктарын камдап, жолга шыкты. Булар жолда 6ip уйге келш, тунейд1 де ары карай журш кетедк Соданею-уш кун жургеннен кешндемалып, бел жаз- бак болады. Б1здщ кария ез1н1ч туйесш буйда ж1б1мен аркандап кояды. Ал, Арын шал туйеан «К,айда барар дейсщ?» деп бос коя бередг Иен далада мосымен шай кайнатып, irnin отырган булар узын сонар эчпмеге Kipicin кетедД. Б1раз тыныккан соч жол жур- мек болады. Б1зд1ч кария туйесш комдап, ычгайлай бередД. Сол кезде жанындагы cepiri санын 6ip-aKсогады. - Енд1 кайтпк? Туйем жок. Ары кез ттгед1,6epi кез тДгедгЖер жутып кеткендей туйе Дз-тузаз. 126
- Ay, шал-ау, осы жаска келш, туйе, жылкы малынын жершы екенш бымеп пе еч? KeTri гой, Жайлаукелге, - дейд! оган. Сойтсе, шынымен туйеа к,ашып кеткен екен. - Шал, мет К,арагандыда тосатын бол. Жолга шыгасыц ба, 6i- реулердеп кемек сурайсьщба, эйтеу1р малага жетте мет тос, - деп езппц туйесше Miне салып, Kepi кайтады. Кун-тун демей, желш отырып, элп тунеген уйге келедн Оларга хабарлап, afiTeyip, ел- д1м-талдым дегенде, кашкамтуйеш тайлы-туягымен усгайды. Сол уйде аздап тыныгып, жолга нан, сусын алып, келген i3iMeH кайта жолга шыгады. Bip кудайга сыйынып, eKi туйеге кезек MiHin, 6ipiH жетектеп, желе береди желе бередь 03iHin каплездшмен, угым- талдыгымен жолдан адаспай, Караганды каласына да жетедь Те- Mip жол стансасында басшмлар мен элп Арын деген шопан эбден сэрыуайымга салынса керек. Bipi: - Аккалпакжок- Сотталатын болдык- Туйече не болмай, не кара басты? - деп элп Арын шалды жерден алып, жерге салса, енд16ipi: - Эй, мен быетш Аккалпак болса, Ty6i 6ip жетер, - деп, басу айтыпты. Басынаунем1аккалпакKHinжургенджтен,ол«Аккалпак» атанып кеткен ед1. Eici туйенщ 6ipiH MiHin, 6ipiH жетектеп келш турган 61зд1н карияны коргенде, куаныштарында шек болмай, сол кушэбден тойлатыпты. Самарканньщ кек каска койларын алдыларына салып, аман-е- сен айдап келдь Кек каскалар тунде жайылып, кунд1з журмейд1 екен. «Баска туссе, баспакшыл» деген, сейпп, кек каска койды да коздаттык. Кдриям сол жылы катты ауырды. К^ытайга кашар ал- дында оньщтуган жер1- киел1 Куречбел enipi болыпты. «Мыскыл- дап мрген ауру батпандап шыгады» дегендей, кариям ете ауыр халде болды. Bip куш туе кергендей: - Шэйл1м, туган жерге барайык- ©леем - суйепм юндж каным тамган жерге жерленеш, - дедь Пойызга буыншак-туйiншеriмiздi тиеп, бала-шагамызбен тура осы Сарыезекке келдж. «Тугаи жерд1ч аты - туган жер гой, нпркш! Суынан канып 6ip imeftiHiiii!» деп, кариям олш-прыт су imii. Bip-eici куннен кешн бойы жазылып, кечьй кетерглгендей болды. BipTe-6ipTe очалып, ауруынан айыгып кетп. Б1здщ кария e3i жастайынан малжанды, жылкыкумар болды. Хал! жегкенше колынан жылкы малы кетпедь Оныч «Акбакай», «Суркежек» деген аты шыккан бэйге аттары болды гой. 1960 жылы, Бейсенбек улымыз туган жылы 6i3 К,ызылжар ауылында турдык. Осы жылы кула бием1з еюшш per куаындаган едк Кулы- ны аппак коян сеюлд1, ем кез1 мелд1реген, адам кызыгарлыктай 127
болды. «Аккоян» деп аталган кулынды Бейсенбектщ 6adpeci eTin, этап койдыц. Аккоян уызга жарыган, суду бодып ecri. К,ария оны бадасыпдай жацсы кергеш сонша, оны баптап, жаратып, бэйгеге косып журдь Од да бабына сай бодып, бэйгенщ аддын бермейтш жуйрж тудпардьщ 6ipi бодды. Агайын бар жерде екпе-наз бодмай турмайды. Жыдк,ы мшезд1, турашыд, б1рбегкей б1здщ к,ария агайындарына екпедеп, Сарыбу- дак, ауыдына Keuiin кетпк. Сод жыды жайдаудан кедгамен, од гагы да катты ауырды. Маган жаман туе кергешн айтты. «Туе - тудюнщ богы» деген, кайдаганы айтпагын» дед1м де, ем-домын жасай бер- дж. Буд Kici эдп туешен кешн беймаза куй Keiirri. Арада 6ip жума еткенсон Аккоянныцедгеншеепдж. Сакаеватгыатакгышопанньщ айгырыeKeyi жартастычбасында шайнасып, тебюкендеАккоянкуз- дан ушып, сод жерде жан тэсьнм етедь Буны ecrrireH царил цатты кайгырып, адасурады. Сонда ауылдьщудкендер! келш: - Аккояныцды енд! кайтш ттрглте алмайсын. «Жазмыпгган оз- мыш жок», саган тенген ажалды од 03i KOTepin кеткен рой, - деп басу айтты. Аккоянды жоктауын токтатпаган кариям удкендер бас коса калранда од жайында энпмедей береди Сейтт жургенде, «Аккоян» атанып кетедй Буд - онын екшпйдакап аты. «Кудай сактаган жерде пэде жок, сактамаган жерде шара жок» деген сез, тштт рас екен гой. Маркум аталарыннын кермегешжок, айтаберсе, кызыгыда кеп. Б1рде жайдауда туысканымызбайтадын ауыдына экетпекпп бодды. Кеп жыдкыньщ арасынан байтаддьщ белшш шыгуы киынга сокты. Айдап кеткенге конбедД. Малсак ка- рия байтадды жарга камап, устамакка бед буды. Кезаз батырдык- ка салып, куйрыгынан устай бергенде, жардан, биж куздан ушып кетедь К,уддидай кудап, жерге топ ете калган онытургандар еддД- ге санайды. Сонда арадарындагы менщ экем: - К,удайым-ай, бададарымнан айырыдганым аздай, куйеуба- дамнан да кез жазып кадатын боддым рой, - деп кадбалактап, жа- нына жеткенде, «Алда!» деп од орнынан атып турып, усп-басын кагып жаткан кершеди Жыдкы малы сез1мтад, уркек кедед1 api окыс кимылдайды гой. Жыдкышыжыдкыны курыкпенустамаушы ма ед1?Кдриямньщне эдетт бар екенщ кайдам, жылкынын куйрыгына жармасады. Жас кезшде жылкынын куйрыгынан шап 6epin устай адганда, терт та- гандап, тура кадатын-ды. Буд жолы да содай бодады деген бодуы керек, шу асауды уйретпек бодып, куйрыгына жармасады емес пе? 0лп асау кос аяктап турып, iuiTeH теуш кап, жадт береди Куй- рыктан айырыдып калган б1зд1чкария ей аунап туседи 128
- Ой-бой, елдчау, байгус, - деп менщ жаным калмай, карыны актарылып калган шыгар деп, жетш барып, жейдесш ашып кара- сам, ей туяктыц i3i кызарып тур. Кдриям - дш аман. Ол орнынан турып: -Ой, nipiM-ай, э! Бул калай болды. К,ап, эттеген-ай! - деп, бопыр жабыскан ycri-басын кагып турып келедь жарыктык,. Тагыб1рде Малайсарыстансасына, бауырыныцушне бармакшы болып, журдек пойыздыц 6ipiHe MiHinкетедь «Стансага жацындай бере, e3i токтайды гой» деп ойлайды. BipaK, зуылдаган журдек пойыз ете шыгады. Енд1 кайтп? Ойланып туруга уакыт жок,. По- йыздан «Алла» деп 6ip Аллага сыйынып, ceKipin кетедь Жерге ею пзерлеп куласа керек, шалбары жыртылып, era Ti3eci жараланган екен. Ертецше ауылга келгенде «Аксарбас» деп, кудайы тараттык,. «Алпыска келгенде аттын богыалтын татиды»деген де шындык кой. Жасы жузден асса да б1рнэрсеш керепне жаратып журетш. Какпаньщсыртында КамАЗ-дьщ кузовыжататын. Соны кэд1мп ка- шаумен, балгамен тацньщ атысы, куннщ батысы ургылап журш, тортке белin тастап, 6ip кэдейне жаратты гой, иманды болгыр, - деп Шэйл1м эже ацпмесш аяктады. Келий Эльвира енесше ыстык шай куйып жатып: - Апамньщ эцпмеа таусылмайды, кызыкты энпмелер тындай- мыз десещздер, кунде келш турьщыздар, - деп кулш койды. 2006 жыл. Б акыт деген... Базардан кызанактьщ арзан уакытында сатып алып, кыскы азык дайындамак болган Еайша автобус аялдамасына беттедк Бездецдеген жолаушы таситын кыска да тапал ак «Газельге» MiHin, саудасы кызган базардьщ жанынан тусш калды. Сатушылар да бакшадан экелшген, балгын кокешстер салынган кап, жэ1шкгерд1 ыцгайлап койып, саудага KipicinTi. Еайша eyeai бурыштыч тэтпсш де, ащысын да, усарымсакты да алып, жаргак сомкесшщ 6ipeyiH толтырып койды. К,ызанакты да керегшше алып, уйге кайтпак болды. «Такси устамаса болмайды екен» деп ойлаган ол мыкшычдап, жаргак семкелерд1 KOTepin келедй «Туу, эйелдщ корген кун1 курысын! Неткен ауыр ед1, курып кетйр» деп, ен курыса, сенб1, жексенб1кундер1базарга алып келш, керек-жарагын алысып кайтуына болатын epiHe imreii ренжш келедк Kyfieyi болса: «жумыс-жумыс» деп, шапкылайды да журедь Жаздай cen6i, жексенбаде ecTin журш, тосап кайнатты. Енд1 тосабы бар, ------- --------------------------------- 129 -----------------------------------------
маринады бар, тагысын тагы, efrreyip 6ip б1тпейт1н шаруа. Арзан кез1нде пайдаланып калмаса, eiwi 6ipa3 куннен сон кымбатгап кетедь Жасамаеа тагы бодмайды. Баска калада жумыс icreftriH тунгыш улы мен окитын eKi б1рдей студент! кыстай тасып, азык кылады. «УЬ, кудайым-ай!» деп, базардын шетше шыккан Еайша пзыш турган жец!Д колттердщ6ipiHe жакындап, колж tiedмен сейлесп. Орта бойлы, кырыктан озып, елуге таянган муртгы ж тт айтцан жерше дешн апарып салуга ыцгай танытып, кол1ктенTycri де: - Экелщ!з, жук салтышка салайын, - деп семкелерд! котерш, машинаныц арткы жагана беттед1. Кдрлыгьщкы дауысы таныс сиякты. Еайша оньщбетше карады. - Ci3, Сертай емесаз бе? - дед! тацыркай. - Иэ, дэл солай. MeHi кайдан танисыз? - дед! ж тт те салган жерден оган карап. Еайша машинаныц алдьщгы орындыгына жайтасып жатып, журек тусын устай бердь Алкынып, ауа жетпегендей болды. - СЗзге не болды? - Ештеце емес. Сел журепм ауырып тур. - Су iuiini3, - деп бетелкедеп газдалматан суды усынды. - Айтпакшы, дер! де бар емес пе? - деп, дэрБдермек корабынан валидол шыгарды. Еайша Судан урттады. Машина орнынан козгалды. ДэрМ ттлшщ астына салган Еайша 6ipa3ra дешн ундемед!. Уйыган сол колын укалай берд!. Багдаршамга токтаган сон Сертай OFaHкарап: - Журепшз кайтп?- дед!. - Аздап жаксы. К,олым уйып барады, - дед! Еайша. - Ci3re аяк асгынан не болды? Бурындары ауырушы ма ед! журегонз? - Жок ауырмайтын. - Сертай, сен мет шынымен де танымадыч ба? Мен Еайшамын гой. -Еайша?! Еайша! Кудай атсын мет! Кудай акы,танымадым! - Ментанымайтындай, катгыезгершшн бе? - Иэ. К,ызкез1ндежилистейедщ- Шашычнынкиылганыдаезгеше едь Кдтгы озгергенс!ч. - Бес биен!ч сабасындай болып, толып KeTinniHбе? - Жок-э. Олай деуге бодмайды. 0з!че жарасады. - Иэ, одан 6epi талай-талай жылдар OTirrri. Bepi де езгерд!, 6epi де. Timi сен де озгергенсщ! Муртьщбар. АзДап толыпсьщ- - MeHi калай таныдын? 130
- Ундемесен, танымайтын ед1м. /1ауысыцнан таныдым. - Крйшы. Осыуакытка дейшдауысымды умытпаганьщба? - Кдлай гана умытайын. Ал, сен, сен... бэршде умытыпсьщ. - «Уакыт- емш1»демей ме, бэрш де умытугатура келдд. -Неге? Машина бес кабатты уйдщ жанына келш токтады. Bipinuii кабаггагы пэтерше дейш семкелерш KeTepicin, шыгарып салган Сертай кош айтысып кете барды. Байта уш белмел! пэтерше xipin, журек тусын устап, айна алдындагы орындыкка отыра кепт. «Екеу1м1здщ косылмауымызга не себеп? Им юнэл1? Бэлюм, мен шыгармын, бэлюм, тагдыр, бэлюм...». Айнага карап, бетш сипады. Ke3iHiH алдын усак эж1м торлапты. Ол кездерде юм ойлаган, осылайшабет-жузш6ipTe-6ipreэж1мбасарын. Уакыттаете шыгады екен-ау, жуйрпс атгай зуылдап... Огантурмыска шыккандабудан да бак,ыттыгумыр кешепн бе ед1? Алматыныц айлы туншде кушактасып, 6ip-6ipiMeH узак, сырласып еддгой. - EKeyiMi3уйленсек, бэршен де бакытты болар едж, Байта! - Шын айтасьщба, жаным? - Ып-расайтамын. Менде окуымдыбтремш, инженер боламын. Сен де окуьщды бтресщ, мугал1м боласыц. EKeyiMi3 уйлент, бакытты OMip cypeMi3. Балаларымыз болады. - Баламыз коп бола ма? - Иэ. Бесеу болады. - Машинамыз бола ма? - Иэ. Екеу болады. EKeyiде су жаца «Волга»! - Bipeyi ак, 6ipeyi кара бола ма? - Иэ, дэл солай! Bipeyine сен мшесщ. - Мен аппак «Волгага» мшемш. - Бакытдеп осыны айт! - Шынымен бакыт деген сол ма екен? - Иэ, бакытдеген... бакыт деген - калаганьща кол жетюзу! - дед1 де Сертай Байшаны K orepin алып: - Мен сет суйемш! - деп, ешюмге еспртпей, кулагына сыбырлаган-ды. Суйген жандар косылып, армандары орындалушы ма едь юм бмсш, арага «К,одар» юрмегенде. Б1рде Байта ауылына кетш, кай- 131
тып оралмады. Сыныптасыньщтуган кун кешшде 6ipжттгщ адып кашып коткешнеспген Сертай катгы кападанды. «Жупргеналмай- ды, буйырган адады» демей ме, Гайша езге уйд1ц тутшш тутепп, Бейсендж бодып кала бердь Бейсен де - ауылда мугал1м. Соцгы курсын сырттай бтрген Гайша Сертайды кездеспре адмады. Содан 6epi кеп жыл ете шыгыпты. Гайшаньщ тунгыш уды жпырма бесте. Арада азуакытетпеген екен. Осыуакытарадыгында Гайшанын басынан нелер eTin, недер кетпедь киындыкты да, куа- ныштыда вткерд! емес пе? Бар киындыкка тетеп 6epin, куанышты сэггерд! кутпед1 ме? Сертайды 6ip сетте умытса, 6ip сэтесше адып отырмады ма? Оныц ем(рде бар болуын, бакытты болуын тыед1 емес пе? Мандайына жазган тагдырды бар бодмысымен кетермеп пе ед1? BipaK- BipaK- Жанында Сертай емес, Бейсен болды... Жал- FaHдуние-ай! Bip-ак рет берглетш камшыньщ кыска сабындай гу- мырды Сертаймен емес, муддем танымайтын Бейсенмен белккен жок па? Бэлмм, Сертаймен 6ipre отизсе, ащы запыранды баддай сезшш, бар киындыктыжещл кетерер ме ед1? «Волга...». Ак пен кара «Волга». Сол кездер1 арман болган тем1р тудпар. Бупнде ол «Волганыц» да, Гайшаньщ да сага кетш, дауреш еткен. ... Гайша унс1зотыр. «Неге? Неге гана содай болды? Им юнэл1?». Гайшаньщжуреп сыздап, ащы запырантамагына кептелш, кез жа- сына epiK бердь 2010 жыл, тамыз айы. СОЛ Б1РТУНДЕ Жана жылдыкарсыалуга 6ipneme сагаткана калды. Жартыкун- дж жумыстан кейш шашын кигызып, эдемыеуге шаштаразгаKipin шыккан Гуд1м каладан алпыс шакырым жердеп туган ауыдына асыкты. Ауыдга карай шыгатын жолдьщ аялдамасына кун уясына бата жетп. Онда каран-курандаган б1рнеше жан жол бойынан ке- лж кутуде. Эрым эр жакка, ездершщ д1ттеген жерлерше асыгып турганы айтпаса да ryciHiKTi. Жолдьщ шеынде бурсен какканж тт атасы Гуд1мге жакындап: - Кдрындас кайда барасыз? - дедь - Ауылга. - Ауыльщ кайсысы? Ол ауылынын атын агады. - К^арангы Tycin кетп гой, сен калай сонау ауыдына жаяу бар- макшысын? Ол жакты мен быемш. Тасжолдан арыкарай уш-терт шакырым жаяу журущ керек. 132
- Иэ, быед1 екеназ гой. К,ысы-жазы жалу журш уйренген *epiMi3 гой ага, корыкпаймыз. - К,удай-ау, калай к,орыкпайсыц? К,арацгы гунде. Жападан жалгыз. К,аскыр жеп койса дайтесщ?! - Кдйдагы жомы айтпанызшы, ага! - Ой-бай-ау, еткен жылы жолда калган 6ip жолаушы эйелд1 иг- кус жеп Kerri гой, ecrin пе едщ? - Туу, ага, каскыр кайтсшмет? Б1зд1науылда ит-кус жок- -Жэ, жарайды. Мен мына мацайдагы ауылга барамын. Ауылы- наертеч барасыц. Бупн б1зд1науылга жур, каскырга жем боламын демесен. - Жо-ок, ага. ©з ауылыма барамын. Осы кезде жттгщ ауылына баратын жук келт келт токтады. Жшт: - Гул1м, Гул1м денMin. Жур! - Жо-жок- Мен бармаймын. Жшт 6ipa3 кутш, оныц бармасына кез1 жеткен сон келжке огы- рып, кете барды. Гул1м точган денесш жылытпакшы болып, сею- pin-ceicipin кояды. Аяктарын 6ip-6ipiH e согып, жиде кага бастады. Желтоксаннын аязы бет карып барады. Аялдамадагылар 6ipTiH- 6ipTiH азая бастады. Келйсп тоса-тоса жалыккандар кайтып та жатты. Гул1м e3i турып жаткаы пэтерге кайтып баргысы келмедь Ауылдагы туыстарын, сыныптастарын сагынып, Te3ipeK жеткш ¥зын жолмен кетшбара жатканжецгл келжкеотырып, жан ша- кырды. Эбден точган екен. Денеа жылынып, маужырай бастады. К,арачгылык коюлана тускен. Бурылыска жете бергенде, журпзу- |н!деп осытустан TycipyiH етондк Журпзучп таныркай карай: - К,ыз бала да корыкпай, тунде журед1 екен-ау?! К,ызым, байка, б1рдечеге арандап журме! Абай бол! - деп кызга карайлай, машинасын жолга салды. Тастай карачгы. Абырой болганда, жол киылысында жол поли- циясыньщкелт тур екен. 1ш1ненМАИ кызметкер1 шыгып: - Карындас, кайда барасыз? - дедь К,ыз осыдан он шакты шакырым жердей ауылды атады. - Машинада отыра турычыз. K,a3ipсолай карай машина журсе, токтатып салып ж1берем1з, - дед1 орта бойлы, мыгым денел1, кы- рыктар шамасындагыжшт. К,ызрахметшайтып, iiuKe ендь KipreHi сол ед1, 6ip келж бурыла бердь К,ыз куана-куана токтаган келжке MiHin алды. МАИ кызметкер1 шопырга кыздыч баратын жерш ай тып, хош айтысып кала бердг Жана жылды отбасы, ошак касында 133
карсы алута асыгып бара жаткан ко.пк иесл бойжеткеад ауылдьщ аяк жагынан тастап Kerri. Айнала кезге туртсе, керпаз. Ак кар, кек музда бет карыган аязга карамастан уйге деп алган сыйлык, толы кек семкеш арка- лап, алдыга карай умтылып келедь Журкл енд1мей ме, калай? Тас жолдан узаганысел тана. Журкан жылдамдатпак болганмен, cypi- Hin-кабынып, Ki6ipTiKTen келедд. Ауыл мен тасжолдьщ арасында «Каратебе» аталатын тобеге шыкканда ей кез1 жылтырап, 6ip нэрсе келе жаткандай болды. Журеп зу-у ете калды. «Бул не болды екен? Элп пэле емес пе? Маскара болганда, ит-куска жем болмайын» деп ойласада «саскан уйрек артымен жузедййч» кебш киш, алга жылжи бердь Ол ауылдьщ б1рен-саран жарыгын байкаганда, жанагы коркыныш басылтандай болды. Кек семкеан суйретш келедь BipTiH-6ipTiH манаты жылтыратан кез жакыпдай берд1, жакындай бердь Гул1мд1 басгапкы урей кайта билеп алды. «Ауылдьщ мачында бул кайдан жур? Мэссаган, он сепзге жасым толмай жатып, eMipiM киылатын болды-ау. К,ай-ра-ан, eMip-ай! Кыршынынан киылды деген осы екен той! 0M ip, сенщ кызыгьщ мен шыжыгычды, сыйьщдыкермей, о дуниелжболатынболтаным ба? «Ажал айтып келмейдЬ>деген осы екен-ay. Жар кушудьщ, ана болып, бала суюд1н бакыты буйырматан екен де! Хош бол, менщ жастык шагым. Кудайдын матан буйырган тумыры осы-ак болса, кайтешн енд1?! 0MipAi кимаймын!.. Татардам1м осытана болганы- ай! «Жалтан дуние» деп бекер айтпаган екен-ay!.. Бэршен де ата- анама киын болатын болды. «Кызымыз бойжепт, енд1 кызыгын керем1з бе?» дегенде, кыздарыньщ ит-куска жем болганын естш, журектер1 жарылып кететш шыгар?.. 0м1р-ай, мен cem суйш ед1м!?» деп ойлап, кек семкенщ артына жасырынып, бук Tycin отырып калды. Аяздан бугып, атгьщ успнде Айдын келедь Дуылдап ашытан бетш алаканымен укалап койып, колтабын кайта кидь Ол - осы ауылдьщ тумасы. Жасы он жеттде. Кеши сагат сепз-тогыздарда ауылдьщ аяк жагынан Алматыдан автобус eiyi керек-Ti. Ол осы автобустантусетшэпкеа Лэззатты куттпалмакка келе жатканбеп. Эшешнде эндетш журетш оньщ бупн жаты карысып калыпты. Аттьщ сонынан epin журетш итпн эдетт емес пе? Ак тебетт 6ipece озып, 6ipece иесш кутштурып калады. Айдын атын Te6iHinкеледь 134
Кенетол жол успндеб1рдеценщкарайганынбайкады. «Ой-пырым- ай, бул не болды екен? Б1реудщ келшнен тусш калган жэпик пе, элде кап па?» деп ойлады. Гул1мде ес жок. Отырган жершде катып калган. Жылтыраган кездер, Miне, сыкырлап келш калды. К^улагы шулап Kerri. Алга карауга шыдамы жетпедД. «К,урыган жер1м осы. К,ай жер1мнен келш, тартар екен?» деп семкеге басын кадап, отыра бердк Аязды тундеп сыкырлаган дыбыс та келш токтады. Ак тебет тацданып келш, шскемек болды. Денеа 6ip суынып, 6ip ысыган Гул1м: «Не болса да кенд1м. Маадайыма жазылганы осы болса, каскыр дегеннщ жузш 6ip кореши» деп басын кетердь Карсы алдында карайып атты Kici тур. Ол ез кезше 03i сенбедь Есенпреп орнынантурды. Ат коскулагынкайшылап, кешн шепндк Манадан 6epi «олжага кенелетш болдым» деп ойлаган Айдын: «Эй, бул им?» дедь - Бу-л м-мен. - Юмсщ? - Мен- Гул1м-мш. - Сен автобустан rycrin бе? - &е/й ж т т есш жиып. - Ж-жок- Мен жецм келйстен туспм. - Э-э, онда Mi автобус келмеген екен гой, э? - дед! сураулы жузбен. - Иэ, мумкш. Эл1 келмеген болар, - дед! TyaiM. - Сен неге бук тусш отырсын? К,орыктын ба, карангыда? - Иэ, катты корыктым. Алдыда каскыр жок па? - дед1 ауылга карайлай. - Жок. К,орыкпай-ак бара бер. Мен автобусты кутешн, - деп ж тт ары карай баскан i3i сыкырлап кете барды. Гул1м куанганнан семкесш KOTepin, журган жылдамдатты. Манаты ж тт агасы мен журпзушшщ «ит-кус жеп коймасын, б1рдецеге урынып калма» дегеш eciHe Tycin, «корыкканга кос кершедг» деген осы екен гой деп, кулш кояды. Бет карыган аязды да елемедь «0M ip деген кандай тэта э?! Енд1 мен узак жасайтын шыгармын. MeHiHeMipiM кандай болады екен? Шындап келсе, мен эл \\ ем1рдщ не екенш, оныц соншалыкгытэта екеншде б!лмейд1 екенMin гой. О, тэщр1м, OMipiM/й мэнд1 де сэнд1 ете гор!» деп, лушлдеген журеп алып ушып, ата-анасыныц уйше асыкты. 2014 жыл. 135
ТЫЛСЫМ ДУНИЕ Б азарда Ауылда жумыстын жоктыгынан аудан ортадыгына Kemin келдж. KyiieyiM кеп кешжпей журпзупи боп, 6ip мекемеге жумыска орналасты да, мен eKi баламен уйде отырдым. Жаз шыга балаларымды ауылдагы ага-эжелерше апарып тастап, оз1м «уйде бекер отырганшабазарга шыгайын»деп шеыгпм. Эуел1ез1м1зеккен картоп, сэб1зд1 сатгым. Одан касымдагы кыз-келшшектерге мест, кдладан кекешстер экелш, сата бастадым. Базардагы iciM Lirepi басты. Bip куш алты-жеп адам келж жалдап, калага тауарга баратын боп келгстж. «Ертец жолга шыгамыз»деп отырган кушуйге ею-уш ер адам келдт - Bi3 де калага кокошске баратын едж. Жолакысы б1зде арзан- дау. Сен барады деп еспген сон арнайы келдж, - дедк Мен баска адамдармен келгсш койганымды айттым. Элплердщ 6ipeyiHiH ку- малак ашатыныбар, д1ндарлау адам едк Од: - Б1збен 6ipre журсен, жолыц болады. Баскалармен акшан ею есе шыгады, - дед!. «Bip нэрсеш 6iain айтып турган болар» деп, корыкканымнан KeaicriM. Сейтш, ертецшде таи кылац бере жолга шыктык. К,алага аман-есен жеткен сон эуел1 тамактанып алып, жумыска KipicriK. Ту-у, каланьщ базары деген, пнрюн, не керектщ 6api бар гой. Кек шоптщ тур-Typi кездщ жауын алады. Турл1 кекешстен шама- шаркымызга карамай, ушп-тепп алып жатырмыз. Keii6ipeyi тштт, алган каптарын урлатып, ненщ кайда калганын бымей, азан- казан болды. Тау боп уй1лген кекешс-жем1стерд1 жтттер жагы кол1кке тиедк Кара терге rycin, тиеп болганда карасак, тауармен- ак колтм1з толып калыпты. Отыратын орындык екеу-ак, ал 6i3 сепз жанбыз. Bipey автобустыц табалдырыгына корпеше салып жайгасты, енд1 б!реулер1 сыгылысып, 6ip-6ipiHiH алдына отырды. Не керек, маган кумалакшы мен шопырдыц келшшегшщ алдына кезек-кезек отырып баруга тура келдк Баска ине шаншыр орын жок. взгелер де солай айткан сон ынгайсыз болса да конд1м. «Кел, отыра гой, б1рдене гып жетерм1з»деп койдыкумалакшы. «Жо-жок тура беремш. Аягым талганда отырармын» деп, турегеп турдым. Мен 6ipece тобедеп устагыштан устал турамын, 6ipece элп екеу1мен сыгылысып, жандарына отырамын. Эбден мазам кетп. 136
Жылауга шак, турмын. Кез1ме уйкы тыгылып, турегеп турган ма- гам кумалакшы «алдыма отыр» дегендей, ишара Ы лдхрди Аягым талып, зорга тур ед1м. «Эй, не болса да отырайын» деп отыра кет- •пм. Кднша уакыт еткенш бммеймж, кез1м ыинп кетсе керек, ол козгалып, -пзесш алга жылжытып, мет езше жакындатпак бол- ды. Мен орнымнан ушып турып, жогаргы устагышка жармастым. Тагы6ipa3уакыт erri. Аягым да, колым да талды, одан кдлса уйкы кысты. Енд1 кумалакшынын жанындагы келтшектщ жанына отырмакболдым. «Ер адам гой, аганыц алдына отыршы, мен шар- шап келем» деп, шопырдьщ келшшеп жактырмады. «0з1м деген басын устайды» деген осы гой. «Келж Глздж!, ез1м б1лемш не icre- сем де» дегеш болар. «Не icreft кояр дейсщ, сонша елдщ ортасын- да» деп ойладым да кайтадан кумалакшыньщ алдына отырдым. Бул жолы да бар салмагымды салмай, алдьщгыорындыктьщсуйе- шшше басымды суйеп, eici колыммен устап отырдым. «Э, бэлем, отырмай кайда барасьщ» дегендей, ол кезш жумып уназ келедь Оньщуйыктамай келе жатканын сеземш. Тагы да коз1м шшп кеткен екен, ез-оз1мнен селк eTin ояндым. Арткы жагымнан оньщ Ky6ipi естЬнендей болды да артынша уш ретжепаршдь BapiH сезш отырмын. Сол-акекен, басым шалкалак- тап, оньщ кеудесше карай кетш барады. 0з1мд1-ез1м бекем устаган болам. Неге екенш бымеймш, airreyip сел босачсысам, кеудесше басымды койып, кушакгагым келш отыр. Бар есы-дерттм - оны кушактап, басымды кеудесше койып, «суйем» деген созд1 жетюзу. 0з1мд1 б!ртурл1 сез1нд1м. 1ппмнен кудайга жалбармнып, кэлиманы уш рет кайталадым. Маркум анамньщаруагына сыйынып, «кемектесе гор!» дед1м. Аяк- колым тугел карысып калгандай болды. Ьшмдеп 6ip сез1м белпаз нэрсемен Kypecin жатыр. «Жок, жок!» деймт. Басым айналган се- юлдь Эйтеу1р адам баласы тусшбес 6ip жайтты басымнан кегшр- Д1М... Bip кезде ттл1мтч ушына: «Балам, корыкпа! Bapi жаксы бо- лады» деген анашымнын ce3i келгендей болды. Сол-ак екен, денем серпп, уйкым шайдай ашылды. Енд1артымда отырган кумалакшы киналгандай ыцырсыды. Манагы калпымнан арылган мен енд! ко- рьщпай, алга караган куш келемш. Осылай тан бозара базарга аман-есен жетпк. Экелген затгары- мызды базарга Tycipin, жайгастырып жатырмыз. Кумалакшы агай мен жакка коз кырын салып кояды. Турше карасам, шаршанкы, калжыраган, кездер1 шущрешп, титл ауру адамга уксайды. Кештусе заггарымдыжинастырып жатып, касымдагы келшшек- тщ «Экен ерте кетш калган ба?» деген сезш ecrin, кулагымды тос- 137
тым. «Жок, папам ауырып адлды» деп жауап берд1 кумалакшыньщ цызы. Keuiki тамак,тыэз1рлеп жургешмде ойымнан элп Kici кетпедь Содан сон уйьщтар алдында «А, кудай, егер мен ушш ауырса, мен кепгпм» деп шпмнен уш рет кайталадым. Неге булай icren журге- гамд esiMде бммеймш. Ею куннен кешн кумалакшыбазарга шык,- ты. Bi3 6ipre сауда жасайтынторт эйел кезек-кезек одан nicre сатып аламыз. Сол куш менщ кезепм болды. «Ага, кайсысы жаксы, маган TayipiH6epiHi3»дед1м, алдына барып. Bipax, ол менщайткандарым- дыеспмедь Мен алдына баргансэттетура к,алып, ею кдлын кеудеа- не койып: «Ассалаумагалейкум» деп, ецкейт амандасгы. Мен «6ip улкен Kici тур ма?» деп артыма карадым, ешюм жок. Ан-тан бол- дым. Оньщжанында суйык май сатыптурган кара келшшек: - Уй-бай-и, мына Kicire не болды? СЗздца жайшылык па? - деп сыкылыктап кулш ж1бердь Кумалакшыоган: - Эй, мен бул келшмен осылай амандасам, - дед1 де маган бурылып:- Недейсщ, келш?Кел, жаксысынберешн,- деп, елпендей женелдк Ертещне «кайтер екен?» деп одан nicre сатып алуга бармай койдым. Жанымдагы келшшектер: «Сенщ кезегщгой, барсачшы!» десе, мен жанымдагы Шынарга тиынын беремш де, сатып экелуш OTiHeMiH. Ол мешмен курдасболтан сон свз!мд1 жерге тастамайды. Ол 6i3 жак,к,а карап кояды. Менщ кел)ймд1 кутетш сиякты. Туске таяу б1здщ жанымызга келш, ананы-мынаны айтып, энпмелесп. Bip кезде алдымызда турган ол артка шепшчюреп барып: «Ассалаумагалейкум» деп и1лш амандасгы да «Иэ, Алла, кеш меш!» деп куб1рледт Мен ешнэрсе сезбегендей, кыздармен эвдтмелескен кейш таныттым. Ол кеп турган жок, орнына барып турды. К,у плд1 Гулбахрам ол кете салысымен: «Кыздар, ана Kici e3i булай келмеунп едь Кдйсысьща кезш салып жур? Эй, байкандар, агаларыннын соцынан к,алмай журмендер! Оньщондай да касиеп бар дейдь «Кыз-келшшектерд; каратып 6epini3» деген ниетпен жугшш келген жтттердщ тыепн орындайды деп ecrireH6i3» деп сыбырлады. Мен оларгаештене демед1м. YmiHmi куш оны кинагымкедмедь Кезепм келгенде nicre сатып алуга вз1м бардым. Ол меш Kepin, куанып Kerri. Тагы да куб1рлеп амандасып, Алладан KemipiM сурады. Осыдан коиin бул жайт кайталанбады. MeHiHде кецпмморнына rycri. Кепке дейт кекешмнен кетпей журген сон 6ip KyHi баты- лым жетш, озшен «Неге мешмен булай амандасгыныз?» деп сура- 138
дым. Ол: «Эй, келш, сен байкамаганекенсщ гой, сети артында 6ip улкен аксакал турды. Мен сол кгамен сэлемдеспм» дедь «Онын ерыне бой берсем, 6ip Алла e3i кемектеспесе, не болар ед1?» деп ойлаймын. Yin ай жаз да ете шыкты. Балаларымды са- бакка дайындап, базармен хош айтыстым. Эйтсе де, осы 6ip жум- бакокига кечьпмде к,алып койды. 2002 жыл. К,АЗ КДЛПЫНДА Отыз EKI МЫЦ ТЕНГЕ «Bip жаманнын 6ip жаксысы бар» деп улкендер айтып отыру- шыедь Осысезге аса да мэн бермеген екенмш. Басымнан6ip окига еткен сон бул сездщ астарына ущлгендей болдым. Казан айыньщаягында калага бардым. Сол куш танга жуык туе керген ед1м. Метн сол жак, 6ympiM,4i 6ip жылы кол сипагандай болды. Кез1мд1 ашып алсам, TyciM екен. Жолдасым сипады ма де- сем, ол элдекашан жумыска кетшкалыпты. «Ойпырым-ай, бул не болды екен? Сипаган кол не деген жылыедЬ>дед1,мде койдым. «Алатау» газеттнде жиналып калган каламакыларымды жэне банкоматтан айлык жалакымды алып, орталыкка келд1м. Ондагы ойым - ломбардтан алтын сакиналарымды алып, базардан жемк- жидек алып кайту. Ломбардка Kipin, акшасын пайызымен толеп: «Енд1 епазбеуге тырысамын» деп, сакиналарымды саусактарыма тагып алдым. Жемк-жидек сататын дунпршектердщ 6ipiHe бас суктым. Сомкем сол жагымда. Быепме 1ле салганмын. Мандарин, алманы целофан каптарга салып, енд1 курма салуга KipicTiM. Мен юргенде ешим жок сиякты едъ ем-уш адам сатырлап Kipin, мет каумалады да калды. «Ойпырым-ай, баска жерде орын жоктай, мыналардьщ кысылып-кымтырылуын-ай. Не болса да курманы молырак алайын» деп, кез1м тунып, курманы сала бертпш. Енд1 6ip уакытта улкен ак капты курмага лык толтырып, алма, манда рин салынган каптарды алып, сатушыныч алдына бардым. Ак шасын берешн десем, кара семкемнщ аузы ашык- Тубшдеп кол орамалым беттндетур умаждалып. Журепм зу-у ете калды. Ориф- лэймнщ коныр капшыгын 1здесем, ушты-куйл1 жок. Сатушыкэрк ейелше акшамды урлатып алганымды айтып, алган нэрселер1мд1 тастадым да шыктым. 139
Кептен 6epi ешнэрсе жогалтпаган екенмш. Еам ты гыи калды. I Кайда барарымды бЬшей, семкемд1 актара берд1м. Дунпршекте- п топырлап 6ip мезетте Kipin кедген адамдар кекешмнен кетпей койды. Одардыц жуздерше де карамаппын. «Кап, кап!» дегеннен баска сез де туспейд1 екен гой ондайда. Аяддамага кедд'ш. Ауыдга кайтуым керек. Bipre жумыс icrereH Баян деген курбыма телефон шалып, акта жогалтканымды тэп- тшггеп айтып берд1м. Ол телефонмен: «Кап, байкамадьщ ба? Енд1 кайтгщ?» деп жатыр. Жылагым да кедin турган сиякты. Аялдама- да автобус кутш отырганегделеу эйел MeHiHсез1мд1естштурса ке рек, ол: «Ой-буу, карагым-ай, баратын жерще енд1 калай жетесщ? Ма, ала гой» деп, 500течгеш калтасынан шыгарып 6epin тур. «Жо- жок, керек емес, рахмет, рахмет апай, алмаймын» дед1м {нртурл1 ьщгайсызданып. Кемек колын созган эйелге шын ниеттммен риза . болдым. Не icrepiivMi бымей, тагы сомкемд1 аштым. Оньщ imKi жагындагы жан калтасыньщ сыдырмасын агыттым. 5000 тенге кы- зарандайды! Катты куандым. «Айткандай, бул «Алатау» газетшен алган каламакым ед1 гой». Такси устап, уйге 6ip-aK келд1м. Кеш те батып калган. Уйге ке- нЬнлз куйде мрд!м. Карсы алган жолдасым Tycin кеткен унжыр- гамды керш, Typi бузылып: «Не болып калды?» деп сурады. Мен сырт кшм1мд1 шешпестен диванга отыра кетпм. «Акшамды урла- тып алдым!» дед1м де ещреп коя берд1м. Ол ки1м1мд1 шешуге ке- мектесш жур1п: - Ой, не болды сонша. Канша акша ед1?- дедк - Отыз ею мьщтенге! - Огыз ею мынтенге? -И э! Ол сэл ойланып калды да: «Оны калай урлатып алдын?» дед1. Мен калай болганын тугел 6yre-mireciHe дей1н айтып берд1м. - Жэ, болды. Жылама! Урыгада акша керекболган гой. Басаман болса, табылар 6api, - деп ыстык кушагына кысып, бепмнен су- ftin койды. Аздап болса да тыншыгандай болдым. Жолдасымнын: «Урыгада акша керек болган гой» деген сезш кайталап, екеу1м1зде кул1п алдык. Тунде уйыктап жатып, шыртуйкыдан ояндым. «Кап! Кап! Кай- ран акшам-ай!» деп жатып, денбекпнп, танды атырдым. Ею мын тенге жогалтсакта iiniMi3 ашиды гой. Келес1 тун де осылайша e rri. Умыта алмадым. Ушшпй туш танга жуыктуе керд1м... Тус1мде: сол кара сомкем екендеймш. Iminактарып жатырмын. 140
К,оцыр капшыгым колыма ыше Kerri. Дереу apw-6epi аударысты- рып Kepin жатырмын. Сол к,оцыр капшыгым! Imi тьщкиып тур! Капшыгым ceMipin Kerirni! Ашып кеп ж1берсем, бес мыц-он мыц тенгелжтер! Санасам, уш жуз жиырма мьщтенге! Мен: «Е-е, уры- лар MeiiipiM4i-ay деймш. Урлатан акшасын он есе erin кайтарыпты гой!» деп жатып оянып кетпм. Шынымды айтсам, жогалткан ак,- шамдытауып алгандай, ерекше 6ip сез1мдеболып, каттыкуандым. Сол куннен бастап уайымым су сепкендей басылды. Осы6ip болган окигалар менщ алдагыуакытта шыгармашылык табыстарга кол жетмзу1ме непз болтансекыдк Келер жылыауданнынкырыкжылдыгына кггап-альбомжазылу керек болды. Аудан aiciMi орынбасарыньщ етшшпн жерге тастай алмадым. «Тэуекелеттетасжут»дегендей, кггапжазугабелбудым. Bip Адлага сыйынып, улкендердщ батасын алып, бул жумыскд KipicTiM. Аудан ipreracbiH каласкан азаматгардын кемепмен бул man та жарык кердь «Тэуекел Ty6i - желкайык, OTeciH де кетесщ» деп бекерге айтылмаганын тусшдом. Сол жылы Алматы облысынын тыдерд1 дамыту баскармасынын уйымдасгырган облыстык «Мемлекегпк ты жэне букаралык акпарат куралдары» байкауында 6ipiHuii орынды пеленам. Баскарма басшысы 0Mipe Эрш Курмет грамотасымен жэне акшалай сыйлыкпен марапаттады. Кеп кеннкпей, Узынагашта аудандардын мэдениет кундершде «Медиахолдинг Жеттсу Акпарат» АК баскарма терайымы Гулжиян Магданкызы Сулейменова уздж журналистерд1 марапаггап, акшалай сыйлык жэне Алгыс хат усынды. Олардын катарында мен де болдым. Осындай шыгармашылык жеттспктер1мнен тускен пайда жотарыда аталтан соманы курап шыга келгенше мен калайша тачданбайын?! 2014 жыл. 141
ТАГЗЫМ КдЙРАН, МЕНЩ ЕНЕЛЕР1М... @з!мн!ц туган анам Нурбикеге, нагашы ата-эжем Бигайша мен Тэл1мжанга, экемнщ анасы Куршбала мен экеа Ысра- йылга, кайын аталарым - Орьшхан мен К,ашк,ынбайга, ене- aepiM - Кэмилэ, Кэбира, Орынтайга жене аргы ата-бабалары- мызга Алладан рахым, пайгамбардан шапагат тие 6epciH деп куран багыштап, бет сипау - кашангы эдет1м1з. Барлыгына да Алланьщ рахымы TycciH. Ене... Еюнпл ана. Акылшы. Кдмкоршы. Кемекпп. Жанашыр Мен келш болып тускенде, уш енем болган едь Кайран, мешн енелер1м! Ушеуше тен келер не бар екен бул жалганда?! Yineyi уш тебе ед1 гой. Эркайсысыныц орны ерекше едй Жаткан жерлер1 жайлы, топырактарыторка болсын. Кэмилэ Жушскызы 1995 жылы наурыз айында, айттыц 6ipiH- uii куш 74 жасында дуниеден озды. Кэбира Жанымханкызы 2012 жылыиплде айында 76жасында, ОрынтайБалкашкызы2018жылы ораза айында, сепзшпп маусымда 75 жасында кез жумды. К,айран, мешн ак,жаулыкты енелер1м! Аяулы анашым Нурбике 1989 жылы бар-жогы елу уш жасын да дуниеден еткеннен кейш 6ip жылдан сон турмыска шыктым. Анамныч орнын жокдатпай, орнын баскан енелер1мшч орны мен ушш ерекше. Жолдасым Жанат Орынхан мен Орынтайдьщ отба- сындадуниеге келгешмен, бауырына басып, канаттыга кдктырмай, тумсыктыга шоктырмайecipreH Кэбира мен Кашцынбай болатын. Элшбасулдары Орынхан мен Кдшцынбай - агайындылар. Кэмилэ эже - булардыч анасы. Кэмилэ эже - тампыш мурынды, кара торы, юшкене бойлы, шапшач кимылдайтын пысык Kici болатын. Бул KiciHi «апа» деп атайтынмын. Энпмеш майынтамызып айтатын ед1жарыктык- ¥р- шыкды шыр кебелек айналдырып, туйешн, ешюшн, койдын жу- н1нб1ркелюетзп шретш. Шрыген жштерд16ipiKTipin, ширататын. Пысык, шрмген, ширатылган жштер доп-домалак болып, допша домалайтын. Уршык, шрудщ iue6epi едй К,ойдагы уйд1ч TipiiiLiiriH дечгелетш журген мен эжешч шрген уршыгына карап, тамсана- тынмын. Басында карап койып, кызыгып журген ед1м. Енд1 ол Ki- ciHiH сыртка шыгуын кутетсн болдым. «УЪ, бел1м-ай. Beai кургыр ----------------------------------------- 1 4 2 -----------------------------------------
шыдамайды. Сырткд шыгып, бед жазып кедейш» деп орнынан, кешшктен зорга турып, eciKKe беттей/ц. Табанды Macici шикыл- дап, музыкадатып бара жатады. Кулакка сондай жагымды еспле- дь Еактен ары ете 6epin, eciKTi таре етмзш жапканда, бэрш аддын ада есептеп койтан мен оныц орнына отыра калып, жып-жыдтыр тобыдгыуршыкты кодыма ада коямын. Юшкене кез1м!здеанам да, нагашы апам да уршык шретш-дь Одар да коя койганда, уйдеп ышкентайдар тадасып, уршыкка жармасатын едж. К,ыздардыц арасында улкендтмд1 танытып, тартып адсам да, к,одыма тускен уршыкпен жттт добалак,тап, nipe адмай, ауре бодушы ед1м. Енд1 келшбодганда, сод эуеетшм кайта оянып, удкен енемнщ уршыты- на жармасатынды шытардым. Отыра калып, од моден кергешмд1 жасаймын. Апамнын ж1б1узымей, б1ркадыпты зауыттан шыккан- дай, б1ркелю и1р1дед1. Менщ iiipren ж1б1м узые бередк Сонда да коймай, nipe беремш. Табалдырыктан уЫдеп апамнын Kipin кеде жатканын сезе койып, ез шргешмд1 y3in адып, жасырып коямын. Bip жер1 жуан, 6ip жер1жйцшке. «Ой, тэуба, апам осы калай шред1 жш-жщйнке етш, э-э?!» деп басымды шайкап коямын. Од Kipin кеде жатканда ез iciMAi жадгастыра беремш. Баягы ку прлж те - Kip жуу, нан идеу, уш уакыт ас эз1рдеу, он б1рдщ шайы, 6ecTiH шайы, сиыр сауу, сут nicipy, сут тарту, май шайкау, айран уйыту, ipiMiuiK кайнату, курт жасау сияктытодып жаткан шаруа. Бас-аяты жок- Айналып кедед1де турады. Уршыктыустай адганда, 6ip дем адып кадтандай бодушы ед1м. Апам Kipin кедед1де: «yh» деп кеппнкке жайгасыпжатып: «Эдп Орынтай корада козыдарды eMi3in жур. Тунде тутан кой козысы- нан жерш, ем1збей койыпты, каран есмр! Тунде бipтaлaй кой коз- даган бодуы керек, жыды корада манырап, жамырап жатыр» деп койып, уршытын кайта кодга адады. «Ойбуу, мынаган не болтан? >Ki6i узыш калган ба?!» дейд1 жунд! кайта созбадактап. Уршыкка б1реуд1чкодыныч тигенш сезетш сиякты... Енд1 б1рде керпеге жун тартып журш: «Эй, балам, кед мунда. Таста аддагыцды. Жунд1 oriepin ж1бер» деп буйырады. Жунд! кушак-кушатымен жакыидатып берген матан карап: «IcTereHiH маган жаксы, уйренгенщ ез1че жаксы, балам. ©MipiHэл! адда, эд1 талай керпе жасайсьщ. ¥д-кыздарынныч бэрше де керпе керек. Жун керпеге же-repi жок кой. Жазда садкын, кыста жыды. Аса кадын кыдмай тартайын. MiHe, быдай тартады. Уйренш ал» деп, коды колына жукпай, жунд1 саусактарыньщ сыртымен басып, тарта женедедь Мен де карап турмай: «Ендь мен icren керешн, апа»деймш. Кергетмд1буджытпай орындатанматан риза бодып: 143
«Е-е, кептен шыккан e.Mecciu бе? Керген-быгенщ бар. К,олыцныц да e6i бар екен. MiHe, осыдай аягына дешн тартып тык» деп, керпенщ жанына жайгасып, кем-KeririHтузеп отырады. Тунгыш кызымды босанганымда, каджага сойыдган сем1з койдыц ет1н буын буркыратып асып, кунде сорпадайды у й -iiiii. «Бадам-ау, озщ тамакты аз iiuecin. Шебереме суг кайдан бодсын. Жас кушм1зде ез1м1з 6 ip табак етп жеп коятынбыз. Артынан сорпа, кымызды iiuiri адатынбыз да, дыцдай бодып журетшб1з» дейд1 менщ майды en i ары итерш, кара кесепн терпштеп отырганымды Kepin. Адгаш куран окудыда осы апам уйреткен бодатын. «Эй, балам, куран окып уйрен! Куранды быметен адам шада-жансар адам сияктыбодады. «Аруак риза бодмай, Tipi байымайды» деген атады С03 бар. Аруактарга батыштап куран окып турсацдар, Алланыц рахымы туседк Эр icreren йггерщде берекет бодады. Аруак кортап, коштайды»деп, кодымакадам менкатазадтызып, Фатихаcypeci мен Ыкыдас cypeciH айтып отырып, жазгызган бодатын. Дауыстатып окытты. Риза бодып, масайрап кадды. «Е-е, айттым той сети тыщ жатык. К,инадмай-ак окып шыктьщ. Мен едсем, «апам уйретш едЬ>деп, куран батыптгап огырасын той» дед). «О-ой, апа, од жакка асыкпасанызшы»детен1мде, од: «Е-е, мет едместщсуынimii дейач бе?»деп кудт койды. Мен курандыдезде жатгап аддым. 0з!мд16ip жаксы окушыce3iHin калган ед1м сод кезде. Буд Kiciniii удкен ке/iini - Кэбира Жанымханкызы. «Кедш кедд! детенде куантаным, уш умтыдып орнымнан тура адмадым» деп, Кенен атамыз айткандай, бауырына баскан уды уйденгенде, eci шыта куантанын калай умытайын! Буд Kicini «мама» деунп ед1м. Мамам караторынын эдем1с1, к1шкене бойды, тодыктау бодатын. Бардык туган-туысы Цытай мемдекет1нде кадып, 6ip 03i кайын- журтымен 1960 жыддары атажуртка еткен. Мамам ауыдда гурды. Аддымен осы уйддн табаддырыгын атгап, кедш атандым. «Жэкэтайым уйденд!» деп, жарияга жар садды. Той- жорадтыны етизш, маркайып, мэре-саребодтан-ды. Аятым ауыр бодганда, од: «Тунтыш бада - шал-кемтрдш» деген соз бар, айнадайьш. Туцтыш немерем - мейд1 уд бодсын, мейл! кыз бодсын - оз1мдш. Ауыздарынды ашпавдар!» деп, иемден1п адган-ды. Жаспыз. «Е-е, жарайды, бопты» деген б!здер де басымызды шудтып журе берд1к... 4униеге кыз бада келдг Bip жасында омыраудан ажыратып, ез бауырына басгы. К,ан кысымы жогарыдап, жгй ауырып кала берета ----------------------------------------- 144 --------------------------- --------------
мамам ауырмайтын болып алды. Кппкентайдьщ соцынан жуйредд де журедь Жаксы кергеншде шек жок,. Од Kid жокта гана бейнен шепдлдейп суйш-суйш адамыз. Кезтше саусагымыздын ушын да типзбейм1з. Кейде отырып, энймесш айтып, сонау шет елдей туысгарын саганып, кезше жас алады. «Осы 6ip кудай коск,ан жолдасым мен 6ipтуюр кызым ушш сонау аргыелден келд1м гой. Бауырларымньщ барлыга да сол жакта. Артымыздан ерген Орынхан кайным мен Орынтай келЬнме рахмет. ¥л-кыздарын белш-жармайды. Осы ей уй де куанышка белегап, арка-жарка боп отырганымыз- осылардьщ аркасы» деп отыратын. Ощусйк Казакстан облысына турмыска шыккан кызына кайнысыньщ улдарыньщ 6ipeyiH жетектеп, енд! 6ipeyiHаркалап, талай мартеапарган-ды. Жасгайынан эн айтып, эзы-калжьщымен отырган отырыстардын саган келйрш журетш. Эдем1 кшнген/й жен керейн. TiriH машинасымен турлд матадан кейлек Tirin киш, жаркырап шыга келейн. К,олка салып келген керпп-келендерше де елшемдерш алып, rriiuin, куртеше, кейлек, белдемше Tirin беретш. Бул Kid де жш гарудщme6epi едд. Тубптен шэл1токиды. Ол ысшщ колыколынажукпай, шэл1токыганымаганкапыунайтын.Шынымды айтсам, мойын орагаш (шарф), шулык токыганым болмаса, шал! токып кермептн. Bip куга мен: «Мама, маган да уйрейщзпп. Кдшн емес пе?» дегегам сол едд, ол: «Ой, жаным-ау, уйренетш ниетщболса болды, уйретешн. К,иын ештечеа де жок» деп, узын шилерш маган усгатып, жшй 6ipmeH сон6ipiH Lainалукеректтн керсетй. Кейт ез1м де оней кулакerin, улкен6ip шал!токыпалганымбар. Балажан енем кейшй немерелершде белш-жармай, багып-какты. Алгашкы шебереа дуниеге келгенде куанганын керсец1здер! Ол маган шебереа - б1здщ немерем1з гой. Мен жумыска кеткегамде, мамам мен киш енем Орынтай шеберелерш гаскеп, колдарынан тастамайдыекен. Мен келгенде, олар конакуйде тымпиып отырады. Куплей кершк осыдай. Сейтсе, мен олардан немерем/ц кызганатын кершемш. ©3iMe бмтбейдк «Кызганшак шешеа кеде жатыр, жур, орнымызга огырайык» деп eKeyi тымпиып отыратындары содан екен... Кдйран, енелер1м-ай... Yinirani енем - Орынтай. Ол icidra «тэте» деп атайтынмын. Татем - Кдзакстанньщ халык aprici Манап Балкашевтын карындасы. 03i конакжай, кецпей1л, аккедды жан. Эн айтады, макалдап сейлейдг Тыным таппайды. «Келш болып тускеннен осы эулетйн багын 145
- жандырган, жоктан бар жасап, уйддн берекесш кел-ripin, кушн куйтгеп, отымен Kipin, кушмен шыккан осы Орынтай» деп жатады абысындары. Шыныменде содам... Жайдауга кешерде жукп тен-теч етш буып, ыдыс-аяктьщ шып- шыргасын шыгармай, жеке-жеке орап, сандыктарга садып, ас- аукатгыретгеп, казакуйдщжабдыктарынрет-репменбайдап, 6ipe3i бэрш жайгап коятын. Жук кеппрепн журпзушмер кедгенде: «Мше, Орынтай тэтеимздей бодса гой бардык шопандардьщ эйеддерЬ> деп риза бодатын. Эп-сэтте жук кешкке тиелш, кара жолга тусш бара жататын едь Жайдауга барган соч да жук тусш жагканда, ею камфорды газдыч 6ipme ет асыдып, 6ipiHe куырдак куырыдып жататын. Сары самаурынга су куйыдып, отгыгына шырпыдар садынатын. Кед1ютч кеденкесше жайгаскан кешпендыер куырдак жеп, эддетп адатын да журпзушыер кедесз койшынычуйш Kemipyre асыгатын. Ертенше эудемжердетагыoipжуктуары1пжататын.Таудынетепндеотыратын бадады-шагады шопандардьщ эйеддер1 кшз уйй ттп, мэре-сэр>е бодып жатады. Уйд1цер адамдары 6ip отар койды айдап кедгенше, 6ipiH-6ipi конакка шакырып, эндеттп отыратын. Татем кшз уй Tiiyre асыкпайды. К,осTirin адамыз, кейде кеш конып жатсак, итарка ттп адып, 1унейм1з. Bip аптадан соч кой айдаган кешкеде жатады. Б1зд1ч уйддчде ердер1- атам мен жоддасым кунге кушп, epiHaepi Ke6epicin жетед1-ау. Дастарханымызды жайнатып, ас-суын дайындап коямыз. Жуынып-шайынып, 6ipep кун демадган соч жыддагы журтымызга кешуге ычгайдана берем1з. Татем кешуддн кыр-сырьш быедд. Ерте басган адатын заттарды тугендеп, буып-туйе басгайды. Адмайтын затгарды етекке жинап, жауын-шашын етпейпндей етш, сыртын падаткамен жауып, жан-жагынан байдап, оймактай епп кояды. Буд б1здер анау таудьщбасынан тускенше осыдай турады. Туйеге, атка жук артып, жадгыз аяк жодмен 6ipece бектердеп, енд1 б1рде киядап кеттп бара жатырмыз. Мен жирен атка, тэтем кара биеге MiHin, туйешн сонынан кедем1з. Жоддасым куренкызьы атка мшш, аддыда туйеш жетектеп барады. Муньщаддында кешеш 6epi ею-уш марте жук апарган бодатын. Сонгы кешке 6i3 де ыеспк. Б!ршама уакьгг жургенде, жотага карай кетерые берген туйе бакырып кеп бердд. Журмейдд. Тар жодга кептедштурды да койды. Сод жагымызда саркырама саркырап тур. Он жагымыз - сай. Туйе жынын шашып, бакырып, жата калып аунамакшы. Жэкен не icrepiH бымей, туйеденэрмен бакырып жур. Тэтем:«Ойбуу, кудай-ай, мына ----------------------------------------- 1 4 6 ----------------------------------------
Курыган самаурынды куртатан болды-ау. К,ап!» деп, атган Tycin, туйеге жакындап барады. Жынын шашып жаткам оган жакындамак TyrLii, анадайда турган мен аттан тусе салып, кашкалы турмын гой. Жолдасым: «Тате, не icrereri турсыз? Жацындаманыз» десе, ол: «Кдйран, самаурыным-ай!» деп, жаткан туйеш тургызбакшы болып, «Тура гой, тур! К,ане, тура гой ендЬ деп жылы-жылысойлеп, буйдасынан тартып ед1, жануар бак,ырып кеп ж1берш, орнынан турды. Самаурын да, жук те дш аман. «Е-е, балам-ай, «Жылы-жылы сейлесен, жылан шшен шыгады» деген гой. Жануар да бглед! жылы сездь буйдага ие бол!» деп, колына усгатгы. Аман-есен журтка да жетпк. Бшк таудын басы. Ктйз уйдщ жабдьщтары кек майсада жатыр.TiriaeriHуйдщорнын кецтп, тепсгеп, Tireбастадык. Жаца уй емеспе? BopiicriHтебеандеп уидей болып, таудынбасынаконакетп. Уйдщ керегесше тускшздер мшш, от кшздер теселin, кездщ жауын алды. Тан бозынан турган тэтеме iaecin мен де турамын. Атамньщ шайын 6epin, койды ерпзш, атгы ертгеп, калактай шалын атка отыргызып,шыгарыпсалады.Менол кездесиырлардысауып, кутыга куйып жатамын. Атам уйге келгенде, татем кутшалып, аттанTycipin алады. Таудын басында турсак га уйден конак узммейдк.. Тэтемнщ осы 6ip касиетш бметш курдасгары эйелдерше: «Анау Орынтай сияктыболмайсындар ма?Куйеуш кудайдай кутедь Атка кондырып ж!беред1, атганTycipin алады»деп жатады... Айтаберсем, енелер1мжайында айтарэчпме коп. Апамдуниеден еткенде, мамам мен тэтеме арка суйедйс. Мамам кайтыс болганда тэтемшч сушспешшлшне белендж. Ендд, жанымызда тэтем де жок- Мен ymiH эр енемнщ орны эр болек-пн. Акылшы болган, камкор болган, анамньщ орнында анам болган енелер1мнщ жаксылыгын калай умытайын? Енелер1мшц камкорлыгын 6ip юадей сезшген мен бакытты келш шыгармын, бэлмм?! Жаткан жерлер! жайлы, топырактарыгоркаболсын. Ол KicUepreжумактьщжемгабуйырсын деп ттлеймш. К,айран менщаяулыенелер1м! Бупнде тор1м1зде ол ккыерд!ц орны ойсырап калды... Эулетпч улкендер1 боп ез1м1з калдык- 5 иилде, 2018 жыл. 147
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
