А.Жүнісов Ақжелек

булар кайран калган сайын калжыиын каулата туседк дэу шептщ iiuiHeH еш »tepi кершбесе де, кызыл тЫ сар- нап журген жезделерк— Мендей алыпка THin журген жудырыктай апайларык да журек жуткан. Туншыгып елем деп ойламайды езк Карганык уясындай гып кетер- ген ш ебЫк кейш-ай!.. — Жылы шептщ арасында жаздан елмей калган ма- садай ызындауы-ай мынанын!— деп, буган келгенде ез- дершщ аркаларындагыларынын бэрш жиса, Кудербай- дшше жетпейтшш керш агайынды 6eceyi канша айтка- нымен мойындап калады штершен. — Менщ аркаммен журген адам гой. Эйтеу1р, итпек- пен. Сендер осынын ececine бола мен1 тебелерще кетеру- ге мшдегпсщдер!— деп, балдыздарынык бул мойында- ганын б1ле койган Кудербай кокилана калып ед1 6ip KyHi. — Апайды сагынып ойга кашкан епздей енкекдеп бара жатканында, Ыргайсуаттан калай кайтканынды есще ал сен! Ендк апайды туншыктырганды койып, жаза бассан тура атыласын!— деп балдызДык 6ipi шеп­ тщ шшде келе жаткан жездесше TeMip айырдын yuiKip сабын нукып кея калды. — Эй, дулсйлер-ай, се!|дерден ол да шыгады. Кап, кезщде бйлгенде...— деп, екЫ п келед1, езш мылтыкпен айдап баргандардын тонаушылар емес, осылар екенш енд! тус1нген Кудербай. KY НАН БАЙДЫ К КУДА БАИТАЛЫ Лек-лек, жш-жж болып тур жер кайыскан калык журт. Ke6i ат устщде. Осы элгшде гана жер-жердщ ез!- нен арнайы Т1плген кшз уйлерде сэры кымызды ciMipin, 6ip-6ipiHe дес бермей ата-бабаларын' салыстырып, энп- ме дукешн курып едь Бэйге келетш уацит жакындаган сок дурлже аттарына ж уп рк™ каптаган камшылылар. Мына 6ip ат устшдеплер осылардык алдымен улпрген- Aepi гой. Орталарындагы обадайы — керейдщ умрдайы Карабай. Таскуйтщ аталатын алкап аудан орталыгынан кеш жер болганымен, той десе ку бас домалайтын думай Fofl 6yriH. Атты-жаяу келш жатыр жан-жактан. Туйенщ мойнына шешн мшш алыпты балалар. Жазыктагы кегалга лплген ак уйлер айдынга конган калык аккудай жамырап отыр жалпак жазыкта. 100

бзен жарасынан казылран жер ошактардагы тайказан- дарда nici анкыган жылкы eTi, буы буркыраган мэнт1, палау 6ip ауылдын аймагындай жерде (iip-ак пысып жа- тыр. Кекешстщ алуан турлер1 араласкан уйгыр куыр- дактары тусынан еткендерд1 тушмртпей, тамсантпай ет- юзбейдй Журттын танертеннен 6epi буларра мелнмегеш жок- Мундайда ат жалында да азды-кепт1 желж бола- тынындай, кымызга с1лейin, аска тойып алган адамдар, ете-мвте казак жары сэйгулжке мжген сок тыныш тура ала ма. Сонау квз квр1мнен бэйгенщ алды белг! 6epin едк жакагы аттылар тен1зше толкып дурмдей бастады. Казактын ypaHFa басатыны да MiHe осындайда. Осы ка- з!рд1н езжде де ауыл-ауыл болып, еш'ге белже калды. Кепбайдык Квкшагыры алдыдапл деп наймандар жагы, Далбактын Кердауылы деп керейлер дурклдеп ед1, булар не 61лin тур дегендей «Эл1байдын Kep6ecTici* деп шала казактын жыртысын жыртып сарттар да 6ip дурл1гш алысты. Ешк1мге ун коспай 6ip шетте жападан жалрыз туpFaH Кунанбай гана. Бул ел арасындары аз FaHa най- маннын жалан твс, жалан аяк кедейй Касында iuiTepi- нен шыккан аксакалдары — карадай каскыр соккан Kacincci мен келшшеп Кулше рана. Жалрыз турган Ку- нанбайдыц кыл куйрыктыдан бул румырында мандайы- на 6iTKcni жалрыз кула байтал едк Соны emKiMre акыл- даспастан 6yriHri бэйгеге калай косканын 03i де бжмей дал урып тур Mine. Ат жалын тартып, кара жерд1 басканнан берi кара каска кедейлжтен квз ашпай, квзге турткк жасканшак болып вскен жарлынык бул пэниден керген Kepeci аз болрандай «С ен т денщ сау ма? Байгеге байтал коскан- ды кай ата-бабаннан керш едщ?»— деп касынан вткен- дердж 6api 6ip-6ip 3eKin етт! осы элпнде. «Жузге тарта аттын арасында тапаланып елее, ертокымынды аркалап кайтарсынЬ— деп Keft6ipi кай-кайдары заманакырды yflin-Terin едк Кунекеннж денеы какбактай женждеп, бул галамнан гайып бола жаздап тур барган сайын. Журттын осыншама дурлжш турраны ак суыртпак- тай рана шан. Бэйгетвбеге карай тартылран Канжолдын уетжде ирелендеген ж ж 1шке тозан ен алдынры аттын белг1с! болранымен, онын не Кекшагыр, не Кердауыл екен1н кандай сэуегей болса да бжу киын. Bipan, амал канша, эреке мен рушылдык пешенесже жазылран, дуа тимеген казак карадай кактыгысады осындайда. Дауыс удеп, камшылар кокандай туштандап, бетеге сакалдар желп-желп етед1 желжкен сайын. Сары сырралы, бар­ 10]

мак epiMfli, bipFaii сапты узын бипнктер жанжалга жа- ралгандай ашулы алакандарда секен-секен. Кебеже ка- рындары ердщ алдынгы касынан аса жалпиып, шой шуйделер1 бьпем-бьлем болып катпарланган алпауыттар жары тым кеудели вйткеш, юиз ю м д т болса, бшек сонык1 болатындай бэйгенщ Ke6i осылардЫ Fofl. Сынар айыл жарлыдан Кунанбай FaHa. Буда ун де, умбет те жок. Алласына жалбарынып жападан жалгыз журт ка- раган шаннан кез жазбай карап кана кояды. Арада му- рын болмаса eKi кез 6ipiH-6ipi жеп коятын алты аламан- ньщ арасында тур G3i. Б1рте-б1рте элгшдег! суыртпактай шан тутшген шудадай комактанып, соны ipKec-TipKec, уздж-создык жалгаса бастап едй аттылардыц алды ой- кастап, арты аталарынын атын этап уран шакыра бас- тады. Bipi кылан, 6ipi баран, 6ipi 6i3fliKi, 6ipi пэленшеш- Ki деп дур-дур етедй Аттарынын устшен- ушып кете жаздайды Kefi6ipi. «Экеншн басы сенш >‘деп, 61зд1К1 дегендерге кейб1реуле- pi тап-тап береди Эл1бай сыкылды ат жандылар сакалы- нан алты тарам жас aFbin жылап жур журт iuiinae. Бэй- reHin алды жакындаганымен аттын Tyci эл1 анык бшнген жок, 6ipaK дай-дай боп белшш алган казактар жагы куздщ кара дауылындай дуршдеп барады барран сайын. Аттылардын алды — аттын карасы анык бшнген- де айкайра басып, уран шакырысып эр жердей камшы yfiipice бастады. Ас пен тойдагы бэйгеде ecrin 6ip бет жыртысып алмаса мшездершщ KipHeci жазылмайтын дала халкына бул уйрешшкп эдет кой. Такымы атка тиш, аузы кымызга тисе, TinTi ecipin алады. «Бэйгетебе- нщ» айналасында сендей сорылысады аттылар. AcnaHFa ыстык шан кетершдк Уздш-создык болып, бэйгелер де келе жатыр-ау. 0ркеш-еркеш, бунак-бунак шаннын арты тым алыста жатыр. Аттарын танараны аталарынын атын этап, нарыз ypaHF.i — сешмд! кушке басты, аттын алды келе бастаранда. Устшен тер жанбырдай жауран Эл1байдын Kep6ecTici мен Кепбайдын Кекшарыры ipaec-TipKec келш едй тер- TiHmi болып Кунанбайдын кула байталы жеттй Бул раламда ем1рьн аншылык пен саятшылыкка ар- наган Эл1байдын ат жандылыры соншалык едй Кербес- TiHiH шашасынан аккан термен бетшдег! кез жасын ара- ластырып жылап жур, кулш жур атын айнала кушып. Басында 6ip куырдактык eTi жок euiKi бас, кунан жал, орак ауыз, салпы ёрш, куйю денел! рана ед1 кула байтал. Ауыл арасындагы той-томалакта exi-yiu рет лак 102

алып кеткеш болмаса, мунын муншама санлак екешн Кунанбайдын e3i де осы бупн б ш п отыр. Bip neci Fana емес, дуйпм халык кайран кап жур. Bipeyfli 6ipey KaFbin, лек-лепмен агылган журтка куда байтал сырлыдай бо- лып кершд! ендь «Канатты жылкы» дест1 Kei\"i6ip бмпш - тер. «Fa3ipeii Ралидын тулпарынан калган туяк болар» flecicTi екшип 6ip сэуегейлер. «Бул акнайманнын бэйгеск 6aFt>i»,— деп, аталарынын атын Kacixe де айкулактана атап тур кула байталдыц касында. Он беске келш, отау Heci болганнан 6epi аркасы ащыдан, аузы жасыктан жауыр болып келе жаткан Кунанбай буны элпндеп Кдрабай умрдайдын бес жуз койын жыл он cKi ай 6aFbin, ет-мандай TepiHe алып ед! былтыр. Кула байталды кергенде бармагын TicTen, iuii удай ашыды уюрдайдын. Кызыл тысты тымаплиын те- 6eci жауыр жылкынын шоктыгындай шуркылдаган Кунанбайга карап, езжщ барлык бак дэулет1 cii.ii осы кедейге ауып кететшдей ырымдай калып едк 03eri ер- TeHin кете жаздап, жакындай алмай жур анадайдан. Арада аз уакыт е т т бэйге таратты тебе басы. Алдын ала белпленген белд1-белд1 жоралар бул жолпя бэйгеш дау-шарсыз таратты. Кула байталды KaciKe ерекше дэлелдеп, ymiumi бэйгеге етюздк Ecirinin алдына курак керпетн бетшдей гана усак, ат арканына кула байтал- дан баска кыл куйрыкты б1тпеген Кунекен бэйгеге eni 6ecTi, 6ip кара жамбы алып ушне кайтты, той тараган сон. «Байтал шауып бэйге алмас», дегенд1 категе шыгар- ды тараган халайык. Жет1м балага 6ip кулак су тиген осындай молшы- лыкта жутап журген Кунанбай гана едк Бунын да тут1- ni тузелдк Bipece ауыздыкпен жагаласып, ,6ipece айна- ласына уыс-уыс ак кебж шашкан кула байтал аузын арандай ашып, ала кашканда TinTi шалкалап алады каз1р. Шенджер узенп кундестжпен, байлар бэсекемен етюзш жататын тойлардын б1рнеше бэйгесш алып ед1 былтыргы тойдан кейин. Малды мал тауып, дур ете TycTi кула байталды Кунанбай. Кырык найза кара лашыгынын Teciri тун бетшде ас- пандагы жулдыздардан да кеп ед!. Бунын y3iriH, тунд1- riH жаналады. Конакасылык усак малдын басын кура- ды. EKi-уштеген сиыр да бар. 0piM-epiM KHiMHin шшде

журсе де, аса еши жэне жас ед1 келшшеп. Желб1р сал- FaH ак кейлектщ сыртынан кынай бел пулш камзол киш, басына ак бертпе салы ораган сон, бетшен Mepi тамып, TinTi ертешп Kerri. Жауыр аттык шоктыры куса- FaH кызыл тысты ecKi тымагын Кунанбай да куртты. Жазда елт1р1 6epiK, кыста тулк1 тымак каз!р. Койшы кезшдег1 ак таякты да еркке лактырды... Бул кунде Kemeri помещиктчн жалшысы да, байдын койшысы да емес. KafliMri коныркай шаруа. Басындагы 6ip рана Kayin кула байтал. Санлактыгы аймакка таралып кеткен бул жануарды кейб1реу сат деп келедк Kefl6ipey урлап кетем деп со- нау Майлы-Жэй1рден келедк Кезшен таса етпеу ушш Кунекеннщ де eKi кез1 терт. Кунд13 api юсендеп, api ар- кандап колдан шырармайды. Тунде 6iTey KOpaFa камап, eciriHiH алдына e3i жатады. Булар калыс адамдар. Ку­ ла байталга кызыгатындар FaHa. Ал, бэйгелер1 той-ду- манда Кула байталдын шанын капкандардын штержде елш жаткан кара иттер ез алдына. Олар кыбын тапса, елт1руге бар. ©йткенк бэйгенщ табысымен кун кору, баю да казак халкында 6ip каст. Ел шшде бута басын сын- дырмай малра суйенш, ортан колдай eMip суретшдер аз емес. Кунекен осылардын тобына енд1 косылып едк 6i- рак етегше жармасушылар кебейш келед1. Егер кула байтал ат болса, Кунекен буйтш киналмас та едк Бэй- генщ езжен кудерж узген ара агайындар, жекжаттар болашактагы кулынга «куда туссек» дегенд! шырарды жакыинан 6epi. Балаларга кейлек TiKKi3in, KaciKeHiu e3i де бэйбшесж ж1бер4п отыр. Онын устже кула кулж осы биыл бестен алтыга бет алды. Сонан 6epi бул неше рет кулындар ед1, 6ipaK даусыз каламын деп yflipre жо- латпап ед1 Кунекен. Аягынан келген б1рлгжарым ай- гырларга да жолаткан емес. Жуйрж аталганнан 6epi сулымен багып, кулындатпауга штей бекЫп едк Араша каптаган агай ын айткандарына кенд1рд1 акыры. Колы жеткендер бэйгеден белг! беретж кулынга ка рамай, алгашкы телд1 езже алдын ала бэареледк Кей iHriAepi мунан cohfm кулындардын «елт1р1сж» етмзем1 деасж жур. EHfliri мэселе, жылкылы ауылдардын ай рырларын сынау. Келденен еткен кекшолакка кор кыла тын екжщ 6'pi, eri3fliH сынары емес кой кула байтал. Oj тунде белек жусап, к у к ш 6ipre жайылатын куланда! белек жаралган эйг1лг бэйге. Сондыктан да Атажанны Эбджэр1мждег1 керайгырды, Далбактагы шубар айгыр ды тапл баскаларды баска урып санап, таразымен сал 10+

мактау керек. Сонда рана каска айгырдан каска кулын тумаса да, тобел кулын туады. Кулын кумарлар осы сыкылды эр алуан эдгстерд! ай- та келш, ен акыры кула байталды жылкы KiHAiri узмме- ген, уМржен Эл1байдык атакты кер бестчсшдей бэйге шыккан калмак Мана байдын Талдыктары жылкысына anapyFa кел1сть «Карабайдык жылкысы Кубынык кумын кыстайтын. Кула байталдын экеа кулан. Акыр бел буран сон куланы сол кумFa апарып, 6ip жаз жатындаршы!»— деп кейб1- реулер ез бетже лакты. Бул ем1рде осыдан езге жумыстары жоктай болып журген осы 6ip тобырдын етектерже cypiHin, сонау ит ар- касы кияндары алыска кула байталды кыз таныстырган- дай жетектеп баррандарына кез1 кермеген ю сж ж сенуй де кнын. Булар ушж бул жур1с ен жуйел1 болашактын luepyi. ©йткеж, кула байтал айрырра шырып, онан жуй- piK туса, барлык шырын терт-бес жылда артырымен тв- ленш тур. TinTi кулын уррашы болып, ол енесже тартса, ол жэне кулындаса келешекте осы жургендердж 6api «кула байталды Кунанбай» болып mbiFa келу1 тым алые емес кой. «Курай алмаран жжггтен жыл сайын кулындаган бие артык» дегенд1 аса арыдан малданып келе жаткан ка­ зак шынында да малра суйенед1. «Мал, малды алран сон ал» деп кисая кетуден де ержбейдк жалкаулык кек жел- KeciHe эбден MiHin алран кейб1р мэлкембайлар. Кыды- ■ рып кымыз irnin, Hri-жаксылардын кастарындары кызыл- I шадай отынын басын айында 6ip рет эзер керет1н сан- I далбайларра уксамаранымен, кула байтал мен Кунекене I 1лес1п журген мына 6ip топ та тым тегш жандар емес. I Болмаса аспандагы каздын сорпасы мен кашпаран сиыр- I дын уызын дэметкендей 6ip жумадан 6epi албаты 6ip I калмактын жылкысын жайысып журе ме. ¥ры-карыдан I аман болу ушш Кунанбайра булардын кетпеген1 жаксы. I Бэйге аталганнан 6epi аркан мен к1сеннен босап, бой 1 жазбаган кула байталра да Tepic болмады. Арада жэнс I CKi-уш кун етш кула байтал afiFHpFa да шыкты. Bip 9 айлы жарык тунде с1леус1ндей шуп-шубар, eciK пен тер- I дей дэу, жалы жырта карыстай, Tin-Tin, мойны сала ку- I лаш айгыр шоктыктан TicTen турып шапканын кездер!- мен Kopin, кешлдер! кенш1ген жастардын эркайсысы op6ip кара шанырактын салдары, мырзалары ед1. Бола- шагыпда улкен ум1т турган сапарларынан мэз болып кайтты 6api де. Кунекенн1н белдеу1не де каран-куран 105

экеле бастады алды. Кула байталды ит-кустан, !ш тас- таудан уры-карыдан аман сактау ушш бэр! де 6ip жа- гадан бас, 6ip женнен б1лек шырарып, Кунекене болы- сатындыктарына уэде 6epicri ауылра кайтып келген сон. Булардын сапарлары ел шшде келекеге де, анызра да айналып Kerri аз кунде. Bneci кулындаса да, ырым гып бас косатын ауыл тым сауыкшыл едн Той-томалакта кекпар тартып, кыз куып, тенге алып, жорра жарыстырып, бэйге косудан Teri 6ip жалыкпайтын. Осынын бэрше казактан кейшп ен кеп катынасатыны жылкы — онын шшде сэйгулш- тер. Сондынтан бул елде 6ip-6ip бэйге устау, тазы жу- ripTin, к,ус салу жаппай етек алран. Мундай 6aFa жетпес жуйрш пен кырандар ел арасындары килы-килы TaF- дырларра да араласып жатады. Узататын кыздарга отау кетерш жасау бермесе, екшщ 6ipi вкпелей бермейдк Егер калаган атын мшпзбесе, не калын малга налагай атты коспаса, кайтып керместей болып жатысады кейде. Кейде алтын басты кыздардын куны астау басты атакты сэйгулштермен багаланып та жатады. Дуб1рл!- думанды жерлердеп бет-бедел, тебш-тегеурш дегешшз- дщ e3i де осыран байланысты болады ара-тура. Жаксы аттын жалымен жараласып, шаршы топта кес-кестеп отыратындар мундайда таралрысына анренш, тымагын алшысынан Kiiin, камшысынын сабын ердщ элдыкры касына Tipefi шалкаларанда баскаларды алымсынбай айкулактанып алады тшть Ат баласы осыншама ардакталып жататын ортада кула байталдын кулынына куда тусу де пэлендей кате- лж емес. Мыннан аса жылкысы бар Мана — уан (князь) калмактын калын жылкысында тангажайып ай- рырлар бар рой, содан барып урпак алу сол кездщ езж- де ерекше жарасып та тур. Bip есептен бул баррандар Кунекене колы жеткендер. Болмаса кула байталдан тел дэметкендердщ саны жетерлж. Кейш келе, MiHe, осылар- дын e3i де кайта айналып казырын тапкан аркандары- дай шыррара жэне Kipicin едк буларра баскалар да ко- сылып кула байтал мэселеЫ ду<Йм ел арасындары эн- пмеге айналып Kerri. Б!реулер Манадан бес бестше ай- рыр алып экелктк Келешекте кула байталдан бэйге ту- са 6ip Кунаибайлар рана емес, екшж 6ipi топ-топ болып шубар айрырра бие жетектейтшдей куйыскандары элден копактап, eni аяктарын узенпге салура дайын жур. Бунин e3i 6ip жарынан ыкыршагы шыккан кешеп койшы Кунанбайды жалдандырса, енд! 6ip жарынан 106

оран шукшиюшыларды кебейтш ж!бердк Bipan... солар- дын. бастысы — e3i жауыр, e3i колак байталдык мунша- ма дулдул боларын б1лмей калган бурыигы иеЫ Кара- байлар жагы. Былтыргы аудан бойынша етмзиген улы мерекеде iuii удай ашыган карау бай кула байталдык e3i емес, TinTi сонау 6ip жылы согымга сойFaн енесше екЫп жур емес пе. Содан 6epi. «Сол жануардан да бай­ те шыгар, бэлюм. LUipKiHfli ек курыганда лакка 6ip са- лып, сынамаган мендей маубаска кулж кайдан 6irciH»,— деп каугадай улкен басына екпелейд! кейде. Колында- гыларынын ш ж де бЫнбей жургеш бар ма деген дэме- мен кыл куйрыктысынын кебш астыртын сынатып ед|, бул сыннык 6api есек дэме болып шыкты, кара терге канша тускешмен. Осындай ойлармен журген кундершщ 6ipiHAe Карабай калайда 6ip есеппен Кунекекдшне ке- ле калды. Бул кундер! какпыш кара денеа азды-квпт1 кыртыс- танып, казантолмасынын астынан козы карны томная бастаган Куиаибайдын енше сел жупрш , Tyci езгере бастап едг Бурынгы кожасын кол кусырып карсы алды. Кымыз сапырып сусын куйды, алдымен бата жасатты 6ip малга. — Ел санатына косылганык осы, п р ш Ы к болса, ел алдына шыгасын эл1 — деп, уй HeciniH купише Карабай да карык болып кЗлды.— Мына жануардык кжд|'п тв- мен екен. Жаман кулын таба коймас,— деп eciK алдын- дары кула байталга да карап кояды кайта-кайта.— Ту- бшде мундай бэйген1 afiFbipFa шырармау керек!— деп ел арасындагы энпмелерден ештеке еслмегендей шыт Жа­ ка бола калады кейде. Конагынык кай свзд1 кай кырымен айтканына назар аудармаган аккау Кунекек, «осындары б1реулер езщ бермесек кулынын ки деген сон Мананын айрырына апа- рып ед1м»,— деп буйдалы тайлактай не сураса да кал- тарыссыз жауабын кайтарумен отыр. Кашан, кайда ба- ратынына дейш, алдыда не 1стегел1 жургенше дёшн, Tin­ Ti урыдан коркып, Эл1байра KiceH жасатканына дейш актарыла айтып отыр вз!. ЕкеуЫц араларындагы эцпмеге Кунанбайдык ке- лжшеп басында елеуЫэ караранымен, сокры сэздерд! кекейше Tyfiin отыр екен. Карабай жатар алдында сырт- ка шыккан орайда, куйеуже 6ip-eKi жардайды езжше ескерткен болды. Аузы акка тиш, 6ip шэупм шай бере алганына штей моз болатын акшелек Кунекек бул айт- кандарра пэлендей елен етпедк BipaK, бул кезде колына 107

кумырска бел кумган алып, сыртта 6ip кыдыру кеппк- кен конактын тесепн калай, кайда саларын бммеген келжшек куйеуже карал сдк Уйге скеуж онаша таста- гыеы келмей: «Бупн маран да уйге сал»,— дед1 куле карал, баска кундер1 кула байталды кузетш коранын алдына жататын Кунекен. Уркер кетержген кез. Шел шабыла бастаран. Дикан- дардын анызында масак, малшылардык тшенджтержде каптаган калын шемеле. Осылардын арасындагы таса- мен тунд1 бетке алган eKi атты адам суыт журш келедк Аспанда кек табактагы жалгыз тЫм карбыз кусал ай тур. Жонрар казактары мундай кузде сыпыра такырлак сойып жеп, жай жатады. Жан-жактары кшз уйлердан !ргелержен секендеген от жарыктарына Караганда eni ж1пттщ бет алып келе жаткан yfti жата коймаран. Ерте- рек келгендерж iuiTefi есептеген екеу манайдагы ауыл- дын иттерж абалатудан жасканды (Илем, аттарынан ту- cin, 6ip шемеленщ ырында от атаулысынык сынсыган Кызыл кездер1 кашан жумылганша тырл етпедь Бул аранын жылга-жылрасын, кай уйжщ кай арада отыратынын бес саусактарындай бжетж екеуже жерд1 койып адамдарына шейж эйг1лi гой. Бала кездержде аксуйекке таласкан болып, актерекке жупрген болып, шешекеге Т1з1лген болып сан-сан кушактаган кшкене кыздарынын алды неше балалы каэ!р. Ораза айында жарапазанды сылтауратып бойжеткет бар уйлердж терезесжен сан-сан телм1рд1 де гой бул екеук Тун катып калындыкка да кез1кп осы вшрде. Керегеге кел1 койып, келжшектермен де кездестк Алтыбакан мен кызойнакты, бастан жасаган уйд1 !здеп те сан-сан сандалган. Егер осы сыкылды еткен-кеткенд! ойлап уакыт етмзбесе, бул ел бугж уйыктайтын емес. 0здер1 баспалап отырган уй­ дет! жас келжшек те 6ip кезде деген ботакез, ботапрсек- Tin 63i efli-ay. ©згесж былай койганда алкызыл eKi беп- н т e3i кандай едП Ортасынан как жарып, eni жакка жапсырран алманын eni жагындай едк Самайларынан салбыраган кап-кара, уп-узын шаштары култел1 бала- нын тулымындай Tin-TiK ед1 илркж! Оймактай аузы, ке- ленкел! Kipniri, кыр мурыны кезжде буларды да талай- талай KypciHTin ёдк Той мен томалактарда осыны керуге бола баррандардын бас аяры булар рана емес. K,a3ip де атты Kici тусе кап, жаяу адам жата кап карайтыннык 108-

дэп e3i. Мына отырран eKeyi де осындайлардын 6ipi. Tin- Ti, осы отырыстарынын езжде де келген буйымтайлары- иан Kepi осыны кеб1рек ойлап, ауыздарынык дэмж алып отыр едк Кшз уйдж eciri ашылып, сыртка колында кум- раны бар енгезердей 6ipey шыкты. Аяктарында жунж сыртына эдет караткан Tepi шо- кайлары бар, eKeyi мысыкша басып, элп адамга карай карсы журш ед|', ол да артындары eciK жабылысымен буларга карал карсы беттедк.. Бул уйдеплер тесек салып жатканда дэрегп сылтау- ратып уэдел1 уарында сыртка шыккан Карабай едк Мы- налар ауылынан куш кеше рана арнайы дайындаран адамдары. Кунанбайдын келжшеп Кулшеге кез1нде кол- дары жетпей табандарынан тозган булар бул кукле ба- лалы-шаралы болгандарымен, Кулшеге деген жудырык- тарын эл1 туйш журуии едк Апай тес, атан ж ш к , бура сан ж тттер сулу кыз ком- сынды дел, кезжде жарапазан айта барып, б)рл1-жарым iceKTepiH де колтыктап кеткен. Муны жете бшетш Карабай езж ж ойындарысына же- ту ушж булардан колайлы xcirirrepAi таба алмап ед1 ауылынан. Бул eneyi де айтканга кенш, айдаранра журе калысты. Мына келктер! осы келкпмнж бастамасы. Екеуже будан былайгы тапсырмаларды сыбырлап, колдарына кажетп заттарды устаткан экш кыркылжыц: — Сен кал да, сен бар элпге,— дегенд1 тез-тез айтып e3i уйге Kipin KeTTi. Бул кезде уйдеплер торге торт ка- бат корпе салып, Кунанбай конарын кутж отыр едь Кулше тундж жабу ушж сыртка шыкты. — Келжд1 жана керш журген жоксьж, 6yriH менiц Касыма жат. Жаксылап турып экпмелесейж,— дед1 ке­ лжшеп жокта ойындарысын айтып салгысы келген Ка- рабан касынан орын босатып жатып. Жайшылыкта ©3i- нен жораргыны шекеи жерге тнгенше еккейш, езжен теменплерге каракусы кайкайып узшгенше шалкалай- тын 6ip урты май, 6ip урты кан алаяк адамнын мына 6ip бауырмалдыгы уй иесже ерсжеу кержсе де, ундемей касына кисая KeTTi. Карабайдыц айтканын карсыдары 6ip шемелеге жар- канатша жабысып турран элпндеп ж т т те, тундж жау- ып журген Кулше де естЫ . «Жарканатты» байкамаган келжшек ToceriHe келж жатканнан кейш кешлже элде- 6ip кумэн келгендей шымылдыктын ш ж де шеккен ак тайлактай болып, кепке дейж уйыктамай жатты 6ipaK- — Карарым, ceHi« атак баска болганмен ж уркж

6ip меюмен. Сен менщ бауырым кусап Kerriн каз|'р. Мы- на келш де саган сен б1збен араласкан сон оралды. Ку­ да байталды ыкыласыммен 6epin ед1м, кут болды eneyi- | не. Жаксы келш — кут, жаман келш — жут. Бул бала | да алтын асыктай болып кезштк Былайша айтканда, саган оралган бакыттык 6api осынык аярынан,— деп он eKi кулаш аркандай узынсонар эшчмеш сыдырткан Ка- рабай Кулшен! койып, Кунанбайды да уйыктататын емес. Кейде дак 6ip туран жакынынын, кейде коргасын- дай балкыган жаксынын сезш свйлеп кетед|. Кейде алдын, кейде сыртын берген опасыз дуние- ай. Жанына жаткызуды койып, caraHafbiHa суйентпейтш мына карынбайра бул адамгерш!лжт1 мм бердк Элде дуниеш квптен 6epi байлар сурады. Ewuri кезек кедей- дш1 ме? Сонда каскыр, белт1рштщ орнына тулм кушш- тейдк.. дегенд1 есту1м бар едг Сол келд1 ме, элде? «Бул ку сондай 6ip тыкырды алдын ала 6iJiin маран тусш жылытып жатыр ма...» деп, Карабай жакындаса, Кунанбай сырт айналады- Кейде адам баласы 6ip-6ipiHe кастык кылады деп ойлау суйегше б1тпеген, ондайды ic- теп те кермеген момын шаруанын бул атуст1 ойы тапы- ракка кшрген желдей FaHa ед1 6ipaK. 1ле-шала сабасына Tycin: «Егер кула байталды бул бермесе, ол бэйгеден келмесе, 6i3re буйтт катарра косылу кайда. Bip есептен свйлеп жаткандары кате де емес» дегенге бемнд! шшен. Касындарысынын осы 6ip ойпыл-тойпыл ойынан Ка­ рабай хабардар кершедь Карагымнык катарын, шыра- гымнын шыркын бузбай Tinri майталдана свйлед1 бар- ган сайын. — Арайын бар болса, кере алмайды, жок болса бере алмайды. в зщ бшесщ, бэйге куш келш екеуш FaHa турганда 6ipAe-6ipi caFaH тмектестш б1лд1рш, ен куры- ганда жакын да турмады. Алаштын аты озганша, aFa- йыннын тайы озсын десе Heaepi кететш едк Кула байтал бэйгеден келгенде «cayFa-cayFa» деп алакандарын жая калысыпты...— деп б1реулерд1 жамандап та кояды 6ipece. Осы сыкылды энпмелердщ эр алуанын айта бердй айта берд1 конак. Сезш белг1а келмеген уй neci де тырл етпей тындады. Эр к у т касында e3i болатын кула бай­ талды да кудайра тапсырды. Ара-тура 6ip бш п келейш десе, сакалды басымен сапылдаган кыркылжыннын ce3i Teri 6ip саябырламайды. Арада тауык та шакырды. Энпме эл! аякталатын емес. Жалыкты ма, жактырмады ма, эйтеу1р, Кулше 110

уйыктап калды. Ол'уйыктарынын алдында бас жарын- дагы сыксиган шамды урлеп emipe салып едк Осыдан кейш де ет пысырымдай уакыт erri. Карабайдык да дауысы карлыгып, ун1 твмендей бастады. «Kaflip тун кузетем1з рой, мына бе^лпзбен» деп, Кунанбай да кейи бастады тан таянранда. Уйдеплер осындай жагдаймен жатканда, Карабай- дын 6ip жакка жумсаган ж ш т уй сыртында калган жолдасына келш едк — Кетт1к,— дед! ол, анадайдары атына карай бук- шендеп.— Уйден ешюм шыккан жок па?— деп, элде&р нэрселерд1 сурап барады жол-женекей. «Карекен сезбен дуалап козгалтпады. Шыкса мен де дайын тур ед1м. Сен жакка, cipa, ж1берем бе!..» Кунанбайдык уйше Карабай конып аттанран кун1 кула байтал колды болып едк Елд1Ц енд1п энпмеЫ осы. «Канды балак Карабай ол сорлынык Кулшесш алып кетпегешне шуюрлж» деп есектщ теркшш кейб!реулер аса арыдан козрайды Tinti. «Осы KyHi жаксы ат пен жаксы эйелд1 де жарлыга киюды койды рой бул жауыз- дар» деп кедейлер жары муны еепген сайын Кунанбай­ дык жасагына шыккылары келгендей жудырыктарын туйin жур ауыл-ауылда. Kefl6ip байлардын барымтара, жер мен ж еар дауына, урлыкка бола азды-квпт) долан- кесер, баукеспелерд1 устап, колдайтындары да ел imiH- де жок емес. Осылардык 6ipi Карабай болтан сон, кула байталды сонык адамдарынан керуге келденен вткен кек аттылы какылы. Онын устше тушмен каксап, Кунан- байды кузетке Ж1бермегенш де бул журт тутас естш отыр. «Егер сол KyHi тунде сыртка e3i шыкса, онын ал- дын андыган жендеттер! жазым ры п, келшшеп шыкса, алып кашудан да тайынбайды. Bip есептен шыкпаран- дары да icepiM болтан» деп б1реулер муаркеп те жур. Эншейшде ат-тонын ала кашатын агайын мундайда тым рушыл бола калады емес пе. Кунанбайдык элд1- жалды туыстары да кула байтал жогалысымен атчзш салып араласа бастады. К асте сыкылдылары Карабай- мен узенп кундес те шырар, бэлюм. Осындай орайда, б1реудщ колымен от кесеп калуды, жауынык жарасынан алатын сэтп колдан кет1рмеуд1 iuiTeft есептесе де, мунын e3i Кунекеке Tepic емес. BipaK, 6ip сайды 6ipre кулдап, 6ip кун жок i3flece де кайда жатыр. Ел 1шшдеп алтын дщгектей акылды, аяулы аксакалдар да баска кун ту- ранда керек кой. Езулержен енни 6epin, аузы акка енд1 тиген момынга олар да квп-кеп кемек кврсегп. Бэйге Ш

жогалганнан 6epi «Алты алашты араласак та табамыз. Муны сенен баска ешмм алран жок. Агайын ездкшен жешне келсш. Елт1р1ден ел бузылып, серкештен Kici еле- Д1. Тазынын neci болса, тулкшщ Tanipi бар. Сакалды басымен e3i 6ipre барып урласкан деген не сумдык. Ki- сеннщ млтж e3i урлап, сырттагы eni урысына бергенш Кулше келш сол куш кез!мен Kepin куйеуше айтыпты. Егер тез тауып бермесе, eni елдщ насырына шетн бара- ды. Агайын не жаулыгына, не елд1гше келсш тез арада» деп, К,арабайга да един ж1берд1 К асте карт. Булардын ecTin копарыла KipiceTiH жендер1 де бар. бйткеш, кула байталдай аты шулы бэйге — б!рЫ|шден кулл1 акнайман ауылынын абыройы. Екшнпден — бола- шак кулынга бола булардын сонау Манага дейш сан- далганы аз ба? Кула байтал aflFbipFa шыкканнан 6epi кумалак тарткызып, ютап ашкызып, етектерше суршш жургендер ушш бул шынтуайтына келгенде окай емес. Егер келешекте мундай дулдулден тулпар туып, сол ары карай тек куаласа, Кунекен олардык бэрш e3i устамай- тынын да бул халык бЫ п жур. Алдыдары он шакты жылда акнайманнын б1рнеше шанырагында бэйге болса, KiMre Tepic. Осы сыкылды тэгп-тэгп ум1тпен жургендер- дщ 6api Карабайдын жауабын акнайманнын aprraFbi ак- сакалдарына тапсырып, ездер1 бет-бетше KeTicTi. «KiM экетсе де ол каз1р иенде. Не аса кашыктагы баска 6ip елде...» деп, 6ip топ жолдасымен алыска бет алып Кунанбай да кегп. Карабайдын баска жерлердеп туыстары кебшесе Майлы-Жэй1р жакта едк элде сонда- ры 6ip мыктысына янбергп ме деп б1реулер еш жерге аялдамай мойны кашыктагы осы eKi таура тура тартты. Б1рнеше адам сыр тарту ушш Карабай ауылынын езшде калды. Ел ш ш деп кудшН адамдарды, аты шулы уры- лардын сол кун1 кайда болранын аныктау ушш де азды- KenTi адамдар белшдь Bipey-Mipey бас араздыгымен экегп ме Aecicin едк 63i б1реуден жэб1р кермесе, езгеге жен керсету дегенд! бул ем1ршде кездест1рмепт1 Ку- некек. Осы сыкылды себептердш санын ойластырып efli ак­ найманнын акылдылары, (Ирак. 6ipiHeH де ешнэрсешн nieTi байкалмайды. Мукым аудан келемшде де муны ешюм пайдалана алмайды. Шеттен келш, экегп деуге пэлендей бейсауат адамнын бул ешрде болмагаиына ел- дж кез! эбден жеттк Арада б1рнеше ай erri. Бет-бетше кеткен жокшылар да дал-дал болып келш жатыр. Майлы-Жэшрра, Манас- 112

ка кеткендер де келд!. Сол кеткеннен мол кеткен К.¥нан_ байлар FaHa. Олардын езш (здеуге тура келд! ендк Квзбен Kepin, колмен устай алмаган акнаймандарра Карабай жауап беретж емес. Елд1 мекендерде олардын 1здеген жогын койып, ездерж кердж деген пенде жок. Сыпыра иендк бешшсп, кыстаулыктарды FaHa кезген буларра да сонан 6epi Tipi пенде кезжпеп едк Ну ормэн­ ный арасындагы аландарды TiHTe шолып жургенде рана, 6ip болымсыз пр ш ш к тж i3i эзер байкалды. Ортасынан Еренкабырганын сонау Сайтанкешржен басталатын Манас дариясы агатын кен арнанын ем жа- гы жалпак ну едь Осы нудын 6ip жержде кыл тузакка тускен лактай ак коян жатыр. Тузак кэд!мгжей адам колымен eciflinTi. Кояннын кешелЬбугж елгеш беп-бел- г ш . Бауыздауынан асылып, босарадагы торсыктай ке- реге торынын арасы кусаган кеп бутактын (Нршде сере- flin тур. «Бул жыргаланда жаз бетжде адам болуга муммн емес. Кара сирак калын масасы бауырсакты кетерж кететждей «Ceri3iHini тозак» делжетж жаздыц тозагы.— кыстын ужмагы рой бул ара. Сонда мына тузакты KiM курып жур...» дегендей, Кунанбайлар 6ipiHe 6ipi кара- сып анырды да калысты. Булардын б!лin отыррандары-ак: Салпан кулак бай- рустын ажалы 6yriH емес, тж п элг1 6ip эзеттерде болта­ ны етЫц катпаганынан 61лiriin-тур... Бiрак, анналанын шалрынында ешкандай i3 жок. — Кыстан калган тузак кой. Кой, кетейж бул кор- кактын жаназасын шыраратын емес,— деп, жокшылар- дын 6ipi орнынан козгала бастады. — Бул араны тешректеп журу!м!з керек. Тасалана- тын коныс табайык тез1рек,— дегендк кету ушж емес, жасырыну ушж айтты Кунанбай да орнынан козгалып жатып. Ымырт уй!р1лin орман iuii тунжырай бастады. влген кояннын касынан 6ip кыдыру узакка барып, аттарын кантарран жолаушылар бул туш так атканша уйыкта- мады. Ерлерж бастарына жастанып аспанга карады да жатты. Ойланды да жатты 6api де. Byrinri жулдыз да ерепейаз калын едк Аспаннын квк тунык кумбезж KyMic шегемен шытыралап тастаган сыкылды. Маса ызыкдап, бака шулайды жан-жакта. Тус-тустан кустардын шыкы- лыктаганы естжедр Кейде б1рл1-жарым слж дыбысы ес- Tiaefli ней тустан. Бутактары калын кыргауылды катере 113

алмаран жиде агаштарынын басы к т з уйдж тундМ ку­ сал тур айналада. Осындай туннж cKiHmici еткен куш танертен Кунан- бай айналаны абайлап журш, элп елген коянга барып едк ол жерге Tycin калыпты. Каск.ыр мен карсактын, не тулкжж 6ipi туард! ме дел ед! алрашында, еш жерже Tic тимептк 0лген коянныц елексесже аны жыртылып айырылатын Жырраланда Жырткыштардык карамайты- ны белгып. Сонда бул елексе жерге кандай себеппен туст1? Не тузак узжмеген. Сасык кузенненемес екеш де беп-бел- г1лi. Кунанбай бул сырды калрандарымен акылдасу упнн 6ip оймен коянды орнына кайтадан iain, e3i !з1мен кай- тып ед1, аяк астынан кулыннын KiciHereHiH естш жолда келе жатып.. Ердж касына он eni кулаш кайыс арканный 6ip ба- сын байлап, екшнп жагына кайыннын. ж ш к майымен майлап турып суржеген томарын таккан eKi жолаушы ку медиеннж еспе кумына аркандарынын суйретжген басымен sain жазып келедк Ажалкум, Жалкум, Кумказан, Туйеауыл аталатын айналасы оркеш пен мойнакка толы, не сокыр сокпары, не алды-арты жок осы 6ip Кубы шелжде жолаушылар ездер1 адаспау ушж, не сокыртеке ойнарандай 6ip жерде кайта-кайта айнала бермеу ymiH соцдарына i3 калдырып журу ертеден 6epri эдет. Бул ежрде осындай ауыр ар- кансыз ешюм де жолга шыкпайды. Сексеуш , ceaeyi, торрай оты, теке сакалы, жынрыл- жидеск бурген-бутасы, сарызды жангары, туйекарыны, ебелеп сыкылды оттарына бола кыс бетжде рана ел мал отарлататын бул ешрде журу дэп каз1р аса KayinTi. Ба- сына кун турандар рана коржынына азыгын, канжыга- сына сусынын мыктап салып, кунд! бетке алады. Мына келе жаткандар да осындайлардын каз1рше сонрысы едк Екжил кунге бет алран суыт жур1с, ат-уст1 отырыс ездерже де окай THin келе жаткан жок. ByriH кайтсе де алдыларындагы Рымбайкарына жетулер! керек. Ол ара- да ауыл аймарындай жанбыр суынык квлкнп узжмейд!. Бармак бас, шубалан куйрык, кап-кара бакалары бы- жыран, бул как адамга жайсыз болганымен, келжке жа- рап тур. Жокрариядары тарихи жаугершшктерде бул екеуждей жолаушынын келжже рана емес, кезжде бос-

кан елдш калын малына да сусын болтан деп ж ергш кп халык бул араны ертеден ардактайды. Басындагы сек- сеушдердщ 6api толы актык. Онган, куарган, жыртыл- FaH, шуберек аманда желшлдеп, ызындап турады бунын басында. Ел iuiiMeH, TinTi мунан баска елизбен журулерже мулдем болмайтын болган сон, лажсыз келе жаткан екеуше бул ара енд! онша кашык емес. Суаттык теке мушзш кермесе де, мелшерш б ш п келед1 Стершей. Осы apaFa аман-есен 6ip ж етт аттарын шалдыртып ал- са, одан ары Манас дариясы. Онын eni жары кек орай шалгын, ну, жиде. Hici жупардай анкыган кек ж идеиin балы сорралаган бузау Tic, мелд1р кара жемюне жетсе, тамактын да Keperi жок. Кыррауыл дегешшз TinTi кеп, К,арангы тускен сон, конактап отырган агашынан кам- шымен-ак бада рып тастауга бол.ады. BipHeuie ай дем алып, Кенжаху аркылы Майлы-Жэй1р жакка асыкпай бармак. ©йткеш, кар кашан калын жауганша бул eHip- ге адам баласы ат i3iH салмайды. Кантар, уштщ айы, 6ipAin айы сыкылды суыктын етшде рана сонысы желше- TiH шурайльг кыстаулык. Нудын iiui толган кыстау. К,а- aip 6api де иен. К,оян, елш дегендер жыртылып айырылады. Осындай eTi тегш, суы тунык, uie6i шуйпн жерде жата беру юмге болса да Tepic емес кой. Бул exi жолаушынын келешек жайлы он елшеп, 6ip кескеш. Бул кузде саналатын балапан сыкылды алды- дагы ic, 6ipaK. Ka3ipruiepi — 6yriH калайда Рымбайкагына жетт Бул арада жол болмаганымен, айнала 6ip-6ipiHeH айыргысыз бшк-бшк, шункыр-шункыр кум болганымен мына eKeyi адасатын емес. Межелеген уакыттарында тунейтш жерлерше ж етт ат ерш бф-ак алды. Тыныкты. Келжтерш де аунатып-кунатып алысып, арада 6ip кун еткен сон ездершщ ойлаган орманды enipi Жырраланга да жегп. Енд1 осы арада 6ipa3 уакыт жатпак. Оздерж кустын, аннын ет1мен кутт, келжтерж кек орай шал- FHHFa кеЫлтпек. Ел кыстауга келгенше буларга осыдан колайлы жер жок. Жонгарлыктар апанына KipreH аю- дай coFbiMiiaH сон тырп етпейдк Солардын 6ipi болып, кыс тускен сон кеп кезге туспейтж болады бул eKeyi де. бздерже Keperi де осы. Кунд1з баласы, келжтер! де, ездер! де салкын тамга xipin ап тырп етпед1 келгеннен 6epi. Аттары тунде жайы- лып, ездер1 керекп кыргауылдарын карангыда кап-кап 115

Кbin океп алады. Bip тунд! бетке алып, Дагойдапл ди- кандардан баскадай азыктарын да экеп алды. Осындай бапты кундер, мазалы тундер етш жатты арт-артынан. Bip кунi кыррауылдык етшен зершкен eneyi взенге шомылып келе жатып, TOFafl арасындапл тузактарына келт едк лактай ак коян тускен екен. Бара сойып ал- макшы болып тузактан босатып едк кояннын элдекашан елш калранын керш, жерге тастай салды. EKeyi тген тузактарынан эл1 елш улг1рмеген eni коянды алып, элг! i3flepiMeH кайтып едк б1раздан кейш 6aFanaFbi ездер1 алып тастаран ел1 коян тузакка Ыне калыпты кайтадан. Келгеннен бер» бул втрден Tipi жан- ды да, онын Tipmiflirin де кермеген екеуше мына 6ip жумбак KUbiHFa сокты видь «Кубынын кумында Kici KniK болады, олар Жырра- лацнан кыррауыл аулайды екен. Алтайдан Ур1мж1ге ба­ лык тасыган керуендер KepinTi» дегенд! талай рет ecri- ген eneyi олардан онша корыкпаса да, тез-тез басып ме- кендерше Карай бет алды. Булар К,арабайдын кула байталды урлаткызган ка- ракшылары едк «Кугыншылар 1здейчздей кудерш узедй OFaHFa дейш осы иеннен козгалмандар. Кула байталдык кулыны да кара кулактанады. Bi3 биеден айырылсак та кулынды 6epMeyiMi3 керек. Кысырдын саумалымен асы- расак та, болашак бэйгеш сактаймыз. Акнаймандар ене- cin таныса да кулынын танымайды...»— деген Карабай- дын акылымен козгалмай жатыр ед1 осы арада. Ара- лыкта 6ip рет булар суйреткен арканнын i3iMeH осы apaFa KicmepiH ж1берш, Omflipin те алган. Дагойдары дикандарра азык дайындатып койран да езк.. Арттарындагы курыншылардын Кунанбайдан баска- ларынык жер кауып жатканын да ecTin отыр ед! екеуь Мына 6ip козралран коян жорарыдарылардын 6apiH жок- ка шыраррандай пэле болды аяк астынан. Н е Kici KHiK, не артынан келген хабаршы екен1 бел- rici3 болып келе жатканда, ecTepiHe Кунанбайлардын эл1 каитпаганы Tycin, кекмдер! онан арман лоблыды. Бул кезде кула байталдык корадан шырып кеткен кулыны орманды басына Keiuipin, шыккан eciriH таба алмай жур едк Б!реулер кулынды устау ушш енесш жетектеп бара- ды екен анадайда. ©лген коянды тузакка тгеннщ KiM екенше екеуш т квздер1 eaai жетп СИлем, калык жапы- рактын арасына жасырына калысты жалма-жан. Камыс кулары TiKipefiin, куйрырын квкке квтерген кула кулын жалпак жаясындары алты-жет1 шолпыдай

f ак тенбшн жаркыратып, енесше карай окша атылып ке- ледк Астынгы ерн1н саптаяктай салбыратып, аузын арандай ашкан кулыннын дауысы кум1с коныраудай кумб1рлейдк Аяктары сом, Teci шалкак, шоктыпд биж белi кыска терт туягы кара жамбыдай деп-денгелек ку­ лыннын 6iTiMi ерекше екен. Бастарында кара eflTipi ты- мактары бар, бойлары аласалау терт-адамды жыга та- нымаса да, Кунанбайлар екенш б1ле койды тасадагы екеу. «Егер коянра тузак курылмаранда булар осы ара- дан 61зд1 таба алмас едк кап! Кыргауылдын сараласы турранда кояннын каракесек Ke6ip етш !здеген 6i3 де акымак—> деп, бармактарын Т1стеген екеудщ eHAiri ойы ен алдымен жаяу калмау жары болып, аналар куда бие- мен болып жатканда, булар 6yFa-6yFa корага барып, аттарын алып шыкты. Кула байтал кулынымен табылган сон, калганын ка­ ре жатармыз деген Kiciiue терт кугыншы да ездер1 жат- кан жакка бет алысты. Кула байталды булар да мсен- мен устап отыр екен. Корадагы Kiceiiiii кере-сала таны- FaH Кунанбай да биесш апарысымен юсендеп, кытн енд1 айырылмастай жерше тырып алды. Козылы койра жасаттырган осы KiceHHin ЮЛТШ Карабайдын конып жа- тып урлаганын Кунанбай келжшеп сол TyHi сыбырлап айтканда назар аудармап едь Енд1 ескермегенд! койып, касыктай каны калганша айрылмаура 6eKiHin келед1 iuii- нен. К1лттен айрылмаса биеш булардын экете алмайты- нын анкау басы енд! тусшд!. Шапкыга жуырмакта жа- былмайтын, ез юлтшпз ашылмайтын ккенд! шагу yrnin урыларра кыруар сайман керек. ¥рлыкты жас кез!нде токты-торымнан бастап ауыз- данран Карабай азамат болганнан кенш, сонау Кулжа- дары кызайлардан экеп журд1 мал дегешн!зд!. Жасы шау тартып, байыган Ka3ipri кезшде ейтш жортуылра шыкпаса да, уйренген эдетше аусары ауып кетед1 кейде. KiceH, камшы, турман керсе, калай кагып алранын ез1 де, езге де бышей калады. Кунанбай уйМ н керегесшдег! кмттщ жардайы да, мше, осылай болды. Бул сырды Кунанбай ел аузынан еспгешмен кеп ку­ лак аспайтын. Енд!, мше, касында Карабай туррандай, кытн тары да урлап алатындай ен iuiKi калтасына ты­ рып жатыр. — Эпкел 6epi! Сендей салакка мундай укыптылыкты Kim бердк— деп касындары жолдастарынын 6ipi юлтп жулып алып ед1, калгандары муны куптагандай 6ip-6ip Kyaicin алды. 117

Булар yuiiH урыларды 1здеу кажетЫз. Кула байтал табылды. Енд1 аман-есендержде елге же-rin алулары керек. Жоктары етеймесе жудемептк Кулыны да кара табан, кара кулак болып алран-екен. Ептеп елге апаруга эбден жарап тур. Алдынгы eKi аягын квкке квтерш, ас- naHFa шапшиды езк Осы кортындыга келген терт Жокшы Жыргаланнын жыртылып айрылатын кыррауылыныц тэп-тэтт!, сеп-се- Mi3 ет1не Ылейе 6ip тойып ап, кешт1 бетке ала жолга шыкты. iHip жулдызы сыгырайды, булар Рымбайкагына таяй бергенде. Ел iuiiMeH журсек тары 6ip жортуылшылар ке- 3irin калар деп, кауштенгендерге бул иеннен ешюм ке- зжпедк Жосылып кулан erri 6ip-eKi рет. Туйекус кез1гед1: кей жерден. Булардын 6api де алдыдары Рымбайкагы- нан су iuiin келе жаткандар. CycbiFaH кум ат туярын ала-ала кашады. Тапырандап кетед1 кейде. Кумнын ше- Tine шнгенше арлы-берл1 ойкастап, 6ipece енесжщ ал- дына келденендеп тура кап кутындаумен келе жатыр ед1, кула кулын, енд1 кегжекдеп артта келедк Жумган жудырыктай топ-томпак терт туярынын артында еиш- шектж жждеп шр!мдей рана i3 калып жатыр. Б1раздан сон i3fli койып, айналадары тебе-тебе кум- дарды да кврсетпей койды каранрылык. Бул арамен бу- дан бурын да сан-сан тун каткан аттар эзер дегенде тау- ып ед> какты. BipaK, амал канша алдыларынан кутш турран жау, ак сойылдын астына алды тертеуж. Bip сойканнун боларын булар да межелеп келе жа­ тыр екен. Yuieyi жаумен сойылдасып жургенде 6ipeyi ауынан каррып Tycin, кула байталды юсендеп те улпр- дк Ю'лт те тырылды. Сарт-сурт етед'1 ак сойылдар. Ж ш к майымен ыскыланып, ыстык уйдж iiuiHfleri квленкеде алды алты-жет1 жыл сурженген жылтыр сапты бужыр бас сойылдардын 6ipi жаудын т1зесжен онбай тид< 6i- лем, ат жалын куша барып кулады екжж 6ipi. Ен дИ калган жалгыз жауды терт адам квп узамай байлап алатын едк Кектен тускендей терт-бес адам тары да тап болды. Сойылын лактырып, колын квтергел1 журген жалгыз — Жырраландары екжж 6ipi едк Кула байталды экеткендердж кай жолмен кетерж тал арасын- да тасаланып турып, е с т е н сон ештенеге айналмай, карсыласпай осы арадан тосура бекжген болатын. Бул есептер! тэйкесжен туске(нмен, мыналары двп келж, тер- теуд1 ет пысырымга ж1бермей байлап алды. Жешске жеткен жак от жара бастады, етек-жен жиылган сон. 118

Астыларындары аттарды да, успндеп адамдарды да ею жак аямаганымен куда байтал мен кулынга тшскен ешмм болмады. KiceniH сылдырлатып анадайда жапа- дан-жалплз тур ол. Женген жак, жешлгендерд1 тунеген керуенн1н уйме-жуйме TycipreH теюндей 6ip-6ipiHe ко- сактай байлап ед1, канша тштюлегендер1мен, урып-со- рып сурагандарымер кicenнiн к и т табылмады. Сонан сон лажсыз тан аткызды, улап-шулап журш. Кула бай- талды тастап кайту ел журттан уят. Жет1 карангы тунде eni жак та 6ip-6ipiH танымаран екен. Ti3ecineH сойыл ти- ген тундег1 емнщ 6ipi: — Уй, мына катын кайдан жур ей?— деп шукшия калды Кунанбайдын касындары Кулшеге. Еркскше ктн- ген келшшекке калгандары да кайран калды. — С ейтт, «eni байталдан» 6ip-aK айрылды да!— деп, ауырып отырран т1зесш куректей алаканымен басып отырран дэу ж1г1т Кунанбайра кенкшдей карады. — Тунде т!зеден емес, ана казандай бастан nepyiH керек ед1 — деп, Кунанбай Кулшеге карады,— Енд1г1 кенк!лдеп емес, enipin жататын ед! бул тебет. — Казак жылкыиын басын шакпаранымен, карак- шынын басын кул кылура бар. Осыдан колыма кесеу тисе де, ceni жок кылура бармын рой,— деп енд1 босаса бастан перуге бскппп, кел!ншек дэуге карады. Сейтт1 де, ак маржандай TicTepin оймактай аузынан жарк-журк eTKi3in элденеше рет шакырлатып алды.— Eni байтал- шылын езшщ!! Арыстай кез1нде к эа б щ — жарапазан, урлырын — icejm колтыктай кашудан узамап едк Енд1г1 жеткен жерш байтал болды ма? Бул да енешщнен етпе- дь Эй, иттщ жалкы Kyuiiri кусаран, жетеаз сорлы! «Ак- сак итт1Н кешл! apFbi жакта» деп eKi байталшылын езь HiH. Кунанбай жогалып табылса, суйшнлоке алам ба мен сеш,— деп кусаланып та барады, бшегш арКан ки- ран сайын. Алпамсадай басымен эйел сойылына жыгылган ж1г1т те карык болып отырран жок. Эрштестер! де айтарра болмаса жасып калды. Тайып кеткен уршыктын басы ал- да-жалда орнына туспесе, аксак болып калуы сезшз. Бул окига кун1 ертен жалпак. журтка таралмай тура ма. Осы сыкылды кауттер eciHe тускен дэу iuiTefi де, сырткы жара жарынан да куйзеле бастады, Кулше жер- жеб1рше жеткен сайын. «Уртына каи толса да жауынын алдында TyKiprici келмейтш Кунанбайлар жары камшыны канша жесе де, Kiflrri берет1н емес. Осы 6ip иенде осындай дай-дай бол-

ган ею жактын тардыры килте рана болып тур. Айыл- турман, 1шпек-токым, коржын-колан, кемкерулердщ ка- ралмаран, сеплмеген жер1 калган жок. Байлаудары терт адамнын кшмдерн бидай шуберегше шейш тштьпдй Зым-зия. Твртеудщ 6ipeyi жутып ж1бер- Д| деуге суйемдей Hip-Hip юлт ауызга сыймайды. Лак- тырды дейш десе, кула байтал байлаударыларга да ке- рек. Булар да осыны алмай, не кырылмай кетпейдь Осы 6ip шым-шытырык жардаймен туе болды. Кеш келе бастады онан сон. Тун келед1 ендй Адам да, мал да калжырап барады барран. сайын. Жер ортасы кекте- бе кусаган Рымбайкарынын енд1 кеипкее алды-арты 6ip- дей KayinTi: Кел!ктерден эл кетсе exi жак та осы шел- дщ сабалак тукп суп-сур кузгынына жем. Жекген жак байлаударыларды. шырралап кыррауыл CTiH 6epin едк Кунанбай мен Кулшелер жагы: — Аштан елсек те юлгп айтпаймыз,— дегенд! ант ретшде 6ip-an айтып, бурынгыдан арман касарысып ал- ды. Сонау ертеден 6epi Кулшеге деген шокпарлары KyHi 6yrinre дейш колтыктарында кысусты журген eKi жшпЧ Tin, ете-мете лзесшен мертшкеншщ есю дыры коза бас­ тады бьлем, каранры эбден тускен сон, тертеушщ ауыз- дарына кейлек тырып, кезш танып, терт жакка белд! алдымен. Bepi алып кашкан багландай Кулшеш онаша экетпек eKeyi. Карабайдын жасактары осы 6ip дестщ есебше енд1 Kipicin, Кулшеш колтыктай женелгенде, акнайман руы- нын Кунанбайларды !здеп журген 6ip топ адамдары да андып жургендей тап болды. Ак сойылдар аспан астында тары да айкасып, сом бмектер тары да солкылдады. Аттар шьщрырып, апай тес, атан жшктер ез куштерш кврсете бастасты eKi жактан. «Шалкасынан» Tycipe жаздаган жауыздыктан есен-сау кутылган Кулше де сайыста.жур. Жекпе-жекке кеп жоламай тары 6ipeyiH т1зеден nepin топ eTKi3rici бар. Акнаймандар жары кептшгшен бе, элде элуегплерЬ нiк молдырынан ба, aflTeyip, б1раздан сон Карабайдын адамдарын байлап-матап алды. Кунанбайларды тырыс- тырран жумсак кумнын уетше ешм булардын езш ше- герген туйелердей лзерлетш койды. Баранагы 6ip еселе- piii кайтаррысы келген Кунанбайлар жарына да дес ти- дк Арттарынан келген туйе бауырсак пен Жыргаланнан алынган кыррауыл етш енд1 булар жей бастады. Онкай асыктай Кулше лып-лып етед1 TinTi. взше жауыздык ойлап армандарына жете алмай калган ею 120

jKirirri колындагы eTi мужылган суйепмен nepin кеп ка- латындай ерекше шукшиып отыр. Бтектей кап-кара бу- рымынын арасындагы KiceHHiH к м тн журтка KepceTin, анадайдагы кула байталга карай тез-тез басып барады e3i. EKi елдщ арасындагы егеске айналып отырган атак- ты, кула байталга Кулшенщ бет алуы, ею жактын да иендеп айкастары аякталып, арт жакка кайтудын акыр- гысы едк Кызыл табан урыларды акнайман жагы Кара- байга экелш табыс eTTi. Eni уйдщ бгршен eKi куннт б1ршде б!рлВжарым мал жогалып жатканымен онын 6api бас жарылса 6epiK шшде, кол сынса жен шлндемен 6iiin жатады гой. Ал, мына бэйгенш жагдайы баскаша. Бул — ердщ кунымен, нардын пулымен бггетшдей насырга шауып, сан-сан те­ бе басылардын алдын тоздырды. Д ау m riH i акы neci Кунанбайдан ауысып, акнайманнын К а а к е сш т колына етш кетт1. Карабайлар жагы урлыктарын мойындауды койып, сайыста Кулшенщ сойылы т1зесшен тиген ж1пттщ кем- тарлып>ш ердiк жарты куны деп жанталасып жатыр. Аягы куйген этештей шойнандап калды ол каз1р. Рымбайкагындагы сол 6ip сойылды, сойканды тун- дерге де ею жыл ете шыкты, ею ауыл ecTin жургенде. Ондагы жаясында алты-же.т1 шолпыдай шубары бар ку­ льт бул кунде кунан. Мукым той-томалактардагы кунан бэйгесшде, Еренкабырга калмактарынын бэйгесшде бу- ньщ алдына жылкы баласы шыккан жок. Онан кейшп 6ip кулын — биыл жабагы. Бул да агасы туган эке- ден, ещ де сол баяил тенбш кула. Кула байтал кулын- дамастан бурын болашак телге «куда» Tycin, алды со- нау Мана байдын жылкысына дейш барысып кайткан- дар бул кунде бэйге кунаннын багасын тым асырып, аягы он бест1ге солардын 6ipi сатып алды. Ал, жабагыны Кунекен кезшщ TipiciHfle ешюмге берепн емес. Кунанды сатуга куйеуш коймай журш кеширген Кулше едь «Eceri жок молланык кулагы тыныш. Акыр урлап нетель Онын уст!не жау кебейш кегп каз1р» деп, бекер сатканына анда-санда 6ip ©юнген куйеуше осы каз1рдщ езшде де сап-сап айтып, сабасына Tycipin коя- ды. Bipan, ерльзайыпты eneyi кунаннан кутылганымен «жарапазаннын» жалгасынан эл! айыга алган жок. Айыкканы сол, аскынып барады куннен-кунге. Мэселе кула байталдын енд1п кулыньшда. Мананын шубар айгырынан туган кулыннан осы еюрдщ колы жет- 121

кендер1 6ip-6ip тел алмак. Адам дегендер 6ipi-6ipiMeH бэсекелес. Bapi де мэртебел1 байлар. Жуас туйенщ жун- деуге жаксы болатынындай, 6api де Кунанбайга кажет болса кокилануга дайын. Карабай жэне онын жандай- шаптарыныц ccni дыктары коздамаса, сенетш емес. Кула байталды жэне кулындаткан кунде де колына мына журттын устатпайтынына кез1 жеткен Кунанбай екжнп кулыннан кейшп аралыкта ею-уштеген бэйгеге косып едк жуйр|'кпк суйегше 6iTKeH жануар тапл да каскайып алдымен келдк Бэржде де бул жулделер кула байталдын болашак кулынына курык жонгандарды тш- Ti кебейтж ж1бердк Мундайда бэйгеш торушылар да кебейж алады гой. Ен алгаш колды болганда ею топ шайкаеып, Кунекек жалгыздык кермеп едк Будан бы- лайгысы туралы «Жалгыздык уш, жаяудыц шакы шык- пас!..» деп Кулшес1 жэне 6ip пэлеш межелеп жур жакын- нан 6epi. ©йткеш, кула байталдык не езш, не телш бер- месе Касженж Карабай бола салуы канша киын. Болашактагы осындай кауштердж алдын алу ушш| ел imiHAeri шонжарлармен, улыктармен, кун шалган шанырактармен тм табысуы керек. Бул асаганнын ау-1 зында, устаганнын колында кетпеудж б1рден 6ip SAici.l Кунанбай буны колына каран-куран б1ткеннен 6epi 6i.nin ■ келедк Кула байтал кут болып 6iTrtece, осы жолмен жур- мес те едь Б1рак, амал канша, кайда барса казанный кулагы терт болып, келгенже кол кусырып, кой сойса да, ат MiHri3in шапан жапса да жакпайды. Жакпайтыны 6apiHin кекейжде 6ip гана кула байтал, немесе онык б!р «Арпл теп куланмен шатыскан» делжш барган са- йын данкы анызга айналып журген бул жануар туралы Кунанбайдын да басы эбден катып, 6ip куш Кулшемен акылдасып едк — Ka3ip б1зде канша кара бар?— деп кслжшеп куле карады куйеужс. — Ipici кырыкка, усагы жузге тартты гой. TipuiiAiK болса дур еткел1 тур. — Будан кебейтуге болмайды. — Неге? — Казак байыса не алушы едг?— деп жел тербеткен ак кайындай солкылдап тагы да кулд1 келжшеп. Казак байлыгынын барар жер1 «Балкантау» екенж жактырмайтын Кунанбай, езж ж токал алмайтынына Кулшенж иманы кэм1л екенже кез1 жстсе де, мына 6ip басы артык суракка айыл тартып калды бжем, колын- 122

. дагы кэрлен шынысын тшдей шай тактайга так етмзш, буртия калды. — Буйрекке вкпелеген бала кусауын кара мынанын! Ку 1Ш1К жек Kepin отырмаган шыгар,— деп тусш эдей1 езгерте калган келшшек те шай куйган шыныны так ет- к1зд| куйеушщ алдына. Бул раламда Кулшеден жаксы эйел бар деп тусшбей- тш Кунанбай жарылып кете жаздады бул жолы. Кул- шенщ бул сездершде келешектш керемет сыры жатка- нын ангармады акшелек Кунекек. Айлалы да, акылды келшшек айтарга болмаса рен ж тп алганына сасып кап, энг1месМк эд1бш cere сейлед1 ендЕ — Казактык байлыгында не береке бар. Баска ел кусап артына мура боларлык кала, не мектеп, не уй сал- майды. Жел ушырган канбактай айдап журген малы 6ip жолры жутта жок болады. Keft6ipi сандалып кажыга барады. Одан не пайда? Онан кешнплер1 косактап эйел алады. «Екшпи эйел елдМ » деп кеп «бажадан» табары не сонда? Кулжанын Сасаны, Коныр обанык терелерЕ Алтайдын Когадай Сэмендершщ урпактары артына не калдырады ертен? Тулак суйреткендей шацнын астында калады журттары. ЕмЕпге Kenip салран Башыбай куса- мады Fofl ек курыганда,— деп, кекейшде кептен 6epi журетш сырларын да mepTin отыр езЕ От басыныц куйбеншен езгеш кеп айта бермейтш Кулшеге бул кесемдшт1 айткызып отырран себеп мы- нау едЕ «Атым сай, атаным сай, кусам жердщ шетше же- тем!»— дегенд1 Карабай, кула байталга байланысты ак- найманмен арадагы егесте айтып едЕ Алыска баратын сапардыц енд1 басталганы секшдЕ осы 6ip сез со- нан 6epi аскынбаса бэсекдеген жок. Бул аз болгандай олар курган TicTi какпаннын баска да турлер1 бар кв- ршедь Ерте ме, кеш пе бул мэселешн жэне 6ip шу бол- ралы жатканын Кулше эйелдерден анада еетшен едЕ Сонан 6epi зэре жок езшде. «Казакка эйелд1 ала салу канша киын» дегенд1 еепгенде .талып кала жаздады ‘анада. Бул сездщ KiMre саятынын бшее де аузы берш эйел буны ешюмге айткан жок. Сонан 6epi кула байтал аяк астынан жэне колды болтан сон рана лажсыз айтып отыр. Мунык езшде де сойылын такымына кысып, кэрше эбден мжген КунекеЫ ат жалын тарткалы отырмаса айтпас едЕ К,анша ак кешл болса да б1реудщ артыкшы- лырына KeHyAi кеп бЕлмейтш Кунанбай адал малы жо- 123

галганнан 6epi агайынды айнала шауып, кемекке шык- i кан алты-жет1 жолдасымен жок 1здеуге 6yriH 61ржола бекЫп едй Канжырада балта, такымда сойыл, калтада канжар. Не ел in, не елН рт келмек бул жолы. ©Mip мен ел1мнщ еларасы усаган осы 6ip катерл! сапарга не ез1 ктеспей, не дурыстап шыгарып салмай, кай-кайдагы эц- riMeHi айтып отырган Кулшенщ свз! мынау. Буны басын- да эз!л деп тусшген сон рана, сабасына тусш ед1 элгш- дсг1 шайда. Ti3riHiHe оралран келшшег! сондары сезш жэне жалрастырды аттандыргалы жатып: — Рымбайкарындары сайыста Карабайдын e«i ка- раншысы не айтып efli саган? — Eni байталдан 6ip-an айырылдым де сейтш. — Бул свз сол шелдщ кумында калган жок. Сонда­ ры Ti3eciH мен шаккан «аксак этеш» бул жолы да кезМ' гед|'. — Eni аягы бут!Н кезшде сойылмен жыгып едщ, енд1 кесеумен-ак плейтесщ . Онда взщ де жур. — Жок- — Онда уйде кал. — Барсам да, калсам да мен бул раламдык болмай-' мын. вйткеш, алып кетедк Онан да... — Сешн кырык кара, терт жыртыс калын малынды солар телеп 6epin пе ед1, алып кететш,— деп бул сезд| де тусшбед! Кунанбай. Беденеш кецжен кайырып соккысы келгендей келш- шегЫц токал дегенжде гэп барын Кунанбай енд1 тусш-| Д1. Елден есигендерш 6ip-6ipflen турып сыдырта баста-' ды, квз жасы узенг1ге тырс-тырс тамып турран ак ке- лшшек. Бул жолы кеп жасакпен сакадай сай кеткен Кара- байлар жагы егер Кунанбай кула байталга таласса, Кулшеш бул кунде «аксак этеш» аталып кеткен ек1 ка- ракшыныц 6ipiHe байлап-матап бермек. Рымбайкарын­ дары устше Kiclaep келш кап, ала-алмай калган кегш енд1 кайтармак- Уйжде калса да арттарынан куып барса да, осыны орындаура эбден бекжген кершед! кетерлер1н- де. Мунын соны кандай сойканра сокса да жауапты Карабай бермек. Мэселе осыган сайганда кула байтал- ды бермед1 деп, ат кекшн Kecin отырган Касшешн де Кунанбайды бул жолы коргамэйтыны ездерше аян. «Айрылысатын арайын ердш арткы касын сурайды» деп, Касжеден баска да 6ipHeuie б1лтт1 акнаймандар да осы кезкараста. Булардын eKneci де 6ip-6ip кулын. Жалрыз кула байтал еНз табатын ешю емес екенш, бар 124

болса каре алмайтын, жок болса бере алмайтын агайын б ш п отырган жок. Егер «аксак этеш» арам ойын орын- дап, шалкыган шанырак шайкалса, булар ушш 6ip^yfliH кулагы кеЫлгенмен б1рдей. Осынын бэрш iiuTefl мелшер- леген акылды айел куйеуже аныктап айтардын алдында куйеуЫн езш кай шамада жаксы керетшш, тш н ала- тын алмайтынын ангару ушш айтыпты, шай басындапл баганагы 6ip токал жайындагы оспакты. Егер кула байталды сынган пзенщ кунына деп, ку- маса, жабулы казан жабулы куйшде калып, олар Кунан- байдын сулу келшшегше жауыздык жасамайтын nepi- недь Туйык осыган кеп т1релгенде, такымдапл сур сойы- лын ердш касына 6ip-aK урып, шарт етюзд! Кунанбай. Кора жактан жет1м калган жабаплнын KiciHereHi ес- тмдк Арада 6ip жыл етш, кула байтал Мананын айгырына апарган жершен кугыншыларына жетмзбей, кулынына кашып келдь.. ЕСК1Л1К (Кос таган) 1. КУПИЛ I Барыс жылынын жазы. I Ауьгл кешеден 6epi эбшер. Етектерше cypiHin журген |ете-мете эйелдер жагы. Еркектер уркердей болып, Мык- тынуш аталатын жотада отыр. | Алты канат ак уйдщ ортасына он ем кулаш карала Iаркан керЫптк Осы арканга асылган сурша келшшек безектеген сайын желкез кереге сыкыр-сыкыр етед1. Ко- ■ лына келсапустаган ем бала: «TycTi ме, TycTi ме!..» деп, I келшшек отырган откшзд1 айналдыра темпештеп жур. I — Ия, Бэтима nipiM, жар бол езш!. I — О , паруардигар Хауана муарке мына мусмнщ- 1дП — деп, ею жаплидапл кемшрлер де мшэжат айтып I отыр.— Мал аягы тыйыла capi болар, кешеп бейуак бо- I лып калды емес пе!— деп кояды, келшшекп ту сырты- I нан капсыра кушактаган кундестершщ 6ipi. Тарам-тарам жас аккан келшшек, мазасызданып ба-

рады барган сайын, 6ipece бук Tycin, 6ipece шалкалайды кайта-кайта. Ойлайтыны Ардабайдын apFbi-6eprici. Ардабай биыл алпыстын алтауында болатын. Мына толратып отырран Толарай тертжип эйель Жасы он се- г1зде. Осы enipneri бет бггкеннщ ажарлысы. ГИскен ка- ракаттай, мер тамады дидарынан. Момын, уя бузбайтын 6ip тога кыз ед1. бткен жылы алран. Жарлы теркжжщ желгсше бис, корасына кой берген байдын алранына торыз айдан енд! асып едк 6ip аярын керге, 6ip аягын терге ж1бсрж отыр ендк «Белж укалатып, аярын сипалатуга алран шыгар. Мыкты неме болса, 6i3Ai неге жарылкап алмайды? Мун- дай каксалдар шебересж суй in отыр, осы кундс!» деп, кундестер жары келжшек тускенде жатып кунмлдеп едк енд! ауыздарына кум куйылып, тумсаны кезек-кезек ку- шактап отырганы мынау. Ардабайдын куанышына айтар жок, каукалактап 6ip Kipin, 6ip шыгады уйге. Куанатын да жен! бар. Алпыстан аскан аксакал аманшылык болса, 6ipiHiui рет балалы болгалы отыр. Онын устше осы уйге тускеннен 6epi жа- манаты естжмеген келжшекке ауыл аймак разы. Kyfteyi кия басса, «токымын кагып» жататындар жок емес кой Ka3ip. «ШешсЫ кыдырмашы болса, кызы бастаншыл, болатын» кейб1р бойжеткендерге де уксамайды езй Му- нын бэрж Ардабай эбден бмедк Сондыктан да келжше- riHin басынан кус ушыррысы келмейдк Кус келенкесшен . суык THin калмаса nri efli деп мэпелейдь бауырына ба- сып жаткан жас HiciH. Калган уш эйел мал-жанды бас- карранына мэз. Ж ас адам болып желп етуд1 Толагай да f бышейдг Tipi куыршак кусап, кунд1з-туш ез отауында отырганы. Сулулыры мен жастыгына бола булданып,S бэлсжгеид! де бммейдк келгеннен 6epi кулуд! де, куану- ды да кездест1рген пенде емес. Муп-мулэйым болып отыра беред1 кашанда. Тап буг!н рана бебеулеп отыр. Толрэры аса ащы efli, дауысы кептен сон 30pFa басылып, жаны 6ip мезет терезе тапкандай болды. @3i тары да бурынрысындай монтиып отыр. Е м 6eTi бурынгыдан ар- ман улб1реп алыпты. Шып-шып тер арады шекесшен. Касында cai кез1 сыгырайып, 6ip жапырак шаранасы жатыр. Дуниеге эзер келген мшкене адамды «жылкышы» деп сушнил сурай 6apFaHFa Ардабай ат мшпзш ед1 барана, | жарыс казанра iceK, цилдеханага шьщрыртып арда сой- гызып жатыр ендь БиеЫ кулындаса да сыбага асып, 6ip-6ip тоятын cay- j 126

ыкшыл ауыл бугш кушнбегенде кашан кушнедк Бауы 6epiK болсын айта келгендердщ барже ракмет айтып, тарзым етед!, бетеге сакалы желп-желп еткен бай. Жарыс казанга жиылран эйелдердщ кайсысы сейлеп, кайсысы тындап отырганын тусшу киын. Балапанын ушырран кар.радай бет-бетше шулайды. KepiMfliK сурап. отырран 6ip кемшр баланын касынан тырп ететж емес. Етегш шегелеп тастарандай жэмшрейш алыпты. Толарайдын meuieci кимешектен, экеЫ тымактан айрылып ед1 алгаш келгенде, кор1мджтерж 6cpin зорга алды кшмдерш. Куда-кудагидык токырайганына мэз боп калды катын-калаш. Мундайда эйелдер кандай екпеил'л келедк Жарыс казаннык куырдарынан кур калган ем эйел от басында буртиып отыр едд буларга калжанын мойын омыртка- сынан мужи алмаган жэне екеу косылып, эбден жарас- ты. Жерошак басы алауларан от. «Келшшегщ сулу бо- лып кез1гед1 жаксы мужы, дегенге сенген 6ip бозбала эйелдерден калган омыртканы тазалап мужып едк Оны 6ip косей кемшр «баланын он eKi Myiueci аман болады» деп тобылрыга эдеШ эдемжеп т1зд1 де, уыктын карымы- на апарып кыстырып койды. ЖМттердщ есж-дерт! айтыс. Карсыларына еш-еюден кел!ншектерд1 отыррызып алыпты 6api де. Kefl6ip жеш- Л!п калган кыздар кэденщ торызын толтыра алмай элек. бзш щ сыррасын женгесжж сакинасын косса да, тола коймайды «топазы» кургыр. Кун артынан кун OTin кэде атаулысынык кебж ада етт1 Ардабай. «Барже де сен упин шабылып жатырмын» деп ед1 6ip KyHi, буран лэм-мим демед! Толарай. Бул соз бесж тойында айтылып едк токалынык ундемегенж Mi- незже жорыран Ардабай муны да айтарлыктай eTin от- Ki3e бастады. Бала кыркынан шыккан сон, карын шашын алганга да, 6eciKKe болегенге де, шомылтканга да, ит кейлек экеп киг!згенге де карык кып кэде берд1 арынан актарылган эке. Токалынын кабагына карап бала шираран сайын, айтпакшы болганын кабарынан ангарады. — EnKefliHi3uii,— деп калып ед1 Толагай 6ip эреджте. — Алла байрусым-ай, сен де тш катады екенсж-ау!— деп, алакандай куларын кал^алап тоса калды. KyMic yHi cbiHFbip ете тускен Толарайдын не айтка- нын журт бжген жок. Бул кезде журт баланын аты ту- ралы кызылкешрдек дауда болатын. 127

«Дабыр болсын, картайганда кврген кызыгы гой, да- бырлатып отырады уйш» десп 6ipeyaep. «Буны алла берд1 6i3re. Кудайберген коямыз» дед1 6ipeyaep. «Еле- мес кояйык, кез бен т1лден аулак болады» дед1 тагы 6ip ырымшылар. Дауласа-дауласа Ардабайга токалы сыбырлаган ат унады aRFbi. Молла баланын ею кулагына ксзек-кезек айгайлап, азан шакырып ат койды. — Б1зд1 жауырын курлы кврмед1 аягы. — Баланын аты юм болды сонымен?— дест! баланын атына бола екпелеп бара жаткан б1реулер. Деген влара. Жайшылыкта сыгырая калатын inip жулдызын карангылык бейуактын езшде камап алган. Дала ызгар. Кырау. Уйме-жуйме kohf3h он неше уйд1н адамдары кунд1зг1 той-томалактан мурттай ушса керек, 6api де жатып калган. Тек uierreri коныркай уйде ертен аттанатын кыз бен женгеа FaHa отыр. — Куатым, ж енеш е-ау. экеле кер м е!..— деп безек кагады, кызыл шымылдыктын iuiinAe калш -калш CTin отырран каршадай кыз. Ею т1зесш капсы ра кушактап enipen отыр 03i. — Bip емес, ею емес, ол курпарды катания кайта- рамыз. Бэйгеге косатын аттан жаратканымыз жегп емес пе,— деп, «cepiKTeciHc» ж1к-жапар болады келшшек. ] 0ткен жылы елт1р1сш етюзген куйеу, 1ле-шала жыр- тысын экеп eciK Kepin ед1 бнылия жазда. Ендк Mine, ада- мын алуга келш отыр. Содан 6epi ак малый айдап бер- ген адам калындыгынын касында талай рет болуга ка- кылы рой. BipaK, эне-мшемен сыргактатып келед1 кыз- дын женгеск «Жую жеилсж юшкене. Кайда барады? Табынданя вз тул1гщ Foft бул» деп кайтарып ед1 алгаш келгенде. «У коррасын жеп еле калатын Typi бар. Мундай nepiiu- TeHi еппен Tycipy керек, еппен. ToflFa дети шыда, кайт- сен де!»— деп ecin кере келгенде де кур тулыпка мею- реткен болатын. Мунан сон да шубырып кундер erri. Жиылып ай куралды артынан. C ohfh туйеюн жугшдей болып неке де окылды бугш. BipaK, бул жолы да тэй- кес1нен Tycin отыр куйеу. Осы батана рана: «Калындык квгендег1 марка. Куйеу онын касындагы каскыр. Тэжр- ай, тура бассалу кайда барады? Женкарангы тунде внештемей отыра тур, куйеужан. Бала неме бакырып-ша- 128

кырудан танбайды. Та лай кар баскан картсын гой, уйыктасын елдщ арты. Ka3ip алып келемш»,— деп, кет- кен женгешн «сержтесш» кешире алмай отырганы мынау. Келшшектщ карангы отауында iH тубшдеп аю кусап куйеу жатыр. внмендеп жетш барайын десе, ез1 шыкка- лы турран квзд1 окыс eiin алам ба деп жасканады. Ка- лын малына кырык ж етш кырка матап, елт1р1ге б!р дв- нен, той малына ту бие етюзгенш ойлаганда, iiui кара казандай кайнап, копактап кетед1 орнынан. «Кызды женге, женгеш тенге бузатыны рас. Элде элп желаяктын жекгетайы тапшы болды ма?» деп,' койнын- дагы кейлектж торгын мен жупар сабынды сыртынан басып кояды кейде. «Кыркына шыдадым гой, кырык 6i- piHe шыдайын не болса да», деген ой сап-сап баса беред! етепнен. «Осы тунде колыма кайткенмен тиер. Онан сон такымымдагы бэарем болмай кайда барады» деп токмеймаген болады 6ipece. EKi кез1 есжте. Сылдыра- ган шолпы ун1н дэметед1 вз.еуреген кенш . Bip турып, 6ip отырады орнынан. «CepiKTeciHiH» коз жасы эреджтеген 6ip кезде: — Шырагым, epTin келейшнп, e3i келгп калады, ест. Tin отырганымызда,— деп сезд1 тагы да козгады, каран- гы отауда аландап отырган осы куйеу коз алдына елес- тей калган келшшек... Тары да боздай женелд! кыз. — Шырагым-ау, несше жыдайсын. Кызды алла тага- ла еркектщ кажетше бола жараткан. Кунын телеген сон, ез еркшде. Бунин устше куйеущ жэ деген эулетп бай!— деп дурсе кегп женгеа бул жолы. — Кудай болса да келмесш Ka3ip, апарган сон тун- шыктырып eHTipce де ез еркП— деп, тже тартты кыз да. — Он жетже келдщ сен-. Еркектен елш каламын деп отырсын ба!— деп, женге де прю стент отыр. — Еркекпен кезш шыккан сен болмасан, юмнен KiM- нщ елетшш мен кайдан бшемш. Кайынсщлкпнен мундай карсылыкты 6ipiHmi рет ес- т!г®.н келшшек «куйеушен туншыгып елген кай кыздын бейтн Kepin ед!н?» демекнп едй езшен арман аскынып отырган кыз ашуы басып тастады мунысын. Энпмеш осымен догармаса, кусалы жаннын жазым болдтын Typi бар. Муны ангара калган женге: — Куатым-ау, жас кызга еркект! алгаш керуд1д онай емес екенш бшем. Кулын-тайдай айкаса кетш, ет кызуымен бэржде байкамай калатын тенш болса 6ip, 129

capi. Кап тауындай кап-кара кургырдан сен турмак, мен каймьщамын кергенде,— деп eHfliri сезш канша мэпелеп бастаганымен мунын сезше селк ете туей кыз. Ею Ti3e- ciH кысып, 6ypicin-TiKciHin барады езк 0щ-тусш эл1 кер- меген Kyfleyi кургырдын api Kapi, api Кап тауындай дэу, куйедей кап-кара болганын жас кыз кайдан жактырсын. — Дегенмен, элжыныс пен мэлжыныстык арасында- fu ic кой, кенш кетед! Kici. Аганмен алгаш мен де сендей селюлдегемш. Тук етпейд1 екен, 6ipaK,— дед1, кыздын коркып отырганын ангара калган келшшек. 03i осы тунде тап болгалы отырган жагдайдын тыл- сымын басынан етюзш кермеген пак кыз, женгесшщ мы- на 6ip KeceMcireHiHe елен ете калды б!лем, екшгш бэсен- детш, куланли туре калды. — Мен де, тек алгашында рана Ti3e KHiMiM жок Kici кусап, 03iMHeH-e3iM... Bipece дак 6ip сакинамнан айры- лып калган сыкылданрамын. Аздап сылтып калган сы- кылдымын,— деп, имандай сырын жалгастыра женелд! женгесь— BipaK, 6api де уакыттык, 6apiHen киыны ерте- ншде жан 6iTKeHHiH бетше карай алмайды екен Kici. Келшшек сезшщ арасында «туншыгып елмейтшще енд1 K03iK жеткен шыгар» деген Kicime кайынсщлкпне куле карап едй онын кездершен бауы узшген тэспиктыд теплген моншагындай жасты керш шошып KeTTi. Эйелдщ кел-кеЫр жасы мен куйреуштшш онша унат- пайтын тас кайрат еркек-шора келшшектщ 6ip басына жетерлш сулулыгы мен сумдыгы барын бшетш к'ыз ак- тарыла 6ip шерш тегейш десе, аузына куырган бидай токтамайтын женгесшен коркады. Кызды сейлеудщ ор- нына жылатып отырган да осы коркыныш. — Сол тебеттен туншыгып елмейтшще мен кепш!— деп, сезд1 тагы да (созгады келшшек.— Енд1 шегшшек- теуд1 кой, ертш келейш барып,— деп, есжке карай бет- теп барады ез!. — Куатым жекеше-ау, тым курыганда шайкайна- тымнан сон экелнп,— деп, женгесшщ бшегшен устай алды кыз. Шайкайнатымдай уакыт канша. 0те шыкты 1лезде. Болдырган букадай буындары сырт-сырт еткен Kapi куйеуд1 келшшек енмендетш epTin келгенде, кыз жок бо- лып шыкты, 6ipaK- «У коргасын жеп, ката калды-ау. Осы кунде не кеп, кыз eniMi кеп. Булар куздан кулайды, езенге агады, у iuiefli елплер! келсе» деп, урейлене калган келшшек:— Кап!— дед! санын согып. Сейгп де:

— Сен калыкдыгыннын тесепн жылытып ж а .а бер. Tipi болса, тауып келемш,— деп e3i сыртка шыга жв- нелдь ETeriH Typin алып, ойра-кырра жупрген келшшек, мынадай 6ip дыбыска тап болды жанушырып журш: — Сонда eMip бойы жалкы втпекиим!с1н! — Иэ. — Неге? — Тагдырда менщ пешенеме сенен баска Kici жазыл- маган жанмын. — Куатым-ау, уыздай жас емессщ бе сен! — Ж ас болганмен, сенген кулден жалын лауламай- ды гой ендИ — Рас, екеум1з де кундей ерт едш, айдай салкын бол- дык-ау аяк астынан! — MeHi ант iurri деп, сен етегще намаз окыма, 6ipaK- — Ел арасы жакын рой. Куатым-ау, келш-кетш жур артымнан. Сенен баскада нем бар менщ? — Бара алмай калсам ше? — Онда атынды кунше элденеше рет шакырып, ме- дет етерм!н!— — Касында жок адамды албаты калай шакырасьщ?! Сейлесш турран екеудщ 6ipi ®3iHiH «CepiKTeci» екенш анырып калган келшшек колма-кол бшгешмен, касын- дарыра ац-тан. «Сорлылыктын барлыры б^здщ казак кызында рой. Сейлесе, кесемсщ! дейдк Кулсе тантыь; аталады. Bi- peyfli суйсе, кергеназ деседй Ата-ананын ак батасын бу­ зу барып турран биэдептшк. Юмге болса да бара салма- сан, «керпенщ сыртынан, пайда болран шатара жориды eKiHiu 6ipi...» деп, шшен кайынсщл!сш MycipKen тз typ. Кыздын Мрден 6epi неге кенбегешн, ец сонында шай дайнатымдык уакытты жалынып неге етшгенш келшшек eHAi 6iлд!. Кыз делшетш данкты аманатын касындарыра кезшщ ripiciHfle тапсыру екен Fofi, сорлынын соншама шырыл- дарандарысы. «Сокыр тауыкка бэр! бидай» деп, отауда- ры napi куйеу екпелемейд1 оран. ЕЫл-дерт1 жанындарынын KiM екенш бшу болраны- иен, карангы тун оны барран сайын тумшалап алды. Басынан жарын айырса да, сыр бишрмейтш кайынсщ- лкшен бул туралы сураудын кажет1 жок. Арада узше калган дыбыска елендей калып ед1 ке- 131

лшшек, Кйранрыны Tecin тары да ест!лд! дыбыс б1раздан сон: — Кайран кумк унще де зар болам рой ендП — Юммен сейлесш, нет айтамын, мылкау катын дейтш шырар, ундемей койFaн сон. — -М етц атымды кунше неше рет шакырамын дедщ рой жана. Мылкау болып алсан, калай айтасыч талай- сыз бейбактын атын. Кыздын имандай сыры бупнг! мына 6ip туннен шыр еткен кврсе, оран осы касындарынын атын кою болатын. Бул армандаран адам аты былтырры бесж тойында Ар- дабайра сыбырлап кана айтылды рой. Mine, буран талай жыд erri. «Жасым алпыска келген- де, керген кекемнщ атын б1здщ токал Алпысба'й деп тау- ып койды!..»— деп сонан бер! дур-дур eTin Ардабай жур. Мунан сонры улдардын аты да шанырактын телбасысы- на уйкас Жетшсбай, Сексенбай, Токсанбай болып койы- лып жатыр. Булардын сырын баска Tipi пенде бжмейдк K,a3ip Толагай отызда. Ардабай алтыншы мушелше жетш отыр. Алпысбай Толагайра тун шшде берген ан- тымен ЭЛ1 уйленген жок. Жолга ара конып, Толарайра жыл сайын келш турады, 6ipaK. 2. Ы Ш КЫ РЫ НАН АСЫРЫ ТУСПЕГЕН БАЛА Жауыннан кейшп Улужан. Шырыстан созылран кем- nipKocaK етеп самырсынмен кемкермген тау Ылемшде керегедеп бас курдын как жартысы кусап тур. Сулырын желбегей жамылып, Мыктынуйшде отырр-ан Бэт!ш етек жавда карап efli, K03i a6irep болып жаткан вржбай ауылына TycTi. Кызыл-жасыл кишген эйелдер мен мал жайраран еркектер жур eciK алдында. Осы a6irep ауылдын Култай дейтш бойжеткеш Бэтш отырран Мыктынуйше карай бет алып келе жатыр. — Ауылда той болралы жатыр ма?— дед!, аудан ор- талырынан жайлауга арнайы жумыспен келген келшшек. — Жора,— дедь Бэт1штщ жанына томен караран бетшде 6ip пзерлеп кана отырран эденп кыз. EKi K03i- нен iciK байкалран казакы баланын вр1мдей oMipinae калайда 6ip KacipeT бар кершедк Ештене айта алмай курсше беред1 кайта-кайта. — Шырарым-ау, неге курсшдщ?— деп кактаран ку- 132

мктей ак макдайды сипап, бауырына тарта бастаран Бэт!шке жырткыштан уршкен елж т т лары кусап керш- Д1 шаншылып кана отырран жас кыз. — Тэтетай-ау, 6ipey кекыд! балама бер лесе, 6ipey экесше сурайды м ет ,— дегендь кы сты ры п отырран Кул- тай эзер айтты. Сойылган мал да, конырсыган жер ошак та, эбкер болтан ауыл да Бэтшке туаш к л бола бастады ендь Ауыл жакка жэне карап ед1, кек етег! квлбендеген квк тут1н жерошак-жерошактан квкке карай кетерме бастапты. Ауылдын бас жарындары онаша беткейде он шакты адам отыр. «MeHi уюлегел! келгендер» деген Kiciiue, оларра кыз да карады. Отыррандардын 6ipeyi Култайды улына атастыра келген Маман екен. Орталарында отырран обадайы сол сыкылды. Анда-санда элдеб1р нэрсеге байлау айткандай колын кетерш кояды. Маманнын жанында басына Кы­ зыл rnaai буркенген 6ip келшшек отыр. Элпет!, кудалар- дыц эдеш ала келген квсем зйел1 болса керек, козрала беред1 квб1рек. «Куда, онда былай болсын. Жат-жаладан ешк!м жокпа манайда..» деп, эр кке 6ip араласып отырран тэ- р!зД1. Жанындары Маманра да, жан-жарына да кайта- кайта жаутандап карай беред!. Тапал бойына каура са- калы мен конкак мурыны энтек артырырак бггкен Кул- тайдык экеа ©ржбай сыкылды онык квб1рек сез рып отырраны. ©ржбай «взаимен Tepe3eci тек байга берд1м баламды» деп ризалык б1лд1'р т отырран тэр1зд1, шулри беред1 басын. — Кврерм1з!— дед! кызды бауырына тарткан Бэт!ш. Свйтт! де, Култайдыц ойын сабактай сурап, ©ржбайдын ауылы жакка тары да 6ip карап алды. Бул кезде, жерошак басы мен уй-уйдщ алдындары эйелдер элг!ндег!ден элдёкайда молайып, кекшне ук! тарылган тобылры торы мен макпалдай eni кара жорра- Fa м1нген балалар арлы-берл1 ойкастап жур едк ©нппн арынан кызылы басым, ток денел! Бэт1ш ба- лаларра тес1ле карады. Бутаны паналаран бозторрай кусап, ырында отырран Култайды да катты-катты ку- ш актап кояды, кыса тусед1 бауырына. Ауылдын бас жарындары ©ржбайлар E siiu m таныды рой деймш отырран орындарынан турып, б!р-б!рлеп, та- рай бастады. Жана утмет курылысымен байларра тыкыр таянып,

жнган-тергенд! кемеск! шашуга юрккен болатын. Осы- FaH байланысты ауылдын жумысы тык карбалас. E cki- лштщ квленкеи дегенЫз жанталасып жаткан шак. Бэ- TimTiK осыран бола келгенм бшмесе Мамандар тарамас та ед1. Олардын неге тараранын Бэтш те бш п отыр екен. — Сонда, ез1нд| 6ipeyre атастырралы отыр ма?— деп, кыздын ойын жетектей сейлед!, ауылдарылардын сырын паш ете TycKici кеп.— Ана аттар не?— Ауыл жактан осылай карай келе жаткан бip топ баланын шшдеп секшл бет, жудырыктай, жука сарыра карап жылап Ж1- бердк жауап беруден тартынран Култай. 2 Куда, кудашалар ©ржбайдын ез уйшде отыр едк ус- тглерше Бэтштен белшген Култай келдй — Бурын балдыз едщ, е*ш api балдыз, api келш болдын, карак!— деп шешесшщ эр жарынан барып отыр- ран Култайра шайын усынды терде отырран Маман,— Тауысып iui,— дегенд1 кул1мдей айтып. Б этш пен Култайдын корытындысы калай болганын KiM бисш , эйтеу|р, кыздын райы кутпеген жерден езгерш Kerri. Неше куннен 6epi ауыл боп квнд1ре алмаран Култай­ дын, усынран шайды ундемей алганына Маман аты бэй- геден келгендей куанды. «Ризалыгын бшд1ргеш осы гой!» деген Kiciuie жанындарыларра рахаттана 6ip карап та алды. Маманнын сез! жерде калмаганына бэршен кеб!рек куанган кудаша болды. Бул — осы ауылдын кызы. Маманнын екшпй токалы. ‘ 03i api ерке, зкэне cepi, сылкым келшшек. «Кырык саки- на» десед1 барран жерк Маман ашса алаканында, жум- са жудырыгында. Заннан корыккан куйеуш колбала курлы кермейд! Ka3ip. Bip елдеп акмаралдай Култайды алып барып, онын касында e3i болса, каланын каратаяктары мен ауылдын сартеке соккандары eKeyiHe жалынатынын iiui сезш те отыр. Ышкырынан асыгын тастамаган баланын марка Култайды кундемейтЫ беп-белгш. Желегшдеп конырауы кулюсше косылып ecin отыр ез|. «Култайра yKi такканымыз осы!>— деп теркш жарынын да аузын ашкызбайды. «Калындырына катар тур! Енд1 e3in бау- рап ал, бас жш тарып беретш тайынша емес! Б!зде ка- рызын калган жок» дегендей б1реулер куйеу балага ка- 134

pan efli, куйкентайдын балапаны кусап босагада отырран ол селк ете Tycri. — Анада «6i3 шэншш» кетш ед1ндер, енд! MiHe, «Yki TaFbin» та улпрд1ндер. Дню кешкендай гуле^ндер ип- fliriMAi — деп сез козрады, уйдеплердщ мэре-сэресш уде- те TycKici келген ©ршбай. Оныц кецш эбден орныккан кершедь eciK ашылран сайын карайды уй алдындары ат арашка. «Ортан колдай ек1 кара жорранын ap6ipi — 6ip кыздын калын малы1 Пэруэригер1м, сщ!ре кврсе екен ендП «Жоралсын калын мал!» дегенд! тапты рой Ka3ip. Ал, ана коржынмен келген асылдар ciH.in-ак тур» деген- Ai, кайта-кайта ойлап кояды iiuiHeH. Бул баранары ба- лалар MiHin журген сэйгулжтер едг Bipan, Култайдын ундемей коюында баскадай мэн бар болатын. вткен жылы вржбайдыц Култайдан кейшп кызы мен iHici кайтыс болып ед1, мына ек1 кара жорра солар- дын актырына деген сылтаумен калын малга кел!п отыр. Ал, ана тобылгы торы — сылтауы жок деген anripimH укшск Култай бул купиялыкты элгшде рана еспдь Ауыл- дарылар: «Жездекенн!н актыкка экелгет» деп жасырып койган болатын. Бэтшке тартынып айта алмауы да осы кеыескшктен кершедь Ауылдарылар онкай асыктай айтканына yfliptoe калган Култайдан оны эл1 де жасы­ рып отыр. Уюметтен де кулыгымды асырдым деп отыр- ран ©ржбай. сезшщ жалгасын тары да «Балыктын тш н бака бьледже бурды». — Кыздын калын малынан байыран казакты кврме- Д1М. Култайдан 6ip ат мшбегенще осы уюмет риза-ак шырар!—«Жау жок деме — жар астында!» деген Kiciuie ©ржбайга иепн кетерш койды, Мыктынуйшдеп Бэт1ш- Ti Kepin тарагандары eciHe тусе калган Маман. — Eni бай баярысына басып жатыр деп журмесш аузына куырран бидай токтамайтын б1реулер,— деп ©ржбай да урейлене калды бул свзге. — Ею баланын суйжпеншшпмен болды. Калын мал дегенini3fli ауызра да алмадык деп, танертен, «Кызыл- катынра да» Kipin шыруымыз керек,— дед1 отыргандар- дын 6ipi Barium мукаткансып. Эйел басынын бостандырына белсенд1 араласып, ауылда квптен журген Barium байлар сыртынан осылай атайтын. — Сонда Култай да б!збен 6ipre барады рой!— дед1 енд! б!реулер.

MiHeai сыралгы кыз ук!мет алдында жазым eTin жур- MeciH деген оймен: — «¥лы сезде уяттык жок». 0 3 im суйд1м, баскага бармайым. Ата-анам какпайлап отырган жок!»— деген- fli тартынбай айт!— деп Култайды баули бастады касын- дагы тэтесь Дэнеке демед1 Култай. Кузаулай туст1 калгандар: — Колы шолак, аягы аксак емес. Деген ез тешн! — Какырганыкды куйма алтын, TyKipreHimU туйме алтын керейж! Куатым, жезденд! жерге каратпа бар- ганда! — 031мшн жанымда ешмд! ашып журесщ! Той-то- малактан 6i3fliH ауылдын жастары жарлы емес!— деп «кырык сакина» да ойындагысын айтты. Култайдын ойында не барын kim бксш . — Орынды да, адамды да кемкпеймж. Жалгыз-ак ушмет алдында уялып калмасак,— деп темен карай берген. — Bi3 де орын таба алмай урынып отыргамыз жок. «Су суз!лмейд!, суйек уз1лмейд1» деп отырмыз, зке!— деп такымдай женелд1, каз1рше балдызым, алда- келшм болады деп отырган Маман. — Занга кайшы гой осы iciMi3. — Heci кайшы. ©зщ cipecin турып алсан, тук дей ал- майды,— деп, бултара сейлеген Култайдын алдын кесе калды ©ржбай. — Бара керейж— дед!, ©ржбайдын сезоне, ойлана калган Култай. — Уялтпайыкшы баланы. «Орынды да, адамды да кем!тпей!м» дед! емес пе? Будан артык MiHrecin кетем дей ме?— деп такымдап отыргандардын сез!н келшшек кие жвнелд!.— Баланык басын кем!тпегеннен кейш бол- ды гой!— дегенд! кыз кулагына сыбырлап, калгандары- на басын изеп кояды 93i. — Bi3fliH урпакта Tepic бата алган бала жок, уя буз- байды, мен!к Култайым!— деп каукалактап отыр ©р!кбай.3 3 «Teni емес! Кайран Култайды!» деген сез ауылдагы- ларга дуп ете TycTi. «Не кылган ecci3 кыз» деп ел !шшде ашулангандар да болды. Б1реулер! «Куйеу xciriTTi» квру уыпн ©ржбайджше келш те кайтты. Бэйге тебеде турган мына 6ip топ адам да «куйеу 136

jKirirri» квруге aflefii келгендер. Булардын М и д е Бэт1ш те бар-ды. Ол кеше «кыз алатын xcirirri мен керейш, со- нан сон 6ip жен! болар» деп, Култаймен уэделесш кеткен болатын. Жанындагыларды да эдей1 coFaH бола ерте келдк — Кайсысы?— дед1, куйеу баланы Keprici кслген Бэт1ш. — Энеу 6ipey кортык!— деп калды Култайра кумар- тып журген бозбалалардын 6ipi. Ж 1Г1Т нускаран жакка жабыла карады Бэпштщ жа- нындагылар. Тани Kerri Бэт!ш. Kemeri Култай екеуше карсы шауып келе жаткан балалардык iiuiHAeri naFa- жактай, сары екен eKi байдын тел1гел1 жургендерг Сон- да осы балага Култайдын TeriH карамаранын Бэт1ш eHfli тусшдк — Куатым-ау, сары ауыз балапан рой мынауыц! «Уйкысы белшген» 6ip конак iprere ауната салмай ма |муны...— деп Ky6ip ете TycTi Бэлшпен 6ipre келген эйел- дердщ 6ipi. 1 Анык есп'лген эйел дауысына журт жалт карады. Б!реулердщ K63i Култайда. Эйелдер жары сып-сып етш, eTipiK-шыны аралас есекке басты. — Шырарым, жасын нешеде?— дед1 Бэтш баланы жанына шакырып. Ундемед1 бала. Жасканып т у р р о й д е ш м , к а ш а жене- луге бешм тур езь — Оннан асса басымды кеЫп берейш! Урпиш тур жарынын сары тугН— деп баланы уйтай алып едь тары да элг1 эйел. Булкынран «куйеудщ» ышкырынан суыл- дап асык тег1ле бастады. Кынага боялран асыктарды керш, журт ду кулш ж1бердь — Бул балага калындыктан repi, асык жуык кой Ka3ipiue!..— депчБэтш Мамандар жакка карап едх, «кы- рык сакина» баланы ваше карай а'лкш калды. Баж ете тускен баланын бойынан тары бфнеше асык тустржерге. Бэйгетебедегшер каттырак кулд1 бул жолы. Осы еткен TyHi рана Култайдын касына апарып жат- кызранда, тесекке теплген осы асыктарды iueiueci ез колымен лактырып едк тары кайдан тауып алдын деген- дей баланын колынан мытып-мытып калды. Бала одан сайын бакыра туседь Одан эрмен кулед1 касындарылар. — Шырагым, сен калай карайсын? Касына туршы мынанын — деп, журт кулюсш KyTin турран Бэнш, эке- ciHin касындары Култайра карап ед!, баласынын етег1- нен тартып калды вржбай. 137

Касындары балага енкейш караган бойжеткен: — Бул жиен бауырым рой,— дед1 томен караган куй i- «Ук1мет алдында уялып калмайык» деген кыз ж ауа- бынын теркшшде Бэт1ш пен Култайдык Мыктынушн- деп корытындылары жатканын енд1 тусжген ©ршбай мен Мамандар: «Бэрш булд1рген «Кызыл катын» дсгенд! iurrepiHeH айтып, Бэйгетебеден тараса бастады. АЛБАШКЫСЫ ДА, АКЫРБЫСЫ ДА ЕМЕС Шырт уйкыда жаткан Kskim аяк астынан оянып кет- Ti. Дэп тебесшен тоне тускен кун аптабынын астында керген тестш кусап жатуы жаман едь Арса-арсасы шы- рып тер басып кетшт! бет-аузын. Жылра-жылрадан жа- мырай агатын кектемдеп кар суындайен бойынан аккан терлерш сурте бастады, ртып турысымен. Жан-жарына карады. Етектеп жазыктарда, ередег1 курт кусап кора- кора кой жатыр. Самырсыннын араларында уйездеп yflip-yflip жылкы тур. «Экеннщ аузын... Осындай кеп мал казакка кайтып 6iTe калады? Ал, маран бггкен кыл куйрыктын Typi анау!»— деп, анадайдары кок шоларына карай аягын эзер басып барады 03i. «Аш атым — бар атым, ток атым — жок атым» деп, api цйдерлеп, api аркандап койган кок шолак бул кез- де аркасындары жалп-жалп еткен сауысканды Tycipe алмай тулап тур едь Hip тумсырын кызылшака шоктык пен ойылып кеткен енезд! аркага туйрей шанышкан | алаканаттарра Кэюмнщ атты эдем1леп турып байлап бергеш TinTi жаксы болыпты. Тарлан кабырраларынан | тарам-тарам кан аккан сорлы егер бос болса, ана уйез­ деп туррандар жакка барып, аркасын араштын бутак- тарына уйкей OTin мына жауларын сыпырып тастар ед1-ау. Кэк1мд1 оятып Ж1берген де осы 6ip арпалыс екен. — Экеннщ аузын... кустын сумпайысысын, сен! Сыр- тык кандай болса, шин сондай ала!— деп, анадайра ба­ рып ап шыкылыктаран сауыскандарды сыбап тур Кэкек. Кунге шалкасынан тастап кеплргеи iiuneri мен кара куйрыктын TepiciHeH жасалган терлш, куысынан жуды- рык ететшдей как-как epi каудырлап калган екен. Осы- ларын алаканымен эдеммеп турып укалап алды Кэкек 138

алдымен. Жотадан К араган да б э р ш т тутш ! тутас Kepi- нет1н етектег! кал ы к Kim уйлерге кар ады онан сон. Kefi6ip жер ощактардын манынан калбандаран эйел де, будактаган тутш'де кершбеп efli, К э к ^ буран 1ренжи карады. «Экецнщ- аузын... ак мола!.. Айбары аттыны Tycipin, жаяуды жаткызып каратканымен белдеуше Teri 6ip ат байланбайды. Уйшщ алдында тулатып тай, топыл- датып кой соймаран байлыкты кояк кой. Айналасында конактардын аты быкып турмаран узжтер — KeceiiiH бе- Т1 сыкылды рой. Жерошактарын караты, бейне 6eTi I опырылып тускен кер», деп, карауларды да сыбап коя- ды. Шанырактарынын кулд1реу1штершен жулындай рана ершшек тутin шыккан уйлерд1 де унатпай жур. «Булар- дын элп жаман катыны езшщ кара сирарындай сидиган мосысына буканын безшдей шэупмш асып дары да си- ырдын тшндей тактайына жалрыз тостаган rnerip тары- сын койып, шайнамасыз шайды ciMipin отырран шы- рар!» деп, 6ip кедеймен де отаса алмай тур. Ел жайлаура мал оттату унии, жадырау ymiH, курт- май, катык жинау ymiH шыкса, Кэкен ел калай кешедЬ мен келш ед! биыл. Жайлаудан тегш мал тауып алатын- дай ,ек1 сиырдын 6ipiniH бауыздауына жалрыз кунажы- нын косып, биеге айырбастап ед1 былтыр. Осы кыста оны сорымра сойып жеп алды. Бала-шага мшш ап, кой жай- са да мынк етпейтж бес серкес! бар ед1, жетпей калып буларды да бауыздап алды кыста. Бесеушж карагай- дай-карагайдай он Myfli3iHe, елден тары да талай муй1з экеп косып, жайлаура дак 6ip кора коймен шыккандай, 6ip кап муй!збен келд1 Кэкен... С орымнын TepiciH де ак- жондай рып илеп алды кошерде. Эйел мен балара барыну казакка жат деп тусшетш дулейлтне басып, серкелерд! сойрызбаймын деп жагаласкан эйелш де эдемшеп турып сыбап алып ед! кезшде. Куйеушщ бул кылырын сонан 6epi жактырмай журген жас келшшек, жайлаура шык- кан сон, сол ecKi коламтаны жэне урлеп efli 6ip кунь.. — Сен оттама. Эйел деген казан кайнатканды, кап кетерш тезек тергенд! рана 6uiyi керек. Мынанын irniH- деплердщ 6ip суйем! 6ip кой!— деп, каптагы му&здерд! 6ip xeyin, тебше калды келшшегше. — Койдык, б эпр еке. MeHiKi TeHTipefi бермей, жумы- сына Kipic деген рой,— дей салды , куйеугащ капты емес енд| 03iH тепм лейтш райын бите койып. Кэммшн ш акш а жасайтын, камшы еретш eHepi ауыл- аймадка эйгЫ efli. Bip кап муй1зден шытыралы шакща ж аса п ш алдарра, соры мнын терюнен сары ал а камшы

epin мырзаларра тартса, Еренкабыргада екшщ 6ipi 6ip койды енгерт1п тур рой. Bip кора кой болкгса да, 6ipHe- ше кеген козы болар ед1, каптары муй!здер мен абдыра- дагы ак тер!. BipaK, амал канша кыдырып кымыз шетш, сыдыртып баглан жейтш кек жайлаудын ж елт™ кезш- де Кэкек ипркш бул. кэабше Kipicneft жур. Кымызга кызып алган Есдэулет елшщ e3i де бул кезде масайып алып, eni уйдщ арасына атпен жарысады рой. BipaK мун- дайлардын корасында койы, жел1сшде жылкысы бар, бала-шагасына етекп адамдар. А л, Кэкец HeciHe сенерш KiM бьлсш. Жалрыз кара сиырдын терт емшепне карал, катын-баланык кактыгып отырраны бакайынан кеп жур- ген жок. Култел1 баланык суйменд! болатынындай, та- бысты байдын — эйелше кад1рл1 болатынын Кэюм 6ip шсщей-ак бй!ед1 бзш е ой TycTi ме, элде 6ip мезет келш- ш егш щ т ш н алып кад1рл1 болгысы келД1 ме, aftTeyip бу- п н эйел1мен жэне 6ip айкасып алып, атына ерте мшдй Кай уйде ерке бала, кай уйде насыбайшы шал барын, олардын жомарттарын сырттай 6ip б ш п келш, 03iHin енерше орнырып турып отыру-болатын бунысы. — Ka3ipri козы, кузде токты. Токты — кыс eTiciMeH тусак. Мше, осы козы кезшде камтып калу керек. Онан сон, мал KQ3i ыстык, еишм де сети муЗДзщ мен кайысы- на улкен малды кия коймайды ол кезде,— дел, артынан эйел1 де «этшулеп» калып койды.— CeHi Шекекнен бас­ ка ешюм тузей алмас,— дел, (Нреудщ атын атап та ед1 сасканынан. BipaK, амал канша .былай шыра бере дастарканы жиылмайтын казак халкынын eKi-уш уйше тал болып, квптен аямайтын кектщ суы — кымызына жатып смей- геш. Сиыр буйрек тостаранмен Teprri тарткан Кэкен онын шшде кырык кырсык барын ойлады ма. CiMipe 6epfli, жута берд1, терлеп алраннан кейш. Бэйгеден ат- тары келе жаткандай айкайлап эпере бердь кымызга Кызыл алрандар. Осыдан кешнпш онша 6iae бермеген Кэкеннт iuiiH кымыз ертеп бара жатса керек. Emiiri Keperi ет. Етектеп уйлердщ тутшше каратып отырран да, конкылдап отырран осы карны. Егер мал сойып, ет аскан уй болса, бесенеден белгШ рой: «Онда тутш дегенМз тумандай басып, асаудай ту- лайды». Атын ерттеп енд1 журуге бет алган KaxiM ауыл жак- ка жэне 6ip карал efli, элп «ак молара» карай 6ip топ атты адам келе жатыр екен Сержарагай жактан. — О , Швкен келе жатыр, Шекен!.. Шырайбай кой U0

емес, бие сояды ендН— деп, ешске карай шаба женелд! Кэкен! Экес! кажыдан келе жаткандай куанып келед! eai... Еренкабырраныц Улужан атты жайла'уын жер жа- наты дескетш. «Жёрдщ жаксысынан Улужанды, адам- ныц эулиесшен Шенннкп KepinniH, бул ешрде! Ал, ана «ак моланын» карынбайын кой, какпанга Hie бола ал- майтын каксалдын дэп 63i, карау», деп, ата мекеш мен ана 6ip келе жаткан аксакал туралы Кэюмшн e3i де енечи уз1лгенше свйлейтш. Жайлау кеЗшде езш тебелерше кетеретш елш 6ipep ай аралау Шенппкин ежелг| эден едь Казак болтан сон, кыста кымтырылып, жазда жадырайды рой. Ул урын- дап, кыз танысатын деген колайлы кез осы. Жиен на- рашыдагы кырык серкешше, куда-кудаги сарсуйектерш- 3 деп кыстан калган сыбараларына барып, халыктын да I кайшыласатын шагы. Мал сем1редь Кос бос. Тойды да, асты да осы кезге каратады журт. Алты бакан, кыз ой- нак, токым кару, бастан жасау сыкылды салттардын |да сабылысатын уакыты осы. Осынын 6api болмаса да, аталылары бул кунде Шекеннщ баскаруынсыз етпейдк Тврелж те, тебе басылык та осы ю аде. Мундайда касы- на канша адам косылса да, ары кет айтуды (Нлмейтш И аксакалды еюнщ 6ipi теюректейтш. Бул Kici келгенде М He6ip кара тастай каталдар да шп кететш. Айран аяулы, У кымыз кысулы дегенге ешюм де бара алмайды. Мше, и дэл каз1р де осылай болатынын ею етеп далбандай шауып келе жаткан Кэкецнщ ку iuii 6iain келедк Ж а- нынан ею ел1 калмайтын мундай жандайшап кызылшы- нын орны Швкене де взгеше едь Кедей-кепийкке кайырымы аз, кыс бетшде конак куа- тын кейб1р байларды онша унатпайтын Шокен кейде касакана Кэюм сыкылды мешкейлерд! эдеш ертш ба­ рып, денен койдын етш казандай куйрырымен (Ир'-ак асса да, табагын такырлатып маскаралаушы ед1. «Жапалак жамбасына басып жейд1, аксункар айна- ласына шашып жейдЬ деп, Шекеннщ бул кереметш жер ошак басында баглан сойып жаткан Кэюм каз1р де евз рып отыр. Ак уйдщ ашык ескшен анкыран кымыздын туп-тущы ю ане тумсыры жыртылардай TyuiKipin отыр e3i. — Ой, «Ак жара», жау жакта жататын камалым, буж-буж шойын шокпарым, 6epi кел, берИ— деп, терде отырран кормалы колын булгады буран.— Жортар аттын торы жаксы жеп ал алдымен, каптаулы жук артамын 141

алдыда!— деп сынык. суйем суык казыны да, улкен тос- тарандагы кымызды да усынып ед1 Шекен, кымыздан бурын erri бассалды imi шулап бара жаткан Кэюм. Ернеуше еркек адамнын кулашы жетпейтш, куп-ку- рен- aFaui тегененщ сырты алтынмен апталган екек. Ше- MiuiTepi KyMicneH шытырланыпты. Тостагандары тап- таррыл. Ke6i кулакты. 1шше кемшде eni квнек кымыз былай да сыйып тур. Оюлы улкен откшздщ 6ip шетшде астына аю TepiciH салган уй neci осы кымыздан Кэшмге 6epin жатып, KGHin 6ip Ki6iciH дегендей жактыртпай карады. «Маран емес, Шекеке кара» дегендей Кэкен де ата карады OFaH. Баганадан 6epi iiniHe мысык Kipin кеткен- дей тырналган асказаны казы тускен сон, жадырап ба- рады енд|. ¥лужанда Кэмм сыкылды кызылшылар аз емес едк Кайда, кай уйде казан кайнаса, жемтшке жиналган куз- рындай каптап кететш ауылдын ак алакандары рой бу- лар. Байдын yfii 6ip емес, б1рнеше багланды 6ip-aK сойды. Кэюмшн баранары ойла'ранындай будактап жа- тыр тутш дегенадз. Тан ата 6ip-6ip атына MiHin ап, кун батканша кымыз шетшдерге мундай молшылык кунде Ke3ire бермейд!. Алты кун аш журш, аузы акка тигенде 6ip тайды 6ip 63i 6ip-aK жеп алатын берщей Кэкен ,бугш Шекеннщ он жарына отырып, етке мейлжше алейдк Мундайда улкен алаканымен куреп асаран етш шайнамай жута беред1 екен Кэюм. Bip асараны вз уйшдеп 6ip кунп коже ка- тыктай кет1п жатыр, кетш жатыр. Баранынан кыланы элдекайда коп ед1 сырбаздын. ©нештеп кезеннен май- лысы TinTi тез етш жатты асаран сайын. «Осындай коркауды ерте журмесен жолын болмай ма!..» деп, шошканын уйткен сирарындай топ-томпак, ак алаканымен шукып кана жеп отырран уй иесшщ iuiiHAe талай-талай кара ит елш отырса керек. Шеншжке де жактыртпай карап кояды анда-санда. Еш жак осындай егермен отырып erri де б т р д !. Кэ- KiM 6ip табактын етш жеке тауысканымен, калгандары 6ipre шауып отыра алмаран сон, табактар такырланбай твбе-твбе болып кайтып жатты 6ipaK- Бет!нен калкып турып куйылран сорпадан да талай- ын сылкитып efli Кэкен, буран да былк етпедк «Бэтшарардын кай жерше кетш жатыр жегеш!..» деп, уй иесшен баскалар да кайран калып отыр, KaFa- жактай кара жштке. Жагасындагы шеттштей рып ызыл- 142

ран ак бауларын агытып кана койган, жалпак ак жара- лы КэкеЧ нэр татпагандай TinTi капершз едь Ен куры- ранда куп1» болсын дегендей уйдеплер шайда коспаны, сыртка тура жупрсш деп кымызга саумалды косуды умытпап едь Бул кезеннен де желш e rri «же™ жут». Уркер кубылага кулап, тан бела бергенге дейш тек жеумен, шумен рана айналыскан конактар байдын yfiiH акыры жалыктырды бшем, тесек сала бастады, кулан иек кершгенде. Ауылдын 1ргесшдеп Алтынкол езеншщ тастай суык суына шай nicipiMAeft шомылган Кэюм ел кумэнданбасын деп ат керпесш астына салып, eciKTiH дэл алдына жата кетп. «Imi муннан табылды, сырты кайдан табылар екен» деп, даладары тулкш малданран акымактай, карны та­ ры да ашкан Кэюм, Кекшункырдан будактаран тут!нд{ керш, таутеке атып, тундштей кекала тестш™ кызыл шокка кактап жаткан щырар деп жетш барып едк Му- нысы — тулкшщ iHiHe мор салып жаткан балалар болып шыккан сон, жайдак аттын устшде турып, жерге былш I етк1зш 6ip TyKipfli де, кек шолакты жугенмен баска nepin || кап, e3i уйше жаяу келдк I Шенппкке ш ест байдын уйшен аман аттанганымен 1 ертеншде туйнек тигендей денбекнпген Кэюмд1 кара тер ^басып, 6ip жума жатыП калып ед<. Онан басын кэтерш тамакка тэбеН тартканы осы 6yriH рана болатын. Не ба- I ла-шарара, не кэабше карамай ел актап журген шсшщ I уй1 кай 6ip карык болып отырады. Жылан жаларандай. Уйде шыж-быж болмаран сон, ерльзайыптыда ci3-6i3 бола ма. Кабарынан кар жауып келшшеп, буртиып ба- ласы отыр от басында. Эйел — ерге, ер — жерге караган керерар шанырак шайкалралы эзер тур. Бузау керген I кара сиырды жайратайын лесе арык. Кабыррасынан кун Зкершген кек шолактын канын шетш емес. Дэметш бар- ран TyTiHiHin кейт анау болды. — Енд1 не ктеу керек? I — Он бармарын — он оймак. Сен ана icTen жаткан I шакшаннын 6ipiH 6iTip. Не камшы ер,— деп, келшшеп I акыл айтып ед|, мунын e3i шаншудай кадалды кырсыры |тарамай журген кара каска кедейге. — Екшщ 6ipiHe алып барсан, 6ip козы енгертедь Оны алып келсен езщ де, езгем!з де карык боламыз — деп, келшшеп тары да ептеп акыл айтып ед1, буран бул ИЗ

кунде эдетке айналып алган жалкаулыры жар бермедь Буын-буынын сэры су алып калрандай саусактары не TacnaFa, не мушзге жоламай д1р-д|р етедк Мелшершз желшген ет пен epeneftcia iuitareH кымызды жоя алмай жет! кун жер бауырлап сызда жату езш эбден турала- тыпты. Енд! K63i шушрейш iuiiHe, теке танауы конкиып сыртына шырып, кейш де кетш калган екен. Насыбайшы шал мен ерке балаларды алдымен 61лin\" келем деп кет- KeHi енд1 eciHe Tycin, eciHen отыр езь Шындырына келгенде Кэюмнш нагыз енердщ адамы екенше кез! жететш келшшегк «Bip KyHi орнырып оты- рар. Сонда мен де капка тары салармын» деп, аш-торын б1лд!рмей отыра беруш! едк Byrin бул да конкылдап j отыр. Ерл1-зайыпты eKi адам ecTin кокторрай отырранда: I — «Аджара!»— деп айрайларан дауыс естмш сырт- тан. | — Ойбай, Шекец келш калды! — Арайыцныц дауысы, сол K iciL— дескш, eKeyi де атып турысты орындарынан. «Шекеншц «Акжарасы» байдын уйшен жегешн жоя алмай жатып калыпты. К,ымыз эбден OTin кеткенде Kici Korepin кетед1 екен рой. ©Hi тотияйындай дескед! кер- гендер», деп, Кэшм туралы ел кыдырып журген «узын кулакка» барана Шекец де Ke3irin едк Осы хабар рой аксакалды мунда бурылткан. бздерше туыстыры жакын болмаганымен ел aFacu аталатын бул KiciHi Кэммнщ келшшег1 туран кайнара- сындай керунп едк арыз-арманын актарылып турып ай- та бастады... «Мына кудыц буынды жерд1 тапканы-ай! Бэлем, се- ш ме, ceHi Шекеце айтармын!» деп жудырыгын туйш ед| анада. Бап келд1 мына шал...» деп темен караран Кэюм, эйелшщ алдында 6ipiHuii рет пас болып отыр. «Кап тауындай жук артамын алдыда!..» деп, сол кар- санда Шекецнщ e3i де 6ip кокидыц шет жарасын айткан болатын. Енд!, м!'не, осы eKeyi деп косылып, 6ip мыкты куш алкымынан ала тусетшдей KaKiM катты кысылып едк аксакал шокпар жиятын тентектей езшщ «Акжара- сын» колдап шыеа келдк 6ipaK. — Ер азыры мен 6epi азыры жолда. Сен немене, осындары етек бастылардыц есегше жасып калдын ба? Ж ок болып кетт1н рой,— деп, тары да uecripin экететш- дей бемл быийрш отыр TinTi. — KypiK болып калды,— деп жауапты куйеушен бу- 144

рын айтатын ед1 кейб1р оран ауыз эйел болса. Эдетч эйел буран бармай.— Ана 6ip камшыны жасап...— деп, куйеуш табалап емес, тэртшке шакырып, арашалай сей- леп отыр. Шексншц пеййлш акгарраннан кейш кибыжыктап, жанары e3i басына жугенмен 6ip перген атына карай бе- pin едi Кэмм. — Мынауын жомартка апарсак, тай, capaHFa тарт- сан, кой болып тур екен!— деп керегедег! камшыны алып жатып, козгалма дегендей иыгынан 6ip басып койды «Акжарасын». Сейгп де,— бунынды мешн мына улыма бер. Ka3ipuie 6ip ту саулык ал. Кара казан шуркылда- маса, бала-шара шункмдеспейдн Келшнщ айткандары кудайга жен,— деп келшшекке карады артынан. Бул кезде Шекеннщ тентег1 камшыны сырттары кан- жыгага байлап, 6ip жактан экеле жаткан алты-же™ ко- йынын 6ipiH устап та ynripin едь Кэюм бара бассалып, ек1 алаканын жая калды тердег1 аксакалдан бата сурап. — Батанын алдында 6i3 мынаган келшш ал-айык,— дед1 каршырадай кагыез Шекен, улкен кара саулыктык кеудесше Minin отырран ж1г!тке кадала карап. — Айтыныз атасы, кылша мойын талша. Отка жак- сан куюге, теренге салсак, батура бармын агасы — ле­ генд! ант ретшде айтты Кэюм. — Онда сен, андагынын етш анадары караудын уйшдегщей 6ip-aK жеп койып, жэне жет1 кун жатып калма. KyHiHe 6ip жшктен аскыз да ,сол бггкенше тырп етпей, жиырма камшы, жиырма шакша жаса,— деп жэне шукшия карады карт. «Мына Kicire eTeriMfli байкамай шегелетт алганым- ай» деп, Кэкек жаутандай калып едй мына сезден кейш. — Айтылган сез — атылган ок. Тиг1зу — серт, тиг1з- беу — мерт!— деп, тары да кадала, кадагалай карады Шекен. «Ойпырмай, он кун бойы ешкайда бармай отыру киын рой. Картайганда сыксиып кесте тшкен кемшрдей кайтш отырар екенмш ендк Алдадым кудай, алдадымра келт!рмейд! мына мыкты...» деп, бармарын тктеп отыр Кэюм. Кэюм 6ip юндштен жалкы едк Э кеа Kapi6aft елде жок турманшы, сумдык табыскер болды да, жалрыз ул- ды бетшен какпай ерке ecipfli. Каймак пен жылы-жум- сакты жеп, бута басын сындырмай ескен аккемш болды экеЫ елгенше. Экенщ малы балара мал болмады, 6ipaK. Желмег! жылкыны да, корадары койды да айналасы аз 145

жылда тып-типыл кылды Кэкен. Мал ЫлекеМ ретшде колында калганы — мына 6ip imeK-карын тазалап отыр- ган аса эдепт1, аскан сулу ак келжшек. Егер axed кез1- HiH TipiciHfle мундай аяулы адамды кырык жетЫ кырка матап алып бермесе, Кэюмнщ куш 6yriHre дейш -пзесш кушактап eTyi мумкш едк Уй болып тутш тутетудщ тау- кыметш былтырдан 6epi гана тартып келе жатса да, ек- кейш жумыс icreyre, Ti3e 6yrin гсмерлжке отыруга шы- дар емес эль ЕЫл-дерт1 жазда кыдырып кымыз iuiceM, кыста шалдарга inecin сыбага жесем деп, далага мещ- реу. Нагыз дала безердщ езь BipaK бул базардан да бе- Ti кайтып, кайтатын xe3i таяп калган кершедь Аягынан барып кымыз турмак, айран ime алмайтын кундер! де кеп болды. Б1реулерге аскан еттен дэметш, босагада кылкиып ед1 (Нрнеше рет, така мужылган Kapi жшкт! итке суйек лактыргандай жактырмай усынды кейб1реу- лерь Экесшш мойнына талтая MiHin алып, жумсак thi мен кемп1р косактай сап-сарала казыны жейтш кешеп жал- кау басы бул кунде не кермей жур. Кезшен булбул уш- ты гой 6api де. Осы жолы KynTi болып ауырганга дейш, кияметтщ мундай кыл кешрлершен Кэшм талай-талай erri гой. Тагы талай eTyi де мумкш едь BipaK мына UleHmiK ак­ сакал етепн шегелеп, жел аягын ийдерлеп, жер-кекке сыймай журген ем колына камшы, шакша дейтш «пэ- лелердЬ устатып, енд1 козгалмайтын болып отыр. Колы­ на куран устатып, касам ш мзбесе де, аузынан ант алды гой жана. Мунысы аз болгандай: — Айтпакшы умытып барады екем-ау. Сен, онан сон, бес домбыра жаса! Мен мешздей кепкен арша экелд1м саган. Аршадан жасалган домбыра Ираннын булбулы- нан артык сайрайды. Оны атка да, атанга да алуга бо- лады,— деп, тагы талай тапсырмаларды айта бастады куйрык-бауыр жёп жатканда. Канды кебш сорпадан 6ipep шараягын iuiin, бауыр- га майды бшем-бшем гып коса жеген Кэюмд| недзу1р cepriTin тастады ыстык ас... «Жеп уйренген ауыз булшлдегенш коя ма. Кайтсын- ай, сагынып-ак калган екен! BipaK, ет табады деп экеш канжыгага байлап журуге болмайды...» деп, xapi биенщ тез шегетш етшдей, бай баласынын морт кететш тамак- саулыгын штей ойлаган Шекек Кэюмге куле карады. Cefirri де: — Осы тагдырдын адамга беретш игш нешеу?— де­ 146

д!, «Акжарасына» тамактан басканы да ойлаткысы I келш. — вз1шздей тарландар бымесе, б1здей бас асауы эл! басылмаран тарпандардын акылы тамарында рана емес пе,— деп, буран куле жауап катты, табактарыны урмткен жылкыдай тыксырып келе жаткан уй иеск — Акылын тамакта болса, алдындарыны 6iripin ал. — Ойбай, aFa, онда да таба алмаймын жауабын. Бул колканыздын каруына домбырацызды жасайын онан да. «Мына кезелдщ 6eri 6epi карады ма, элде ар жарына | ауыл-уй конраннан ба?» деп, от басындары келЫшеп ши сындырды куйеуше куле карап. — И гш к п б1реудщ макдайына, 6ipeyflin такымына, II б1реудщ тандайына беред1 тардыр. Саран осы ушеужщ кайсысын берген сонда?— деп, жйчттщ бет алысына би р арасы да куанды. — EKiHiuici шыгар,— деп келшшегш жана кергендей кызыга карады Кэюм. Сырт айналып кет’т1, эппак 6eTiHe кып-кызыл кан шапши калган уяк келшшек. — Сонда калган eneyi кажетаз бе саран? — Биара, неге кажетаз болсын. BipiHiuici жазмышта менщ пешенеме жазылмаран шырар. Ал, yiuiHuiici 1 ymiH...— деп темей карады ажарынан жасырандык бай- I; калып. I ByriHri осы кара каска кедейлшке «Акжаранын» кай I жолмен келгеш Шекене айдай аян рой, осы ж о кш ы л ы к - 1 тан калай кутылудын эдшне сайды, акылды аксакалдын 1 енд!г1 anriMeci. I — Алланын айдап берер малы бар ма осы? I — Жок. I — Сонда алла бермед1 деп аштан елем13 бе? Алла н аяншак болганда адам онан да бетер емес пе? Айталык, В мэселен, кызылшыны. Бул кайыршынын 6ip Typi. I Аксакал дэп осы сезшен сок: «Сонда сен осы кайыр- шы сыкылдысык!» дегендей Кэюмге карай калып ед!. | «Мен1н жеткен жер!мд1 тап басты-ау!» деп, кушрене кур- I сМ п ж 1берд1 KaKiM. I — Курттын атын малта койып кайтем1з. Дурыс айта- 1 ды Биара,— деп, куйеу1мен жарыса курЫнд1 келжшекте. I Беденен1 кецшен согатындай Шекек баранадан '6epi I ecrin 6ip мойындатуды есептеп отыр екен, тузарына 6i- I peyi емес, eneyi б1рдей тускенше куанып, eHfliri экпмесш I аныктап, ашык жалгастырды. Ел iujiHfleri осындай без м ен кеткендерге, бер екеа

б1ткендерге, же-ri арайынды жут желкесже мжгендерге каржы жагынан да, акыл жагынан да кол ушын 6epin журетш Шенилк — осы елдж экес1 icneTTi едк Бул елдщ Kapici де, жасы да, epKeri мен эйел1 де бай- кедей1 де, карасы да, xaniMi де бул кюден аспайтын. Дуалы ауызга дуй1м журттын кылша мойындары тал- ша. Epi мойнына кеткен сан-сан адамды санатка коска- нын ез кез1мен кергендердщ 6ipi — касындары Кэмм. Осылай бола тура, езше сакалды басымен арнайы акыл айта келген экешц сезш он куларымен еспмейтш Кэюм- ге не болыпты. Шекен айткан ap6ip акылга, тапсырмара лэббайдан баска айтпай карсы шыкпай тындап отыр. — Жана сен, тардырдын бергенше разы екешшй ду- рыс айттын. Экен казак арман еткен «Акжаулык»— мы- на кел1ншег1н. Бул — 6ip байлырын. BipaK мундай баска конган бакыт кусын кара KappaFa айналдырып алады енбек етпеген еркек. «Карамаса катын, бакпаса мал ке- тед1» дегенд!, эйелд1 анду емес, оны бак деп айтты бу- рынрылар. Оран мал тап деген сез. «Бардын 6eTi — жа- рык, жоктын 6eTi — шарык». Денсаулырык жаксы, бул — екшни байлырын. YmiHuii байлык — бес саулык. Сендерге осы уш1нш1с1 рана кажет. Мен б!лсем, муны алла да, адам да бермейд! екеуще. Ол ymiH 6ip тегене cyrri уйту ymiH алрашында жалрыз касык айран керек болатынындай, ен алдымен койдын басы бестен екен!н ескерген жаксы! Онан сон, малды сен емес, малдынез! табады. — Оны 6i3re KiM бергел1 отыр. Алланын да, адамнын да карау екенш 03iHi3 айтып отырсыз,— деп, энпме ары- ларан сайын irni жыли бастаран KaniM де ойындарысын ара-тура айтып калып отыр. — Берсе колынан, бермесе жолынан аламыз. Алды­ мен айтканды icTe! Келж мынаны кия баскызушы бол- ма! «Атау KepeciHe кейде асып, кейде куырып тойдыр ез1н. Ертен жэне 6ip кой енгертш ж1берей!н б1реуден,— деп, мундайда api калжынра, api шыррара басып, кайы- рып кояды ел агасы. OHriMeHiH мундай дукеш бул уйде мунан сон да, 6ip- неше рет курылды. Дуадак шелге, каз келге тарткандай тартыс таусылмады 6ipaK- Казак дегенщз — Саржайлауда сабылысып журет!н халык кой. ДуЙ1м дуние TeriH бул кезде. EciriHiH алдын-

да ж елю бар шанырак биелерш кунше алты-же™ рет сауып, келгендерге дак 6ip карыздар адамдай кешке шейм кымыз куйып, тшесшен тж турады. Куыс уйден дур ауыз шырару салтта жок. Осындай уйлердщ 6ipi — Ш екендш. Бул ешрдеплер- дщ мунда келуге сылтаулары да кеп. Ke6i сэлем бере, KeA6ipi арыз-арманын айта, 6ipeyaepi аксакалдык атын ерттеп касында 6ipre болып кыдыру ушш келед!. Осын- дайлардык 6ipi — Кэюм едь Онын бул табалдырыкты аттамаранына 6yriH жетшкп кун. Келген-кеткендердщ айтысына Караганда кок шолакка да кептен 6epi ер са- лынбаган сыкылды. «Серкарарайдык кунгейшде бос жур, аркасы кара котырланып, e3i .кебецсш калыпты» дед1 келгендердщ 6ipi... — Сонын yfliKaeri келш — эйелдщ эулиеа рой!— деп муны есигенде Шекен мырс ете тустч 6ip KyHi.— Bip жакка кет1п калады деп, аркандары атты эдеш босаткан рой. Ондай дала безерге сол керек енд|\\ Кернйлерше де келш берме деп кетш ед1м анада. Аксакалдык бул айтып отырраны шын едк Уйдщ ту- сынан 63i куралпы б1рнеше кыдырмашылар тасырлатып атпен вткенде, Кэкек колындары epin отырран таспаны тастай сап, кек шолакка сан-сан жуг1ргешмен аркандау- лы аты жок болып, санын сан сабалап едк Сол «жаман- даткырдын» сонау Серкарарай шырып кеткенш Heci кай- дан бмедк КелшшегМн босатып ж!бергенш быке, ша- шын уыстап жулып, езш кеп-кекала Fbin сабар едь Бул сырды 6ipaK ¥лужанда Шекекнен баска Tipi пенде бш- мейдк Кэшмге тапсырма 6epin, кайтатын кун! ecTin то- титуды келшше арнайы тапсырып, ертекжде 6ipey аркы- лы алыска айдатып тастаган да осы шалдик 63i бола- тын. Жаяу отырранын ecTin, 6ip бш п келг1а келд1 «Ак- жарасын». Hici Есдэулет eai nip тутатын аксакалга Кэ- KiM ант бергешмен орнырып отыра алмады. Серке мушз- дершщ куйген конырсыры, иленген термердш сасыгы, муШз балкыту ymiH кайнаткан казаннын суйшмаз nici, айналасында бада болып жаткан кикым, жакка, койшы 6api де унамады Кэммге. Есж-дер™ — тумсырын жырта- тындай тушюртж отыратын 6ecri кымыздын туп-тущы Hici. Осыны ойлаган сайын тамсанып, келжшег! куырран май куырдак пен аскан еттен аттап кетюа келед! кейде... Жайшылыкта осы уйд!н ecirin тоздыратын курбы- курдастары да ат i3in салмай койды. Олардык ауызда- рына да Шекеннж Tynipin койранын, бармандар дегенж 149