Қасенова А. Ақ жыланның арбауы

Нарьщ заманы келе жатыр... Булар жайлауга кешуге ыцгайланып жатыр. Су жетмзген Жапар кундеп эдетшше шайга гард!. Уй иеам ен эцпменщ ж!бш таркатты. -И э, «Кулакеспгеад коз кередЬ деген, жакында бэрш жекешеге таратады деп жатыр. Кой, жылкы, ацыр аягы машина, тракторды да жекешелейд1 екен. Муньщ соны жаксылмк па, эурешшк пе? - деп 6ip койды. Орынбай: -О у , Жапеке, уштен-терттен 6ipirin, 03 улестерш алып, ерюм оз бетшше eMip сурсе, оньщ Heci эурешЬйк. Канта эргам озшщ камы ymiH ецбектенед1 де. 1й-и, ебш тапкан казак байып шыга келмей ме? - деп егаленш кетп. - Эй, кайдам? Жалкау казакпыз. Нарыктьщ не екенш б1лмей, уй- кыдан оянып, есшеп, ес жиганша пысьщтар талан-таражга туаред! - Эй, Жапеке-ай, дурыс айтасьщ. Бул куйтыркы заман болды гой. Bip кезде мыкты мемлекет болып, он бес одактас республиканы уы- сында устап турган Кецес уюметз елп каскабастьщ жетепмен кетп. Есесше егеменд1пм1зд1 алып, 6i3 куанып жатырмыз. «Нарык, нарык- тьщ ебш тапкан карык» деп азулылар жан таппауда. Ауылдьщ анкау казактары ау’зын ашып, анкайып жур. 4уние-мул1кке толып туратын дукендерде каз1р тук жок. Кайда кетп? Инфляция деп, бар жиган- тергешм1з кекке ушты. Оны б1лгешм1зде 6ip-eKi машина сатып алып калатын ед!к кой. -Ой-пырым-ай, десецш1, Ореке. «Керерйцц кормей, керге туспей- сщ» деген осы да. Жаргак кулашмыз бен кереген кез1м1з эл1 талай- ды еспп, кврер. Жамандьщты да, жаксылыкты да. Лайым жаксылык болтай. Ал, мен кетешн. Эл1 талай койшыларта су жетизу1м керек. Мына кагазга колынды койып ж1бер. Бупн соцты рет келутм гой. Ер- тец жайлауга кешеаздер, - деп шопыр койшыта калам мен катаз ус- татты. - Иэ, ертец келгк келсе, кудай буйыртып, амандык болса, жайлау­ га квшерм!з, -дед1 Орьшбай. EKeyi кол алысып коштасты. Булар уш отбасы 6ipirin, жекешеге шыкты. Олар агроном Кыртызбай, ауылдьщ карапайым жумысшысы Кырыкбай жэне Орынбай. Bip отар кой иелшне тиген Орынбай 6ip кунде бай болып шыга келдк Анда-мунда кой ал ь т кеткеш болмаса, Кырыкбай да, Кыргызбай да койга жолаган жок- Кыстау буган сонау алыстагы

аудан буйырды. Малына мал, басына бас косылган бул отбасы «031м |,егендеепз кара купим бар» дегендей, жекешеге алдьщгылардын 6ipi юлып шыкты. Бурын омметгщ койы ушш жан 6epin, жан алысса, •нд! оздершщ lipairi ушш не icrece де. «Отын олжа, су нурлык». Иацайда су жок, бар болса терт-бес шакырым жерде. Оган малды 1йдап апарып суарады. Бурынгыдай су автоколт аптасына жет1 зет келмейпп болды. «Bip рейс су - 6ip кой» дедд келжтт жекешеге шналдырып алган шопырлар. Ауызсуды амал жок, кой 6epin желтедь Бала - бауыр етщ Молд1р eKiHiui рет курсак котердь Аяты ауыр. Кантарда айы, куш жетш калган ол тэты да улкен енесшщ уйше келдк Енеа мен Айнур '>ip-6 ipiiie бауыр басып, 6ipiH eH-6ipi ажырамайды. «Ой, айналайын, Айнурым, 6ip бушр!мд1 жылытып, шанырагымды куанышка болеген!» деп оныц айтканын ем етпейд1 эжеск Айнурдьщ жацадан шыккан тВнн гамашалап, кылыгына гоймакан эж еа ауырып-сыркамайтын болды. Жекешеге шыкканга дешн Молд1р мен Ж омарт кещнардыц койын баккан атасыньщ кемекшыерй ретшде ай сайын ецбекакыларын алып турды. «Акша 6epin жатыр» дегенш ecriren Молд1р ецбекакыларын алмакшы болып, ауылдык кецсеге мрдь Кассаныц алдында каракурым адам. Кезек куту жок. Bapi 6ipiinni болгысы келедк Молд1р де булардыц соцына келш турды. Айлыгын алып шыккандар кешн ыгысып, кешнплер алга умтылды. К,анша уакыт турганын м м бглсш, Молд1р де кассага жакындап калды. Арткы жактам каумалагандар жан-жактан кысып, Молд1рдщ жагдайы киындады. «Эй, олттрем1ацдер! Ауыраяк эйелд1 ж1берсецдершЬ> деген 6ipey болмады. Молд1рдщ коз1 карауытып, «буйтш алган акшасы курысын, ушме аман-есен жетш алайын» деп топтан белшш, не алган айлыгы жок, ауырган oeai шыдатпай, уйше зорга келдк EHeci алдынан шыгып: - Айлыгыпды ала алдыг» ба? - дедь - Жок, ana. 03iM арен келд1м. Ауырып турмын, - дед1 де пальтосын шеш п. - Айналайын, толгатып турмысыц? -Б ы м ейм ш . Сабира коргшлерге бармак болып едъ «эжелеп» аягына оратылган Айпурдыц калмайтынын 61лin, кишд1рш ала шыкты. Мелд1рдщ толгагы жи1лей тусп. М эамхан мен Дэметкен Сэбирамен 6ipre ентелей уйге мрдь Бул exeyi де корпи. Безмдеген 49

Молд1рд1 Kepin: - Келщщ аудандык ауруханага жете адмайды. Осында босаидыру керек. Эйтпесе, орта жодда босанып калатын Typi бар, - дед. Дэметкен yiiiiie жупрш барып, 6ip мшкене кумира спирт, скальпелед мактасымен косып алып келдь Kami керген, он баланьщ анасы М эамхан Молд1рд1 журесшен отыргызды. «Бала жогары кеулеп кетпесш» деп белш шэл1мен томен тартгы. Толгагы сэтп болып, Молд1р аман-есен дуниеге ул экелдь Юндпзн Мэамхан - Рахмет, саган Мэамхан. Сен сиякты улымыз ocin-енсш, - деД келшшщ басын суйеп отырган Сэбира. Дэметкен нэрестеш алып, Сэбирата берд1 де 03i Мелд1рдщ басын суйей бердь К,уанган ене нэрестеш жогары кетерш, уш рет кокке лацтырып, кагып алды. - Кокке самгап, тец курбыцньщ алды бол! К,удай тгл-козден сацтасын! - деп бауырына басты. Молд1р тырбандатан жалацаш улына карап, «жаурап калды-ау» деп, ж уреп елж1рей карады. Бул кезде ауылдык дэрйерлер Раушан мен Сэлима айкайлап, Kipin келдь - Молдзр, муньщ калам, уйге босанганьщ не?! Ертерек ауруханага барып жатьщдар дейм1з той осы. Юм ы н д т н кесп? Юм босаидырды?! Уш к е м т р сосгиып тур. М эамхан салтан жерден: - Ой-бай-ау, туталы туртан эйелд1 босандырмай, карап отырамыз ба? Обал емес пе? Бас дэрйер Раушан: - Болды, жарайды. Болар ic болды, бояуы андн Бастысы, бала мен ана аман. Сэлима, баланьщ к т д ш узындау к е о л п т, - деп к ш д тн кайта кесуге Kipicri. Баданы орап, Сэбирата бердь Сэбира сэбидщ мурнына мурнын ™ri3in, жаурап калган мурнын жылытты. Молд1р оз-озше келтен сои дзрнерлер машината отыртызып, оларды аудандык ауруханага алып Kerri. Bip аптадан сон Жомарт ауруханадан шытарып, жас босанган келшшепн Сэбираныц уйш е алып келдь Улыныи еам ш Дулат деп койды. К,ыркынан шыккан сои Молд1р сэбшмен кысгауга кайта оралды. Мунда сакпан басталып, кым-куыт йрлнспен ата-eHeci жур. Сакпан аякталтанда 6ip-6ip козы койдан алатын болып, еы- уш сакпаншы келштт. Коктемнщ жанта жайлы сулулыгына кырдагы жайылтан тол одан сайын KopiK коскандай. Ару коктем койшыньщ толш самал жел1мен ©mi. 50

Кайрам, дорба! Жайлауга ата-енеа к о ш т , жастар кыстауды кузетш калды. Орынбай Канат exeyi 6ip отар кой, жылкыны айдап, соцынан кешпен Орынбала мен енеа Кэмилэ да кетп. Сабира Айнурмен ауылда. Кыстауда Жомарт, Молд1р, Дулат жэне комеюш Кокен калды. Кокен сокталдай жшт. Ол - отбасындаты он-шакты баланыц 6ipi. Э к еа - кара жумысшы. Баланыц улкеш осы Кокен болгандыктан, эке-шешесшщ 6ip жатына шытысып, кемекпп болып жур. Ай сайын 6ip койды ечбекакысына алады. 03i - oipTora, аксары, бойшач, денел^ кара куптпч и еа. Жумыс мгтегенде жапырып тастайды. Оган уй neaepi риза, ©з балаларындай Kepin, ештенеден кенде кылмады. Кара кузд1ч аятында Орынбай оган еогымга деп 6ip ceMi3 епз атады. Ол оны 6ip ай жемш, ш ебш 6epin бордакылады. Жарылардай болтан кезде уйш е апарып, сойып бердь Эке-шешеск «Отбасылы болталы мундай сем1з сотымды жегешм1з осы шытар» деп Орынбайта алтысын жаудырды. Шопанныч торт-бес болмел1 шатырлы уйш айнала бшк-бшк жоталар мен шокылар коршап тур. Уйден узай бере жабык мал корасы, оныч аяк жаты шарбакпен коршалып, ашык кората улас- кан. Айналаны тазарткан соч Кокен жайлаута кетпекпй. Жомарт exeyi кора-копсыны тазартып жаткандарына уш кун болды. Ашык корадаты бопырды аташ курекпен итерш, сыртка тасуда. Ал уйд1ц ттр ш м тм ен журген Молд1р аяк астынан булданып, уйден косауыз мылтыкты алып шыкты. Bip кезде «Таре!» еткен мылтыктьщ yHi шыкты. Корадаты exeyi не болтанын укпай, есте- pi шытып, уйге карай жупрдй Эрюмнщ ойы е р сакта. Ой жуйрж кой. Жомарт: «Мелд1р мынадай ом1рден жалыгып, оз1н-оз1 атып ж1бердЬ> деп ойласа, Кокен: «Уйге каракшы келш, Молд1рд1 атып тастады, енд1 61зд1де ататын шытар» деп, далбасалап ж у пр ш ке- ледй Уйд1ч артында, колындагы мылтытымен келе жаткан Молд1рд1 керш, exeyi де: - УЬ, бар екенач той. Не болды?! - десп eHTirin. - Э, корыкпай-ак койычдар. Мына 6ip сэры ит дорбадан дорба коймады. Кунде 6ip дорба TireMiH... Курт жасайын десем... Катытымен алып кетш, аулакка апарып жеп жатыр. Тамакты жеу1ндей-ак жеп жатыр той. Тоймайтын не деген суганак ит?! Жыным устап, уйден мылтыкты алып шытып, сэры u n i аттым. - Аттыч ба? - дед! Ж омарт тач калып. 51

- Атгым! - Ол кайда? - Жок- Кашып KeTri. - 0лмед1 ме? - влм едь Аягынан аттым. - Ойбай, езщ мылтык атуды кайдан быесщ? - дед1 Жомарттагы ац-тац болып. - Вымен не бопты. Мектепте автоматты шашып-жинаушы еддк кой. Одан кала берсе тирге баратынбыз. - Ой, пэле. Аткан сои басынан неге атпадыи? - дед1 Кекен exeyi 1шек-смелер1 катып. - Аядым. Аягынан атсам, дорбага т т с у ш кояр дед1м. - Бытыра ма ед1? - дед1 Кекен. -Ж ок-Туз. - 0 , онда елмейдь - дед! Кекен. - «Итщ жаман дегенде, елгешм- -ай» депп гой. Сауап болды оган. Уйге барганда байлап кетемщ гой, - дед1 итшщ Tipi калганына куанып. Будар сэры иттщ жоталап, ауылына карай зытып бара жатка- нын аигарды. К,онак, Былтыргы жылга Караганда биыл кун райы да ерекше. Жанбыр- лы болганы сонша, «шеп тасты жарып шыкты». Уй манындагы алабота Kicimn бойынан асады. К,ырга ескен кызгалдак пен саргал- дак жайкалып тур. Таи. Айнала тып-тыныш, кулакка урган танадай. Есш алдында жаткан кара тебет: «Эл! ешюм турмаган ба, уйкысынан» дегендей, кездер1н 6ip ашып, 6ip жумып, eciHen кояды. Таи бозынан турган Молд!р уйкыда жаткан екеуге мешрлене карады. Кабыргадагы 1лул1 домалак айнага карап, шашын тарады да шыт орамалын тагып алды. Мойылдай кара кезд1, тампыш мурынды, балгын жузш кун шалган жас келшшек успне сиыр сауарда киепн кшмш Kirin, сыртка шыкты. Тайный салкын леб1 денес1н тоназыткандай болды. 1шке кайта eHin, кара пул!штен ттплген жены куртешесш успне 1лд\\. Колына шелек пен бепне дэке тутылган кутыны алып, мал корасына беттед!. Ашык кора eiciie белщген. Bipiiwe он бес шакты сауын сиыр байлаулы да, енд! 6ipeyiH4e жиырма шакты тана-торпак пыс-пыс епп, Kyiiic кайыруда. Мелд!р сауын сиырларга жакындап келш, эркайсысын тургызып, сауа бастады. Тзыт-тзыт еткен бастапкы 52

дыбыс енд1 гуп-гупке айналып, шелек тола бастады. С утп кутыга суйды. Сиырдыц барлыгы сауылып, к,уты тол ганда, нурлы кун де шапагатын бар элемге шашып шыга келдк Сут толы шелекп алып, уйге карай аяндады. Tepri белмеде уйкыдан жана оянган Жомартка карап койды да: - Сауып болдым, ку гыны екеулеп алып келешк, - дед1 баяу ун- мен, бепесш оятып алмаута тырысып. О рта бойлы, мыгым денель жалпак мурынды, калыц кара касты Ж омарт басына ак калпагын, жейдесшщ сыртынан шолак жецш Liin, аятына керз1 еттпн Knin, шыга 6epic 1ргеде iayai турган камшыны алып, сыртка шыкты. Карсы алдынан шуагын шашкан куннщ кезше тура карай алмай, есшеп, eid колын жогары кетерш, керм ш койды. Саф алтындай таза ауамен терец тыныс алып, колындагы тобылгы сапты камшы­ ны eKi буктеп, еттпшц конышына гыга салды да кутыны экелмек- ке Мелд1рдщ соцынан ердь Ауыр кутыныц 6ip кулагынан устаган Мелд1р 6ip колын Жомарттыц иыгына T ipen, мыкшыцдай басып келедь К^утыны кутты орнына кондыра бере, Молд1р улкен 6ip шаруаны тындырып тастатандай боп, масатганып кохады. «Ерте турган еркектщ ырысы артык, ерте турган эйелдщ 6ip ici артык». Жомарт мацайда ж айылып журген MiHic атын ергтед1 де ipi кара- лард1|1 алдына салып, таудыц imiH бойлап кетп. Мелд1р кундеп эдетшше сут тарткышты сыргка шыгарып, колецкел1 туска ныктап койып, сут тарта бастады. б ткендеп 6ip кмзык окига eciHe Tycin Kerri. Мырс eTin, жымиып койды. Буган дешн сут тарткыш уйдщ eKinini жагындагы болмеде болатын. Б1рде уды жанында, 03i сут тартып отырган. в зд ер ш ен баска еш- KiM жок. Ж омарт епспкке малдыц Tycin кетпеуш кадагалап, 6ip й шарлап кайтпакка кеткен. Клшкентай Дулат ыдыска агып ж аткан KUerexiAi мшкене сук саусагымен 6ip w in алып, аузына апарып: «э, тэт-Ti» деп кояды тамсанып. 0 3 i анда-санда, онын арасында, осылай 6ip Lain жегенд1 унататын-ды. Анасы сут гарта отырып, машинканыц гуЫмен эн айтты. Оныц ryiai оган кэд1мп музыка- мен жетелеп отыргандай эсер erri. Колында «Эн - кецмдщ ажа- ры» деген мтап. Bip эн айтылган сон сут тарткышты 6ip толтырып алып, екшхш энге копит. Осылайша кырык литрлш кутыдагы сут тартылып бггкёнше эн айтыла бер,ц, айтыла бердк Э нмен елггш, Дулат та ойын кызыгына Tycri. Каракаттай, меп-молд!р кезде- pi колындагы коцыр конжыктыц коздерше уксайды. Кытайдыц жук машинасыныц ycriHe конжыкты, оныц касына кызыл кунп- пн отыргызып, «выц-выц» деп машинаны api,i-6epi итерш , жхбн — ----------------------------------- 53 -----------------------------------------

нен устап суйредк Анасыньщ мазасын кыцкылдап алмайды да, G3iMen-e3i. К|дегей тартыдып, шелек толы кек cyrri кутыга куймакшы боп, сыртка шыкса, eciK алдында 6 ip бетен карпя отыр екен ко- ленкелеп. Аман-саулыктан сон Мол,нр: - Ата, уйге Kipini3. Мен каз1р самаурынга шай койып ж1берейш. Уйге Kipin, демалыцыз, - дедк Кария да келшшекпн жатыркамай, жылм кабак танытканына куанып калды. - Жо-к, рахмет, балам, келенкеде отыра гурайын. Молд1р оны малшы яки жок !здеупп шыгар деп туйдь - Ата, кайдан келеаз? - Е, балам-ай, кайдан дер1ч бар ма, мыча таудын аргы жагыида улкен ауыл бар гой «Карагаш» деген, сол ауылдын жекеше сиы- рын багамын. Топалан келпрлер,н 6epi, тауды асырып келгенмш. Кун жарыктык, тач атпай шыжып тур гой. Окыра ™in, кагын- дылар шыжбалактап ж ан-жакка бытырап Kerri. Кун енкейе бере жинастырмасам, бекер эуреге тусем гой, - дёд\\ кунге тотыккан жуз1н, мачдайын кол орамалымен cyprin. - Э , ондай болса, жаксы келд1ч1з. Шай кайнаганша уйге Kipin, жантая турьщыз. «К,онак келсе еактен, балекет шыгар теактен» де­ ген, 6i3 уйге конак келсе, куанамыз, - деп колкалады Мелд1р. -Д уры с айтасыч, балам. «К,онак келсе есжке, жупрш шык, кеппк- пе, карсы алмасач конакты, Kecip болар несшке» деген де сез бар, ба­ лам. «К,ыдырлы конак кыдырып келер, кыдыры артынан шубырып келер» деп те айткан аталарымыз. Келшшекпн iciHe карап отырды да: - Сыртта отыра турайын, угедч imi капырьщ шыгар. Баганагы транзисторычныч кулагын бурай салсач, мыча мшкентай eKeyiMi3 эн тычдайык 6ip, - деп анасынын сочынан ере шыккан Дудатгы ка- сына шакырды. Мелд1р ач-тац. Кайдагы трачзисторды айтып тур? - Атын юм, ж т т ? И мш ц баласысын? TLii эл1 шыкпаган Дулат уялып, басын томен салып, сук саусагын Ticren, 6ip жагына кисая калды. Анасына 6ip, карияга 6ip карады. Онысы - ботен адамга баргысы келмей, жатыркаганы. - Аты - Дулат. Атасыньщ баласы. - Э, жаксы, жаксы. 0здер1ч кай елачдер? - дед} улкендерд1ч эдетшше. - Качлымыз. - 0 , ¥лы жузге жатады екеггачдер гой. Дурыс, дурыс, - деп кой- ды да «кайда транзисторын элп?» дегендей, сураулы пшпнмен Мел- /Йрге карады. 54

- Б1зде радио жоц, ата, - дед! Мелд1р танданып. - Мана мен келгенде казактыц халык эндер1 орындалып жатыр ■дД. Кдрагым-ау, ендеше радио емей немене? Элде батареясы ггырып калды ма? - деп «радио жок» дегенге сенбей, эжептау1р ренжщйреп калды кария. - Ой, ата-ай, радио емес дегенге сенбейй екеназ, 03ini3. Эн айткан мен ейм , - дед1 е й езуше к улй ушрые, сенйруге тырысып. - Ой, Алла-ай, э. Кандай керемет дауыс. Кудды 6ip радиодан эн еспгендей, тьщдап отыра бершшн. Кесегец кегерпр, езщ ангш екенсщ гой. Мунда не 6iTipin журсщ, энгш болмай, - дедд гацыркаганын жасыра алмай. - Энгш болуга буйрык болмаган шыгар, ата! Крйшыныц баласымен турмыс курдым. Энгш болам деп ойламаппын да. Кец даланы жангырта, сэбшмд! элдилей эн салсам, соньщ e3i улкен бакыт емес пе? Солай ма, ата? - дед1 кудды алыстагы экес1не еркелегендей. - Дурыс, балам, дурыс! - деп кария келшшекке суйсше карады. Самаурынныц какпагынан су буркырап, буы будактаган мезетте ьщылдап, эн сала Жомарт та келе калды. Жирен атын мама агашка байлап кеп, карияга кос колын 6epin амандасты. - Ас-салау-мага-лей-кум! - Уагалей-кум-ас-салам! Екеу1 етене таныс xicime амандасып, жен-жосык сурасгы. Осы кезде Молд1р гужглдеген самаурынды кетере, уйге xipin бара жатты. Сырттагыларды дастархан басына шакырды. К,ария е й жаска iuiTefr суйсшд!. «К,айран жасгык шак-ай! Айдалада бул екеуш устап отырган кандай куш? K,a3ipri жастардьщ !ш1нде мундай жуп табыла кояр ма екен? Ата-анасыньщ 6ip ж агына шыгысып, айдалада, сусыз жерде отыргандарын айтсацшы». Бул жерд1ч ой-шукырына дей1н бглейн карт озшщ жастык шагында сылдырай аккан булак сулары бул кунде кезден булбул ушканын, тауда судьщ кездеpi тартылып калганын быед1. Терлеп- Tenmin, самаурынныц каймак каткан кою курец шэй1н iinin отырып: - Суды кайтес1цдер? Бул мацда тасып im ep су жок, сонау, алыста, - д ей судьщ жайын бымекке. - Иэ, «Су - нурлык, отын - олжа» деген гой, жагдай киын. Су гаситын KoaiKTiii Sip peftci - 6ip кой. - Ойбай, не дейд1?! Бэтшагарларга не кер1нген, араны ашылып, дей берд1 мацдайын сурте, су тасушыларга налып. - Иэ, б1зде солай, нарык заманы. -Тоба, тоба! Жакын мацайдан су казып алса, шыкпас па екен? 55

- Клайдам, кария. Ол жаган бымед1м. К,азып, су шыгару да оцай шаруа емес. Оида да су шыкса?! Отыргандар у н а з калды. Шайдын басында гужыдеген самау- рын е в д ызылдап, ьщылдауга кешкен. Мандай т е р т кол орамалы- мен суртш эуреге тускен кария кетершде е й жаска ризашылыгын быд1рд1. ...Мелд1р ойга шомып отырып, c y rri тартып тастаганын бымей де калды. Ол тартылган cyrri p e rre c rip in , инке ендД. Анасыныц тыкырынан Дулат оянып кетп. Уйкысынан арыла коймаган 6eneciH алдына алып, айналып-толганып 6ipa3 отырды. «Жаным, балам менщ! Неге тагы уйыкгай туспед1ч, э! Эл! ерте гой, кутим сол, апац оятып ж!берд! гой сеш, иэ?» деп бетшен с у й т , мандайынан и1скеп койды. Бала томпиган куш уйкысын аша алмай, анасыньщ кеудесше басыы тесеп, маужырап отыр. Мелд1р: «Жомарт неге Kemirin жатыр?» деген оймен улын KOTepin, сыртка шыкты. Жан- жагына кез салып ед1, е ш и м кершбедь «Шай кайнаганша, ол да келш калар» деген оймен ак самаурынга су куйып, сексеуьадч шырпысын тутатып, оттыгына салды. Ащы тутш будактай, айналаны жауып кетп. Муржаны кипзгеш сол едъ гурьадей женел/Ц. Кеп кетшкпей екеушщ куткен адамы да келдь Ymeyi мэре-сэре болып, дастарханга жайгасты. К,ызыл ала дастархан жайылган денгелек устелд1ч успнде курт, сэры май, кайнатылган сэры ipiMiniK, кант жене туралган таба нан. Шай усгшде Мелд1р: - Жомарт койдыч imiHen еч сетшзш сатып, уйге керек азык,- тулж алайык- К,ыска epiK, алма, алша кайнатайын. Оган 6ip кап кант керек, - дедь Жомарт карсы ем есппн бЬадрш: - Жарайды, ертеч барып, стансага сатсам, сатып келейш. Ала- тын заттарычды жазып кой, - дед!. Ертецше Ж омарт жотасы тактайдай, былкылдаган сем!з койдыч 6ipeyin ат арбага салып, жакын мачайдагы стансага бет алды. Мелд!р кундеп куйб!чпрл!кпен кала берд!. Атасы «жайлауга жете алманды» деп тасгаган аксак-токсак сепз бас кой жаз ортасына карай, эбден сем!рдп Bip сем!зд1 Ж омарт сойып экетп. К,алганы уйд1ч арткы бепнде жайылып жур. Коктемде ойылып, жал-жал болып жиналган кидан экелмекке уй артына карай барган Мелд1р беттеп койлардыч каккан казыктай уд!решсш турганын байкады. «Ойпырым-ай, эншешнде каннен-каперс!з жайылатын буларга не болган?» деп ойлады. Санап ед1, сепз болып шыкты. 0 з кез!не e3i сенбей кайта санады. Бажайлап караса, арасында дэу кокжал тур! 03i ала жаздай эбден тойынган каскыр болуы керек, сем1з 56

чойлардан ажырату киын. Ол да состиып Мелд1рге карап тур. Иолд1р айкайлаудын орнына: «Эй, мынау ка йр ойран салып, гарлыгына кыргидай тиетш шыгар» деп антарылып калды. Осы :этте кокжал ары бурылды да e3i кетермген беттен темен Tycin тара жатты. Койлар да тук болмагандай жайыла бердк «Ж ем ттн 1як астынан керген касцырдыц жаты карысып калады» деген атасынын ce3i рас болды ма, элде ток, болды ма, и м б1лсш? Таба нан пюрмекке кндын 6ipHeiiieyiH кетерщ келген Мелд1р от жакты. Еи-уш нанды riicipin болып, самаурынга ш ай коя пастады. Дулат жанында. Уй артында б1реулер куб1рлейтш сиякты. Жаулыгы желпыдеген кемшр мен оган ыескен бала келе жатыр. Кдскырдан корыкпаган Мелд1р иен тауда журген буларга урке карады. - Амансын ба, карагым? - деп келецкеге отыра кеткен кемшр «yh» деп демш алды. Сепз-тогыз жасар бала да отыра Kerri. Эбден шаршагандары KepiHin тур. Ерщдер1 кеберю п KeTinTi. - Tyyh, шарш ап Kerriк кой, Timi. Су бере гой 6i3re, балам, - дед!. Мелд1р уйден салкын су алып шыкты. Bip ожау суды бел in iuiKeH eKeyi рахметш айтты. Буларга бойы уйренген Мелд1р уйге юрулерш етшдк - Bi3 мына таудыц ар жагындагы ауылдан келем1з. Бес-алты кун болды, табынга коскан кара ала сиырымыз уйге келмедь ©3i буаз едь Сендердщ малдарьща косылмады ма? - дед!. Мелд1р еы-уш куннен 6epi 6 ip ала сиырдьщ келш -кетт жургенш, емшепнщ сыздап келгенш, касында бузауыньщ жок болганын, оны жаны ашып, 6ip-eKi рет сауганын айггы. Кем nip : - Э, кара ала болса, б!здЫ шыгар. Оньщ бузауы кайда болды екен? - дед1 таныркап. - Аягын байлап саудып ба? - Жок. Аягын байламай-ак саудым. Алгаш сауганымда тыныш чурмаган. - Б1здщ сиыр тепюлешп, тыныш турмайтын. Аягын еы жершен байлап сауатын уйдеп келш. - Э, бымеймш, тыныш турды гой. - КелМм уш-терт баланьщ анасы болганша, сиырдан уркед!. Корыкканды мал да сезед1 гой. - Сиыршы ата кептен 6epi келмей кетп. Сол Kiciirinтабынындагы сиыр-ак деп ойлаганбыз. Келсе, айдап кететш шыгар дедж. - Э, 6i3 немерем1з екеум1з сиы рш ыдан буры н табатын болдык, Кудай к аласа, - д еп ш ай ы н у р т т ай берд1 KeMnip. 57

■ Жомарт та базарлы болып оралды. Сем1з койдьщ акшасы эжептз)йр болганга уксайды. Bip кап кант, ж эш тм ен алша, шие жапе 6ip кап алма э к е л й т . Ол келген конакгарга: - Апа, шаршадьщыздар гой. Bip тауды асу деген улкен Kicire оцай емес. Тыныгып алып, ертен шыгынмздар, - дела. - Ой, айналайын, кесеген кегерсан. Рахмет. Аяк курыгыр да ауы- рып барады. Жат десен, кона кетюм-ак кедin тур. Шиеттей бала- шагамен келппмнщ eci шыгып жаткан шыгар. Сиырды айдап апа- райык немерем exeyiMi3. Уйдеплер сут iniin, 6ip жет-icin калсын. Ниеттерще рахмет. Бесш уакытында тыныгып алган кемшр немереамен Жомартка epдi. Жомарт таудьщ шпнде каннен-капераз жайылып журген кара ала снырды жолга салмак болып айдап е/Ц, ол айналшыктап, баска жакка каша бердь -А па, кайда барар екен, корейж. Мумюн бузауына барар, -дед! Жомарт. - Из, сонынан ерейж. Кара ала сиыр желе жортып, 6ip жотаны асты. Калым тобылгы- ньщ арасынан торсыктай кара бузау енесше карай умтылды. - Е, бэтшагар, бузауын тыгып койыпты гой. - Апа, бузауын караныз! Суйюмдк1н-ай! - деп куанды немерес1. KeMnip мен бала Жомартка рахметш айтып, батасын 6epin, сиыр мен бузауды алга салып, кете барды. Жомарт уйге кел1п, болган жагдайды буге-ш1гесше д е й т келш- шейне айтып берд!. - Э, бэсе, бузауы cyrri тауыса алмаган сон 6i3re кел!п саудырып журген гой. 03iHiH cyTi керемет майлы. Сут тарткышка жеке ку~ йып тартсан, кыегей толып калып, журмей кояды. - Тукымы жаксы сиыр екен. Тецге Жайлауга кеткендер малдарын конды ей п , кыстаудын манайын жайлап, одан 6ipa.3 кундерден сон кыстауга Kemin келд1. Транзистордан ертенплж хабарда ез!м4зд!н улттык валютамыздын шыкканын, тенге болатынын айтып жатыр. Уй-шп дастархан басында. Терде шай iniin отырган Орынбай: - O-ho, улттык валюта дейд1, тенге болады дей ме?! Бул - Президенпм1зд1ч аркасы. Тел течгем]зд1 жачгыртып жаткан, казактьщ намысын ойлаган Нурекен зл\\ де талай нэрсеш жанартады! - дед1 куанып. 58

- «Бес сом, он сом» демей, сонда «он тенге, бес тенге» деймЬ бе? дед1 Жомарт. - Кызык екен, «тенге» деген, - дед1 Мелд1р Орынбалага карап. Дулатка айран iuiKi3in отырган Орынбала: - Бурындары ата-бабамыз тенге деп атаган. Орыстардыч рубль- 4epiH устап келдДк кой осы уакытка дейш. Енд1 егемендшм1зд1 ал- ган соц оз1м1здщ тенгешн шыкканы дурыс кой, - дед1 масайрап. Шынымен куанганы кершш тур. Дастархан басындагылардыц кв- кмдер1 KerepiHKi, барлыгы да улттык валютамыздын дуниеге ке­ льне куанышты екендерш жасыра алмады. Саудагерлер кептен 6epi коршбей кетш едь Кек жигулшмен мал алушы Батыргали кеде калды. - Оу, кария, сататын токтьщыз бар ма? - дед1 ш ай устшде. - Бар гой. - Кдншадан 6epeci3? - Кдйдам? Бага кандай болып жатыр 03i? - Мал арзан. Токтыны отыз тецгеден, койды алпыс тенгеден алып журмш. - Шм, - деп ойланып калды Орынбай. «Бул куга алданып кал- май турып, 6ip-eKeyiH гана сатайын. К,алганын кейМ рек сатар- мын» деп туйдк - Кдйтеаз, кария, сатасыз ба? - Bip-eKeyiH ал. - Ой-бай-ау, калганын кайтеаз? - Кейш сатамын. Сендей кулар тагы келед1 гой. - Оларды кайтеаз, мен турганда? - Олар сенен кымбатырак алатын шыгар? - Ой, кария-ай, оган саттыныз не, маган саттычыз не? - Жок, калганын сатпаймын. Шынашактай шалды кондоре алмай, Батыргали буйырткан eid токтыны сатып алып кетп. Орынбай кой багып ж урш , ойланып жур. «Жанагм м е т алдап Kerri ме, жок шынымен сондай бага ма Ертенше ГАЗ-53 автоколтмен Турган деген саудагер келдо. К,ы- тайдын ала сомкелерщщ аузын 6ipiHeH кешн 6ipiH ашып, iiuiHen кшм-кешектерд1 шыгарып, керсетш жатыр. Каудырлак, куртка- лардыч тур-Typi, балалар KniMi, эйелдердщ желецдер1, койшы эй- reyip, не керектщ 6api бар, 6api - К,ытайдыц тауары. Мелд1р мен Орынбала ананы 6ip, мынаны 6ip устап Kopin: «Мынау канша?» деп сурап кояды. 59

- Bip койга ен-уш нэрсе аласыздар гой, - деп саудагер де пакты багасын айтпады. Енесше, келшше, езш е деп, 6ip койга уш токыма дамбал (га- маж) алды Орынбала. Bip ceMi3 койды к е л т н е тиеп алып, одан ары карай койшыларды аралап Kerri саудагер. Тан атар-атпастан бурын басшы болтан, Орынбайдьщ жиеш бо- лып келетш Жанузак келдь Ол да саудагер болып алыпты. Оныц жук машинасында TypiK, Сирия юлемдер1 м ен Tepi тондар. Сыртта журген Орынбай оны уйге ирпздь Шай кашан да дайын келген конактар ушш. Дастархан басында Жанузак: - Ореке, Ka3ip сауда жасап журмш. К,ойшыларда мал жетедЕ Малга айырбастап, мал жиып, Алматыдан уй алмакшымын улкен улыма. Ci3re де айтарым, улдарьщызды мал сонына салып кой- май, 6ipeyiH калага *i6epv керек. Заман осылай болып турмайды. Bapi де езгередЕ Малыныз жетедЕ Каладан 6ip уй алып койыныз, - дед1 нагашысына шын пейымен. - Ой, каладан уй алганта шаш жете ме? Мына жиган-тергешм- нщ 6api кетер. Каладан уй алмай-ак койдым. Каладан далам жак- сы, - дед1 нагашысы. - 03ini3 бЕлнцз. М ешп айту - парыз. Ал, наташы, тон аласыз ба, илем аласыз ба? - Экел, тоныцды керейж. Кыска сэры тонный 6ipeyi терт кой екен. Орынбай е й тон алды сепз койта. Орынбалага: - Эй, анау нлемшен е й улта eKi кЕлем алсаншы, - дед!. КЕлемжщ 6ipeyi 6ip тана турады екен. Е й улына сириялык е й коцыр ил ем алды. Бурынгы «советский» йлем дей емес, жеп- ж енЕл. Осылайша саудагерлер койшы ауылын аралай бердЕ Келш туей Кара кузд1н тушнщ 6ip уаты. Канат достарымен койдагы уйге келш алып келдЕ Май шамныч жарыгымен Мелд{р, Орынбала конак к у пп элек болды. «Кызды не таныс алады, не коныс алады» демекнп, келш ауылдагы керипнЕц кызы екен. Аты - Айша. Толыкша келген, кыска шашты, буйрек бет, аккуба келген эп- эдем1 бойжеткен. Ауылдас болтан сон куда Ж арбол кудалыкка кай KyHi келе- тшдерш бул жакка айгып ж Е берЬт хабаршыдан. Орынбала мен 60

Сомарт Алматыдан кигг, к,оржын заттарын алып келдй Куданын 1дынан етуге, коржын апаруга Э31рлж журш жатыр бул уйде. Ту- ш-туыстары ауылдагы уйге жиналды. КекЬннде yidci бар, успне / жаца шлем жабылган жирен атты жетектеп, жиырма-шакты дам кершшщ уйш е келдь Коржынньщ eKi басында он бес метр- ен еы-уш турл1 кездеме, арак-шарабы, кэмпит, жангагы бар жэне гыз Kicire кигг, «улкен уйдщ Liyi» деп TypiK юлем1, «yKici» деп ак,- 1ллай экелген кудаларды корш ыер де жаксылап кутп. Жаца тускен келш Айша мен Кднат Сэбиранын уйшде турып атты. Не кием, не пнем деген мэселе жок. ImKeHi алдында, iinne- еш артында болды. Таудагы уйдеп Kepm i Кер1мханнын Акай деген iHici уйлешп, 1лар кырык Kicire кигг, 6ip жылкы, анау-мынаусы бар, эйтеу1р .тар булардан асып-тасып апарды. «Аттан ат калса кулагын кесер, дтыннан катын калса ... кесер» деген осы. Bip айдан сон олардын елшдер1 Kerin калды. Акай онын артында сопайып жалгыз кала *ердк Шэл1 Кектемде асыл тукымды ешм-серкелер кыркылып, сурагандардан калганы каптарга салынып, жем тегетш кораньщ iiuiHe м ппп тасталган. Мелд1р улкен енеа Кэмилэнщ ж ш шргенше суйсшетш-дк Саусактары майысып, туйешн, койдын жушн, ршкшщ т у б т н б1ркелм erin т р е д ь О л шрген ж т т е н Мелд1р мен Орынбала шулык, балаларга токыма кшмдер токиды. Келген- кеткендердщ ишкентайларына устатады. Мелд1р бала кез!нде анасынын уршыгына жармасып, добалак- ran niperiH едь Е неа сыртка шыгып кеткенде ол уршыкты ала са- лып юретшд1 шыгарды. - Уршыгыммен 6ipey nipren бе? - дейд1 ол уршыгын устаган бойда. Молд1р ундемейдг Кэмилэ немере келпонщ е з келшше Караганда жаксы шретшше истей суйсшш кояды. Н е нэрсе болса да уйренуге талпынып туратын Мелд1р ортаншы eHeci Сэбирадан iuaai токуды уйренш алган. К,ыстын алгашкы айынын сочына карай ол улкен енесше еркелей: - Эже, мен 6ip шэл1 токиын. Ci3 ж1бш Hipin берсещз, - деп колка салды. - Иа, оны KiMre токисыч? - 03iMe. Басыма тагып журемж. Ci3 адеMi erin ш р еаз гой. 61

- Жэ, « in nipy деген киын болып па, тэшрй Mipin берем(н. Сен тут1п берсен бодды. - Жарайды, аже! Молд1р кора га Kipin, 6ip каптын аузын ашып, жылтылдаган тубггп копарып, агын болек капка, сарысын белектеп, кагып- кагып, KiuiipeK капка салды да уйге алып юрдь Ж еттске жуык асыл ешюнщ ш ш де он-шакты сэры серке бар. Мелд1рдщ ойы - сол сары туб1ттен iiiaai току. 9 « e c i exeyi шындап жумыска Kipicri. Bipeyi тутедЬ 6ipeyi шредк К,ора жактан келген Орынбала: - Кап-кап туб1тп не icrepin^i бымей журсем, аздер колга алыпсыздар гой. - Иэ, Молд1р1м ез1не niaai токып алсын. Мен nipin беремш. К,анша OMipiM калды дейсщ, алай-пулай болып кетсем, «эжемнщ K03i» деп журсш, айналайын. - Апа ол жакка кетуге асыкпачыз. Ci3 6i3re aai кереказ. (Ладей асыл енеш кайдан табамыз? Б1зге юм ж ун Hipin беред!? - дед1 азы- шыны аралас. - Крйдьщ жунш ertai шрмей-ак койыцыз. Жетедк Бершщ аяктары бутшделдк Анау ею домалак койдьщ ж1бш Болат келгенде 6epin жЮерешк. Балаларына жун шулык токып 6epciH Элихан. Туйешц ж у тн ен шрыген жттерд1 де 6epin ж1берешк, Орынбайга жемш р токып берсш. - Иэ, сейт. Керек болса, тагы nipeMi3 гой, - деп Камила да костап КОЙДЫ. «03iM дегенде еп з кара купим бар» дегендей, Мелд1р уй шаруасын лезде жайгап, тубгг тутуге отырады. Э ж еа де улкен 6ip шаруага юрккендей, уршыгы колынан туспейдь Мол-цр мамыктай сары тубггп кол-колына жукпай туте бердь Тауык жылы етш, ит жылы келдь Бул жыл - Мелд1рдщ еюшш мушелй Ty6iT nipin отырган Кэмилэшч жогасы ашитынды шыгарды. - Ешкшщ eTi, жуш жел болады деупп едй Рас-ау деймш. Жотам ашып барады. Укалап oepmi, - дед1 Мелд1рге. Кушыктай кемшрдщ жотасын укалап отырып Мелд1р: - Эже, азге ауыр болып жур ме? Т у б т курысын шрмей-ак койынызшы. 03iM б1рдеце кыламын. - Жок. Ештене етпейдй Ж штщ 6ip адамныц колынан шыкканы жаксы. ©йтпесе, ею турл1 болып калады. Bipa3 жатып демалайын. Bip улке-ен домалак « in niplaim i. Молд!р колына устап отырып: - ©же, шел™ бастай берсем болады гой. Ci3 ана шуйкелерд: шргешщзше, мен токи берейш. Арасында тутш 6epeMiH. 62

Мелд1рдщ inaai токысам деген ниетше суйсшген эжесг. - Токи бер. Кднша кулак етш токисын? - дедь - Он ею кулак- - Ой-бай-ау, он ею кулагьщ улкен болып кетпей ме? - Токыган соч улкенде)а жаксы гой, эже. Улкен бола берсш. Молд1р узын ею шид1 алып, ж ш п Lie бастады. Б1рте- 6ipTe токыманьщ кызыгына туст1. Э ж е а де келшшщ т1легш орындамакка куш салып жатыр. Уршыгын шыр айналдырып отырып е неа Мелд1рге: - Балам, мешц канша eMipiM калды дейсщ? Мен елгенде куран- ды макан багыштап сен окы. Улым Орынбай мен кызым Элихан окиды гой ендь Турганбай улым о дуниелж болып кетп. Сендер- д1чорындарыч белек. Эруактарга куран багыштагандарыч - сауап. Элп Жомартгын куран тугЬп кэлимага tw i келмейдь CeHi б1лем, куран окуга тЬйч келедк.. Мына шэл1ш мешч кез!мдей Kepin жур, «тубгпн эжем nipin ед!-ау» деп, - дедь - Ой, эже, кайдагыны айтпачызшы. Слз эл1 жуз жасайсыз. - Балам-ау, меш шайтан дейм ю ч, ажал жеткен куш алды-арты- мызга каратпай алып кетер. Жача келш болып тускен кундерд1ц 6ipiiwe эжесппч: «Жатканда, турганда 6ip Кудайды аузьща алып жур. «Тэуба десеч макан, такы берем сакан» деген екен Алла Тагала. Жатар алдында: «Жаттым жан Алла, турдым иншалла, тура алмастай хал1м болса, эшЬаду- енна лэ-илла-ha иллала Мухамэд-расуллала» деп айтып жат. Кольща кагаз бен калам ал да Куран сездерш жазып ал. Мен айтып отырамын» деп жазкызканы, жазылып болган соч кайта окытып, разы болып: «Айттым кой cenin тьйч жатык- К,иналмай-ак окып шыктыч. К,°лычнан келш жатса, Жомартка да уйретш кой. Ата- бабаларына куран багыштап журсш» дегеш есше тусп. - Иэ, эже, куран бакыштауды азден уйренгенмш. - Е, бэсе, айналайын. Токыманьщ кызыгына тускен Молд1рге эж е а К^ытайдагы кер- ген-быгендерш эчпмелеп отыр. «К,ыгайда...» деп бастакан эчпме- лершен кудды 6 ip кино Kepin отыркандай эсерде калатын Мелд1р. - К,ытайда осы Сэбира келш болып тусп он терт жасында. Ойын баласы. Эулетп жердщ кызы. Турганбай он сепзде. Б1з кырык карасын бердш, оньщ терюш кыздарын узатты. Ой, заман-ай, десечпй, кун1 кеше кана сиякты... Онда да кешу баякы. Туйелерге жук артылып, копии келем1з. Сэбираныч аякы ауыр. Туйешн успиде отыр. Жол-женекей бул толгатты. Барар жер1м1з эл1 алые. Кел1нн1ч мазасы кетп. Содан 6ip дунгендерд1ц ауылыньщ мачына ----------------------------------------63 --- ---------------------------------------

келш тураладык. Косты Tirin ж1берш, казанымызды KOTepin, erri I салып койдык. Келш 6ip кун толгатгы, ем кун толгатты. ©3i он бес I жаска да голмаган-ау деймш сонда. Ишкентай гана. Yinimui куш 1унде босанды-ау, aiiTeyip! Кыз туды! Ана да, бала да аман. «Ырыс алды - кыз» деп куанып жатырмыз. Атын Куламхан деп койдык, К ш д тн кескен дунген эйел баланьщ жолдасын колыма устата' салды. Оны босагага KOMin койдым. Ертещне турып, ары карай I кешш кеттж. Содан 6ip езеннщ жагасына келш кондык. Алма агаштары м э у ы ж т тур. Тускен алма езеннщ агысын бегейд1 элп жерде. Сабира «алма жеймш» дейд1, 6i3 «баланьщ iuiiH етмзесгч» * деп, жепзбеуге тырысамыз. Келппм e3i бала емес пе, кппкентайын L тастап койып, ойнап кетедь Шал екеу1м1з койпымызга гыгып, сонынан журем1з: «Сэбенпм, eMi3in бере койшы» деп. Нэрестеш зорга ем1зедь Ойынды кнмай ма, элде кытыгы кеде ме екен. Bi3 де оны кинамайык деп, кппкентайды е ш ш щ супмен еар д ж кой. Содан кейш неше жыл етп. Сабира курсак котермедь Bip кызбен калып койды. Кудайга ш уыр, Куламханньщ Mine, ею кыз, ею улы бар. Сэбираны 6ipneme баксы-балгерлерге апардык- Олардьщ] 6ipeyi: «КелшдерщЬге кастык кылган. Босанган кезде баланьщ жолдасымен бедеу эйелге ырым жасалган. Ол эйел одан кейш баланы шубыртып тапкан» дед1 гой. Эл1 кунге дейш сол дунген аулыньщ мацына конганымыз бекер болды деп куйшемш. Одан да epipex 6ip суы бар жерге кона салсак кайтер ед1? - деп ауыр курсшш кохгды. Ертещне eKiHmi келпи Орынбаланьщ келш болып тускенш эн- пмеледь - Орынбаланьщ aKeci согыска кетш, оралмапты. Uleuieci Сараньщ камкорлыгында ею-уш бала калган. Улкен агасы кейш ауылда мугал1м болган. Bi3 бул жерге 1957 жылы Кытайдан келген сон кеншардьщ койын бактык. Жайлауга шыгамыз. Б1здщ Орынбай да ер ж етп. Таудьщ етепидеп ауылдьщ 6ip кызына гашык болып, «уйленем1н» дедь Уйленсе уйленсш деп, баягы коржынын, кырык карасын дайындап журсек, бул жакта ондай дэсгур жок екен. Мугал1м api партия катарындагы агасы карындасына: «Куйеу жш тке айт: буыл елдщ кезшше алдымыздан етш, кырык карасын экелш, маскара кылып журмесш. Уйленетш болса, алып кашып кетон» депть Сейтш, Орынбаланы атка MiHrecripin, алып келдь Eid кел1нд1 де ез1м тэрбиелед1м. Жаман емес. Алдымнан кия етпейде карактарым. Бала-шагасыньщ кызыгын KepciH, - деп уршыгын одан ары шре бердь 64

Булардын отбасына ит жылы киындыгын ала келдк || рынбаланыц журеп ауырып, Алматыда ауруханада жатыр. рынбай онын емделуше акша керек деген сон 6ip сиырды сатып, щыпан Kerri. Уйде Кэмилэ, Жомарт, кемекпп Кокен, Мелд1р, улат бар. Танертен 6api ездВозшщ жумысына Kipicin кеткен. 1влд1р KOMip корадан ею шелек кем1рд1 KOTepin, уйге юрдь Ею юлек кем1р - згл батпан. От жагып бола берген Мелд1рдщ сол ягыньщ бас бармагы дызылдап коя бердк Ашып ауырып барады. - Бармагым-ай, - деп безыдеп кеткен келшше Кэмилэ: - Не болып калды? Б1рдеце T ycipin алдын ба? - Жо-ок. Ештене де тускен жок. ©3iHeH-e3i ауырып барады. Бас армагыпа эж еа койдьщ майын жагып койды да: - Енд1 коятын шыгар, - дед1 жубатып. !Мелд1рдщ саусагыньщ ауырганы кояр емес. Ол кешю аск,а деп, дзанга токпан жьнктщ 6ip басы мен 6ip жапырак, eriH сала салды. )зшщ мазасы Kerin тур. Сыртка шыккысы келш, сырт кшмш •стше гле бергенде, коз1 карауытып, басы айналып, кулап Tycri. I- Бепне су бурюп, шаиалактап жаткан Жомарттыч eci шыкты. - Мелд1р, Молд1р, аш квз1цдП Молд1р кезш ашты. - Маган не болды? - Сен кулап калдын, - дед1 эжеа. Ж омарт Кекенге карап: - Сен стансага бар да 6ip колж тауып кел, - дедД. Мелд1р орнынан турды. Кызык. Мелд1рдщ бас бармагыньщ ауырганы койып к е т й т . Bipax, бел! айналып барады. Ею-уш сагаттан сон келж келдь Мелд!р аудандык, ауруханага ¥зын бойлы, аккуба, кыр мурынды Кайыпжан атты дэрпер: - Койларын коп пе? - деп сурады Молд1рден. - Иэ, 6ip отар койымыз бар. - Жолдасьщ 6ip кой бере ме, емдегешм yniiH. - Беред1 гой. - Жаксы. Онда мунда эл1 ешюм алмаган «клоке» деген уколды, сосын ыстык укол, витаминдер салайык- Жазылып кетеац, - дед! дэрпер. Bip апта oiri. Мелд1рде 6api жаксы, 6ipaK 6ip шэупм су котере алмады. Котерсе болды, юнджгщ асты 6ypin кеп 6epin, жанын шыгарады. Осы ауруханада мей1рбике болып жумыс icreiiriii Элихан гамак экелin, exeyi эгщмелесш отырганда Ж омарт келе калды. Амандык-саулыктан сон ол: 65

- Эжем нашарлап жатыр. Т Ы байламып калды. Сол жам аягы мен колы сал болып калган сиякты, - дедк Орнынан ушып турегелген Элихан: - Не дейсщ? Не болып калды ол Kicire? - деп жанушырды. I - Бымеймш не болганын, - дед1 Жомаргтьщ Keai жасаурап. | - Мен суранып шыгайын, - дед1 Мелд1р. - Жок сен дзрперге йрмей-ак кой. Мен Kipin, с е т де, меж де босатуын етшейш, - дед1 де жедел басып дэр1герге Kerri. Булар Болаттьщ куйеубаласы Сел1мнщ к вл тм ен кыстауга келе жатыр. Жомарт зж е а жайында энпмелеп отыр. - Эжем Молд1р ауруханага кеткеннен кейш катты ойланып калды. «Кудай-ау, булар шетшен ауырып жатыр. Барлыгыньщ ауыртпалыгын KOTepin кетейш. Кудай, осылардын алдында ал» деп айта береттн болды. - Из, Орынбала да ауруханада жатыр. Соньщ oapin ойлап кеткен гой, - дед1 Элихан кемсецдеп. Сэл1м калжыцбастау Kici. 0 3 i Болатпен курдас. Элиханга: - Жэ, болды. Жылама. Асарын асады, жасарын жасады шешен- Сендердщ кызыктарынды кердк Eiui ж!бер1цдер баратын жерше, - дед1 басу айткансып. - Эй, Сэке-ай, эрйм нщ uierueci озше. Biраз кун журе турмады ма, ауырмай-сыркамай, - деп жылады. К,ыстауга да келш калды. Бул кезде булардыч xepmici Кер1мханныц meuieci Бакжамал стансадан келш отыр екен. Ауылда дем салгызар молда жок. Ym-торт ауылда 6ip молда. Ауылдьщ улкеш гой деп Орынбай алгызыпты. Бакжамал бар б ы гетн айтып, дем салыпты. - Апа-ау, мен гой Элихан! Кдльщыз калай? - деп Элихан колын устады. Ш ешей кезш ашты. Элихан кан кысымын елшедк Е й жуз кырык! - Ой-бай, кан кысымы кетерЫ п кетнтп, - деп дэр1 бердк ДэрЫ аузына салганмен, суды уртгай алмады ол. - М е-елды, - дед!. Бакжамал оньщ булар келгенше Мелд1рдщ атын б1рнеше рет атаганын айтты. Мелд1р эжесше карап, он колын устап: - Эже, Мелд1рмш гой, - дед1 кезшен ыстык жас ыршып кетш. - Ко-о, - дед1 ежей колын кетерш. Бакжамал тагы да санк ете калды: 66

- Крлынды жай, саган батасын берейш деп жатыр. - Бардыгы )ддарын жайды. Од Kici Молд1рге карап аузын жыбырлатты. гыргандар 6errepiH сипады. - Осы 6eTiMi36en ауыдга адып кетешк, Ореке, - дед1 Эдихан. - Ие, Турганбайдын уйш е апарайык,- Москвичпц арткы орындыганда Эдихан Кэмидэнщ басын men, Meaaip аяк жагын устап отырды. Ак,пан айыньщ соцгы пасы емес пе, кектемнщ садкын дебгмен жер бусаиып жатыр. riTeyip жецы кедin батпакка батпай, тас жодга шыкты. Bip апта жатып, Камила кез жумды. Арудап жерлеген соц 1едд1р ауруханага кайтгы. Bipre кедген Эдихан оны эйелдер apirepiHe корсетш ед1, бар кшэрат табыдды. Жатырдагы 6ip сарым айлыц шарана Мод/йр алгаш ауырганда-ак iu n e 0Mip ypyiH токтатыпты. 31ддей еы шедек ком1рдщ Kecipi екенш кеш 'Ккан Мед/йр от басы - ошак, цасына орадды. С е\\ш койды д эм етт, iapirep Кайыпжан када бердь Жартыдай токыдган ш элия кодына устап, Медд1р агыл-тепд кыдады. Эжесшен де айырыдып, imTeri нэрестеден де код узш (алганы - онын жанмна к,атты батты. Од юшкене домалак, шрыген губы жнтп, тоцыманы дорбага салып, онын кара сомкесше салып к,ойды. Эжесшщ кызык'гары eciHe тустт. Кшмш ауыстырарда осы кара семкенщ аузын ашып, гудд1-гудд1 квйдектершщ 6ipin адып, oipiH садып отырушы едь Б1рде од: «Модд1р, кек кейдепмд1 кердщ бе? Жана гана адып койып ед1м, каран ecKip кайда кетг1?!» деп eci кет1п, 1здеп отыр жан-жагын аударыстырып. Орнынан турмай 1здей/и гой, жарыктык. Сейтсе, 1здеген койдеп етепнщ астында екен. Э ж еа жайында гагы 6ip кызыгы есше тусп. Жетшстен асса да ез кшмш 03i жуып, медк «Жуып берешн» деген кедшдерше: «Жо-жок, оздерщнщ шаруадарын бастарьщнан асады. Эз1рге оз ыр-коцымды жууга шамам жетедЬ деп кедшдерше жугызбайтын. Б1рде жаюды кшмдершщ ппшдеп эдпндеп саудагерден адган кок дамбадын кызыд сиыр мугпзше Lain адыпты. 03i жем1р сиыр едк Bip бадагын шайнап турган сиырды Kopin, «Эй, карасан келпр! К,уртты-ау, мынау гамаж1мдУ» деп кодындагы таягын сермеп кадганда, анау басын шудга кашып, мушзше гэмэж1 кона кадды. Салактатып сиыр кашып барады. Э ж еа оныц соцынап жетем деп, таягын адып, соь(ынан жупрдд. Агпен сиырды кайырмактаган Жомарт мушзшдепсш камшысымен Lain алды да эж е а не бердь - Ой, каран ecicip. Merlin гзмэж1мде кеткеш канша екен? Bip бадагын шайнап тастапты ayeai, - деп кешгеш бар. Кайран эже. Алла тагада од Kiciniu: «Осыдардьщ алдында меш ад» дегенш кабыл стп. Ендг эж еа отыратын пештщ тубшдеп орыны ойсырап тур.

Кун кулш, кектем келдь Мал телдедь Жаз шыгып, жайлауга ке- шетшдер коигп. Кыстауда калатын кузетшшер - Жомарт, Молд1р Дулат. Отын - олжа, су - нурлык, Жаздьщ аптап ыстыгы. Су таситын Жапар эр келген сайын эр койшмдан 6ip-6ip койдан алып, байып Keiri ме, ш бмон, су экелуд! койды. Он кун болды оньщ келмегенще. Бешкедеп су да таусылды. EciKалдындагы цойлар су iiimeft, шетшен елгел1 жатыр.- Мелд1р су берешн десе, уйде де imepre су жок. Оларга каран, кездщ жасын 6ip сыгып алды. 0здер1 айран, сут iiuce де судьщ орны белек екен. Самаурынга карап кояды М еллр. «1Шркш, божылдатып, шай кайнатып im ep ме ел?!». Ерш кебераген Мелд1р тау imiнен оралган Жомартка: - Ауылдан 6ip куты су экелип. Ага неге су экелмей жатыр? - дедк Bip тостаган айранды ciMipin алган Жомарт жиырма литрлж кутыны алып, атка мщдк Ауылга дешн 7-8 шакырым. Су тасушы Жапар одан api жиырма-отыз шакырымдык жерде турады. - Жапар агага б1реуден сэлем айт, су экелш б ер ет де, - дед1 суга \\ кеткен куйеушщ соцынан. Бешкенщ жанындагы науага барып кулаган дэу ак, кой кайтып ( турмады. Молд1р онын касына келш: - Шыда, шыдай гой. Су келедь Суды канып 6 ip imepciH, - д е л . \\ Басын жерге салбыраткан ол: «Bapi кеш. Мен олш барамын» де- гендей, кез1н жумды. Бауыздайтын еш им жок- М еллр койдыц кез алдында жан тапсырганын керуге дэт1 шыдамай, уйге юруге асык- ■ ты. 1Шркш, 6ip жутым су! Дулат уйкысынан турып, ш еш есш ен су I сурады. - Балам, сут imeMi3 6i3. Су жок, - деп, сут куйып берл. Акты imin, шел1 канган улы анасыньщ бауырына тыгылды. Жомарт стансада суга канып алып: «Акыры жолга ш ыкты м гой, Жапарга 6ip-aK барайын» деп шеыгп. Су тасушы улкен memeci Сабира туратын ауылда турады. Туе ауа ол Сэбираныц ушнен 6ip шай iinin, Жапардьщ уйше Kerri. Сабира куйш-шеш отыр. «К,удай-ау, келййм мен Дулатым Судан курыды-ау. Бул неме неге су апармай койды екен?!» деп, Жапардьщ жеп-жеб1рше ж етп. Ж омарт Жапардьщ уш не келсе, эйел1 оньщ калага кеткенш, 6ip-eKi кунде келш калатынын айтты. Жомарт келген бойда су жетюзуш е т ш л де Kepi кайтты.

Туе ауды. Жомарт жок- К,азандагы сутп куйып алып кеде аткан Мелдар еезктщ жактауындагы жыланды кердь Дулат 1ктен аяган шыгарып, ойнап отыр. EciK жартылай жабык- Бала жтщ жакгауын устай алса, жылан шагады. Колындагы табакты •гаган куш Мелд1рдщ тьй байлаиып калгандай болды. Жыланнан >зш айырмады. Абырой болганда, ол жоргалаган кую шатырга ыгып Kerri. Мелд1р «УЬ» деп демш алды. Кун ыстыкта таудагы ыландардьщ уйд!, кораны келенкелеп келетш эдеть Шатырда 1ардьщ торгайдьщ балапанын ДрЦей жутып жататыны - /ндеп Kepimc. Жыланнын басы гана кьмтиганы болмаса, аргы енеД шатырдьщ шпнде. Жомарт талай рет курыкпен урганда айдасы болмаган. Содан сон уйреншйсп керши: болып кеткен. алапандарыньщ канатын кайырып, жутып жаткан жалмауызга ара туДчдер» дегендей, торгайлар теменде шырылдап, йдеплерден квмек кутетшдей. Мелд1р бул жолы карап тура лмады. ¥зын курыкгы алып, балапанды жутып жаткан жыланнын дллтиып турган басын салып кеп ж1бердк Балапан аузынан ыткып ныгып, твменге кулады. Аузындагы ж ем ттнен айырылып калган калмауыз жагын жиып, жок болды. Балапан ддр-д!р е п п жатгы ш б1раздан сон кимылсыз калды. Канаты кайырылып калыпты. Иубардыц уы да дарыган болар. Кеш батты. Ж омарт aai кершбейдк Жолга карай-карай Делд1рдщ ею кез1 терт болды. Неше Typai ойга Kerri. «Ат жыгып term, 6ip жерде мерт болып журмесш». Ойдын ж етепнде журю, халды коралап, 6ip сиырды сауып, калгандарына бузауларын *i6epin кайтты. «Су—нурлык, отын - олжа» деп осындайда айтады ркен-ау. Судьщ жоктыгынан ыдыстын 6api кантарылып тур. Сут гартылып, юлегей шайкалмагалы да 6ipHeme кун болды. Туннщ 6ip уагы. Молд1р тесек салып, жатып калса да кез1 уйкыга кетер емес. «Жомартка б1рдене болды, айтпесе жеп-сепз шакырым жерге уш барып, уш келетш уакыт болды. Кайда жур бул?». Сыртта тырсылдаган дыбыс есплдь Терезешч тубшде 6ip reMip тесек туратын. Булар оган 6ip уакыт келенкелеп демалатын-ды. Сол тесекке Жомарт ат уетшде турып, су толы кутыны тастады да o3i ары карай корага кетп. Молд1р Жомарт екенш сездь Ак rycTi im кейлегшщ сыртынан атлас желецш желбегей жамылып, Айнурдын калдырып кеткен Кытайдын кулпн тусп-i, жылтыр калпагын басына кие салып, сыргка шыкты. Тесектщ уетшде куты жатыр. Суды кетерш, уйге алып юрдь Bip ожау суды ciMipin салды. «Ту-у, ийрюн-ай!». 69

Ол сол куш кора жакка беттедь Ай жарык. Жомарт ашык корада науага жем салып, атынын ерш алып жатыр екен. Агаш eciKTi «шик» етгазш ашып, етеп желб1реп, басыыдагы калпагыиыц жьмтыры ай сэулеамен шагылысып, жалтылдап Молд1р Kipin келе жатгы. Жомарт коркынышты сулбаны керш, ойбай-атганга басгы. «Кет, шайтан!» деп айкайлап жанушырды. Аттьщ пзпш колында, отыра калып, бопырды буркыратып шапггы-ай келщ. Мелд1р ештеце тусшбедь Ол жакындай Tycri. Жакындаган сайын Жомарт «Шайтан, кет, шайта-а-ан!» деп одан сайын ел1рдд. Ат та Кулагин кайшылап, оскырынып тур. Мунын мэнш енд1 Tycinren Мелд!р: ж - Эй, Жомарт, бул мен гой - десе, еспмейдк Кдйталап: - Бул мен гой. Саган не болды? - десе, атымен коса, кейш шепндь Yh жок- TL»i байланып калгандай. Мвлд{р кос колдап, кушактай алды. «Бул мен гой. Не болды сонша коркып?» дедь Корыкканнан журеп токтай жаздаган Ж омарт «yh» деп отыра кетп. Кэлимага TMi зорга келш: 1I - Т-тун-нде кайд-дан журр-сщ? - дедь - Сен кайдан журсщ? Осы уакытка дейш адам жогала ма? - Жап-п-арга бард-дым. Bip-eKi кун-де су кел-л-ед1, - деД шрыдеп-калтырап. EKeyi атка жем in 6epin, жугенш сыпырды да уйге келдт Дулат пысылдап уйыктап жатыр. - Сен, устще не киш алгансьщ? Коркынышты болып кершдщ. Сен деп мулдем ойламадым. Журепмд1 жарып ж1бере жаздадьщ гой, - дед1 келшшепн кушактап. Молд1р шикылдап кулд1-ай келш. Bipep куннен кешн су таситын келж келдь Улкен бешкешн iim шайылып, жартылай болса да суга кенелдь Шелден 6ip-eici кой олген, калгандары cyFa бас койды. Уйдеп ыдыстар суга толып, сэры самаурынга от салынды. Жапар Алматыныц шеттнде уй салып жаткан балаларыньщ жанында болып кайтыпты. Сол себепп келе алмапты. Касында жастау 6ip кара сур келшшек бар. Кою кара j шашы кыска. Етеп пзеден темен шыт кейлек Knin алыпты. Бул келшшекп Ж омарт таниды. - Уйге ырйцздер. Шай шпщздер, - дедь Булар кысыла- I кымтырыла табалдырыктан атгады. Самаурыннын шайын йшп, ! булар кайтуга ыцгайланганда, Ж омарт 6ip койды салып бермек болды. Жапар келеа келгенде алатынын айтып, алмай кетп. Олар кеткен соц Мелд1р: - Эйел1 езшен жас кершедь иэ? - дед1 Жомартка сураулы тш ш м ен карап. 70

• Ив, ив, - дед1 Ж омарт тер к бурылып. Ж омарт оньщ эйел1 с, ашынасы екенш бм едь Еы-уш жыл бурын сол эйелдщ куйеу1 (тыс болтан. Мвлд1рге ол жайында айтпады. «Бьшей-ак койсын, генде шайын куйып 6epin журе берсш» дегеш болар. Zy келш, TipmiaiK басталды... Алдымен ыдыс-аяк, жуылып-шайылып, сосын уй де мунтаздай 1ды. Мвлд1р сандыктьщ успндеп кара семкеш колына алып, ын ашты. Э ж е а кайтыс болганда салып койтан уршыгы, .1.1масы шшмен тур. Жаргылай токылган шэлнн шыгарып, (арыстырып: «Осы уакытка дейш неге колыма алмаганмын» ц куб1рлеп. Ш рыген шуйкедей ж й т колына устап турды да: 1элйп токып 6iTy уш ш мундайдьщ ол1 T epr-6eceyi керек» дед1 ланыцкырап. Енд! e3i тубгг TyTiri, e3i юрмесе, бул ш элшщ 6iTyi талай. Ол эжесшщ ж уйрж уршыгын дайындап койды. Иыкта 5 улкен жук тур. 1штей езше-е:й биыл жазда калай да токып ripyiHe серт бердь «Эжем шэлнп ойлап, о дуниеде тыныш 1тпаган шыгар. Не де болса жумыска юркешн». Ол эж еа сиякты тутыген жунд1 шуйкелеп-шуйкелеп койып, pin, 03i ойлагандай TepT-6eceyiH бipкeлкi eTin шмгарды. Оларды лмактап Kepin: «Менщ келпим-ецтамаш а ш эирт» деп, эжем мен рген жшт1 коргенде куанушы едЬ> деп масаттанып та, камыгып койды. К,ара семкедеп жартылай токылган токыма да колга 1ынды. Жайлаудагылар кыстауга оралганда, шэл1 де аякталды. ;.нд1 ожемнщ аруагы риза болатын шыгар!» деген Мелд1рдщ >1гынан ауыр жук тускендей болды. Сары тусп, улкен шэл1 уылып-шайылып, керЬнп жайылды. Кун сэулесше шагылысып, ылт-жылт еткен ту б к швл1 эжесшщ кез1 болып кала бердь Атыц жалмауыз болса, куг болар, катыньщ жалмауыз болса, жут болар К,ойшылар урыктандыру пункттерше, орын-орындарына онып жатыр. Булардын кыстауынан темешрек Мырзахан деген sirii койын урыктандыруга Kem in келдь ©3i арык, аккуба, орта юйлы, анкылдаган жан. Эйел1 Гулайым етжендь толык, бидай •|(Д1, кас-кабагы «шпмдепш тап» деп тургандай. К,озгалганда |енесшщ ауырлыгынан ба, ырс-ырс етедь Мырзаханнын эке- ueiueci «Осы етж еад кызды ал. Жумысты жапырып icrep. Сендей W3iK ж т тк е сондай эйел керек» деп алып берген кершедь Келш )олып тускенше жылдан асты. Семен кария кемп1р1мен ауылда гуратын болып, койшы таягын бул екеуше устаткан. KoMeKLuUepi ---------------------------------------- 71 ------------------------------------- -----

бар. Гулайым сауда жасаганды жацсы кередь Саудагерлер осылардыц ушне жш келедк Мундай байлыктыч ортасы на кумп берген кара байырдын кызы койды оншактап, сиырды кос-косгап сатып, KniM-кешек, дуние-мулж алып жатты. «K eiuin-коныв журш, сонша дуниеш не кылады екен?» деуш1лер де, оган елжтеп сауда жасайтындар да табылды. Б1рде Мелд1р мен Кер1мханныц эйел1 Нэсшхан булардын ушне кос тосек алганына кутты болсын айта келд1 арбамен. Гулайым: «Булар кайдан келд1?!» дегендей, жылы шырай та- нытпады. EKi келшшек ездер1 конакжай болган сон муны да ез- дершдей керген. Гулайым басын изеп амандаскан сон уйге Kipin Kerri. Булар сыртта тур. - Ой-буу, курып кетс1н, - дед1 HacinxaH бетш шымшып. - Уйге кайтайык- - К,айтсак. кайтайык. Булар не ктерлерш бьлмей турганда, корадан Мырзахан жуп- pin келдй Аман-саулыктан сон: - Неге турсындар? Уйге ир1ндер, - дед1 eHTirin. - Келшшепч жактырмай журмесш 6i3л\\, - дед1 HacinxaH каса-; капа. - Цорыкпандар. Жактырмай кайда барады дейсщ? Жактырма-1 са, териш не апарып тастаймын, - деп калжычдап жатыр. - Kipin- i дер, уйге, юрщдер, - деп ачкылдап, eciKKe умтылды. Алты канат кшз уйге Kipe6epicriH сол жагында су жана кос те- I сек, онын жанында баска шопандардж1 сиякты аласа денгелек устел емес, торт бурышты, коныр, лакталган жылтыр биж устел, | биж орындыктар, кабырганы жагалай ыдыс-аяк салынган шкаф, ; оныц аяк жагында шопандарга берыген exi камфорлы газ тур. Ай- налып журш-турудын 03i муч екен бул уйде. Кос тосекпч epri жа- гына жасауына келген ел1ктер1 бар пулыш тускшз iaimirri, жерге кызыл-кочыр палас теселш-п. Конактар кос тосекпч шетше отырысты. Бул уйдщ эйел1 быр- тиып-тыртнып ж урш, дасгархан жайды. Табага, майга куырылган картопты буын буркыратып, ортага экелш койды. бздерше дэмдь леп куырган болуы керек. - Тамак алындар, шай 1шщдер, - деп Мырзахан жаны калмай отыр. Юшкене ак шэупмдеп шайы 6ip-6ip кеседен кешн-ак 6iTyre айналды. Гулайым орнынан езер козгалып, келей шэупмд! газга Койды. Картоптьщ дэмд1 болтаны соншалык, юшкене табадагы сап-сары картоп лезде желшш кетп. Келшшектер кетешн десе, ынгайсызданып отыр. Амал жок, келей шэупм кайнаганша, 72

--------------- ырзаханмен энпмелесш отырды. Гулайым ез1мен-е:й ырсылдап ыр. Анда-санда буларга карап кояды. Жумган аузын oip ашпады. е ойлады екен? I Буларды шыгарып салып турган Мырзахан кул1мдеп: j - Сендер ренж1мецдер. вйел1мшц Mine3i сондай. Ж ерж болга- ! л, TinTi де ешимд! жактырмайды. Жасаган тамагын кызганады. утн oip зэу1ммен картоп куырып ж епй келш едК. Келгендерще 1хмет. Тагы келш турьщдар, - дед1 жалпактап. - Ой-бай-ау, жерпс деп баягыда айтпайсын ба? Шакыратын едж iI эй. Кдндай гамак imidci келед1 екен? - дед1 Нэсшхан у лкенд тн мд!рш. - Ой, кайдан бглейш. - Ертен малды коралаган сон эйелпш ep riri, б1зджше кел, - деп рбага жайгасты. Жол-жонекей ею келшшек эцпмелесш келедь - Ой-бууй, бетзм-ай, тук кормегендей жер1к асын жеп Kerriк. - Иэ, десецпи. 0з1м1зд1ц уйде картоп жоктай, - дед1 Мвлд1р. Од )3i картоптьщ мекеншен болган сон картопсыз болмайды. - Иэ, б1здерге картоп тансык ас кой. К,ойга айырбастап алган он пакты кап картобымыз бар, кудайга шуюр, - дед1 HacinxaH. - Ер- ен картоп куырып, шакырайын. - Мен де картоп куырайын ба? - Енд1 баска тамакка ансары аумай турса, кайтем1з? Сен шакыр- ганша баска га ж е р т ауар. Ею-уш куншч ш ш де eKeyi де Гулайымды жерж асына шакы- рып, м!ндеггершен кутылды. Туске гаяу кызыл жирен атымен аяцдап, Семен кария Орын- байдьщ уйше келди Уйдеплердщ барлыгы курак ушып карсы алды. Ауыл-аймактьщ амандыгын сурастырып жатыр. Казан га ет салынды. Exi кария энпмелесш, 6ip ж епсш калды. Ет желшш бо- лып, алдыга кызыл курен шай кедгенде Сэмен: - Буйымгайымды айта отырайын. вздерщ сиякты 6i3 де жеке- шеге шыгып, 6ip отар койды келш-балама калдырып ед1м. Ой-пы- рым-ай, не icrereiwepiH бммеймш, койдыц басы азайып калыпты. Уры экеткен жок, каскыр шапкан жок, жылан шаккан жок, бгл- меймш, ел аман, ж урт тынышта малды кайда ж!бергендерп1?! - Келш мен бадан 6ip жакка айдатып ж1бермесе, малдыц басы неге кемид1? - дед! Орынбай тек отырмай. - Mine, соны айтамын да, мен де. «Тойымсыз мал аузынды май егер, тойымсыз эйел аузынды кан етер», «Атыц жалмауыз болса, кут болар, катынын жалмауыз болса, жут болар» деп бурынгылар 73 _______

бекерайтпаганекенде. Баладанкеремшбе, келшненбе?«¥рысайын десем, жалгызым, урыспайын десем, жадмауызым». Не дейщ,видь 6ip отар к,ойдыц тупн калдырмады деген сумдык, кой, - дед1 Сэмен карт налып. - ¥ят та болса, айтайын. «03iM» дегендерден жылу жинап журмш. - Э-э, жарайды, болар ic болып, бояуы сщген сон кайтесщ? Уайымдама. Бас аман болсын. Bip койды Жомарт кешйсш апарып берей, - деп конагын шытарып салды Орынбай. Кешйтурым! Жомарт экесшщ сезш е й етпей, се\\йз койдьщ 6ipeyiH алдына енгерш, Мырзаханнын койына апарып косып келдь Ботагез Сары жирен аттыч кез1 меп-мелд(р, доп-домалак, каракатгай. ! Сол ушш оны Жомарт пен М елйр «Ботагез» деп атады. Кеш­ ке карай Ботагезге Мелд1р, жирен атка Жомарт MiHin, жетЬсепз i шакырым жердеп койшы Акжол мен Гулшаттын уйше конакка Kerri. Кеп мшымеген Ботагез уйден шыккан бойда-ак тыкыршып, ойнактап келей. Жомарт ойынпаздыгына салып: «Кию!» деп ей, арен турган ол шауып ала женелй- Басы катгы бэтшагардьщ! Мел- д1р басын тартып, токтагпак болганмен, ол бас бермей кетп. Не де болса, то гщ й мыктап устап келей Мелд1р. TiKTey жотага шыга бере, шабысы бэсендед!. Жомарт сонынан шауып келей- - 0 й , мынау кайтед1-ей! Жаман неме, - дед1 Жомарт келшшепн ойда жокта алый кашып кеткен жиренге карап. - Сен де кызыксын, Жомарт! Кикулаганьщ не? - дед! Молд1р ашына. - Болды, болды, кеппр. Ейнпй ейтпеймш. Таудьщ етепн бектерлей, eKeyi желе жортып, Бауырхандарййне келдь Бауырхан - кыр мурынды, сыгыр кездр узын бойлы, жщш ке, арык ж т т . Ал Сара - орта бойлы, аккуба, томпак 6eni, тампыш мурынды, толыкша келген онын келшшеп. Олар да кос атка Minin, буларга косылды. Акжол, Бауырхандар - Ж омарпын ауылдасгары. Bapi курдас. Акжолдьщ улкен кызыньщ туган кунше булар сыйлыкгарын алып бара жатыр. Барган уйлер1 буларды жылы карсы алып, терге шыгарды. Эзмдер1 жарасып, ет желшдр эн де айтылды. Туннщ 6ip уагында апары нын айылын тартып, булар уйлерше кайпы. Ай жарык. Тынык та таза ауа. Атгын туягынын дубгр! тауды жачгыртады. Бауырхан мен Жомарт ей келшшектщ соцында келей- МелйрЙН ер токымыньщ айылы тартмлмай калганы Ж омарпын 74

нетусш: «Мэссаган, Бауырхан! Медадрдщ айылын гартпаппын!» п, шауып барып, оган такалмак болды. Оньщ соцыиан узецплеа : «Жынды ма-ей, мынау! Эйелш елттре алмай ж ур ме?!» деп, ына камшы ушрдь Дуб1рд1 eciTin, тыкыршып кеде жаткан 1ТЭГ03 куйын-перш шапты да кетп. Артгагылар оньщ соцын ды. Жомарт: - Молд1р, мыктанып отыр! Ер токымньщ айылы бос, - деп щайлады. Мелд1р оны естгтндей куйде емес едк Сара да 1ардьщ арттарынан желе жортып барады. Молд1р Ботагездщ юын тартк,ылап, ойга да, кырга да шыкгы. Ол бас берер емес. 1сын тартк,ылай-тартк,ылай Мелд1рдщ cLieci к,атгы. Ботагез артаска карай келед1 екшндеп. Мелд1р: «©лген жер1м осы болар!» ;п ойлады. Басын тарткылай бердк Осы кезде Жомарт шауып ■лш, аттьщ басындагы жугенд1 устап, оны эзер дегенде токтатгы. ауырхан да буларга жацындады. - Ей, мынауьщ ат емес кой. Кезш куртпайсьщ ба? - дед! ол нттпп. Мелд1р аттан Tycin, кырга отыра кетп. Ж омарт га аттан Tycri. - Кррьщтьщ ба, жаным? - дед1 оны кушактап. - Кбайта кулаган жоксьщ, кудай сактап. - Иэ, 6ip кудай сакгады. - Мелд1р, багана кайтарда мунын айылын гартуды умытып .еттпш . - Койшы. - Иэ, сенбесен, кара, - деп аттьщ бос айылын тартып жатты. - Кудай сактаганда мыктап сактапты, келшшепцдг Калайша 1ЙЫЛЫН тартуды умытып кегкенсщ? - дед1 Бауырхан Жомартка - Бьлмеймш. 0з1мдш н тартыппын да, муны умытып кетшпш. Осы кезде Сара да кедin ж етп е н ттп . - Ой, амансьщдар ма?! Бул не деген ат, ей? - дед1 Гмрдецеден кур халгандай. - Э-э, бул - Молд1рдщ аты. К еп мшымегендш гой, - дед1 Жомарт. - Эйтеу1р кулаган жоксьщ ба, Мелд1р? Аман-ecencin бе? - дед1 Сара. | - Аманмын, аманмын, кудайга шуыр, - дед1 Молд1р кул1мдеп. - Ой-бай-ай, меш алып кашатын болса, сол кезде-ак журепм жарылып кетер ме ед1? - дед1 Сара. - Ой, сен, бос котен, ат ыткыганда-ак кулап каларсьщ - дед1 Бауырхан келшшегш келемеждей. 75

- Эй, мен сейтер ед1м, шынымен де, - дед1 од санкылдай култ. - Мелд1р, сен мыкты екенсщ кайта! Кдмшыц да кольщда! Мен болсам, камшы кайла, оз!м кайла болар е,пм? Bapi атгарына кайта конды. - Экелнп, мен мшейш бутан. Алып кашатын болса, жынын басайын мунын, - лгчi Жомарт астындагы атын ауысгырды. ' Таудьщ iuii кулакка урган танадай. Тып-тыныш. Bapi мулгщ уйкыга кеткендей. Тек аттардьщ туягынын ,ry6ipi тана тыныштыкт® | бузып кеде жатгы. Сута кеткен Кер1м.\\анныц есы кек тракторы су коймасыныц мацындаты батпакка батып калыпты. Туске таяу ол Жомарттан I ат сурай келдг Батпандап баткан тракторын суйреп шытармац. | Жомарт жайылып журген жылкынын шпнен Ботагезд! устап бердк KepiMxaH кеткен сон ые-шала стансада туратын М одйрдщ экеанщ! Айман атгы жиен карындасыиыч Ардак деген баласы келдь Ол да арбага журетш ат сурай келштк Епспктен сабан тасып алмак- Жирен ат пен Ботагоз арбага журетш. Жирен атгы Орынбай конга мшш кеткен. Жомарт Ардакка Ботагезд1 босаганнан сон алатынын айтты. Арада 6ip-eKi сатат откен сон кара терге малынган Ботагезд1 алып j келд1 KepiMxaH. Ботагездщ мойнынан белше дейш байлантан жуан j арканды трактордьщ алдьщты ммепне байлап, атгы камшынын астына алыпты. Жануар ышкына гартады. Ол у н а з бэрше амалсыз кенген-дй «.иналганын айтар ед1 - тьи жок. «¥ра берсе, шайтан да еледЬ. дегендей, арен дегенде тракторды тартып шытарган екен батпактан. Д1р-д1р етш, терге малшынып туртан Ботагоз коз жанары молплдеп Мелд1рге карады. Келшшек оны аяп Kerri. «Ертен аларсьщ» деуге жиешнщ кещлш кимады. Богагез/Ц асыга Kyrin отыртан Ардак отан жайдак MiHin, ауылына карай кетп. Ертещне тан атпай, Ардак келш тур жугенш суйретш. - Ботагоз тунде арам катып калыпты, - де/ц коз1 жэутендеп. Орынбай мен Жомарт: - Не дейсщ? - дед1 жарыса. - Онымен 6ip рет кана сабан экелд1м. Кдранты Tycin кеткен сон калганын ертен тасырмын дегенмш, - дед1 Ардак басын томен салып. Орынбай жатып кеп ашуланды. - Менйз неге берейндер атты? Сураган екен деп бере бересщдер ме? Мен ештеце бйлмеймш, Ботагозд1 орнына койындар! - деп 76

омартка зы тастап айтты да e3i койдьщ сонынан Kerri. Жомарт •н Мел/Up ундемедг Басын салбыратцан куш Ардак KeTin калды. - Енд1 не icreiiMi3? - дед! Ж омарт МвЛ/црге карап. - Keiueri Typi аянышты едт ©лее - уйде ел ан . Бекер бердж Ар- жка, - дед1 Мелд1р. - Кер1мханныц тракторын суйрегеннен-ак оган б1рдене болды. - 1ш курылысына зак,ым келдЬау деймш. - Иэ, не де болса, содан-ак, болды. Зорыгып Kerri. Енд1 оны : элелдей алмаймыз. - «Айран iiuKen кутылып, шелек жалаган утылып» дегеншн Kepi келдь Ботагездщ ел1мш есиген Орынбала да муцайып калды. )ншешнде, мал елее, «бастан кулак, садака» дейтш Орынбайдын канына Ботагездщ oaiMi катгы баткан сиякты. Ж омарт пен Лелд1рдщ кулагынан KyHire ызьщ кетпейтш болды. «Ауруда паншу жаман, сезде качку жаман». Осы 6ip ызьщнан кутылайын 1вд1 ме, кешке карай Мелд1р кайнысыныц торы жоргасын ерттеп шнш, стансадагы туысы Айманныц уш не Kerri. Айман - бес баламен жастайынан ж еар калган Мвлд4рдщ жиен апкеа. Зауытта жумыс кггейдк К,ыздары турмыста. Bip улы он же- пге толганда ем буйреп б!рдей солып, о дуниелж болды. Еы улы колында. EKeyi де ер жетп. Эрсеш жумыссыз, кенже улы Ардак ■ккерден жана келдь Айман мен Мелд1р шай iiiiin отыр. Эпкеа элпнде корада арам каткан ат жвшнде соз козгады. - Балам 6ip-aK рет сабан экелд1 де: «Ертец азаннан турып, eid- уш рет экелешн» деп отырган. Азанда турган ол корага ырсе, ат тецкшп, е л т жатыр екен. Арканга оратылып, иэ болмаса акырга уйелеп елд1 ме десек, жок, 03iHeH-e3i арам кагып калыпты. - Иэ, бул атгьщ eaiM i 6i3re пэле болды. Кудайдын кутты куш миымызды куртша жеп 6 irri кудацыз. Шыдамым таусылды м е т и де, - деп Мелд1р ецкмдеп жылап ж1бердь - Ой-бай, курысын, не дейд1?! Алдында кыруар малы турып, не Kopiruu сонша ол Kicire? Мал тугъм адам да елед1 гой ажалы жетсе. Курысын, курысын. Сиырсыз калсам да ана байлаулы турган Кызыл сиырды айдап алып кет. Сенщ кез жасыцды кермейш, - дед1 Айман ашуга булыгып. Yйдеплер корадагы жалгыз сиырды бузауынан ажыратып, Мел- ,нрдщ алдына салып бердь Ардак жаяулатып, 6ipa3 жерге дешн шыгарып салды. Кызыл сиыр айдауга KOHin келедь Жотадан аскан соц бул кигылыкты салды. Ауылга карай каша бередь Молд1р кай- 77

тарып, элек болды. Эйте)йр, эушр1мдеп, тауга да жепт-ау. «Муныц не?» деген ешмм болмады. Bapi уназ. Молд1р мен Жомарт цора- ныц eciriH ашып, Кызыл сиырды кеп сиырдьщ iiuiHe косып койды. Молд1р тушмен денбекшш, уйыцтай алмады. Ж епм-жеардщ корасындагы сауып iinin отырган жалгыз сиырын бузауынан ажыратып алып келгешне нитей катты цапаланды. Кдншалыкты киындыктарды басынан еткерсе де дэп мундайга тезе алмас. Тан атса, ол б1ржола карасмн батырмак, бул жердей. Тан атты. Мелд1р Дулаттц жетектеп, еипамге айтпастан жол- га шыкты. Шелепн колына алып, сиыр саууга шыккан Орынбала боктерлеп бара жатк,андарды бай кап калды. - 0 й , будар юм болды екен? Тан атпай бу мм? Келе жатыр ма, кеттп бара жатыр ма? - деп бажайлай карады. Жалма-жан колin мен баласыньщ жатын болмесше юрдь Келий мен немереа жок. Жомарт repic карап уйыктап жатыр. - Жомарт, эй, Жомарт! Тур! - Не болып калды? - Эй, эйелщ мен баланньщ кайда кеткенш бымейсщ! Тур! Бар! Артынан жупр! - Олар кайда?! - Боктерлеп кетш барады. Жупр! Жупр! - Жынды ма-ей, экечищ! Ол турып, кшшп жатыр. Кашкындар 6ip жотаны асып, келеа жотаны боктерлеп барады. Сондарынан атпен б1реудщ шауып келе жатканын байкатан олар сочдарына карамастан, алга карай журе бер/Ц. - Эй, еНч дурыс па? Клайда кетш бара жатырсьщ баданы алып? - Экемнщ уйше! - Неге?! - Не уш ш Kerin бара жатканымды езщ де быесщ! Жолымды бе- - Жок. Ешкайда бармайсындар. - Ж1бер б!зд1. Мен енд1 бул жерде кала алмаймын. - Эй, булшген ештене жок кой. - К,алайша ештене булшген жок дейсщ?! Ж епм-жеардщ жалгыз сиырынан байып кетпексщдер ме?! Мен бутан тезе алмаймын, кетемш. - Мелд1р, жаным, мен саган не шгедш, айтшы. М ет тастап кетес1н бе? - Иэ. Сен де атамнан аспайсьщ. - Олай деме. Осы 6ip сиыр ушш отбасымыз ойран болмак па? 78

- Мэселе сиырда емес. - Енд1 неде? - Ж еар эйелдщ надасына калсацдар, кайтеандер? - Курысын сиыры да, 6api де. Сен кетпенн. Кетпе! Орынбала сиырды сауды ма, саумады ма, и м бысш? Сиырлар- 1.ы шубатып, булардыц соцынан айдап келедь Айманньщ Кызыл иыры алдыта тусш алып, ауылга карай енкецдеп бара жатыр. )ны кайырмактаган е ш и м болмады. Мел,<цр кызыл сиырдыц бу- 1ауына асыгып бара жатканына iuiTeii суйсшш, оган риза болды. jap ашуы лезде басылып, ол Ж омартпен кыстауга кайтты. EHeci Дулатгы жетектеп, олардьщ соцдарынан келе жатты. Осыдан кешн бул уйде Ботагез жайында эцпме козгалмады. Пойызда Доцыз жылын Алматыда, эпкеа Куламханныц ушнде карсы алмак болган Ж омарт пен Молд1р улкен капка салынган сиырдын жарты етш алып, стансадан Алматыта карай ж уретш поездта мш- ii. Теьпржол вокзалынан тускен сон такси устап, Тастактаты эпке- лнщ ушне аман-есен жетп. KYлciмxaн бауыры мен келшш куана карсы алды. - Ой-бай-ау, мынау не? - Сиырдыц eTi гой. Катере алтанымызша алып келдж. - Уйде ет бар той. Элпнде тана 6ip епзд1 сойып екелдж кой вз- дерщнен. - Бул erri не icreftci3, бымеймш. Уйдеплердщ 6epin ж1бергеш, - дед1 Ж омарт 6ip кап eTTi таксиден Tycipin жатып. Жездеа Жармухамбет бар, взгеа бар, екеу-ушеулеп уйге эрец квтерш юрпздй Абырой болганда, уйлер1 - жер уй. Шай iinLiin болган соц Куламхан Жомартка карап: - Бул erri сатайык. Мен кериилерге айтайын. Содан соц сол ак- шата уйдеплерте кшм-кешек сатып алындар. Bi3 бул erri тауыса ллмаймыз. Бекер обал кылмайык, - дедь Уйдщ улкеш болган сон оныц айтканы - зац. Kepiui орыс, гурж, казактар таласып-тарма- сып, erri алып Kerri. Ойламаган жерден акшага карык болды бу- лар. Жаца жылды карсы алып, кала аралап, уйдеплерте сыйлмк •мып, булар еы-уш куннен кейш кайтты. Пойыздыц iuii ыгы-жыты, адамга толы. Алматы мен стансаныц арасы - уш-терт сататтык жер болган соц булар жалпы ватонта отырды. Ец успцп кабатка детин шыгып алып жатыр адамдар. Жомарт та устше жайгасты. Молд1р узын дэл1здщ жщппкелеу — ------------------------------------ 79 -----------------------------------------

б ел тн д е, теменде отыр. Жиналмалы устелд1ч аргы жагында! саудагер Sip кара торы эйел, карама-карсыда кемnip мен шал, жандарында бес-алты жасар кыз, 6ip эйел, ал он жагында ею сэры келшшек, oip сэры ж т т . Бул ymeyi агайындылар екеш айтпаса да TyciHiicri болып тур. Bip-6ipiHe ете уксас. Булар да улкен базардан (барахолкадан) кшм-кешек тауарын экеле жатканга уксайды. Орындыктардыч бетш ашып, сыяды-ау деген семкелерш салып койды да, оздер! жайгасты. Отыргандар пойыздьщ ыргалуымен калгып-мулги бастаганда, костюм-шалбар киген, алкымдарында галступ бар ею жшгг к ел т \\ отырды сыгылысып. Осы кезде сэры ж т т : - Эй, бос орын курып калгандай, кыстырылысып алгандарьщ I не? Барындар баска купеге, - дедь - Сатып алган жер1ч бе? - дед1 ж1ч1шкелеу1 алара карал. - Сатып алайын, алмайын, кыстырылысу керек пе, енд1, ой, экецнщ, - дед! сэры онмендеп. Жщ1шкелеу1 атып турып, сарыны кылгындыра бастады: - Сен неге экеден тартып боктайсыч?! Сарыньщ ею карындасы шыж-быж болды. - К,ане, ж1бер, ecin дурыс па? - деп eKeyi ажыратып элек. Кдрындастарына карап жаткан булар жок, сарыны темпештеп | жатыр, бет-аузын кан жалатты. Е пм м ара туспедк «Сен тимесеч, ' мен тимен, бадыран кез». Ж1н1шкеа урып жатып: - Сен анау сексен алтыншы жылгы желтоксанда ай карап жур/йч бе? Боктасач, боктыгынды соларга жаудыртпадыч ба? ' Мен турмеде сепз жыл отырып шыктым, - дед1 де боктыктьщ 6ipHemeyiH буркыратып, нагонный аргы жагына кетш калды. Артынан толыктауы кета. Bip ауыз сезге шамасы келмеген к ем тр : - Айналайындар-ау, булар тагы келетш сиякты гой. Ана баланы мыча орындыктьщ iiniHe жасырычдар, - дед1 ж ш т а ч карындаста- рына карап. Отыргандар турып, im i^ e r i семкелерд1 шыгарып, сэры ж т т а жасырып улгерд1 де устше кона кета. К е м тр д щ айтканындай, манаты ж т т т е р терт-бесеу болып жетзп келдь - К,айда, жанагы?! - Жок. О л тусап калды, - десп отыргандар. - Буюл вагонды карачдар! Пойыз еш жерге токтаган жок. - ДеД> ж1ч!шкелеу1 жанындагыларга. Булар белшш-белшш кета.

- Ой-бай-ау, казактын эп-эдем1 балалары, буларга не KepiHAi? Ierin алган ба, ездер1? - деп кемшр бетш шымшыды. Молд1р темен жакта булардьщ ею-уштен б елш ш алып, вагон- эгылардан сатырлатып акша сыпырып келе жатканын кердь Ка- лндагы эйелге: «Аналар акша жинап келедЬ> деп ед\\, кара торы 1удагер эйел K03i бакырайып, баска вагонга жылыстап кетп. Бу- зкылар булардын да купесше келш ж етп. Манаты толыктауыньщ олында тапанша. - Апа, ата, акшаларынды шыгарындар! Шал ундемей отыра бердь KeMnip жан калтасын сипалап: -Ой-буу, балам-ай, aai зейнетакымызды алганымыз жок, - дедк - Ой, койынызшы, апа, кыдырганда гой, акша табылады, шгарьщыз, шыгарыцыз. Жылдам, - дед1 тапаншаны кезенш. Семшрден тук шыкпасын бьзген соч ею сэры келшшекке такады. )лар «осылардан кутылайыкшы» дед1 ме, калтасынан «уш» ечгелжтерд1 уыстап бере салды. Енд1 Мелд!рге тапаншаны :езенш: - Экел акша! Тез бол! - дедь Мелд1р оньщ жузше TiKe карап: - Менде акша бар. BipaK, мен саган бермеймш, - дедь - Неге бермейан?! - Бермеймш. Сен сиякты мешн де бауырларым бар. Олар дэп ендер сиякты каракшылыкпен акша тауып журген жок. - «Жизнь или кошелек?!». Мен сеш ка:нр пойыздын терезеанен 1актырып ж1берем1п! - Дэттч шыдаса, лактыр! - деп, TiKe кезше карады. Мелд1рд1н созкарасына шыдамаган ол: - 03in 6ip жынды катын екенач, - дед1 де келеа купеге асыгып кетт1. Ол жактагыларга тапаншаны шак-шак етюзш, мандайлары- на такап жатты. Пойыз Жеттген стансасына токтады. Вагондагы бу- злкылар кал галарын акшага толтырып, 6ipiHeH соч 6ipi мэз болып, пойыздан ceKipin-ceidpin Tycin калды. Олар Tycin калган соч ею келшшек орындыктын бет жагын KOTepin, элп сэры ж т т п шыгарды. Ол суп-сур болып шыкты. Терге эбден малшыныпты. К,арындастары оньщ бет-аузын, мандайын cypTin жатыр. KeMnip сарыга жаны ашыл: - Балам-ау, аналардан Tipi калганьща ш уюр де! - дедь Сары ундемедь Сейлеуге шамасы жок. Манадан тыныш отырган шал: 81

- «Сексен алтыншы жылгы желтоксан окигасына катысканмьп дейд1 жацагы неме. Уятсыз! Желтоксандыктардьщ атын жамылып, каракшылык ете.н де, - дед1 корлаиып. Вагондагылар унйз... t Жолаушылар аман-есен уйлерше жетш, базарлыктарымен уй- J и iuiin куаитты. Ак жыланньщ арбауы Орынбай жайлауга кетерде Жомартка: «Bipey-M ipey машина сатса, сатып ал» деп, отыз шацты кой жэне он бес шакты сауын сиырды калдырып, ездер1 отарды, бойда к,ipi каралар мен жылкы- лардм айдап кетп... Ертенп шайдыц устшде М едйрдщ : «Bip койды сатып, азыц-ту- лж алайык- Алша, шие сатып алып, кайнатуымыз кажет. Оган кант керек» деген сезш аякасгы етпей, Ж омарт арбамен стансага кеткен. Дулат тэтп уйкыда. М елд|р ipiMmiK кайнатпакка сыртка шык- К,ысы-жазы осы 6ip конакжай уйден idci арылмайды. Ата- eneciniH колдарыньщ ашмцтыгы, жомарттыгы осы аймакка белпль Дастарханы кашанда жаюлы, казаны оттан тускен емес. Кектем шыга кымыз сапырып, конак купп, арнелетш отырганы. Жаз жайлауда да ерулж беруд! бастайтын осы шацырак. Куздеуде кой урыктандыру пунктше Kem in келгенде де жайлаудан мал-жанньщ аман-есен, шыгынсыз келгенше кудайы тамак таратып, кыс болса согам басына шакырып жатканы. Малды болсан дос-жараньщ да кеп. «Эке-кеке» деп: «Bip-exi танамыз бар едк Маддьщ iuiirwe журе берсе кайтед1?» деген буйымтайымен келетшдер1 бар, кыс болса, элп коскан малый согымга соятындары бар, кыскасы, бул уйге и м келш, юм кетпейдд? «К,ырыктьщ 6ipi - кыдыр» деген, кудайга шуюр, береке бул уйден арылмады. Кектемнщ жайма шуак кундер1нде кел1мдькет1мд1 конактарга арналып, маркалардьщ Hemeyi казанга тускенш 6ip кудай бглсш. «Bip токтьщтыц 6ip аштыгы болады» деген, «обал-сауап деген болады» деп, Ширак api пысык Орынбала кейб1р шопаннын эйелдер1 сиякты inieK-карнын итке лактырмай, аршып, жуып-тазалап, карнын кырып, казанга 6ipre салып ж!беретш. Сондайда ултабарына каткан домалак сэры уызды алып, келшше: «Ммна мэйекп дэкеге салып кегтпрш кой. 1р1мш 1к кайнатканда керек болады» деп б!рнешеуш эркез колына устатын-ды... Былайгы кундер1 керекйз боп, шегеде 1лул1 туратын сол мэйектщ ipiMiiriK кайна гарда багасы артып калады. Онсыз сэры ipiMmiK кайнатылмайды.

Молд1р мэйек салынган дэкешн TepT-6eceyiH сутке матыра, <азаниыц эр шеттне койды. «Осы 6ipa3 ки ж анып болганша, сут те ^йып калар» деп, казанный астына толтыра киды салып, тутатты \\а, аласа орындыкка жайгасты. Кдзанга Sip, отца 6ip к,арап отырган \\Лвлд[р енд1 Sip сэттэтп ойта шомып Kerri... Ой емес-ау, тэтп к,иял, жо-жок, гажайып туе дерещ?! ...Эсем де хош ш еп саябак,та ж ур екен. YaOiperen балауса шаш . Успнде ертепдепдей желб1реген, кеч етекп кеплд1р кейлек. Онын ;:суде жагы дене б т м ш е жабысып, белшен темен карай, аягыньщ ушына д е й т дечгелене теплген. Басында аппак калпак- Кэ/цмп хор кызы. Бакта He6ip жемнггер самсап, и ш п , тегы ш тур. Булбулдар сайрап, бак inii ерекше куйге беленген. Турлнтусп кебелектер де алансыз ушып, алкызыл гулдерге 6ipinen соч Sipi конады. Айнала жап-жарык. жанта рахат, жайлы жер. Кэддмп тотыкусгар кулпырып, жып-жылтыр, кызыл-жасыл тусп куйрыктарын жазып ж1берт, касында epin жур. Аулатыракга успнде юшкене тецб1лдер1 бар, каракаттай кап-кара коздер1 молд1реген суйимд1 куралай жемк агаштарыньщ жапырагын ем1рене, ершмен жымкырып, жулкып кояды. Тура карсы алдында жан-жагы жупар т еп , турлн тусп гулмен комкерыген су алабы. Суы моп-молддр, тап-таза. «Кел, мунда! Рахатганып, 6ip сунпп шык!» дегендей, су бел д1р1лдеп, кун кез1мен нурлана жымыч-жымыч етедк Самсатан жем1спн 6ipeyin узш алып, албыраган шиедей ернше типзе, ауыз тидь Керемет дэм! Жэне 6ipeyiH y3in жедт Тагы, тэты да узш ж е п а келдн К,удай-ау, не деген дэмдЬ не деген керемет! Гумыр бойы осындай ж упар шеп, м эум ж нш бакта OMip суре берсе гой! Кдндай гажап! Дэм-тузы таусылганша, осы гажайып дуниеден коз жазып калмаса екен! Кенет... Кенет булбулдыц гажап уши алыстан талып есплген, ем к-ем к шырылдаган тортай уш алмасгыргандай болды. «Жо- жок, мундай тэтп тусп, яки тэтп оппр.пц элемтапырагын шыга- рып, кандай нэрсе бузбакшы?! Жо-жок, болмайды! TyciM болса, оянуга хакым жок! Ал, еч'м болса, мундай тамаша ем1рден айы- рылуга мулдем к елкпей м т! Жо-жок, болмайды! Болмайды! Оян- баймын да! Айрылмаймын да!». Бул eKi арада канша уакыг откенш и м 6iaciH? Кулагынын тусынан eMic-eMic есплген, уздж аз шырылдаган ун ойын сей iлте бердк Э лri ун удей тусп. Молд1р уйкысынан оянтандай куй Keurri. Dip орнында катып, серешп калыпты. Крзталса - денеп кудды шытырлап сынатындай. Тэтп киялдан, яки тустен арыла алмай, мойныч созып, акыры-ы-н сол жагына, дауыс шыккан жакка бурды. Ол оз козше 03i сенбедй.. Кудай сактасын! Мынау жылан гой! 83

Жылан болганда, кандай жылан?! Жып-жылтыр, аппак, жуандыш быектей сулу-у жылан! Жыланнын да падишахы болады екен-ау, тэуба! Басын кетерш, ортан белшен жогары ттктелт алыпты! Тыщ жыл мыцдата, табалдырыктын жанында, келшшектщ ту сыртында, eia-yui кадам кешн тур. Енд1 тук шыкпасын сезген элп суду басын жерге салып, eci шыга, жоргалай женелд1. Мелд1р енд1 байкады, жыланды айнала к,устар коршап алган екен. Жиналган кус - каракурым. Шыр-шыр еткен, шикылдаган, кулак,тыц курышын кандырарлык, дауысган eciH жиды. Молд1р сэлден сон: «Япыр-ау, цалайша мен осыншама кустыч шырылдатан ащы дауысын еспмей отырганмын? Маган не болды?! TyciM бе, елде еч1м бе?!» деп, мана кврген а к, жыланды 1здедк Бул кезде жылан жанушыра тамньщ ipreciH жагалай, Kipepre тейк таппай, жорталап бара жатыр едк 0 3 i к,и уаткан балтаны колына ала сала ж упрш , жыланга тап бердч Ол бул кезде ipreHiH т естне Kipe берген. Балтаньщ жуз1 сыртта калган куйрыгына сартетш тидк Жиырылып-созылып, шоршып жаткан 6ip карыс куйрыкка карап турган Молд1рд1н есше маркум анасынын айткан эчпмей тусп. Онда жылан: «Алтын басым аман болса, алты кунде прыермш, жез куйрыгым аман болса, жетт кунде ттрыермш» деген екен. Мелд1р: «Эп, бэлем, жез куйрыгыннан айырылдын, е н й кайтер екенсщ?-1»деген кейште балтаны колына устаган куш казан-ошакка таяды. Эжептэ}ар шарш ап калыпты. ©з денесш б1ргурл1 ауыр ce3iHin, отыра кеп-i. Д1р-д1р етедь Эбден элйрегенш енд1 байкады. Ошактьщ астындагы от элдекашан сенш калган. К,азан толы сут !ркыдеп, уйыпты. Мелд1р колындагы балтаны ошакка суйеп, от жагуга Kipicri. Э лп корген т э т а туе пе, елее пе, кайда зым-зия жогалды 03i?! Ой- пырым-ай, алдамшы дуние-ай! Жалган дуниеде коз тундырарлык байлыкка балкып-шалкып, бейбаракат OMip cypyai кездегендердщ осындай аждаЬанын арбауында кететтндер! осындайдан болар, бэлюм?.. Т эта киялга берыш , оный шырмауынан шыга алмай отыра бергенде, кудай-ау элп бар болгар кустар болмаганда, шынымен олар болмаганда, мунын тагдыры не болар ед1?! «Жыртык уйдщ кудайы бар» деп улкендер айтпакшы, жарык дуниемен аякасты коштасып кетпей, будан api OMip cypin, ул-кызынын кызыган керуге, урпагын суюге себешш болган элп кустарды ж1берупн6ip Алланын 03i болды ма екен?... «Жазмыштан озмыш жок» деген. Алланын жазуы осы шыгар, бэлюм?! 84

Осылайша бэрш ой елепнен етю зш отыртанда, апыл-тапыл басып, «Мэме-еу-у» деп, уйцысы эбден канып турган Дулаты кул1мдеп, томпиып капа, табалдырыктан томен сырги rycin келедь Цыстаудаты бар OMipAi 6ip сэтке естен шыгарган Мелд1р орнынан ушып турегелш, бепесш табалдырыктан кетерш алды. Манаты шаршатаны, эларегеш эп-сэтте жок болды. - Жаным-ау, сендерд1 умытып, кайда кете жаздадым мен?! Bip Кудайдын сактатаны болар, балам! Енд1 6apiMi3 6ipreMi3! Жаным, балам-ау, сен де бупн уза-а-ак уйыктадьщ той, ауырып калган жоксыц ба? - деп, торсыктай мацдайынан, томпитан колынан шешлдете сушп-суйш койып, ем1рене шскеп, бауырына кысты. - K,a3ip мен балама сут iiuce сут, айран iiuce айран куйып беремш, солай ма, ботам? Цане, не iuiecin, алтыным? K,a3ip, каз1р, - деп уйге улын кетерш шрдь - Туе уакыты да болып калыпты гой. Цой, ас эз1рлешк екеум1з. K,a3ip экеч де келш калар. Кулыным сол, алданышым менщ! - деп ас камына Kipicin Kerri. Кун дэл тебеге кетертлш, ыстыты шыжтырып барады. Арбада эндетш, белд1 басып, базарлытымен Ж омарт та келе жагты. Улкен тас жолда жуйткш келе жаткан жегцл кол!к каладан ею жуз шакырым кашыктыкта орналаскан ауылта бурылды. Кед1р- будыры кеп, ойлы-шукырлы жолта тускен ол манаты журганен айрылып, штндеген балу ж уркке к е п т . Цырыктьщ тертеуше келген, кеч мачдайлы, орта бойлы, караторы ж урпзуип Жомарт: - Туу, баягы жол сол калпы. Ауылдьщ жолдарына кеньг белш- бейдьау деймш осы, - дедь - Иэ, шынымен де. Жечгл келжтер1 барларга обал той. Жаяу жургшиплерге TinTi киын болар. Уш шакырым жаяу ж уру де очай емес, - дед1 куйеуш костап Мелд1р де. - Мешн юшкентай кез1мде осы ауылда турдык па? - деп сурады Дулат анасынан. - Жок балам, 6i3 анау бшк тауда турганбыз. Сен ол кезде Kiui- кентай болатынсыч. K,a3ip Mine, сен, он ж епге келд1ч- Таудыч аты тау той, mipKiii! Сен бшк-бшк таута карап ескенач. - 1Шрюн, сол таута барып кайтсак кой. Б1зд1ч турган уйд1 де кореек, - дед1 Дулат таута карап. Рульде отырган э ке а улыныч тглепн хош Kepin: - Жарайды, барсак, барып кайтайык. Айман тэтем1зд1ч уйше содан соч келерм1з, - деп ауылта ю реберк жолдан таута карай 85

баратын жол га тусп. Тау ауылдан жыракта, арасы жет! шакырым. Мел/йрдщ эке а жагынан туыскан Айманныц немересше кутты болсын айтуга келе жаткан ушеушщ жоспары б1рдемде езгерщ сала бердь Кецыдер! алып-ушты. Ocipece, М одйрдщ арага он бес жыл салып, 6ip кездер! киындыкты да, кызык'гы да бастарынан кешкен мекенге жол тускенше 6ip куанып, 6ip камыгып келед1 Буркыраган кою шацды артца тастап, шетел к елш 61рде зымырап, б1рде к!б!ртжтейд!. Шанныц mici мурындарына келдк - Терезелер1нд! жабьщдар, эйтпесе шан Kipin кетедъ - дед1 Жомарт арттагы eKeyiHe. - Анау агарып турган сол баяпл К^айраттардыц кыстауы емес пе? О лар эл1 кунге дешн сол жерде, э? Осы куш байып алган шы rap? - дед! Мелд1р. - Иэ, бурынгылардан сол К,айрат, Ержан, Ак,жол, Мараттар рана. Кдлгандары 03iMi3 сияк'гы кеш ш , орнына баскалар коныстаныпты рой. К,айрат, Ержан, М араттар аудан орталырынан уй сатып адып, турып жатыр. К,ыстауларыида жалдамалы жумысшылар турып, малдарын багып жатк,ан корщедк - Су болганда 6i3 де эл1 сол жерде тура беретш бе едж? - Иэ, сонда 6i3 кайдан оцитын едж? - дед! Дулат жулып ал рандай. - Сендер онда ауылда улкен эжелерщнщ колында турып окитын ед1чдер, - дед1 анасы. Турл1 ойга шомып келе жаткан Жомарт: - K,a3ip 6i3Ain к,ыстауда 6ipey туры п ж атыр екен, - дедь - Суды д а й т т п ? - Юм бысш , су шыгарып алды деп ecrireM, - дед! Жомарт. К елж таудын табалдырыгынан ене бердь Bip-eKi жотадан соц булардын кыстауы да коршдь - Оу, эне - бЬдщ кыстау! - дед! Мелд!р. Жан-жагына итмурын каптаган жол да, жусаны мен ермен!, изеш мен тобыдрысы жайкалган жоталар да, биж шычдар да кез!не жылы ушырап сала берд!. Уй де, кора-жай да, 6api-6api сол калпында тур. Жец1л кел!к те келш жетт!. Ею-уш ер адам apipeKTe, мал корасыныц жанында ж ур екен. Келген конактарды карсы алуга олар да 6epi карай бурылды. - Ассалаумагалейкум, - деп экел!-балалы оларга колдарын усынды. Олар да: - Уагалейкум-ас-салам, - деп амандасты. Мелд1р де аман- саулыктан сон: 86

- Крныстарыныз кутты болсын. Бул - б1здщ бурынгы журтымыз едк Bip Kepin кайтайыкшы деп келген едж, - дед1 кецьй алып- ушып. Турган ушеудщ 6ipeyi кунге куйген малшы екеш айтпаса да тусшйсп едЕ ¥зын бойлы, денел1сп - осы шаруашылыктыц басшысы да, yiuiHiuici - ат жетектеген ышкене бойлы, аксары, шыпиген ауылдыц мал дэр1герь Кез1нде булардьщ да малдарын дэрыеген таныс жшт. Ол да салган жерден булардьщ уй-шпшц амандык- саулыгын сурап жатты. Ш ыпиген сэры: «Бул шаруашылыктыц neci - Еркен деген жшт» деп таныстырды. Жомарт ары-берйе коз жупртш: - Ереке, суды кдйгпщздер, суды? - дед1 кекешндепш ipiKneft. - Суды анау жерден шыгарганбыз. Журщ1здер, корсетейш, - деп жол бастады ол. К,ора-жайдыц он жагынан, ойпаннан су шыгарыпгы. 1цине денгелек бетондар койылган кудыктан ешкайсысы агып жатк,ан, иэ мвлд1реген суды керген жок,. Ермек казылган кудыктыц басына келш: - Биыл кудай салмасын, кектемп жанбыр кеп болды гой. Таудан аккан сел кудыгымызды б е к т п тастады. Енд1 к,айта казуымыз керек. Кудьщтагы сумей буыл ipi кара, уак мал суарылатын. 03iMi3 де ауызсу ретшде пайдаланагынбыз, - дед1 аягыньщ ушымен бетонды Teyin-Teyin койып. Жомарт тек турмай: - Енд1 малды кайттп суарып ж ураздер? Ержанньщ кысгауыньщ ер жагында су агушы едк сол жерден суарасыздар гой шамасы? - дедк - Жылда мундай кезде тартылып калушы едЕ Онда биыл су баршылык- Сол жерден суарып журм1з. - Б1з малдьщ барында ел iiuitieH орын тебейж деп, суы бар деген ауылдыц 6ipiHeH уй сатып алып, Keuiin бардык- Bi3 кеткен соц К,ыргызбай деген Kici алып калып ед1 бул кора-жайды. Ол Kici б1збен 6ipirin, жекешеге шыккан болатын. ©3ine тиесЕп койын алып калган. Уй-жай, кора-копсы, бэрш щ мурты ойылмаган кушнде калдырганбыз. Одан соц не болганын бшмедж. - Шаруашылыкты одан ары алып кете алмай, улкен улы ауылына кайтып кеткен коршедЕ Содан бул кыстау эбден талкандалып, устаганныц колында, ттстегеншц аузында кетш, уйдщ де, кора- жайдыц да ipreTacbi гана калыпты. - Обал-ай! Bi3 астык сактайтын жайдыц тобееш жацадан шатырлап, шып-шыргасын шыгармай, оган тастап кеткен едж. ---------------------------------------- 87 --------------------------------------------

кашпама дуние ысырап бодган десещзпп? Ондайын бытенде, 03iMi:i-aK бузып экететш едж кой. Не оган жок, не 6i3re жок- Торт бол Meai уйд1 айтсанызшы! - дед1 Молд1р унжыргасы тусш. Еркен сез1н кайта жалгады: - Мына терт белмел1 уйд1 6ip пешпен жыдитындай етщ, ез1м1з саддык. Кора-копсыны да ездерщ^з K epin тургандай, oopiii жанададык. Ад енд1, уйге Kipin, дам ауыз тнвдздер, - деп кедгендерд! ушне шакырды. ЦНлпитен сэры жана тана бойдактыц шайын im in шыкканын айтып, атына отырып, хош айтысып, кедеа шопанныц ушне аяцдады. Модд1рге табалдырык оттай басыдды. Табаддырыктан езгенщ 6api ботен. А}'ызгы бедмеш косканда бес бодме екен. Уй иесшен руксатсурап, барлыкболмеш арадап шыкты. Бурынгы белмелерге Караганда белмелер1 юшыеу. Аздап эцпмелескеннен кейш газдагы шай да кайнады. Эйед адамдардан 6ip ©3i болтан сон дастарханды ©3i даярдап, ш ай куйды. Еркеннщ эйед1 бададарымен аудан ортадыгындаты ушнде екен. Аптасына 6ip рет кедin, Kip-коцдарын жуып, уй-iiiiiH тазадап, нан nicipin кететш кершедк Кыстауга кедген yineyi уй мащлндагы бшк таудьщ басына 6ip шытып кайтпак бодды. Kopmi Кергмханньщ кыстатына баратын келж жоды жотадып, ш еп басып кетштЕ КершЕлер 6ip-6ipiHe oipHeme кыр, жотаны асып барушы едЕ Сод жодмен тадай жаяу- жадпыды конакка кыдырыстап, иэ, сотым сойысуга баратын-ды. Аязды, боранды кундер1 6ip кыста кырык шакты сотым сойылып едЕау. Б1рде оньщ мал коскан таныс-тамырлары, б1рде будардыц туыс, дос-жарандары ездер1 коскан ipi карадарыньщ ш ш ен сем1зш сойып экетш жататын. Кер1мханньщ кара торы эйел1 HacinxaH мен Медд1р exeyi жыдкы мен сиыр малыньщ imeK-карнын аршута эбден машыктанып адды емес пе? К,азан-казан суды ысытып адып, код-коддарына жукпай, аршитын кедш. Ердер жаты касапшы болып алтан. Согымньщ етш боршадап та беретш. Жыдкыньщ казысын усарымсактап, кара бурыштап, эп-сэтте айналдырып та ж1беретш едЕ Сотым iieaepi майды е тп капка садып, адтыстарын айтып кете баратын. Сод кездер буд кунде келмеске кеткендей... «Бшк таудьщ басына шыксац, кезщ ашылады» дегендей, уды мен куйеушщ соцынан ере шыккан Модд1р « б и т де, басы да осы болар» деп, д0 цгедектеу тастыц устше отыра кеттЕ Шаршап калгандай. К^ара саны ауыртандай боп, уЫдеп 6ipa3 отырды. Жомарт пен

Дэулет таудын басында айцайлап, жацгырык,гырып жур. Бул да орнынан турып, жан-жагына парады. Алыстагы ауылдар алакднда тургандай-ак. Теменде, уйдщ neci уйездеген к,ойларын e p ri3 in барады екен. Мвлд1р уй жак,ка карап турып, ем1ршщ 6ipa3 жылы осы жерде еткешн есше ту ар д ь «К^айран жастык, шагым-ай. Бес- алты жыл осы иен тауды мекен eTin, кен даланы емш-ерын жайлап, саф ауасымен ерын тыныстаган екенб1з... Жасгык,тыц жалынымен иен тауда сиыр сауып, курт жасап, ipiMiniK кайнатып, бие сауып, кымыз сапырыппын-ау». Крй багуга, ата-енесшщ 6ip жагына шыгысуга Жомартты ертш экелген e3i болатын... 0M ip деген агын су секыд1 екен гой...

АРП А Б И Д А Й АС ЕКЕН... Повесть Кэмпескеге д е й т К,ызылжар ауылында молдалык етДп, бала j окытадн Ысрайылдьщ жай-куйД коцдылау едД. EciK алдында уак j мал, ipi кара, жылкысы да бар-тын. Мал-мулю тартып алынып, ты- гырыкка тДреле бастаганда басыньщ амандытын ойлап, «бул жер­ дей кету керек» деп туйдД. «Жамандык керген жерщнен енбекте де кет» демеупй ме едД, бДрак, кайда? ApFbi елге к,ашып жаткандармен бДрге ДлесДп кету тДптД ойына да кДрмедД. «Ата-бабам, балаларым жерленген жердД тастап, безДп кайда кетемДн?» деп, ауыр ойдьщ жетепмен 6ip тунде косагымен керектД дуниелерщ буып-тушпл артынып-тартынып, кун шытыс жакка кете барган. Ауылдардан жырак, ешкшнщ кезше тусе бермейтДн, тДршДлДк ететш жер болса болтаны, ©лмес кундД сонда етюзбек. Шынымен ажал келсе, суйеп тутан жерде калсын. Ысрайыл мен КурДшбаланыц дуниеге келген ул-кыздары ше- шек ауруынан бДрДнен сон 6ipi кез жума бердД. Кене бесжке кезде- pi туссе журектерД шымырлап, куара калады, эрД умгг оты лапыл- дайды. Бул бесжте оньщ бес бДрдей ул-кызы беленДп едД-ay. Соныц 6api ажалдьщ тырнатына ДлДнбегенде, шуркырасып отырар едДтой. «ШекесДторсыктай улдарымызды кеп керш, койнымыздан жулып алдьщ. Bi3re кылар тэты кандай кысастытьщ бар? Ен курыса, осы 6ip жаманды аман кыда тер» деп, ауыр халде жаткан алты айлык Айхан атты кыздарын колдарына алып, мойындарына буршак салып, жалынып-жалбарынды. Жок, бул да кеп Kepimmi жарат- канга. «Мына жалтан дуниеге бекер келДп, бекер кететДн болдык па? Артымызта туяк калдырмай, б у дуниеден кете беремДз бе? Ей, Алла, естимДсДч бДздей бейбакты? К|ыз т у п й кызыл жунге зар кыл- дьщ той бДздД» деп, Айхан кез жумганда ечДреп, кез жастарын кел кылды. «Кудай бергеншен танбасын. Туяты бутДн тулпар, канаты бутДн суцкар жок, бул кайты тек сендердщ бастарычда тана емес. Алланьщ кечшДлДгДтарылмасын дечдер» деп, басу айтып, тараскан едД-ay, ел ipreci бузылмай турган шакта ауылдагы кершД-колач. «БДр бала-ай» деп зарлантан КурДшбала мен Ысрайыл умДтте- рш узбедД. Елден кетш, бак орнайтын мекен Дздеп бара жатканда, жол-жонекей еруактарта сыйынып, куран багыштап, тэу eTin, ата- бабалары жерленген бешт басына тунемекшД болды. Айнала жым- жырт. Шеп баскан, томпайган тебешДктердДч арасында кДшкене тебешДктер де корДндД. Мына 6ip ш епндеп Айханныч мурдесДн элД шеп баса коймапты. ЕрлД-зайыптылар эр тебешДкке 6ip жакын- дап, a h урып, кездерДне жас алды. 90

Бозторгайдьщ шырылы, кызарып барып батадн кун екеушщ ке- ыш сэл серпткендей болды. Туннщ кою карангылыгында эруак- 1рмен 6ipre жатканы eKeyiHe де коркыныш уялатып едк BipTe-6ip- е ол коркыныш сеймш , кудды 6 ip туган-туыстарыньщ арасында аткандай болды. ... ¥л-кыздары айнала сыкылыктап, шаттанып жур. Ата-анала- ы буларды 6ip жакка тастап кетш, кайта оралгандай. Олармен ауышкандарына булар да мэз. Ерекше бакытты куй кеш ш журге- !не тан калган К урш бала мумюн емес деп, шошып оянды .«Аста- ыралла, кулыншактарымыз б1здщ келгешм1зд1 6Liin жатыр-ау» еп, 6ip жагына аунап тусп. Кепке дешн ауыр ой жетегшде жатты. нд16ip сэт шепрткенщ шырылына кулак гурдь Дала уш оны уй- ыга кайта жетелед1. ...Би1к таудын басына ермелеп келед1. Терлеп-тепш1п, алга мтылады. Элi алые па деп, тура калып, таудын басына карайды. иыстау. Эл1 де ж уре 6 e p y i керек. Енд1 артына карады. Жарты сол сонында калыпты. «K epinreH таудын алыстыгы жок» деген, ,аз1р-ак басын булт шалган всем де бш к таудын басына шыгамын» ien алып-ушып келед1. Аягы ауырлаган сиякты ма? Ж ок элде иаршайын дед! ме? Енкейген куй1 уш ю р тастан устана бере, од йр жыланныц аягына оралып алганын керд1. Сактай кер, кудай! Нагып ала ма деп коркып, аягын cLiiKTi. О л тусер емес. К,айта, коргалаган куй1 мойнына оралды. «А-ah» деп шошып оянган чур1шбала Tyci екешне тэуба erri. Тан да рауандап атып келед1 жен. FlicciM^aciH айтып турган ол ep in e туе керген1н, тус1нде 6ip нубар жылан аягынан ермелеген куй1 мойнына Keain оралганын штты. Сонда Ысрайыл: - Ой-пырым-ай, э, бул 6ip жаксылыктын нышаны екен. «Жаксы ■ус - пайгамбардын кырык алты сыйынын 6ipi» дептт гой бурын- ылар. К,удай буйырса, 6ip тукым калады екен сочымызда. Будан сей1н зарлаганды кояйык, - деп тэубасына кел1п, одан api жол жу- зуге эз1рленд!. Агайын-туыстан ажырап, ауылдан узаганда, тапкан мекендер! Жаналыктын мачы болды. Мунда 6ip орыс мужык кемгпр!мен ку- нелтш жаткан. Булардын ею ауыз уш бар. Одан алысыракта есю 6ip ауызды корасы тур. Артынып-тартынган, колдармпда агаш 6eciri пар екеуд1 Kopin, танданган-ды. Мэн-жайды укканнан кейш олар буларга уй манындагы корада туруларына руксатын берд1. Ерл1-за- иыпгылар iiui-сыртын сылап, адам турарлык баспана жасап алды.

Ысрайыл орыс корнламен араласа журш, агаштан кереует, сере жасап, ушне юрпзш бергенде, Курпибала балаша куанды. Ол ке- реуетке керпесж жиып, сереге ыдыс-аягын ретгеп койды... Айдар етш, жылга жуыкгаганда расымен де 6ip ул бала дуние- ге келдк «О, кудай, саган ризамыз. Ец<ц муныц eMip жасын узац кыла гор» деп жалбарынды eKeyi. Олар улдарыньщ eciMiH Мамет деп этап, азан шакырып койды. Bip белмел1 уйдщ iuii куанышка белендк «Балалы уй - базар, баласыз уй - к,у мазар» деп бекерге айтпаган гой, кундактаулы сэбидщ шалыктап кулгеш, ана коюре- пн !здеп жылаганына кулдьщ урды. - О, К,удай, бергеш ад кеп керме! Кулдыкгкулдык, ботам! - деп тырбандаган улын узын бойды, капсагай денел1 эке а ею алаканы- на кондырып, K03iHiH киыгымен карап кояды. Тура карауга батыл- дары бармайды, «Ke3iMi3 тиш кете ме?» деп коркады бэлюм. Ку- ршгбала жас нэрестеш enri колдарымен xeTepin алып, кене беакке белеп жатгы. Нэресте аягын апыл-тапыл баса бергенде, жан-жакты ашар- шылык жайлай бастады. Саби анасынын кеюрелн жулка тартты. Сут шыкпаган сон анырап жылады. «Ойпыр-ай, Алла, сактай гор жалгызымызды» деп ата-анасы бар тапцанын улынын аузына тык- пыштады. Тышканньщ ш ш казып, дан жиып, табага салып куы- рып, оны талк,андап, талгажау erri. Kepuii орыстын 6ip орнында туратын комбайнынын манайыи торуылдап, сабанын сыюп, дан тердь KepniiciHiH уш eniKici бар-тын. Ешюлерш сауып бола бер­ генде, Курш бала тем1р курешкесш алып барып: «Сут берйнзпп. Балам аш» дедк Басындагы орамалын алкымынан тартып байла- ган орыстын тарамыс KeMnipi жактырынкырамай, «давай круж­ ку!» деп, толтырмай сут куйып бердь Курешкедеп сут eMip бойы жетепндей, барынша асыгып, уйге юрдь Аш курсах болса да 6ip сэт алачсыз ойнап отырган баласын шак,ырып, касьщтап бердь Yш-терт касык жетедь Е ндтсш тусге, кешке талкан шылап бере- дь «Туспк eMipiH болса, кешттк ас жи» деген, мойындарына дорба асынып, баданы аркалап, масак теруге шыкты. Жаз жачбырлы бо- лып, астык та, ш еп те б т к шыккан сол жылы. Астык орылып, 6ip уыс бидай калмастан еюметгщ камбасына куйылган. Будар алтын уя мекеншен сонау алыстагы ацызакка кетш барады... Анызга дешн айнала б т к ескен кал ын шеп. «Тез-тез т е р т кай- тармыз» деп ойлаган К урш бала жещл куртешесш шешш, улы­ нын асгына тесеп, су 1шюзд1, колына 6ip уз1м нан усгатты да: - Осында отыра гой, кулыным, козгалма. Bi3 каз1р келем13, кеп дэн екелем1з, - дед1 де ездер1 ары карай Kerri. Масакты дорбага сала берген exeyi узай берд1, узай бердь 92

Мэмет жан-жагына карап, колына устаган 6ip жапмрак жука |нды угле жеп отыр. Орнынан турып, эке-ш еш еаш ч сочмнан |рмак болды. Аягы шыккан бала 6ip орнында отырсын ба? К,алыц luen аягына оратылып, кайта-кайта кулаганына карамастан, апыл- апыл басып кетш барады. Bip уакытта шелдеп кетш: «ап-а-ау» дауыстады. Еш им жауап бермеген соц шынымен жалгыз танын б м ш , бакырып жылады. Кез1нен аккан тарам-тарам жас жуып кетп. Жылап-жылап, келеа кулаган ж ерш е етбетшен jrycin, уйьщтап K eiri. Аузы кургап, ш ел кысып оянган ол жан- ;агына карап, тэты бакырып жылады. Орнынан турып, басы аутан [жакка калыч ш е г т ч арасымен журе бердь К,анша жургеган ш илсш, шаршап, ciaeci каткан соч, кулатан жершен турмады. Бук тусш жатыр. Ачыздаты эке-ш ешеа естерш жиып, бар жигандарын Mice ту- гып, кайтпакшы болды. Ж ол-женекей келе жатып, алып шыккан 5ip-6ip уз1м наннан жеп, су imTi. «Масак Tepin, oipinaMa уакыт жу- pin калыппыз-ау, балам уйыктап калды ма екен?» деп, Kypimoaaa баласын ойлап келедь 0 3 i ычкылдап кояды. Ауруын epiHe бьадр- ‘ келмед! ме, оньщ сочынан 1лбш-салби бердь Масак Tepin, узап кеткен олар баланы отыртызып кеткен орыннан ездеpi адасты ма, кальщ шепт!ч йшндеп баладан кез жазып калды. 0 p i ж упрдк6epi жупрдк бала iaiM-кайым жок, кекке ушкандай. Астапыралла-астапыралла! Улым, кайда-а-сьщ? Мэмет! Улым! - деп, eiceyi жан сала 1здедк Айкайлай-айкайлай, дауыстары карлыкты. К,алыч meriTin imiH ары кездк6epi кездк Жок- Буындары д1рыдеп, сейлеуден калды. Эл-дэрмендер1 курып, ecTepi KipecLii- шыгасылы болды. Отыра кеткен олар 6ip-6ipiHe карап: «турайык, 1здеюк» дегендей, ишара быдерш, 6ipa3 тыныстаган соч кайта гурды. Айкайлай бердк1здей бердк.. Кеш те батты. EKeyi кудерш узер емес. Сонда да болса Ысрайыл: - Жур, уйге кайтайьщ. Буйырмаган бала болды бул. Мачдайымызта жазганы сол болар. Кайтем1з ендк жур. К,удай шешектен сактап, осындай жазмыш жазган екеч де, кайтешк ечдк - дед! иеп селкмдей. Ана ж уреп сыздап: - Жок! Жок! Баламды таппай мен уйге бармаймын, - дед1 OKinim н ашуга булыккан Курпнбала. Айтуын айтса да, лр!дей кез жазып калган баласын айдалада калдыруга батылы бармаган Kyiieyi кайта 1здеуге Kipicri. Асказан кургыр аш итше улып ол тур. Журуге дэрмен калмаган. Тас карачгы орныкканша 1здей берген олардыч амалы таусылды. He6ip жаман ойлар 6ipiHeH соч 6ipi кылтиып келе бердк Курйибаланьщ

Keiiiiiri кеадер! кынкыл-сынкылы кобейе берген. Жер кониина берген алты сабидщ кушп ме, алде тосыннан келген алдеб1р ауру ма, airreyip куниен кунге mere берген. Eiwi мше, Мзметпц кушп косылды. Кудайга жалбарынып жатып, K03i iainin кеткен ол туе Kopin жатыр. Цалыц шептщ араемпан улын кордг «Апа-ау» деп сыцылыктай кулш, арсалацдап жупрщ жур. Будар устамац боладм. Ол мэз болып, жетюзбейдг «Мамет, улым, й з сеж жогалтып алганбыз. Енд1 ешкайда кетпейсщ гой, иэ» деп капсыра кушактагандам болды. Уысынан шыга женелген ол еркелеп, буларга жетюзер емес. - Улым, кулыншагым, 6epi кел, - деп сойлеп жатып оянды. Тан бозарып атып келед1 екен. Орнынан турып: «Кулыным-ай, жарыгым-ай, (з-тузаз кайдакетшкалдыц?Элде, алде пт-кускажем болдын ба?» деп K yoipaen, козшен ащм жас ыткып шыцты. Epai- зайыптылар im-куса боп, алакезчмде жок 1адедь Туйык мшезд1 Ысрайыл Kopinicine айтып, 1здеуге кемек сурауга окталды да «Эй, мына заманда ш имнщ жайын ойлаган? Буйырган бала болса, табылар» деп райынан кайтты. «Е, Алла, жолымызды оцгара кор! Жалгызымыз табылып, кушагммызга кайта оралса екен» деген беймаза ой екеуш де алга жетеледь Айкайга басцандар болшш, эр жакка кетп. Бупм калайдаTipi болса озш, oai болса елтн таппакка беюнген олар жапушыра 1здедь Калын шоггген аяк алып журу де оцай емес. Етепне оралган шоптен cypinin кулаганына карамастан, улынын атын дауыстап, жан-дэрмеж калмаган ана байгус алдынак уды шыга келердей, алга жылжи бердг Жан-жагына алактап, 6ip уакыт тын тындады. Улынын дауысы шыгатындай ма, калай? Жок. Жылаган дауыс емес, луп еткен желмен сусылдаган шоггпн yHi екен. «Жаным, балам, аман болшы!». Тагы cypinin жыгмлды. Енд1 туруга шама жок. Ынкылдап, жер бауырлаган Kyfti жата бердк Ол езш кайтып турмастай сезшдь Журеп каре айрыла жаздады. Енд1 жшкене дамылдайды, сосын, сосын... кайта турады. «ИИркш, канатым бар куска айналсам, тобеден карап, тауып алар ем улымды!». Эл-дэрмеш курмганына карамасган, жок !здеп журген Ысра- йылга анадайдан кара кориздй Жан ушыра жетш барып едк уш- торт адам анызга жетпей кулапты. Барбиып icin кетштк «О, куда- йым сактай гор!» деп кейш шепндь «К,ой муным мусылмандыкка жатпас. 03iMде KOMyci3калмайын. Е, Алла езщ жар бола гер»деп, колымен ацыздыц борпылдак топырагын каза басгады. Bip-6ip- леп аяктарынан устай суйреп, белуардан казган керге жаткызып. 94

ктыусплерше уйш тасгады. Сосын ттзе бупп, белпаз жан- ;ранбагыштадыда турып кетебарды. «0л1лерден корыкпау ш каскырдай жалацдаган-прЬкрден абайлау керек» деп ку- келедд. «Кулыным-ай, Кулыным-ай! CeHi де кудай кеп корд! гузаз жогалтканша, кдлымыздан-ак, алып кетпед) ме?!» деп улан eTin карады жан-жагына. Жуз1 куарып, капсагай дене- Iтартып кетнгп. Аштык пен умггаздпс билей бастаган оныц Hiperiin, катулапып кеткен. гас тебеде тур. Куршгоаланыц басы айналып, журеп ай- Кускысы кел/ij. Ауызы Ke6epidn кеттптт. Жанына байлаган ктеп жылымшы тартцап Судан уртгай бердг Юшкене элден- оолды. Шынылдатан кулагыда ашылды. Тым-тырыс. Орны- >абергенде, кулагына ыцырсыган элдеб1р дыбысесплгендей Журесшентургаибойда каттыда калды.Тагыда ыцырсыган ■1, элде шептщ... жо-жок, бала уш! Журеп жарыла жаздады. !, улымсенбгац, кайдасыц?»дед1сыбырлай. Даусы карлыгып ы. Бар купли сала «Мэ-мм-етг!» дед1 де орнынан ттзерлей >т, шетт колымен ысыра, дауыс шыккан жакка ецбектедь :рган жерден бес-алты кадам кун шыгыска карай журш ба­ ст у ет жаткан улын кордь лам! Бармысьщ?- деп былк-сылкеткенулын кушактай алды. днабасып, айналыптолганабердк Кеудеандежаныбар сияк- зына су тамызды. Аузы кургап калган сэби суды жуткандай Куаныштан журеп кареайрыла жаздаган анасы: iiuepiH бар екен гой, кулыным! Керепн жарыгынбар екен, - ■ынасутамыза бердк Енд16ip сэт: , oepi кел! Баламыз табылды! - деп айкайлайын десе, даусы ) шыкпады. Куйеушщ кен даланы Ke3in, кай туста жургешн !сдг ¥лын KGTepin, акырын аяцдай басып Kepi кайтты. Суйре- 1ягын6ip басып, eid басып келе жаткан ол улыныц аман-есен анына кудайга мыц да 6ip тэубасын айтты. Жургеншен де- Иыкеп. К,анша уакыт еткешн им бысш, atiTeyip уйдщ Te6eci iiw-ay. EciK алдында баласын кушактаган куш отыра кетп. мсак, уйге жегпк. 0Keci байгус ацырап, дала кезш жур-ау» | пганысоледк тулабойы муздап, калшылдап кетп. Улынуй- 1ецкесше жаткызып, 03i уйге ирдь Курешкесш алып, керпп- пе бармакшы. К,ызуы котерыш, 6ip кадам басуы мун болган | )аласы ушш керппеппц уйше жетш жыгылса арманы жок. ктыц кектемде азын-аулак жерге салган картобын жагалай uni, 6ip турып келе жатыр. кыкбейсауат адамдар Kipin кетер деп, кун/цз-тушeciriH юлт- ырады. Тыккан-пыккан, жиган-тергеш болуы керек, тонап, 95

ел'прш кетед1 дей ме екен? Есшн какканда, терезеден сыгадай ад- j раган орыс кемгпр Куршбала екешн ганыды. Ko3i шущрейш, ад. ракошкьгл тарткан коргшашн ускынын керш, ацтарылып калды. i Кур1шбала оган курешкегп устатты да табалдырыгына сылк етщ i отыра кетп. Ke3i карауытып, есшен айрылды. - Батько, иди сюда, - деп шалый шакырды коркып кеткен кемгпр. Уйдем шыккан мужык: - Ой-ой, бул Исрайылдьщэйел1 гой, - деп орысшаладыда: - Бар, су экел, тез, - деп буйырды. Еке\\з ауызына су тамызып едЕ ол есш жиды. - Ан-даба-лам жа-тыр. Су-ут! - дед1 олернш жыбырлатып. Орыс KeMnip курешкеге сут куйып, орыс пепине nicipUren жарты белке кара нанды устатпак болды. Оныц жетюзе алмайтынын керш, 6ipeyi суйемелдеп, 6ipeyi сут пен нандыалып келдь Кур1шбаланыц1 денеа кушп-жанып барады. Орыс кемгпр балага аздап сут imici3/U. Сут iiiiKeH сэбид1н бел 6epi караган сиякты. Ал жуз1 куарган Курнпбала сулык rycin жатып калды. Мужык Кур1шбаладан «Исрайыл кайда?» деп сурады. Кур1шбаланыц айтута шамасы келмед1. Бул кезде кеш те батып калган. Мужык уй мацайыпдагы тебеге шыгып, api-6epi карады. Ешюм Kopiii6e/\\i. «Мыналарга не болган?» деп ойланып, 6ip уакытка дейin алыска кез жупртумен | болды. Ысрайыл карангы тускенде уган тапты. Анадайдан уй жакка карагыштап келед1. Не улын таппай, онымен коса Kypimfiaладан коз жазып калган ит -прлтне нашлет айтып келед!. «Жаман айIпай, жаксы жок, eKeyi де келмеген болса ше?» деп ойлаганысол вд1, иманы зэр туб1не кеттт. Кеудес1нде иманыбар мужыктыиafteai бурыштатурган каптьщ | Ty6inei16ip кеседей куырылганбидайдан атала жасап койды. Олар I да KopuiiciHiH ауыр халin айгпай-ак ryciHreiweii. Шикылдай eciK ашылып, соцынан каран/гаган Ысрайыл коршдк Сыгырайган шам жарыгымен уй-iniine ушлд1. Мужыкорнынан турып: - Саламат па, Исрайыл? - дедг Ол ynci3 колммусындыда торде жаткамекеуге каран: - К,удайга niyKip! - деп отыра Kerri. - Бар екенсйгдер гой, - дед!, ' не жыларын, не куанарын б1лмей. Кемгпр оган атала куйылган ыдысты усынды. Уй-ншнде тыныштык орнады. Ол отырган орнында сыпылдатып, аталаны imin алды. Ар жагына ел конгандай боп, злареп калды. - Рахмет. Кеп рахмет!- дед1суйыкаталанындоMiаузынан кетпей. Мужык оган Курйнбаланын катты сыркат eKenin, кызуы KOTepLiin, ас iuiriereniH, сэбид1ц талыксып, уйыктап жатканын 96

йтгы. Журелеп барып, улынын белые уныд1 «рас айта ма?» егендей. «К,улыным,барекенсщгоп»леи мандайынамжскедг Eiwi йелшщ колын устады. К,имылсыз жаткан Кур1шбала бул OMipre 1еген екпесшщ кеп екенш тек ко:»не гана жасыргандай. Ушкыны пне бастаган коз жанарымен куйеуше караган ол б1рдеце айткысы :елед1, 6ipaK айта алмады. TLii байланып калыпты. Кешнп кезде уруы мендеп, кушиган кур сулдес1 калып едЕ бутан кешеп мен >упнп жанын суырып алардай KacipeTi косылды. Тан ата Кур1шбала ты тартпастан кезш жумтан боны о ;униеге аттанып кете барды. Шолак, дуние-ай, артында калган soc муцлык'гы к1мге сенш калдырды екен? «Ит лрлж кешкенше, >сымдурыс болар-ау»дед1 ме, олде «коптен калган 6ip жалгыздын >уыртпалыгынкетерш кетейш» дед1 ме екен? Сабылып 1здеген улы табьыып, кудай коскан косагынан лнрылып калганыкорген тустей болды Ысрайылга. Iiui канжылап, еплдь Кергшсшщ кемепмен акым казып, жарын жер койнына гапсырды. Tipi адам лршышн жасауы тик. Мамет те анасынан айрылып калганын сезетшдей, жан-жагына карагыштап, o3ine ыстыкжанды 1здедь Экеа оган: «Артымнан ергенку жалгыз! Сенщ кунщнеболмак?Зобаланазболгандай,анандаартынакарайламай кете барды. Сет мен MeHi KiMre ceHin тапеырды? Мандайынньщ соры бес ел1 болатынын кайдан быейш, шырагым-ай! Анацнын умтн кайпп канаактармын? «Ер жетш, жшт болганынды керсем, арманым жок» деупп ед1 гой, маркум анан» деп журеп езые, куч1ренд1. Алда кылышын суйретш кыс келедь Артында i3i болып калар сэбиш калай жетюзбекпи? «Жэ, жетер, 6api Алланьщ колында. Улымды кайтсем де жетюземш. Ку жалгызды калай да аман-есен киын-кыстаудан алып шыгуым керек» деп, ол езш осы ойга эбден жектт. «Кун суытпай турганда сонау Ерюн ауылындагы анасыньщ бауырларына табыстауым керек пе?»деген ойын мужыкка жетюзш едъ ол: - Дурыс деп шешсен, сонын онды болар. Менщ кек есепмд1 MiHin барарсьщ. Кдшан журмеюшсщ? - дeдi. Ысрайыл кезше жас | - Ертеч журемш. Аман болсам, кайтып оралармын, - дед! мун- дыжузш Ерин жакка бурып. Ертенше куырылган бидай салынган дорбаны асынып, Мэметш аркалап, KepuiiciHe келдк Мужык кокeceKTi жолга оз1рлеп койып- ты. Ол Ысрайылды карсыалып: - Кемnip, экел жол азыгын, - деп дорбага салынган тушншекл устатгы. 97