А.Жүнісов Ақжелек

орны. Терезелердщ орны eKi кезш ойып алган сокырдай аса урейлк KyfiiK Hici эл1 б1Л1нт тур. «Енд1 не id e y керек?» деген 6ip сурак бэр1м1здщ де басымызда жур едк кун суыта бастаганнан 6epi. Осы- нык жауабын экем тапты бьлем, 6ip KyHi каланын шетше аяк астынан кештж. Bapi де кыркай кедей болганымен б1зден кеш mrepi. Бегде елдщ арасы ед1 барган жер1М1'з. Бэршде де ескш-жаналы кшз уй бар екен. Б13 камыстан итарка Tirin 6ip шетшде KipMe кусал отырдык. Журт жа- цалап, Kni3 уйлерш жыкканда камыс лашык топшысына ок тиген кара каргадай калкиып журтта калатын ка- шанда. 0CTin жургенде экем ат-арбаны деревнядагы орыстарга сатып, акшасына терт канат уыгы карымсыз коныркай уй, 6ip шубар сиыр, 6ip сэры ала бие, 6ip ур- гашы бота экелдк Осыган жеткенге дейiHri 613 керген азапты Tipi пе'н- деге жазбасын. Денес! ауыр ананы ол кезде каршадай мен1к багуым оцайга туспеп ед1. Тыска шыгару ymiH, бармактай басым сан жыгылып, сан MepTiKTi гой. Оку ез алдына калды. К,ара боранда ошарлы жан шакга кака- лып далада жату кай 6ip окай. EKi кез жумылганша умытылмайтын сол 6ip шак кой маган еткенд! елестет1п турган. Содан, сондагы экем экелген мал ecTi, кырсык кегп. Малды мал тапты. Байлык пен кедейлшпц дэп шекара- сында тургандай, мунан кебейтсе e3i жек керетш байга айналып кетет1ндей бунын уст1не эке-шешем 6ip кара коспады. М ен т ойымнын жалгасы осыган кеп т)релin eai, жокшылыктын акыры осы 6ip тузелген тут1нмен аяктал- гандай, кез!мнщ жасы да токтап уйге KipAiK шешем екеум1з. Эйелдерде eKi уйд1 катар конгызбайтын He6ip алаяктар да, есектт ет1нен жаралгандай желауыздар да, карлар да, катыгездер де бар foA. Мен1н айналайын анам буларга, TinTi жаксы дел!нет1ндерге де, уксамай- тын, мулдем уксамайтын. Бул галамда жалгыз жарал- FaH жан сыкылды ед1 маган. Бас-аягы ат шаптырым астанадан келд1м деген1ммен мен Ka3ip не бары он алты жастапл каланын 6ip тургы- ны ганамын. Алшандап журсек, ауылдан астанага ба- рып, окыганыма аркаланганым шыгар. Каранпл казак аулынан мойны кашыктагы калага барып окыганга мак- тану 6ip есептен жарасып та тур. Бул MeHin шешем ер- тенгенде оки алмай калган окуымды жалгастырганым гой. Кезшен таса болган 6ip жыл — 6ip гасырдай Kepi- БО

HinTi шешеме. Несш айтасыз, жарма алтындай тарынык ак катыкка жанышканын да, сэры MafiFa жасып кетед1 деп каймакка араластырранын да экеп жатыр. Эр TaFaj мы eciHe т.ускен сайын куйып отырган шайын тастай сап, тошалага тура жупредк Bipece коспа, 6ipece юле- гей, 6ipece ipiMmiri мен куртын экелед1 турран сайын. Bapi де маган сактаганы. Ана болып балага, улкен болып Kimire, эйел болып куйеуше эй дейтшд1 б1лмейтш аяулы анам 6ipeyre KiciM- судь не шолжиып 6ipeyaiH тершде отыруды, есем кегп деп айтысуды бммейтш. Осылардын карымын езшщ от басындагы береке мен аска айырбастап алгандай аса бал бармак, кен-мол жаралган жан болатын. Экелген астары 6ipi-6ipiHeH втеди 0те-мвте ак катыры мен кант татитын ipiMmiri тм ушредй Шешем куйген жылы камыстан жасалган итарканыц астында отырып, катыксыз кара кежет ренжи-ренжи imymi едж. Енд1 MiHe, 6api де бар. Сонда да осындай куз едн Арадагы уакыт шамалы болранымен, турмыстын паркы жер мен кектей. Алдынрысы — тозак, Ka3iprici — ужымак кусап отыр 6apiMi3re де. бзгермеген анамнын ак кенш гана. BapiMi3 деп .отырганым — Конкай бастаган жеНмдер мен экем, шешем, мен 63iM. Уйдеп барлык шаруашылык- ты бэйбше баскарады деп карайтын экем тузде журген- де болмаса, уйге келген сон, метмен пэлендей энпме- леспейт!н. Буныи да кайда барып кайда турары, не ic- терш memeci 6ineAi деп ойлайтын. BipaK, амал канша, сезбен кесемсумен заукы жок шешем жарытып ештеке айтпайтын. Bipey 6ip нэрсеш такымдап сураганда FaHa, сары майдан кылшык айыррандай там-тумдап жауап кататын аузы кебшде ашылмайтын. Ею epiHi ас шерде, мал кайырарда, не тебен мен инеге жш сабактарда рана ж1пн жазатын. Жайшылыкта дак 6ip жел!мдеп койган- дай жабысып турудан Teri 6ip жанылмайтын. Неге еке- шн KiM б1лсш, элде маран умытпай турып айтып алайын дед! ме, не шанырактын 6ip игш п irniHe сыймады ма, aftTeyip, «ку жалгыз, неге жогалдын?» деген баста гы 6ip- ак сезж туйе боталагандай кептен сон тары 6ip кайта- лады. — Мына улкен ул уйленедк CoFaH сен... Мынаны ки, сонда,— деп, Конкайга карады, осыны айтты да. Шешемнщ ipTic-тартыс сейлемдер! ежжтей есплгеш- мен, узын ыргасын отыррандардынбэр! де тусшдн Шепрен былгарыдан 6iTey бас кып Нплген тамаша

ет1к су жалдасан да мэу демейд1 рой. Мэлескеннен тис­ нен сымы мен бешпет1 де катып тур. «Мынаны ки сонда» деп отырганы осылар екен. — Б|здщ бэйбше, кайдагы асылды кдлай таба коя- ды осы. Буны бурын неге керсетпеген,— деп, экем тан калып ед1 кжмдерге. «Сен кврсен, келденен еткен кек аттыга устата салар едщ» дегенд! суйрендеп айтып отыруды артык кврген шешем куле карап кана койды шалына. EriHHiH етек-жеж жиылган кырмандарда тебе-твбе сабан. Сиыр бккен осында. Сур борте инл де жыртылып айрылады. Мал конды. Жаздайгы егшнщ азабынан айыккан дикандар бел жазып жур. Жалы кулапянан аскан бэЫрелер ала-ала кашады устшдепнк Квктемде квтеремдштен Kici баса жаздайтындар, енд1 сем!здщтен согып кете жаздайды. Аса 6ip кеуделжердщ ш жде Кон- кай екеум1з де бар едщ. Б1здщ жагдайымыз былай Караганда булардын бэржен ектем. бйткеш, Конкай агамыз — б1здщ уйдеп жеДмдердщ улкенП 03i уйленуге калындыгын экелуге кетш барады. Мен — жэ деген ку- йеу жолдас, аягымда 6iTey бас шепрен былгары етш. Устще кара мэлескеннен сым-бешпет. Бул — менщ су жана киiмдi 6ipinuii рет кикмм. 6з1м 6ip турл1 сыкылды- мын. Кансыган таралгы eTiriMHiH конышын кажап тас- тамасын деп узенпмд! аягымнын басымен гана басып конышты вз1мше коргап келемщ. Буйтудщ 03i кшмд1 корраганыммен, ез1мд1 топ-томпак тайдын устжен жалп eTKi3e жаздап келедк Менщ бул кылырым шешеме унамай келе жатса керек: — Балам, орньжып отыр. Ka3ip кыл куйрыктынын 6api де секемилл!— дегенд1 ею-уш рет кайталады. Дуниекорлыкты аса унатпайтын экем мен шешеме мен1н осы мшез1мнен басканын 6api унаушы едк Ше- шемнщ сонры кулаккагысы менщ еаме бурынгы бip окираны туЫрдк Онда да осы Конкай агамыз екеум1з тары да дэп осындай кузде куданыюне барган едщ. Сонда да шешем маган дэп осы сыкылды 6ip сым-бешпет Tirin берген. Ол кезде KyAittis мунан карыс томен. Bip уйдеп 6apiMi3re карасты ер-токым 6ipey-aK. Конкай aFa- йым тонынын етепн менщ астыма жайып меж мшгесп- pin алган болатын. Сонда сымымнын ауы аттын терше 52

как болып калады деп кыруар жерге жаяу барып ед1м. Bip-eni рет К,онкай арай зорлап мшгест1ргенде де талта- йып отырып алмай, арт жагында тж турып сымнык ауын юрлетпеп ед1м. Ондагым балалык шыгар, ал енд! мынауым не деп штей уялып келемш шешемнщ сонгы ce3i eciMe тускен сайын. ApFbi экем1зге мын жылкы, 6epri экелпзге сусындык- конакасылык кана мал бггкен екен. Ал, дэл ез экеме келгенде бул дэулеттщ кепке дейш сырт айналганын баста айттым рой. Жуыктан 6epi каран-куракнын басы куралганымен, муны кебейтюа келмейтш эке мен ше- шеге тартпараннын нышаны шырар. Онын устше сэн- койлык дегенд1 бьлмейтш жандарга ерсш к кой бул. Ас- тындэры атын тусш, успндег! KHiMiH шешш, алдындары асын екшщ 6ipiHe Terin беретш жомарттар ш тер те Kypiui erin койгандай шайды ciMipe 6epyfli канагат eTin жургенде, мен кшмге бола тайдан жырылып мерттсем, ел-журтка булар кай бет!мен карамак? Ку iiuiM мунын бэрш тайдан 6ip жырылып барып 6ip-aK (Нлген. BipaK. бшгенмен не пайда? Шешемнщ реншен ренжудын i3i байкалды. Бул шешемнщ маран 6ipiHiui рет екпелегеш болатын. Артьпган бул пендешшкт1 мен кайталамадым да. Он- дай 6iTey бас eTiKTi койып, не 6ip ip6iTTeH шыккандары- мен лай жалдап, су кештж. Талайы журтта, саны жолда калды. Дегенмен, осынын бэршщ ececi сондары еюшш- Tin орнын бул ем!рде толтырмай-ак барады. вйткеш, сол куш шешемд1 рен ж тп алдым рой. Артынан Конкайдан баскалар да уйлендь Бэршде де болдым. Сол 6ip М!незд! кайталамадым да. Муны ше- шем сол кездщ езшде-ак умыткан шырар. Мэселе — бутара паналаган торрайдай б1зд1н уйд1 ездерше ык ет- кен тамам жеДмдер мен мукым 6ip елдщ Kapi-жасы сыйларан аяулы адамнын алдындары агаттыкта. 0м1рде болып жататын кеп кещлаздштердщ 6ipfle-6ipiHe укса- маран осы 6ip кемшЫг1мд! мен бул жолы каладары окуымнан келе жатып та 6ip ойлап ед!м. Мунын жалга- сы мынандай 6ip OKHFaFa тап болып 6ipa3 айыккандай болдым. Шешемнщ ж р а н дэмд1 астарын шетшен жеп, кала- Д ры 6ip imeKTiriMHin ececiH толтырып жаткан кундер1м- н*к 6ipi едй Бшдщ уйге ойдагы-кырдары туыстардын барлыры жинала калды 6ip куш. Бул кунде уйл!-баран- ды болып, бет-бетше кеткен жет1мдер де келд! тус-тус- тан. Ыскак дейтш нарашымыз кшз уйдщ алдында та- 53

йыншадай денен койды жэукемдеп жатыр. «Бэйбшенщ кеп берекесшщ 6ipi шыгар» деп бул бас косуды экем де бьлмедк Баскарып журген шешем. Не сыр барын абы- сынлары да бммеген екен. — Мынау, токал алам дейд1. Ал, агайындар, осынын терел1пн терт кез тугел отырып ездерщ айтындар,— деп, шешем шанырактын купиясын айта бастаганда 6ip-an бишк 6epiMi3 де.— Егер олай болса, 6i3fli ын-шынсыз белшдер. Он туыс 6ip белмел1 уйге сыйса да, eKi кундес- Tin 6ip ауылга сыюы киын. Ауылдас кернплер1м1здщ 6ipi кайтыс болып, сонын артында калган жас келшшепн элпет! экемнщ алпясы келсе керек. Куннщ сэулесш етекпен жауып жасыруга болмайтынындай бул сырды шешем кептен б1лсе де, еш- KiMre б1лд1ртпсй келген екен. Акыры лажсыздыкка со- гыпты ендк Туыстардын шшде Нэбидей аксакалды, сэры TicTi сабаздары да, Кэк1мдей эпербакандары да бар едк Бул хабарды ecTiciMGH унатпай калысты экемдк — Казак байыса катын алады, сарт байыса там са- лады да нен бар ед1 сети! Уркердей шубар сиыр мен он шакты сэры ала жылкы б1ткеш пэле болды де соны- мен!— деп, алдымен алая 6ip карап алган Нэкен:— Ал- са, ала берсш, сонда кайсыларын келш жакта, кайсы- ларын «Узын кесеуиллде» каласыц?— деп, калгандары- мызга карады. Бул сезд1 ест1с1мен жеНмдер бастап, шешемшн ка- сына дур етш копарыла бастады. Мундайды койып, жайшылыкта кайырымга келмей- TiH Кэюм агамыз: — Мына мен женгем ж ак!— деп, тез жетш алмаса aFacbi ала женелетшдей орнынан атып турып, ш еш ем нт касына 6ip-aK тартты. КаЬарына мiureii аксакал баскаларды да баска урып санаган малдай 61р-б1рден сурап едi, эксмнен баскамыз- дын 6api орындарынан турып, шешемшн айналасына алка-котан бола бастады. Ен сонында менен сурап ед1 Нэкен, мен так 6ip жас баладай шешемд1 бара бас- салдым. — Ал енди сен кай жактасын?— деп, ен сонында экемнщ e3iHe шукшиды немерелес агасы. — Бала ymiH Fofi, болмаса.. — деп, эр турл! сылтау айткысы келгендей кибыжыктай бастаран экемнщ ен c o h fu KyTin отырганы мен болсам керек, менен кудерш 54.

узгеи сон курт темендеп айткалы отырганынын б1рде- 6ipiH айтпады. — Ежелден кегшил адам едж. Кептен белжбессж сен де?— деп арасы да алкымынан алып отыр.— Бала- нын Ke6i, эрине, терк емес. BipaK, баланы кебейтш жа- сак, жиятын баягы заман жок казтр. Кеп болса да, шеп болатыны жэне бар. Ит он кушж тапканымен жолба- рыстын 6ip куипгждей бола алмайды. Эр нэрсенж ка- йырын тмеу керек. «Торыз туранша, жаксы 6ipey туса- шы журтка тулга боларра!» деген. Караулык пен езджке карсы адамсын!..— деп, бауырынын кемешндегЫ де ке- pin отыр.. 03iH канша кырлы, алымдымын десе де, бэйбшесжж колына налай тусж калганын тусжбеген экеме, агасы: — Ал, сен кай жактасьж?— дегенд1 тары да кайталап ед1. — Мен, де осы бэйбше жакта шырармын. Bip баска 6ip кез жетед1 рой. Менш -ак!— дегенд1 акырындау ай- тып, маган карады экем. Б1здж коныркай yfliMi3 экем- Hin райынан кейж булттан шыккан куннж шуарына бе- ленгендей жадырай бастады. Отыздьж iuiiHfleri шешем де желают! кезже кайта шегжгендей. Шешемнж алдындагы бет ииркеу1мнен азды-кепт! кутылрандай жымын-жымын етем мен де. Кас какканша кун, аяк аттаганша ай OTin, б1здж ауылдарылардын eMipi бШнбей-ак сыррып жатты. Ай- KyHi аякталрандар б1ртшдеп, ажалдыц аранынан eTin те Kerri. Bipan, б1здж уйдж шанырары сол 6ip шайкала жаздаганнан кейж онала туспесе, ойсыраган жок. Сон- дарыдай жет!м-жеар, кем-кетжтердж ата мекеш кусап .келед! б1здж уй. KeuiKi конакты кутж TyHri казанды жай асатын шешем сол бэз-баягы мжез1мен. Эйел болып кы- дырранды, дауыс кетергендк б!реумен туе шайысу деген- д1 эл1 бммейдь Жапасын тапалап, куртын жайып, кел- ген-кеткенге курак ушып жургеш танертеннен кешке Дейш. Абысындары улпершек асып, не шай кайнатып шакырса рана барады. Онан сон бурынрысындай эл1 де жалрызына бола жалп-жалп eTin, терт уаккы намазын каза ж1бермейдк Айран аяулы, кымыз кысулы дегенд1 жаралралы бьлген пенде емес. Ауыл да, кел!мд1-кет!мд1 Kici де, конак та бул к кш ж дастарканы мен ыкыласына разы. «Бул enipAeri шалкаламаган Tepi, бата жасамаган

малы аз uibiFap. «Тузде узекгюн алты кабаттан тагатын кезелдщ куйген катынын 6i3 де 6ip керейжшН..» деп келгендей, белдеуге аты байланранньщ бэрш куйеужщ 6eiine цпркеу келт1рмей есеб1мен кутш отыратыи анам эманда. Осындай кундер етш жатты, кетт жатты арт-арты- нан. Экемнщ ер мойнына кеткен кедей кезк шешемнщ куйгеж, кейшг1 кездег! тутш тузелген шак, менщ окуда- ры жылдарым, 6opi де еск! журттай алыстап артта кал- ды. TipuiiniK барган сайын култелент, шанырак жыл- дан-жылга бшктей бастаган осы 6ip шагымызда экем кайтыс болып, артында ж еар мен жет!м болып шешем екеум1з калдык. Шулап-шуркырап каралы халкы, жа- кын-жуыры калды. Keuieri арсаландап келетш алыс- жуык канша айтканмен далага келгендей болды ендк Азды-кепт1 ем!р1нде 6ipeyre жамандык icTen кермеген, сан-сан пакырга кайырым жасаган экемнщ елдег1 ала- шак-берешег1 жазылган дэптерше карап едш кайтыс болраннан кейш. Берешек жары жок екен де, алашагы едэу1р екен. Б1рл1-жарымдап экелгендерд1 шешем алма- ды. Конакасысы мен ушш, жетш мен кыркын ел етюздк Bi3 6ip-6ip таяк устап KepicTe FaHa турдык. ©MipiHAe кекпар тартып баскага лак 6epin кермеген, дойбы мен картадан утылу дегенд! бйлмеген, кызыл twi- дщщ шешеш ед1 экем. Тесек тартып калганда денес1 ауырлап жалгыздык маран катты батты. Бала кезде Конкай арамыздын эл-киссасын естш, тамам желмшн арасында, кешн келе курбы-курдастарыммен болып жалкылыкты KiM бшген. Жаназасын шыгарарда ез юн- дшжен деп саптын ен артына туррызганда жалрыз еке- HiMAi жэне 6ip Gijiin. кез1ме жас алдым. Ж ас калдым деп емес, экемнщ: «Bip баска 6ip кез жетед! foh. McHiKi- ак!..» деген 6ip кездег1 ce3i рой mchi шаршаранша боз- даткан. Осы ойды менщ жалгыздырыма байланысты аяулы анам да енд1 ойлап тур ма, юм бшеш. Бул Kici де коса ег1лд1 мешмен. Енд|‘ ойласам, кайран экем эйелд1 азгындыкпен емес, мен1н келешег1ме бола алайын депл-ау сонда. Bip-eni бауыр бар болса, бас ауырып-балтыр сыздаранда Tepic емес екен. Бул — менщ рана ойым. Ал, жет1мдер мен Нэби атам эл1 сол кезкарастарында, ездершщ туган анасы кусап кеткен шешем жакта. Арада тары да талай жыл етш, бул пэниден шешем де аттанды. Бул Kici де тесек тартып кеп жатты. Куйген-

де суйемелмен сыртка uibiFa алушы efli, бул жолплсы маган катты батты. Мен киналран кеп кундердщ 6ipiHAe жалгыздыктын киын екенше кез1 ж егп ме, элде Kyfieyi- не токал алгызса, баласынын буйтт киналмайтынын ойлады ма. — Ку жалгыз, жаратканра тапсырдым...— деп, ен сонры сезш айтып'сулык жатып калды. Тасыган шэй- некше шуркылдап, дауысына кырыл араласып, тумсыгы кусырылып, тырнактары бозара бастаран кайран анам- нан хал кете бастады. Тузакка 6ipre тускен калин курдай кеп кемnip Kepi- се бастады метмен. Bip ауылдын куты кусаран куд1рет- Ti адамнан, адал анадан айрылып ел-журт калды артын- да. «Топырак салура келгендердщ шшде шешемд1 рен- жккен 6ip мен-ак шырармын. Сол 6ip кебшдерд! неге аядым екен сонда! ©йтудщ e3i — шешемнщ табиратына жат екенш артынан 6iafli foh акымак баласы!» деп, мен де журмш iinitiAe. Тары да шубырып кун, жылжып жыл erri. Мен зэу1м- мен елге келд1м тары да. Кунгейде отырып ап, тезек та- палайтын момын эйелшен де, онын кабында барын как- канша, сабасындарысын сарыкканша аямайтын кайы- рымдылырынан да, езушен енин, каран-кураннан кайы- рым жасайтын картынан да айрылган Алтынгул eitipi ел1 босып кеткен ecni журт кусап квр>нД> бул жолы. Тус- тусына кеткен турымтайдай, бет-бетше кеткен балапан- дай ондары жет1мдер бурынгыдай б1зджшде емес, каз1р ез уйлержде. MeHi кергенде кесек алтыннын сынырын тауып алрандай бас косып, журтта журнак барын кер- сете б иш , 6ipaK. Кезшде балалыкпен жаман сым мен етжке бола ше- шеЫнщ кабарын шыткызран жалрыз улы ержеткен сон, адамнын салары болып калыптасты. Bipan, мезплаз шакырран тауыктай enfli оны айтып-айтпай не керек. Егер сол кезде басым icrece, мен кшмнен repi экешн аузынан, шешенщ колынан кеп нэрсеш уйренш калар ед!м-ау. Баскасын былай койганда шешемнщ маран uiHe6epi TepiciHeH Tirin берген тонынын езшде танражайып сыр жатыр Fofl ендтлерге. Оны макпалдай жуп-жумсак кып илеу, куп-курен рып бояу, тулю пушпактарынан эше- кейлеп турып жара салу, жулыктау, енд1 ойласам e3i 6ip енер. Шешем бйпетш этнографиялык кэсшке мурагер кайда каз1р? Сол сыкылды экемд! айтсаншы, ол Kici окымараннын шеж1решнм, канатты сездерд! жыл кусын- 57

дай каптататын шешен едь Саршунак би мен \"Пленил жайында, казак пен калмактын кактыплстары туралы ол Kici сумдык бмепн. Казак шеж1реЫ мен эдебиетш каз1р канша кадагалап карасам да, экемнщ айткандары жазылмапты. 0 м1рдеп ез сапарларын аяктатып кара жердеп енд1 козралмайтын коныстарын мекендеген ата-ананын басы- на осы жолры тэуап ете келу1мде жогарыдары кезендер- дщ 6api eciMe TycTi. ©MipiMfleri шешемнщ кабагын шыткызран жалгыз жазыгыммен олардан кеп нэрсеш уйрене алмай калган екенм1н. «Анам мен экемнщ екМ шшщ орны толса, мен олардын екеуше де тартып туган болар ед!м-ау!»— ле­ генд! ойлап, жар жагасындагы жаман тамымыздын журтына карай-карай, енд1 жалгыз калганымды ойлай- ойлай кайтып келемш калара. Коккай арайым бастаран жет1мдердщ, барлык бала- шараларымен 6ip кеш жерге дейш шыгарып салып, эзер айрылгандарына карап, ез1мнщ жалгыз емес екежмдг бул жолы 61л in барамын, 6ipaK. Ш0КАН ' Сэрсенбшей carri куш Кашкар шаЬарындапл Котан сарайына тайдай-тайдай есекке, кунан жал кашырра топ-топ торанак арткан 6ip топ керуен келе калды. Жук- TepiH Tycipin келщтершщ шомдарын лапастык астына уйген жрекештер кедейлер жататын жупыны конак уйге Kerri де, сарайда керуен иелер1 рана калды. Мейманха- нанык K8Ti6i21 жана конактардын аты-женш, экелген нэрселер1н THicTi кггабына ездершщ закды TapTi6i бо- йынша т1ркей бастады: — Мэртебел1 мырзалар, carri кущ келдщ1здер. Имам аилзам колдап, аллатагала ecipKece жолдарыцыз бола- ды бул жолы!— деп ала такиялы, мысык мурт, козы ка- рын уйрыр ен алдымен, акжол айтып сыпайылык б1лд1р- fli жолаушыларра...— Сонымен мэртебел1 мырзам, аздщ е а м М з жм болтай!— дед1, сауытындагы кара сиясына кауырсын каламын су шкен торрайдай таяз FaHa ма- тырып. 1 Ш е к а и—уйгырша келжшек деген сез. 2 К э т i п—уйгырша хатшы, баскарушы.

— Эл!мбай. — Эл1мбай ахун,— деп жазды кэт!п. ¥йгыр халкынык ата салтында адамдарды не K3ci6i- не. не денесше, *кейде мшезше, немесе окыгандырына, болмаса шенже карап косымша лакап кою умытылмай- тын кэде екешн Эл1мбай тусжбедк Керуен иелерЫц ат- тарына уйрырдьгн ен курыганда ахунды косуы бул елде сиып тур. Саудагердщ экелген тауарларын жэне не ал- ралы келгенш штей бш п отыр екен... Бул туралы не жазатынын сурамай-ак шимайлай салды. К,ашкариядары Котаннын элемге мэшЬур к1лемдер1 тек осы capaflFa рана тусетш болгандыктан аты эдеш осыран сай койылранын келгендер де жол-жвнекей ecTi- ген кержедк.. Кэтштш кейжг1 жазранын булар да !штей тусже койды. BipaK бул -пркеудж келешегжде кандай сыр жатканын бжген жок. YcTiHeH су теплмейтш жоррадан баска м М п керме- ген Эл1мбайды есектж деюр xcypici neaire туйгендей эбден кажытып келген екен. Т!ркеуден тез шыкканына куанып, келе кулай Kerri. Денет дал-дал. Кияметтж кыл Kenipi кусаран жол кандай киын. Музтауынын арры жарындары: Табалдырыкмуз, Ши- палык, Айрыркалды асуы, Барсакелмес, Дуалы, Турасу сыкылды кияметтер eciHe Tycin едк басы айналып Kerri. Калай, кайтт еткенж e3i де бишейдь.. Музтауындары кез жетпес муз жарырына ецкейш 6ip карараны квз алдына елестеп ед1, «Карагым, шелектж тубшдеп тарыра ернеужде турып караран балапан этеш- тей енкейе берме! Басын айналады»... деген карт есек- шшщ сондары дауысы сакк еткендей бола калды кула- рына. Кепке дейж уйыктай алмады, жол бойы кергендер1 кез алдына елестеп... Музтауынын 6epri жарындары: «Аксу, Тазланга, Кам, Ауат, Кызылбулак, Коррандардын жолы да онып турран жок. Bapi де сурлеу, сокыр сок- пак, кызылшака тас... 6л1мнщ етждей бул арамен не ак­ т а куран саудагер, не аспан астынан табанын Tipep пана таппаган кезбелер, окта-текте кашкындар рана журетж кершедь Осыларра байланысты бул елкенщ жарырапиясы жайлы кыруар ойды кекейже туйген Эл)мбай аздан сон т!пт1 терен киялдарра кетш акыры какпа алдына шы- FMn, шаЬардын тунг! TipmiairiHe кез салды. Tipi тарихты парактарандай кергенжж бэрto кекейже Tyflin тур imiHeH. Иегжж астындары Айтыка атты mah-

1 iардагы ен улкен меипттщ СНп-бшк пэштагындары мэз!м жасик намазынын азанын шакыра бастап ед1, айнала- J сындары калын мешггтердщ мэз1мдер1 де ж амыраган J телдей шулай женелдк «Каладапл уйлердщ 6api меилт- тен сау ма?» деп, буран кайран калды ем1ршде слэмият- | тын мундай уясын 6ipiHuii рет керш турран мейман. Бул басылып едк артынан ше-шала эн алып Kerri жан-жакты. Кдшкардын тус-тусындары Бержытай, Пах- такле, Саманлык, Атуш сыкылды кенттер мен каладапл байлардын таяудары бау-бакшаларындары жумыстан кайткан дикан жэне шэкалар 12 ед! эндетш келе жаткан- дар. Уйлершде жарасы бутш 6ip кейлег1 болмаса да, каз мойын дуттары туратын осы 6ip ажарлы халык Эл1мбай- ра унап калды. Жаланаяктары есектщ устшен жолдын борбас топырарын сызып бара жатса да кедейлжке мэу демей, ecni ала такиясын шекесше KHin, еактей кеудесш ашып бара жаткан 6ipHemeyi дэл алдынан бебеулете етш едк «Телегей-тешз сыр жатыр мыналарда! Эттен, эттен, жазарма едП Мыналар тозакта жатса да эншен айрылмас! Кандай улы халык! Эн мен куйден жаралран ба ездерк Тардыр канша кажытса да, енкею деген жара- тылыстарында жок болар!»— дед1 тары да Ш нен... Какпанын алдынан намаздан букшендеп кайткан такуалар да, кол арбамен бас-сирак, кауын-карбыз, же- Mic-жидек сатып журген алыпсатарлар да етш жатты. Сарайдары бай-батшаларды торып олардын кенйгетш- дерше делдалдык (женгетайлык) жасау ymiH тунд! вет­ ке алып шыккан б1рл1-жарым бубшер д е 3 келд1 eciK ал- дына. — Ей, мырзам-ай, ci3re «уй балапаны» керек шырар... 03in уялшактан саумысын?— деп мысыкша баскан пэ- ренж ш 6ipeyi куб1рлей свйлед1 етш бара жатып. — Ж ок,— дед! кшмд1 сайтан кусаган мына эзэзшден т1ксше калган жолаушы. — Мунда канша боласыз?— деп кайтарында жэне куб!рледк мысыкша баскан аягынын дыбысы тары да 6i- лшбей. — Bipcbinbipa. — Онда эл1 талай кез!гед1 екенб!з. Мен ci3fli б1пе- MiH....— дегенд1 рана айткан кш -к ш к ен е KiciHiH келгем- нен кеткеш тез болды. 1 П э шт а г —меипттщ азан шакыратын бш'к мшбеп. ! Ш эка (уйгырша)— помещиктердт ем1рлж малайлары. 3 Б у бi —еркектерге эйел тауып беретш кемшр.

Кен балан т1зе кшмш кымбат колды кызыл торгын- нан KHin, кейлекп арзан матадан м е салган мына ыкы- лымнын усп-басынын езшде гэп барын тусшсе де, «мен ci3fli бмемж...» дегенше кайран калды Эл1мбай. Осындай ражайыптардын кез-келгенш ел аягы ты- йылранша керген жас >KiriT катты уйыктап калган едь Сэскеге таяу турып 6eTiH жуып жатканда, тундег1 кэтш: — Айтпакшы, мэртебелк кеше хатираламаппын '. Ci3 мунда канша боласыз?— деп, 6y6iHin тундег1 сурарын кайталады. — Б ipcbiпы ра,— деп тундег1 жауабын Эл1мбай да кайталады. — Онда намахрам 21 болмау жагын ойлау керек! Ол кунэшн ен кеипришейтЫ. Кол жетсе эйелд1 арынан, кызды пэгжен алганра не жетсш,— деп эр шырраны 6ip байкаткан мысык мурттыи кей сезш тусшбед1 Эл1мбай... Бетьколын жуып оразасын ашкан Эл1мбай сэскеде кешеге шЫкты. Кайшы алыскан халык. Тус-тустан тамак саткан аспаз. Еркек кшдштшщ 6ip кыдыруы сэлде орап- ты бастарына. Мунан калгандарынын бэржде де бэдем доппы3. Эйелдер! тугел дерлжтей пэренжЫ. Кайсысы KeMnip, кайсысы кыз екенж айыра алмады Эл1мбай. Шаги кейлектержщ iuitaflejn кейб1р сулу мусждк жур1с1 ширактарынын бастарында уйрыр эйелдер1 киетж нпмэн доппы4. Осындайлардын жас эйелдер екеш ангарран адамга б т н ж тур. Бул базарда сатылмайтын нэрсе кем- де-кем кержедь Алтыннан бастап астыкка дейж бар. Мэнтк самса, кэуап, куашан, палау, энжу, науат, куа- сын, тэкгар, куырран жамбас, буршак пен мей!з, жангак дегендёрМз самсап тур. Жалпак жэне кара шшлдеуж араласкан жол-женекейг! ермекп екжщ 6ipi шарып жур. Мал, кус, юлем, кшм, жиЬаз дегенМздщ 6api бар. Кей жерде этеш, бедене согыстырып саудайылар да жур. 1Хатира (уйгырша)— жазып кою. 2 Намахрам (уйгырша)— эЛелте кенш ауып кунэл1 болу. Бэдем доппы —уйрырлардын еркектер1 кнетш улттык такня. Такиядары жем1с бейнеа вте ертеде уйрырлардын туында болган. Жаулары осындай белп бар туларын кайта-кайта вртей бер- ген сок жауынгер халык оны такияларына Tirin жаппай KKin алран. *1Шмэн доппы —уйрырлардын кыздары кнетш улттык 61

Кенттерден келгендердщ ауыздары толы шай самасы. Буны шайнап журу — булар ушш рузыр... 1шше бал жаккан токал Kypium де камыс жапырарына кулшедей рып орапты. Эл1мбай 6ipiH жеп ед|, дэндеп алып тым кеп жед1 сол кун1. К,ырык касык кышкыл куятын кырык курамды жорык асынан ауыз тидк Кашкарияда эр ка- ланын осындай жэрменкеде белгшеген кундер1 бар. Кашкардш — 6yriHri бейсенб! екен. Буран алары мен сатары жок болса да калмай келу бул елде салтка ай- налран. Жургендердщ 6api де аяктарындары кайкыбас Ke6icTepiH конылтаяк киш алыпты. Bapi де кеудель ажарлы. «Тундег1 эндеткендер де жур-ау осылардык ш жде. Кандай кэсшкор! Жер емшегш емед1 деп, мше, осылар- ды айт», дегенд1 iuiiHeH айтып араларында Э л1мбай да жур. Кэрылыктын бул раламда кезжпейтш 6ip анарын алдымен сыккызып артынан жиде тшешмен тесюзш ул- кен шыны селш iiuin ед1, ез жержщ кымыздырын шай- нарандай аса ракаттанды. Т ш и куырып, сарайын ашкан курен сел Кагылыктан баска жерден табылмайтынын дэмш таткандар рана бшедь Эл1мбайра ерекше эсер еткен жемк пен эйелдер eMipi болды. Ал, этнографиясы езшщ казарынан мулдем бас­ ка. Бэрш де кадагалап, бэрш де умытпау жагына назар аударран жат жан, жан-жарына жаутандап жур ед1, «намакырам боласыз!» деп, пэренжш 6ip эйел ете шык- ты алдынан. Нэзш дауысы да, дыбыры бш н бейтш журь ci де таныс. Бул — тундеп мысыкша журген 6y6i екенш есше ту- cipreH керуенпи шошып Kerri. «Шонайнаша жабыскан не сумдык бул?.. HeFun ecipnen Kerri. Элде...» Шеттен келгендердщ Кашкариядан Tipi кайткандары тарихта болмаран. ©з жершщ байлыры мен сырын жат- тан, acipece, кэшрлерден мейлшше кызранатын осы 6ip тылсымы кеп елкеге журек жуткандар рана келедк Бул сырды Эл1мбай сырттай мелшерлеунп едь Енд1, MiHe, K63iMon кердк Д ш иелержщ уарыздарын кудайдын ез аузынан ест1гендей тындайды булар. Бул жерге кел- ген баскалар да буран барынулары керек. Мундай каталдыкты Эл!мбай 6ip кюдей бшсе де, сырлы елке шыкнан шыныраура 6ip-aK лактыратындай бола бастады, «Бейсенб1 базарын» араларан сайын. Жергйнкт! керуен басылар не icrece, соны icreyi ке­ рек Эл1мбайдын да. Олар сарайларды, мына 6ip базар-

ды кезш экелгендерш сату уш1н жанталасып жур казф. Егер кылдан тайдын болды кумэнданады. Тарпа басса- лады. Жаттардын артында келенкеш кусап калмай жу- рет1н тыкшылар. Сауда жешндеп эккшктщ жугенш ко- йып, шылбьфына колы тиш кермеген адамга бул онэй сынак емсс!.. Осылар жайлы каршыгадай кагшез, сауыс- кандай сак журген Эл1мбай б1раздан сок аралаганды койып, бай-батшалардын дукендерше барып, ез1 сататын заттарынын кунын сурап едк 6ipiHiK аузына 6ipi TyKipin койгандай, отыз шакты саудагер заттык кунын барган сайын арзандата айтты. Мунык сырын жете тусшбеген Эл1мбай егер булардык айткандарына сата салса, тап- каны жук экелген есекиплердж акысына жетпей, е зЫ а осындагы кеп шэканык 6ipi болып калуы сезаз. Булар барлык затты алган куннщ ертенжде он есе кымбаттатып керуен басынын ез!не сататынын Эл1мбай eKi-уш куннен сон 6ip-aK б1лдк Келген керуендерд! хатиралап отыратын мысык мурт кэтж шаЬардагы барлык саудагерлерге келген затты ха- барлайды екен. Сонан сон базар багасын езара уакытша арзандатуга кел1сж, келген жукп калайда колдарына TycipeTiH кержедк Егер олар сатпай баска жакка кетсе, жуйрж мэшмен (eKi денгелекп ж ени, жабык арба) же- лаяктарын Котанга, Жэркенге, Аксуга шапкызып, онда- fh сыбайластарына да осы какпанды кургызатыны беп- белгш: Сонан сон барлык icTl ойлагандарындай тэмэм- дап — тонап, ортак табысты артынан езара белюедк Осынын бэрж келген туш кэтжтж уйымдастырганын Эл1мбай басында бммедь TinTi жанагы екжил рет кезж- кен 6y6iHi де езже тыншы eTin дайындаганын сарайга барган сон он елшеп, 6ip Kecin, эзер тапты. Бубжж: «Мен ci3Ai б1лемш» дегеш де тусШкт1 болды ендП Енд1 не icTey керек? Экелген заттарды сату онай. Арзанга берсен бассал- галы, текке берсен таласкалы тур саудагерлер. Арзанга, текке берсен, пэле 6ipaK. бйткеш, мунда кайыршы болып та, дэруш болып та, шайхы болып та келд1 гой шетелджтер. Олардын алтын- ды асыкша аткандарына да алданбайды жерлжтер. Бэ- piHiH тшшшлегеш — осы 6ip жеруйыкты отарлау екенж бул елдж зерттеуш! руламалары жете б1ледй «Эйелдж он eai MymeciHin эркайсысы еркект1 арбай- тын, кезiи суржТж делебесж коздыратын сулулыктан — сикырдан жаралган. KeMip кара шашка да, ителп иекке де, тусак бексеге де, кшк омырауга да, кап-кара кезге



де, cyn-cyfiip саусакка да кызырады еркек. К е н ш ауа- ды. Сонынан инеге сабакталган жштей uiecin жвнелед! кейб1реулер. Зинага апаратын жол да мже, осы! Ак не- кеден аттататын да осы 6ip бэтшагар жол. «Бул ухшн элжыныстар ', acipece, керуеннилер намакырам болмау ушш эйелшен узаран сон, барран жер!нде уакытша бол- са да уйлену1 керек!» деген кариданы Ш ырыс Туркстан- га келуш!лер ертеден орындап келед!. Олардын Кулжа- дан Котанра дейшг! аралыкта б1рнешеден: «Кушар ха- ным», «Аксу ханым» сыкылды косымша эйелдер1 болады. Эйелдер1 сумдык сулу келетш Кушар мен оран xepmi Кзрылык, Кунас, Шэнга дейтш жерлерден 6ip-6ip косымшаны колы жеткендер мшдетп турде алу керек. Осылардын 6ipi болып Кулжадан Кашкарра келген 0Л1мбай да енд! кэтштщ кулаккарысы мен 6y6iHiH кы- сымынан асып кайда барады. Эл1мбайдык алдыдары CipiHmi жумысы... мже, осы. Арада 6ipneme кун етп. Эл1мбай каланы аралады. Hip-nip, жабык-жабык кешелердж курылыстары да бас- каша. Бэржде де пэренжш эйел. Кып-кызыл сауда. Ке- шелерЫн аты кебжесе касшке байланысты. Отын, ет, астык, бул, мал, жемш сататын жерлер баска-баска. Кешенщ аттары да соларра лайык койылган. Баксы- балгер, кушынаш сэуегейлер де белек-белек. Нашакеш- тердщ, кумаршылардын, кайыршылардын, шарап сата- тындардын кешелер! де белек, беденеге, кскмжке, этеш- ке, кошкарга майдан ашкан саудайылардш де ез алды на. Алтын базары, жазаныкор 21 кешеа, бубмердж меке- Hi де бвлжт алган. Бул жерде керепши де, адамынды да каст аркылы isfleyin керек. вйткет эке улга, шеше кызра ез кэЫбж мирас eTin, батасын .береди Муны аттау — каргыс аткандык. Егер axeci кайыршы болып, баласына осы Kacimi мирас етуд1 тапсырса, ол канша байыса да баска жумыска, баска кешеге бармайды. Кунд!з кайыр сураудан арланса, ора- за айында журтты сакарра оятып алып, сауап табуы керек. 1луде 6ipeyjiepi бул тэртш™ бузса, баскалары сырт айналады одан. 1З.чжыныс (арапша)—еркек. Мэлжы ныс —эйел. 2Ж азаныкор —Акшаныц ес1М1мен байнтын саудагерлер. 3-2669 65

Булар — Эл1мбайга тешзден алган тамшыдай рана маглумат. Кашкарра барран жолаушылар шаИардын шетшдеп Эппаккожанын 1 мазарына барып тэуэп етпесе де кателеседк Тебесше буррынын Hip-nip жузшдей бура- лан жолкен зорра шыратын зираттын шшде Эппаккожа- нын e3i, Кытай императорына берген сулу кызы — Ип- пенханымнын суйеп жэне 6ipHeuie мурде бар. Эл1мбай муны аныктап турып кердк Мазардын шай- хыларына садака бердк Басына кун турандар осында келш табынады екен. Бала кетермеген 6ip жас келшшек мазардын дщгепн кушактап жылап тур едк «дщгегшен repi, эне 6ip жас шайхысын кушактасашы» дегенд! iiui- нен ойлаган Эл1мбай бул арадан да олжалы кайтты. Керуен басынык осы журктершщ бэрш 61л1п отырран астыртын топтын не icTen жатканын б1лмед1, 6ipaK. Керуен келген кунп алрашкы акпарды ен алдымен осындары зерттеунплерге ж!берш ед1 кэтш. Мазардан келгешн де жетюзе койды жалма-жан. — Сауданын адамы емес. Аксак иттт кенш езен- Hin арпл жарында!— дедь шанырактай сэлдеа мен ку- йектей сакалы калрандарыншнен элдекайда комакты келген бакылаушылардык бастыры. — MyMKiH. Тасбаканын тастагы i3iH таразымен ел- шейтш сауда мамандарына уксамайды. Дукендерд! ара- ларандагы олактырынан-ак артындагы 6i3 ацдыткан адамдар б1ле койыпты буны,— деп, 6ipeyaep дэлелдеп те шыкты. — Бул — 6ip. Екжнп — улты KiM болды бунын?— деп, мэселеш жшктей бастады бастык. — Казак. Казакты Kefi6ipi б1лмейд1 екен. Kepiui отырса да кер- мепт1 Ke6i. Ce6e6i кашкарлыктар Дуаншыннан2 асуды жек кередк Булардын тупшпнше ондайлар отанынан, туран жержен безгендер, немесе шешесжш емшегж кат- ты тктегендер делжедй Буларга казакты тусжд1ре бастады ескжж руламасы саналатын бастык: — Bi3fliH fliHfli курметтеп Kici атынын аярына «ахун- ды» косатынымыз сыкылды, казактар кедей болмауды ырымдап улдарынын атына «бай» деген сезд1 мждегп 1 Э п п а к к о ж а — уйрырдын Кытайга косылар алдындагы Кашкарды баскарган сокры князе 1 Д у а н ш ы н — Шыгыс Туркстанды —октуспк-солтуспк деп eKire белетш, Еренкабырга (цалмацша Еренабыр)— тауынын ел ете- тш асуы. 66

турде мшгеспредь Егер аты анык Эл!мбай болса казак екет хак. Булардын кепш ш п 6i3fliH батысымызда, сол- тусипипзде... 0здер1 козш жаугершшкпен ашкан ха- лык. Жокгариядагы айдарлы кэшрлерд! курткан да осы- лар. Мундагылары аз. Егер б1здщ уйгырдай кеп болса, жагдайы баскаша болар едь — Онда несже кумэнданамыз. Мусылман болды Foft сонда. — Мусылман екешн кайдан бшдщ сен? Сарапка 6ip- ге Tycin улгерген жоксын. YiuiHLui — сундеттелгенш б1лу ymiH дереу уйленд!р1ндер оны. К,азынакка 1 барган сон швканынан сурап угасындар... Онан сон егер Кулжалык казак болса, 6i3me 6ipa3 болса да сейлей 6uiyi мумкш. Бул — тертшип ескеретшдерщ. BeciHiui... Бул сыкылды жарлыктарды орындаудын бтмжла- сын жэнабыдан (алдияр таксырдан) бастайтын коше- метиллер лэббайларын жарыса айтысып орындарынан атып-атып турысты. Шашпаушылык каракустарынан кара табандарына дейш калыптаскан бакылаушылар осы oMipfli ecTiciMeH Эл1мбайдын екше i3ine тусу уинн бет-бетже кетнгп. Бул кезде сарайдык K3Ti6i мен 6y6ire шекан алу ту- ралы Эл1мбай да KeaiciMiH 6epin отыр едь EipaK, алаты- ны кандай Kici, жас мелшерк eni, аты-жеш дегеннен еш- тене 6ijiin отырган бул жок. Bip гана 6uiepi — 6ipeyfli элдекашан дайындап отырганы анык. Осынын шет жа- гасын б1лд1ре бастагысы келген кеселеу, бурмт кабак, ап-аласа 6ipey 6ipiHmi болып сез салды. Бул — бакылау тобындагылардын 6ipi едь Karin пен 6y6ire куш бурын тапсырган жумысынын дер кезжде 03t де деп келдл — Аспанда кордын, жерде уйгырдын кызы ерекше артык жаралган сулу! Куйеуш куту туралы булар да- рылпанунды2 шешесЫн есиет!мен, баулуымен 6iripe- дП— деп, алдымен азды-Kenri мактанып элемдеп бар- лык жаксылыкты ез ултынын эйелдерже уйш TOKTi. Бунысы рас та. Балигатка толысымен кулапяна KyfteyiH сыйлауды, бабын табуды, ашуланганда, куанганда калай кабылдауды, жолаушылап кетерде калай шырарып салу- ды, келгенде кандай ас, нендей назбен карсы алуды ка­ тан он жактан аттанганша memeci кызынын кулагына куяды.*8 1 К а з ын а к — уйгырлардын ерлЬзайиптылары шомылатын уйдеп жеке Селме. 8 Д а р ы л п а н у н (арапша)— жогары оку орны. 3* 67

— Сонда, мэртебел! мырзам, с!зге шекан керек пе, элде кыз?..— деп кесетн сезж жалгастырран кэтт ойын белш-белш айта бастады.— Б1зше шекаинын аил, кыз- дын пэп жаксы!— деп карсысында айдай жамалын ау- зына тесеп 6ip сулу отыргандай тамсанып кояды езь ¥йп>флардын эйел жанды келетшшен хабары бар Эл1мбай кэтштщ текке тамсанбаганын мелшерлей кой- ды. Кэтштщ кез алдына eai алатын шекан елестеп отыр- раны беп-белгш. Ол — бетжен Mepi тамган сулу. Осы сулулык кез алдына елестегенде кэтт алекейж жутып, аузынын дэмж алмай отыра ала ма? Уйплрды койып казактын. делебеа коза бастады, отыргандар бимэл1м сулуды тус-тустан суреттегенде. Бунин устже «Эйелдщ апл, кыздыц nari жаксы!» дегендк бул бурын да 6ip ай- тып ед1 рой. Осы сез — 6ipeyflin басына сонда салынган нокта, эрине. Мэслихат узакка созылмады. Арадагы ауыс-кушстер туралы Эл1мбай айткандарынын 6apiH ада erri. Жаушы- лар алыс-бершке келштк Жиылган жэмагат болып иске окытты exi жаска. «Куэ, куэ, куз, дурман, куэлжка журэ журман. Тан- дамакшарда керген1м1зд1 айта дурман» деп молла неке- Hi« занын айта бастап едк калгандары уйып тындады буны. 1шже кант, туз, жузж салынган неке суын жагалай урттады куэлар. Касындагы шеканын осы судан уртта- тарда рана керген куйеу ак кояндай аруды Kepin, ез кезже esi сенбегендей, шыныдагы судан repi касындагы кас сулуга кеб1рек карады. Куыршактай суп-суйюмд1 екен келжшек. Tin-TiK отыр e3i. Ак улпа тамагынан iiu- кен асы кержердей улб1реп тур. К.олан кара шашынын exi uierriKTefii жуп-жумыр, аппак eKi бетжш устжен тулымдай салбырап тур. Жебедей KipniKTepi мойыл кез- держ келенкелеп алыпты. Кып-кызыл юшкене epHi кар­ га тамган 6ip тамшы кандай. Буран кэтт емес, Эл1мбай- дын e3i де тамсанып калды 6ip кезде. «Bi3 eTipiK айтпаймыз. Мундай шеканды сен сыкылды мандайы жарылгандар рана алады. б и т е осынша езеу- реп отырсын, онаша калган сон талып каларсык!» деген- дей 6y6i де мангазданып кояды, Эл1мбайдын райын абайлаган сайын. Бейсенб1 кунг1 базарда, осы шеканды эдей! ертт шыккан 6y6i болашак куйеуд1 сыртынан керсетт едк сонан cepi керуен басын унатып журген шекан да осы онаша калатын тунд1 асыга куткен екен. К,асындагы 68

киык, мурт жас ж1г1тке караган сайын рахаттанып бара- ды. Kapi помещиктш караган сакалына ак мамык бетш тары да тырнатпаган тардырына дэн риза. Сол кездег! кашкарлыктардын тойында неке окылраннан кейш exi жактан exi жекге шырып, колдарына кэлем шарыптан куран, астан бутш токаш алып, той тушшн кэдесше дайындалатын. Колдарына KipmiKci3 ак тесежш устаган eKi женге некеден кейш куйеу мен калыцдыкты онаша белмеге Kipri3in, ертеншде exi жактын ата-анасына не куанышты, не Kaciperri хабар жетюзетш. Бул тунг1 куэ- лар некелер1 киылран екеуш тебедег! теактен сыгалап xepin отырса, ол квргенс1зд1кке жатпайды. Tiirri байба- ламдап, не муржадан су куйып мазаласа да, еишм оларра кет демейдк бйткеш, зан солай. Эл1мбайдын тойында бул коде болмады. ©йткеш, eciK квргендер ушш етектерше 6yflTin cypiHy кажетаз. Бубшен басканын 6opi хетт, exeyi онаша калды, той M93ipi аякталган сон. Буран куанбаса, ренж1мед1 булар. Акша кардай ап- пак ACHeciHiH аршын тесшде exi кара бурымы туларан сулу, уйрыр салты бойынша той xyHi шырагы сонд1р1л- мейтш кшкене белмеде xyfieyiMeH лыпасыз кауышып жатыр. Bipece еркелеп, Cipece назданган жап-жас шеканнын асау кулындай булкынраны, буралганы езже эбден жа- расып тур. KyMic кулккп мен уйрек xe3i де езше вте унасады екен. — Казынакка барайыкшы...— дед1 ол ycTi-басын тер баскан xyfleyiHiH бшегш езшщ ак кебелектей алаканы- мен ептеп кана устап. Оран барып хелгеннен кейш швханмен аз рана xy6ip- лескен 6y6i де xeTin, уйде вздер1 рана калды. Куйеудщ сундеттелгенш, мусылман екенш аныктаура бола бакы- лаушылар бастырынын арнайы тапсырмасымен калган 6y6i разы болып кеткенш Эл1мбай б1лмедк Устше желбе- гей желет киген швкан вз кодымен дайындап, адык 1 асын акелд1 куйеуше. Эл1мбайдай жолаушы xyfieyiHe мундай тыныгу тамагын алдымен жасамаса, куйеу куту- fleri квп шарттын 6ipiHeH кателесед1 foA шекан. Кежеш эп-сэтте жасап улгерген пысык келшшек жуз1ктш xeai- нен eTin тур! Тамактан сон вздер! жайлы энг^меге xipicTi exeyi. 1 А д ы к асы — ет1н бауырсактай рып илеп, iuiiHe квкешс, бу- рыш, сарымсак, помидор косып, кеспесш колмеи жулып салатын 69

— Бурын турмыска uibiFbin па едж?— деп, алгашкы свзд1 куйеу эдеш сурады. — Мынау нешеу?— дед1 монтия калган шекан. — Екеу. — Онда 6ipi — сен, 6ipi — мен. Бул бурын он уш efli,— деп шекан енд1 муная калды. Cefirri де, сэбидж иепндей жуп-жумсак, жуп-жумыр бжепмен KyfteyiHiH мойныиа оралып, кушырлана суйе бастады жас ж ттть Киык мурттын кытыктаганы жанына жагып барады 6i- лем. уйкей беред1 eKi бетж. ¥йгыр байларынып эйел коя беретждер1 де сирек кездеседг Ce6e6i: элджер кебжесе терезес! тек бай жер­ дей кыз алады да, кыздын эке-шешесжен калган бай- лыкты кыздар улдарымен б1рдей как белin алады. Бу- ларда баска халыктай мирас улга гана калмайды. Аяк астынан баюды кез1 Kepin тургандар елмей айрылмайды Мунда «бержпен урганда жыгылмады» деп жастайы- нан кекпэрге тусетж кедейлердж кыздары. Аузынан омырау суп ani Keyin улг1рмеген жас кызга Kapi-жас де- мей тура умтылады. Булар ymiH кыз Котан сарайынан юлем, алтын базарынан сакина сатып алганмен б1рдей. Эйелд! багалы зат, немесе еркектщ тамашасына жарал- ган деп тус1нед1. Шекан, жеган, котун, мамай деген атау- лар кедейлерде Ke6ipeK аталады. Ал, байларда 6api де ханым дел1нед1. Bipey.iep кызыма eKi адам таласып кал- масын деп бурымын жуп етпей так кып ырыммен epeji. Не бес, не жет1, не он уш болу керек. Сонда 6ip жагынын бурымы артык болуы керек. Осы кеп бурымдарды екеу eTin еру де мже, осы кезде — некеден кей1н басталады. Bipi — байына, 6ipi — ез1не. Енд! буган таласуга болмайды. Hancici жамандардан сактау уш1н енд1 пэрен- ж1 гана керек дел1нет1н шартты кезен бул. Осындай кезеннен былтыр гана аскан шекан бул 6ip жылда ешнэрсе тусжбеп eai. Ол 6ipeyfliH aMipiHe еткен1н гана б!лет1н. «Кыз болсам бурымым так болмай ма? Сен осыны кермей жатырсын ба?» дегенд1 айтудан уя- лып, шекан аталганнын белг1с1 рет1нде Эл!мбайга eKi бурымын керселп жатканы да мже, осыдан. Буны му- найта калган да, мже, осы жагдай. Кара каска кедейдж кызы. 03i жас, e3i сулу болган сон алпыстагы 6ip алпауыт акшанын куш1мен токалдык- ка осы еткен жылы гана алып efli буны. Ол тыран ас- каннан кей1н артында калган кундестер! калган байлык- ка ортак болады деп, жакында куып шыккан екен. Шал- 70

дан бар алганы 6ip илмэн доппы (той белпсп) болып жургенде, Mine, бупнп кунте тап болып отыр. Шалмен 6ipre болтан 6ip тутам ем1ршде уыздай жас шеканнын колбала шаты — бай дегенд1 пэлендей тусжбедк Акса- калдын какпыш денеЫ — алдымен ысып, артынан суы- ганда, булд|*ршшнщ уыз денеа — алдымен суып, арты­ нан ысытан тундерден тук лэззат алтан жок. Культ Myiueci каз-калпындагы жасты Эл1мбайдын не кызта, не келжшекке кимай суракты эдеГи койтаны да мже, осыдан. Махаббат делжетж тендеа жок бакытка шеканнын 6ipiHUii рет кезжкеш де 6yriH. Сондыктан да касындагы жарынын жанында кортасындай балкып, ки- ыктай кап-кара муртка eni бетж кытыктатып, кытык- таткан сайын ракаттанып жатыр. Шырагы сенбейтж, казынагы жумыссыз турмайтын тундер eTin жатты, е т т жатты артынан. Танертенп аска ен алдымен кой ултабарынын улкенд1пндей кекпенбек уз1мд1 сабатынан устап, дастаркандаты татамдардын устже кояды. карта аунап туртан тулюдей куннен-кунге ажарланып, тотыдай кулпырып бара жаткан шекан. Онан сон улкен кэрлен шэйиектеп imiHe муз кант салын- тан шайды куяды. Тусте палау мен мэнтт Кешке сем1з койдын дэр1-дэрмек салтан ак сорпасы. Булар некеден KefiiHri кундерде ерекше мэнмен штелжетж астар. Бул да куйеу кутудж 6ip бабы. Эл1мбай есжтен юргенде ку- лш, шыкканда киылып, кимай карап калады аккудай эп-эдем1 шекан. Бунысы анасынан ест1ген есиеттерд! б1ртждеп аткара бастатаны. Эдепт1, мжездк кылыкты шекан бола бастатаны. Кунд1з сарайдаты саудасымен шутылдантан Kyfieyi де бауыр басып барады. «Артымда атамекен болмаса, кала беретш-ак жер екен!»— деп Кашкариянын тешздей телегей сырына да кунытып барады. Келжшепнщ га- жаптыгык мойындаган сайын, лэззатына масайтан са­ мый «Аспанда кордын, жерде уйтырдын кызы ерекше артык жаралган!» деген, элп 6ip KeceHi eciHe алады. Ара-тура 6y6i де келж-кетт жур. Тарих пен этногра- фмянын саф алтындарын мыскалдап емес, каптап алатын осындай соныда Эл1мбайдын тэты журе 6eprici бар едк сонына тусуиьлер кебейж кетл, 6ipaK. Эл1мбай бул жат- дайды дер кезжде бжд1...

0з бакылаушыларын жиып ап, мэслихатты енд1 ез! баскарган шаЬардын xaxiMi анада каралран терт турл! байкаудан Эл1мбай акаусыз еткешмен, ку муЙ1з экюнщ сондары 6eciHini... деп барып айтылмай калган купиясы aai колга алынбап едь Бул — кумэнд1 адамды вз кезЬ мен керу болатын. Котан сарайына астыртын барып кергеннен кейш-ак керуенииш зиялы деген корытынды- ра келш ед1 ол. Буран «Таза казак емес. Олардын жуз! декгелек, кой кез келуий едь Мынанын кез1 — киыктау ма, калай! Жане де сук саусап>1 мен ортан колынын бас жагында калам сабынын кажаран табы бар сыкылды. Жамбас буршакты тегш койып, есеп шыраруды б1лмей- TiH саудагер бола ма? Жен imiHfleri жабык саудадан да журдай. Саудадан пайда табуды ойлаудан repi басканы ескере беретЫ байкалады. Кене жтаптарды жирыш екен e3i. Кеп кыдырады, кейде ойланады» деген MaF- луматтар косылып едк муны баска абыздар да эр сакка' жуНртш, тексеру Timi катайып алды. Жонрарияга 6ip-eKi рет барып, ондары казактарды ез кез1мен керген хаюм кара танымайтын тым анкау емес. Ол кепке дейш жолаушынын киык квзш унатпай калмактарра уксата бердк Керуеншшщ аргы атасы те- ре, теренш арры экелер1 — шм екенш б1лмесе де, 6ip кумэнга мыктап 6eKiHin отыр. Баскалардын дэлелдегеж кумэнды отка май куйрандай маздатып ж 1берд1. Осындай катерде журген Эл1мбайды алты айра жуык тексерш, акыры устаура бекшдк ¥йрырдын тш н жаксы ■ yfipenin, ел ш ш е балдай жарып, судай сщгешмен тексе- руцйлердщ ез ece6i езшде. Осындай катерде журген куйеуше шекан келген сайын бардарлай карайтын. «Ер- кектер шанырактын камы ymiH журед1 тузде. Кейде та- быспен, кейде шыгынмен оралады уйге. Эйел! осыны колма-кол б1ле койып, ренжше жубатуды, куанса кол- паштауды умытпауы керек. «Еркек кутудщ бул да 6ip Typi. Тордары тотыдай камалып отыратын шекан Kyfieyi- н1н басына туран кунд! ептеп сезсе керек, eKi кезш жас буып, жатып кеп жылады 6ip KyHi. Танражайып сулулыры, эйел атаулысынын 1луде 6i- реушш рана колынан келетш наздылыгы, адалдыгы бар жердег1 перштешн мына 6ip аяныштылырына Элшбай- дын ет журег1 езш п кете жаздады. Bip уядары eKi кеп- тердей топ-томпак, ып-ыстык омыраулары тесш карып барады кушактаган сайын. 0м1ршде мундай аянышты жардайды басынан етмзш кермеген ер1мдей жМттш ен бойы балкып, рашыктык дейтшнщ дер™ мен ертше дэп 72

осы K,a3ip FaHa тусшгендей шоканнын тэп-тэгп epHiH су- йе бердь суйе бердь Феодализмнщ кара казаны кайнап, тасып жаткан Кашкарды тусшу бул кезде тым киын болатын. Бул eHipre ат i3iH салгандардын каз1рше Tipi калганы жок. Шекарадагы какпаларынын кулыптарын тот баскан бул onip e3iHe кызыратын кызыл коздердщ коп екенш жете бмедк Бйшейтшнен мына 6ip боздап турран шокан сы- кылды бейауыздар рана. EHcecin б1раздан сон эзер жиган Эл1мбай: — Осында ешюм келд! ме?— дед!, ак кобелектей ак алаканы кундепдей иыгына конып отырран келшшеки Ti3eciHe алып. — Келди — KiM? — Сол эли By6i. — Не айтты ол? — Байын жазу жаза ма?— дед!, сенщ алдында рана. — ©MipiMfle 6ipeyfliH жазу жазганын койып, жазу- дын езж кормед!м рой мен. Шэканын кызына медресе- ден оку кайда. Сасып калдым сурагына. «Эй басынын дымы шылкылдаран бармактай балам- ай!..»— деп ол кулдь «03i кандай адам»,— дед! со- нан сон. — ©3iM корген адамдардын мундай багланын кор- сем K03iM шыксын.— дед1м мен OFaH. «Кудыктын тубшдеп бакара аспан алакандай рана. Сен канша адам Kopin ед!ц! Экенд!, шешенд!, Бэйтобет- тей олген Kyfieyiaai рана корд!н. Эй, кор бала»,— деп бу- 6i жэне кулдк ©стш де, мынанын басынан аягына ка­ рай, солынан онына карай, онынан солына карай жазу- ды эржм эр турл! жазады,— деп, колындагы 6ip жапы- рак кагазды олай-булай жатып кеп оскылады. «Сонда осылардын кайсысы?» — Солынан онына карай б!рдемеш турткен!н 6ip-aK рет кордт. By6iHin ат-туйедей калап келген! дэп осы екен!н Эл!мбай б!рден б!ле койды... Бул жаналык 6y6i- ден кэт!пке, кэт!птен бакылаушыларга, одан хаммге, хаммнен уэлиге (аймак бастыгы) жетт! осы KyHi. Эл!м- бай муны да мелшерлеп отыр. «Bi3 шетелджтерд! Kip- ri36eyiMi3 керек. Тапкан екен «нарашы журтын». Есжке ifliHce, торге шыкты дей бер оларды»,— деп южшетМ де TyciHiKTi. «Ересейдщ генерал-губернаторындай шеш бар уэлиге бул акпардын жету1 ажалдын алкымра таяраны!»— дед! 73

Э л1мбай iiuiHeH. KapFbic аткан Музарттын1 асуы туст! есже. Адассын дсп жаратыпсын сокыр-мылкау туманын, Табнраттын каранызшы, бул дулсйд1 туганын! Белеем егер келмес ед1'м. кермес ед!м ел1м етж Калар ма ексн, жабылусыз, топыраксыз кайран бспм!— деп асудары таска жазылран 6ip жолаущынын влек! eci- не Tycin Tirni шошыды. Бул сырларын касындарыдан жасырранымен 6ip ызрарды швканы бЫ п отыр, 6ipaK. Д ак осы сэтте Эл1мбайды будан баска да мына 6ip ой- лар желкелеп отыр едк КеруеншМн Жонгария казагы емес екенже бубжж 6yriHri жетмзетш хабарынсыз-ак кездер! жетш отырран хажм анада 6ipiHiH аузына 6ipi Tyxipin койрандай Эл1м- байдын экелген заттарын барган сайын арзандаткан каланык саудагерлерже, бул кезде курт кымбаттатып, Котан сарайындагыларын тутас сатып ап, акы neciHe 6ip кап акшаны 6ip-aK аркалаткан болатын. Булары: «Б1з- AiH акшамыз баска елде етпейдь ©зiн турмеге камаган сон акшаны каз-калпында кайтарып алармыз. Онан сонры есеп-кисап ез алдына»,— деген эдш едк Буны ха- KiMHin эдет уйымдастырранын осы каз1рдщ езжде де сезт отыр. «Шекан болу — бул жакта кун керудж 6ip Typi. Эйелдер неше байга тигенж той сайынгы киген такиясы- мен санайды»,— деп еепгенж касындагы аруы кателжке шырарран Эл1мбайдын ойы, б1раздан сон осы 6ip кап ак- шага ауысты. — Сенж ет жакынын бар'ма?— дед1 ол, осы ойын ор- ныктыррысы келш. — Бар. — Юмж? — Агайым. — Не icTefifli? — Шэка. — Кандай адам? — Ешюмге кеудесш бастырмайды! Меж жаксы квре- дк BipaK, колы кыска. — Онда мына акшага не бол! Не сол Kicire сактат! — Б1зде акшаны мэзлум хак 1 устамайды рой,— деп, шошып кетп, муншама акшаны колымен устаганды ко- йып, кез1мен кермеген шекан. 1М у зар т —Кашкардан Кулжага асатын музды асу. г М эзлум (уйгырша)—эйел. 74

Журен лоблып OTbipFaH Эл!мбай осыны айтты да, Памирдщ тулюге тускен пан кыранындай, т1зесждег1 кыршынды бауырына басып кушырлана кушып едк булт астынан булкынып шыккан кундей куйлене калды ез1- лin отырран ет журен. Сейгп де: — A f3h эулетн ме? Ол Kici 6i3re неге келмед1?— деп, элгшдег! сурактарын жэне жалгастырды. — Ж1бермепт1. Бугш кайтсе де келедк— деп алра- шында жауабын жасынкырап айткан келшшек,— Ол — дэу! Жокшылыктан жьтылса да, жолбарысынызды алып урады, балуан!— деп, азды-кепп ажарлангандай болды артынан. Мунысы агайынды екеум1здег! бар байлык— ен мен куш кана дегенд1 езшше оспактараны, уялып айта алмаганы едк — Онда акшаны агана бергетнд1 адам баласына айтушы болма, кел!С1мен бер! 0 зщ мешмен 6ipre журе- ciK,*- деп, бетже Караганда: — Куп!— деп бутактан ушкан булбулдай пзеден лып ете TycTi, куйеужж айтканын, агасынын алдынан шьжу деп тус1нген шекан. Пэренжкж байлап, кнiмiн ауысты- рып, арсалацдап жур e3i. Кылыштыи жуз1нде би билейтждей алдыдагы ap6ip сэт тым KayinTi болып барады. Тун. Кала туррындары- нын Tipiumiri де кундегжей:— Айтыка м еш т н ж алдын- дагы бтте шамнын жарырына кебелекше уймелеп сауда жасаган сол баяры халык. Шуылдаран азан дауысы тус- тустан. Hip-Hip, жабык-жабык каракгы квшелерде сокыр теке ойнагандай сумендеп журген журт. Осылардын iuiiHfle кайыршы Keuieci жактан келе жаткан терт адам KepyeHHiH косакталган туйесждей 6ipineH-6ipi калмай жур баганадан 6epi. А лдынрысы — Эл!мбай, арткыла- ры — мысык мурт кэтж пен бакылаушы кесе, онан сон — пэренжЫ 6y6i. Ушне акша апарран Эл1мбайдын шырып ксткснin балаша куанып журген шеканы бжмей калган, мына yiueyi имамнын кутпасына уйыран Myhi- мждей уш бурышта бурып тур едк MiHe, сонан 6epi со- нынан калмай жур. взжен твменг1 кэтж сыкылдыларды аягы сынганша тепюлеп, жумсап, езжен жорарры шонжарларды мойны узжгенше И1л1п курметтейтж шаЬардын xaxiMi Эл1мбай- дын жазуды солдан онга карай жазранын, швканнын K83i шалып калганын жалбандап жетюзгенде, уэли ор- 75

нынан атып турды. Кагаздары карала жазулардык ши- майланган жолдары ирелендеп езже карай келе жаткан жыландай елестед1 ме к1м бжсж, алдындары хаюм экел- гсн каразра ата карап калган... Мойны емес, енд1 бел1 коса опырыла жаэдаган хаюм cxi колын кусырып, 6ypicin бара жатыр едк — Ей, тауыктын киы, сен онын киык кезжде мэн ба- рын баягыда б1лгенс1Н> Енд1 эп е ш и э п е н д 1 болганда ана жактан окыран екеш аныкталды Енд| уста, сал зынданра!— деп куып шыкты ордадан. Ес1ктен атып шыккан хаюм жумыс орнына келюмен мына ушеуже 63i керген кунд! керсетж буларды куып сдк Арттарынан сол каЬарлы xaxiM келш калгандай, карасы 91шп бара жаткан кашкыннын сонынан тары да жесн ymeyi. Баска елдердщ «саясатшыларын» Kipri36ey ушж бе- к1ткен какпаларынын кулыбын тот баскан Кашкардары карацрылык 6yriHri тундей тунжырап турранда келген Эл1мбай соны дуниенш сокпарына енд! Tycin ед1. Мунын esi мынадай киыншылыкка сокты аягы. Канырыры тутеп келген жолаушылардын квлден кебж жалаганындай рана болды кергендерк «Алтыны екшелжбеген кумдай кайран Кашкар бастан жакты айыррандай каласын ба шынымен?!»— деп, кашып журсе де кимай барады Эл1мбай. Кулындары сакауы мен кунандары ткеуже шейж 6i- летж езжщ казагы емес кой бул. Буны тусжбеген ду- лейлер пышарын жалактатып зынданра карай кайырып барады кашкынды. Ес1л-дерттер1 6ip жерге байыркаласа eciKTi б е кт п коршай коймак. Булардын осы тузагына вз аягымен ез1 барып тусетждей алдындагылары кала- нын шыран шетшдеп керуен адамдары алраш келгенде орналаскан корага карай бет алды б1раздан сок. Кас-ка- рымдай арада теренге баткан тастай алдыдагы адам Fa- йып болды. Куйыннын астында лажсыз аялдарандай к1д1ргенде- рже вкжген ушеу элгждегщей шубап емес, жапа-тарма- гай жупрш ед1 енд1, жанында жетеп бар келжл 6ipey етс шыкты ту сырттарынан. Bip жагынан бедекшшк ктеп, енд1 6ipi калада кеб1- рек аялдайтын саудагерлердж келжтерж жайып, кун керетж кедейдж корасы кугыншыларра эл1 недэу1р алые едк Келе-ак жан алкымга алды катпа кара шалды.1 1Э пе нд i —окыган деген свз.- 76

— Tan! Кашкынды кайда тыктын? — Кайдагы кашкын? — KiM келд! мунда? — Керуен басынын касындагы, eni кашырын бес-ал- ты айдан 6epi баккызып ед1, алып кегп жана. — Кап!— деп элгжде вте шыкканнын Эл1мбай екеш- не дат деп калган кэтт, шалдан уш ат алып, Котан са- райы жакка тартты жалма-жан. «О, KynipeTi куиш кудай-ау, аспан астын шынымен ecTin, коясын ба! Шэкаларды кожалары ошагына отын- ша жагып, кулше шырарып тастаса epKi... Зауал дейтж бэтшарар кайда журед1 осы?! Бул жаЬан шынымен те- нелмей кетпек- пе?» Бул — осыдан он уш жыл бурынгы бугшгщей кап- каранры тунде ем алаканын acnaHFa жайып турып, жы- лап турып айтылган зар сд!. Атын eciKTin туткасына байлап, тускен бетжде мала- йынык сулу келшшегш бассалран елулердег1 алпауытка сырттан nipreH уй Heci пышак салранымен, «тенелмейтш жаЬан» шнэлш1 калдырып; бейкунэлМ влт1рш ед1 сонда... Бул аз болгандай сол куш жэб1рленген сулу келш- шек елш, артында алты жасар ул мен уш жасар кыз же- TiM калды. Улкенш жастайынан шэкалыкка салган ал- пауыт, «кврпеге атпен мрген эулек1» атанып, артынан жепмнж KiiuiciH токалдыкка алып едй алдынгылары аз болгандай. Былтыр e3i де елш тыныш болды. Сондагы ем жет1мнщ 6ipi — Эл1мбайдын шеканы. 0з кулагымен е с т е н сондагы осы 6ip эке зарын, келге Tycin влген шешеспиц ел1мш есше алып отыр 6yriH. Бул батпандай азаптан Эл1мбайра тигеннен 6epi рана кутылып ед1 шекан. Арасы жайлы айтылган iHipfleri 6ip энг1ме аяк астынан осы 6ip еткен аянышка тары да тап кылды. «1Шркш, 6ipre туран туыс-ай!» Агасын эбден сапян- FaH екен ет журег1 ерекше бауырмал болып жаралран аккудай аппак келшшек. EKi кез1 терт болып 6ipece агасын, 6ipece Эл1мбайын кутш eciKKe карай беред! кайта-кайта. Куйеушщ шырып кеткенже кеп уакыт болса да «же­ л т калар, екеум1з алдынан шьтармыз» деп агасына бола киген ктмдерж эл1 шешпей тур. Бала кезжж бэй- шешектей базарын байлык дейтж бетбак тапалап еткен 77

кайран булд!ршш осы отаура юргенге дейж юресш- шыгасылы еспен журД1 FOft. ©MipiHfle кулж те, куанып та кермедь Жыларанга келгенде алдына жан салмайды. Айналасы — урейден, жауыздыктан жаралрандай жас- кана, жаутандай карайды кержгеннщ барже. Елжтщ лагындай осы каз1р де елендеп отыр. Шы- м ылдыры желшлдеп турран куйеудщ KeuiiKneyi керек кой. Муны ойлап ед1 6ip кезде TinTi бугийп Kerri куыр- шактай денеЫ. 0не бойы д1р1лдеп, ак бетже элж тартып барады моншактай ып-ыстык eKi тарам жас. «Дарирай, дэл Ka3ip арасы келе калса, Te6eci кокке терт ел! кетермер едгау! Онын устже Kyfteyi келе калса, ушеужж шуМркелеСш отыррандары кандай жарасар | едП Шерменде кенж 6ip кетерЫп, mepi тарап, тагдыр коскан косзрын мактанышпен керсетер едгау арасына! 1 Карлыгаштай карындасын экелержен элдекайда улкен алпауыт OMipme алранда жер бауырлап жатып калган ! арасы да 6ip жасап калады рой екеужж мына т1ршЫгж керсе. Эйелдж барлык оралы — куйеук Бала араштын жапырагы сыкылды. Жапыракты канша жисак да бэй- терек бола алмайтынындай, баланын барж жиса 6ip | куйеуждей болу кайда>. Бул корытындыны шекан алпауытпкжде жургенде ; 6io кундесжен ecTin едь «Ол да кезжде дэп осындай ! жардайга тап болран екен. Онын да жалгыз арасы, жак- ! сы Kyfteyi болган-ау, Teri. Обал-ай!»— дед1 шжен. Сейт- Ti де, ойланардагы эдет1мен ак кебелектей кж-юшкене I алаканымен ителг! HeriH таянып, тагдыр жайлы тары 6ip ecTireHiH eciHe алып, осы сезд! онан ары жалгас- тырды. «©Mip — от устждег1 Konip. Кешрден еткендер FaHa 1 ойлаганына жетедь BipaK, Konipre барудан бурын тара- зыра тусед! алланын барлык кулы. Безбеннж 6ip жа- i рында кедейлер, 6ip жарында байлар болады. Таразыга ауыр болсын деп кедейлер кептелген 6ip кунь Сендерд! Konip котере алмайды, коп екенандер. Алдымен мына жен^лдер етеж д е гт безбенгш сонда. Байлардык берген парасын кулкынынан куймышарына шейж толтырран безбуйрек пендешшк болмаса кедейлер де ©Tin тур екен сол куш». Осы аныз ем!рде болгандай, осы KyHri коп кедейдж ш ж д е кундеа екеужж экелер1 де болып, таразынын ауырлауына солардын салмары ce6enmi болгандай ез ойынан 03i шошыран шекан орнынан атып турып едь EciKTi асырыс кэрып, Эл1мбай Kipin келдь

— Кегли!— дед! ол, ерт еипргендей куп-ку ещн e3iH бассалган балапандай шеканынан тасалап. Жолдаста- рын жолга беттетш, езшщ бурылганын да айта алмады. — Кайда! — Алыска... КуйеуШн аягына оралып отыра Kerri, элпндеп 63i ойлаган ерт кешрдеп таразыга салмак коскысы келме- гендей. — Баска уйге кешем1з бе? — Жок. Кашкардан баска жерге. — Б1зде туган жердей кетуге болмайды. Кулжара болса,— деп жауабынык аягын айта алмады, бет-аузын жас, денесш д1рм басып кеткен келшшек. 0TipiK айту суйегше б1тпегсн 6ip беткей Эл1мбай ше- канын канша кимаса да, барар жершщ Кулжадан ары екешн тез-тез айтып едй келшшек езшш калай кулйра- нын б!лмей калды. Котан сарайы жактан келе жаткан ат шабысынык тасыры есллш ед1, сабагынан тардырдын тажал бораны тары да майыстырып кеткен 6ip тал кырмызы кусап, та- лып жаткан кайран ару буны еслмедк Жакында рана тЫлген айбарлы ак отаудын тундМ шалкайта ашылып ед1, он жактары шымылдык кун ша- парына малынран кулан иектей кулпыра калды. «Егер калаган каласынан ары кетпеймш десем !ле- сер efli-ay! BipaK махаббаттын калынмалына eTipiKTi ет- к!зу барып турран азгындык кой. Табигат, сулулык пен суйюмдшкл, рашыктыктын дертше ертене б1луд! бул дуниеде eKi-ак эйелдш басына рана берсе — 6ipi. Жал- рыз Fbin жаратса — дэп 63i ед| рой ол! Дарирай, пэк-пэк журег1, курак ушып дак 6ip баладан арман элдилейт!н|' кандай едП Жардын махаббатынан — туран жердщ ма- хаббаты басым болмаса! Bip есептен бул да занды. Ата мекеннен айырылу олар ymiH ак сазанды суДан жерге алып тастаганмен б1рдей. Кандай отаншыл ед1 цпркш! Баска жердщ балынан — ез жершщ батпагын артык кередП»— деп махаббатынын ертш эл1 ernipe алмай журген жас ж1г1т тесектен туратын емес. Тумшаланып жатыр. Ак дидарын ак жауындай жас айрыздаран жас арудын кушагынан кулап тускен ая- нышты кейт кез алдына елестесе керек, Tepic карап онан эрмен тумшалана, уйелей тусД ол. Курсшгеншен 79

бе, кужренгеншен бе, устшдеп квк керпе кайта-кайта кетеркпс беред1. Кашкариянын жерже де, сырына да, кызына да га- шык болып кайткан Шокан Шынгысулы Уэлиханов ед1 — бул. Ж ЕЗДЕ Журан койлектщ жагасында да азды-кэггл желж болатьжындай, Биаранык ауылындарылар жайлаура кел- геннен 6epi тым кешлденш алды. Кыстаудары шак 6ip- 6ip апанда шала жансар жаткан аюдай куйю сыкылды екен буларра. Атандай ала кысты эзер аяктасымен ой- дык сасык, капырык, быксыран кыстауларын арттарына асыгые тастап, тердег! тестеп осы журттарына жарыса кеп конгандарына 6yriH туп-тура 6ip жетк Аман-сэлем- нен, калжын-кулк1ден, ерулжтен, cofhm сыбарасынан колдары босаганы да бупн. Араларында ак узжД, алты канат уй — кара шанырак 6ipey рана. Осы орданын он биесж байлаура жел1гш алран журттын колдары тигеш де осы жана. Таррактын уядагы 6ip уыс жумырткасы кусап уйме-жуйме конран юшкене коныр уйлрр, ак уй- ден коныс жарынан аркан бойы алыстау болранымен бэ- pi де атанын баласы. 1ргелержен бурала арып куле оте- тж Акбулак 93eHiHiK суын кандай 6ipre iuice, сэскеде ауыл агасынын биесжен шыккан кымызды да белш-жа- рып 6ipre татады. Кектщ суын коптен аямайтын ата салтынан Дэушебай аксакал эсте ары емес. Онын устже булар албаты алашка Караганда етене жакын туган туыскандары емес пе. Былайша айтканда 6api де озжщ отауындарылар. Булардан кымызды койып кыл куйрык- тынын езж аямайды. 0 здер1 де 6ip уянын балапанындай тату-тэттк Бул ауылдын ез ш ж д еп адамдардын азанмен ко- йылган аттары аталмайды. Кайын ата, кайын ене, абы- сын, келж, кайын с щ ш дегендерМздж бэр! де 6ipin-6ipi оздер1 койрэн косымша аттарымен атайды. Сыйластык- тарында шек жок. Дэушебайды «Биара» деп атайды бэ- pi. Араларында старшындык шеш болмаса да, каура са- кал кара шал вз штержде бэрже би. Бул ауылдын Биараннан cohfu мыктысы осы шалдык бэйбш еа. Аты — Кумш болранымен 9Hi кум1стен repi кемшрге 6efliM, кап-кара, дэу кемnip. BipaK бул ауыл 80

д эу лж л де, каралыкты да кайырып тастап шешелерж Эйейапа десюедк Keft6ip тете, тентек кайындары бас ке- зжде «оба» деунн ед1, бара-бара олар да топка косылып, аяулы женгелерж баскаларша атайтын болды. Ен кы- зыры бул ауылдын жас балалары бул KiciHiH шын атьж эл1 бммейдь Апакнын аты м м ? - деп канша жанылтса да бэржж айтары сол Эйейапа рана. Булары дурыс. бйт- кен1, булар бул KiciHiH шын атын эл! естюен жок. Б ул eKi улкенд! койып женгелер! мен кайындарынын, кайынсщльлершщ араларындары эзж -базы на курмет1 тым там аш а. Абысындары мен арайындары д а аузын жаласкандай аса тэту. Бул ауыл керген аздж атаулысын кем in тастагандай ете эдеп ™ де. К аз ак халкы нын ата салты сол калпымен сакталган. К ел ж болып тускендер осы ауылмен айналасы аз ж ы лда 6iTe кайнап нетель TeceriMeH бала кетергендер! 6ip жыл eTiciMeH-ак келген yftiHin толык муш елю ш е етш ж атады . 03i 6ipeyre ана болмайынша бул ауылдын салтында к ел ж д ! бала деп тусжедь Баласынш а, кызынша элпештейд!, жумсайды. Ш анырактын акы л-KeneciHe, улкен icTepiHe араластыр- майды. Кыл аяры келген конакка муше acyFa д а акылы емес. ByFaHFa дейш ол ата-енеш , улкендерд1 сы йлаура, куйеуж куте бьпуге, ерте турып, кеш жатура калы птасуы керек. Куннщ атысынан батысына дейш Ti3e букпейтж бул ауылда келждер кун кетерме тундж ашудан бастап от ж агы п, шай дайындайды. Онан сон сиыр сау у, курт кайнату, оны ж аю , ipKiT n icy, кымыз котару, саб а n icy, TycKi ас, конак куту, Kip ж у у , ipiMiuiK кайн ату, ермек току, кшз карпу, кешю сауын, малдын алды, кой косак- тау, сауу, козы бел у, KeuiKi а с, тунд ж ж а б у , кой кузет1 сыкылды кисапсыз жумы старды аткарады . Б ул мждет- терден бала тауып, ш аны ракка толык муше болганда да кутыла алмайды. Дегенмен жешлдей бередь Бурын- рыдай esi езгенщ айтканын орындай бермей, ез1 баска- ны да баскаруга, акыл-кенеске араласура KipiceAi. Е н алдымен теркж ж ен келген кимешек-шылауышты киш улкен уй дж TepiHe 6ipiHmi рет шыгады. ByFaiiFa д е й т сэлем <5epin Kipce, кайтарда артымен ш ы ры п, эдептен мулдем жанылмайды гой. Терге шыккан куннщ ертенж- де eneci кел ж ж тош алага epTin бары п, не сойран малды н касына апары п, колына тегене, пы ш ак 6epin мынадан ез колынмен казанга ет сал дейдь Бул — будан былай келж уй шаруашылыгына араласады д елж етж зан. ©йт- кен1 бул — ана, бул келгел! KenTi керд!, ысылды. Eneci- нен уйренд!, yflpeTTi. Осыдан сон ж е-ш ал а келж ге Kyfieyi 81

мен баласын косып теркшдетед!. Туыстарын сарынран келшшекке бул жолы терюндер! мал жиып 6epin, 6ip айдан сон кайтарады. Кыз бен куйеу ениисш, жиен кы- рык серкешш алып келген сон, келшнщ ата-енеа енд1 буларга отау кетер1п белек uibiFapyFa Kipicefli. Бул — келш жайындары кагиданын 6ip кезень Осы сыкылды бул ауыл куйеуд1 де ездершше баулып ездерш- ше кад1рлейдк BipmeH сон 6ipi отау кетерш косылып жаткан, бул кунде TyTiHHiK санын оннан асырган осы 6ip Биаганнын ауылына биенщ кымызы ашысымен жэне 6ip отау косылмакшы ед1. Ен кажегп адамды 1здеп, Ка- ратаура Kerri ен 6ipiHmi шакырушы. Осы ауылдын ен Kapi Kyfieyi Кудербай едк Бул да кайын журттын ыкпалымен ез атынан элдекашан айры- лып казф Жиенбай аталатын. Кайын журты Желдще, 63i Каратауда болранымен Kefl6ip кезкарас жагынан олармен 6ipre Кудербайдын iiuiH ыс басып, борсьтан !ргелершде кырыкаяк жорткан лас уйшщ Te6eci бугш- ертен кулындагалы турран мама биенщ шждей майы- сып турушы едк Осынын астында калмай аман-есен ку- тылганша куанган Кудербай да жайлауына келген. Ка­ йын журтындарылар кусал, бул да мэз болып жур ед1 61'рнеше куннен 6epi. Te6eci ашык кердей тар сайдын imiHAeri корасын, ете-мете алпыстай ешкшщ кумалары мен алты-жет1 сиырдын жапасынан аяк алгысыз бола- тын кыстауын eciHe алганда тебе шашы тщ турады ка- sip. Сейтт1 де: «Кыстау — дозак, жайлау — ужымак!»— дегенд1 eKiHin 6ipiHe айтып, терт маусым жайындары 63iHiH Kopi жарапазанына басады-ау кеп. «Жайлауда жер 6eTi юлем. Адам да, мал да, кылаягы ит те осы ка- лылы кара ктемнщ устшде. Жутатыны жупар. ImeTiHi зэмзэмдай туп-тунык, суп-суык су. Кыстары су сума, ка­ ра казанга аяк астындагы каспак-каспак карды epiTin кесеген кегередк Bip кабынан 6ip iuayriM 3opFa шырып, одан шай кайнатсан алдына жетш, сонына жок. Не ары, не 6epi емес. Кыс бэтшарарды кой. Бораннан ыктап тар жерден козгала алмайсын. Ал жазда б1здщ казак гул- ден гулге рана конатын кебелек сыкылды. Журты есюр- fli болды, 6ip юлемнен, екшил юлемге KepereciH Tirin, уырын шаншып, шанырагын кетерш келе салады»,— деп, биыл да келгел! каксап жур ед1, 6ip куш Биарасынан ат арытып 6ipey келдь

Арада 6ip жетч eTin ауылдан кымыз nci анкыды. Ке- л1ге ujbiFbin nicnece балалардын боны жетпейтж биж сабаныц бас жагына бестекть жумсак сырмарын койып, Эйейапа да жайраскан. Мал сонына жесе алмайтын усак балалардын бэр! осы ю сж ж касынан шыкпайды. «Тауык баскан уйректж балапаны жумырткадан шыры- сымен енес1н тастап cyFa тартушы едь Булар да бака TipceK боп, жер бауырласымен ез шешелерж тастап, ма- Fan келж алады. Кулындарым рой булар! Кус канаты- мен, адам баласымен алыска барады..»— деп, булардык екеу-ушеуж ipreciHe, 6ipHeuieyiH бас-аярына алып тунде де ж1бермейд1 балажан ана. Келждержж Kefi6ipi емшек- тен uibiFbicbiMeH кулынынан кожыраган кулык бие кусап вздер1 экеп тастайды. Бурынгы жумысы осыларра карау efli, буран кымыз косылды ендк Ертеде'г! казак эйелдер1 жаугершшкте кеп кезге туспегешмен ел баскаруда, агайын арасында- р.ы берекеде кёп-кеп кесемджтерд1 керсете бжд1 рой. Ке- рейдж шешелер! — Абак, кызайдын аналары — Кызай. Мже, осы eKi улкен ел экесшж аты емес, аналарынын атында каз1р. Мундай мысалдар казакта тым кеп. BaF- дарлай караранда, TinTi осы бугж де ел ш ж д еп , от ба- сындэры icTi« кеп таукыметж эйелдер кергеш хак кой. Мына Эйейапа осындай эйелдердж 6ipi. ©з ауылында- рыларды былай койранда, белдеуже топ етш тусе калган албаты адамды карсы алура дайындалып, кымыз ашы- тып отыр FOfl бул nici. Барже тектен-тек, теп-тез кымыз куйып беру де 6ip мждетждей отырысы мынау. Ал e3i не шалы анык 6ip тостаган iumece де ел1 уцмн, юм бол- са сол ушш, aftTeyip, дайындауы керек. Осындай аяулы адамды ауыл емес, аймак Эйейапа десе де артык емес. BipHeuie жылдан 6epi ек!нiц 6ipi осылай этап та жур. Бул ешрде бул KiciHi ез атымен атайтын жалрыз Fana Жалайыр. Ж ас жарынан да, дэулелмен де, TinTi акыл- парасатымен де, Дэушебаймен дан курдас болтан сон бул KiciHini жарасып та тур. KyMic кептж 6ipi болса, кара катын аталып кетпей ме баягыда. Бауырындагы мына балапандары да, сырттапл ана ауылы да тозган кшздей ipin кетпей ме бет-бет1мен. Ауыл-аймактын Kapi- жасы арнайы келж сзлем бере ме онда. Бул — Эйейапаньж жылдагы жумысы, жылдары жа- зы, жылдары асы едь Осы куйбенмен болып отырган кундердж б1ржде eKi eTeri делдендеп, камшысын суйрете

Kepi куйеу Кудербай келдь BipaK Кудербай емес, Жиен- бай деп карсы алды кайын журт. Эйейапанын тунгыш улымен туйдей курдас ед1, ка- раган сакал, камыт аяк, кулжа мойын, капсагай денел! napi куйеу. Дак 6ip жас баладай енесше еркелеп жатыр келе-сала. — Эйейапа-ау, кайран берекем-ау, кутым-ау, сары- нып кетт1м рой! Б иылры кысы кургыр 6iTcemi! Кызын- нык да eni кез1 терт. Сен елеен, 6i3 кайтш кун кере- м1з!..— деп, жылап та отыр ед1 жезделерк артынан куа к!рген калын балдыздары: — Мына алпамса анык жылап отыр ма? — О , кара баекыр, уялмайсын ба, ей! Тым жас кап, обал болмаса ип едк— деп кулш тур б1реулерк — Тэйт ары, кой мунынды. взщ алжыраннан сау- сын ба? Жылаганы Heci кара баекырдын? — Керепндер эл!, анык алжыранда кулакка екпелеп, Биаранык уйше келген KiciciMeH сорысады бул,— деасш, Жиенбайдын жылаганына кейGiрi жатып мэз. — «Айдабол, ас !шерде пайда бол!» — Жут жет1 агайынды, Айнамкезбен ceri3l — Кымыздын ашыранын кайдан естш койды бул!— деасш даланы бастарына xeiuipefli уйге сыймарандары. Ата салтында жездеге балдыз не айтса да, не icrece де epiKTi болтан сон, буларра мэу деп отырган Жиенбай жок. Бул ауыл мундай базынаны кергеназдш деп туеш- бейдь 1ш жиып отырган Эйейапа да жок. Eneyi казак салты бойынша дем алып, кайта амандасып отыр. Жиен- дерш 6ip-6ipflen сурап ап, кудага, онан куданын куда- ларына TycTi Эйейапан ендк Жезделер1 келгенде бал- дыздарынын естш арсалакдап калуын, бакыт-куаныш санайтын Эйейапа мундайда бала-шагара урсуды б\\л- мейд1 екен. Онын уст!не Жиенбай да кен-мол жаралган жан рой. Бар-жок жайларра, адамдардын басынан жи1 кездесетш сэтаздштерге кеп моюды бшмейтш, ашудан мулдем аулак адам. Ушндеп барлык шаруашылыкты e3i баскарып, 63i тапканымен, жумсауы эйелшш ко- лында. Осы жаска келш уйпне ез колымен не 6ip mepiK шай, не 6ip шаршы кездеме сатып экелген пенде емес. Бал бармак бэйбшесше сенш, e3i удайы катты-кайы- рыммен рана келед! жаралгалы. Bip жаманы-ак кайын журтына естш 6ip келсе, езжщ уй-орамын б1ржола умы- тып, ала жаздай жатып алады. Кейде баска жакка да айлап кет1п калады. Биагасынын бул жолы неге шакырранын бжмеп ед1 84

келгенше. Эйейапасынан естш отыр. Такыр басы такы- райып жугше тускен калпы жымын-жымын етед! ест1ген самый. Бул ауылдын салты бойынша улдардын 6ipiH белек шыгарып, отау тжкенде шакыракты баласы кеп, Kepi куйеуге ырымдап кетертетж. Бурынры отаулардын бул кэдеа мунын бажасы Байшорада ед1 бурын. Ол кайтыс болып eHfliri дес езше тигенде Жиенбай жымыкдамай тура ала ма. Тандаган 6ip 6ecTiciH Minin тур кэдесше. — Эйейапа, кудайдык колынан берер малы жок, 6i- реуджш 6ipeyre айдап беред1 деген осы-ау!— деп кал- жындап та кояды куанран сайын. Мыналардын 6api де еркек юнджл емес пе, уйленген сон бэршж де белек шыккысы келедк Онысы маган жаксы, эркайсысынан 6ip-6ip 6ecTi...— деп апасынын касындары бармактай юшкене балдыздарына да карап кояды кейде. — Аксак иттж кецш аржакта рой. Биатам мен Эйе- йапам берсе де 6i3 жолдан аударып аламыз! — Сонда -езынаулак жылкыны сен 6ip-6ipfleH тасып, 6i3 жуген устап отырсак,— flecicin муны еслгенде уйде- плер мен сырттагы балдыздары косыла карсы шыкты жезделерже. «Дорбауыз», «Кебжауыз», «Орсактш», «Текетанау», «Каракене», «Кандала» деп балдыздары- ньщ барже ат койып алган Жиенбай да кенетж емес 6ipaK. Айтарга болмаса, Жиенбайды ауылдын Kopi-жасы, еркек-эйел! сагынып калган екен. Улкен уйден шырысы- мен алка-котан коршап, аман-сэлемнщ кулаш-кулашын булар да бастады б1раздан сон. Жиенбайдын торы бесДсше MiHin алган тулымды ба­ ла ауылды айнала шауып карык боп жур анадайда. Ак- суйекке таласкандай жезделержж камшысы мен кыны- на, KiceciHC, кыл аяры KyniciHe шешн бел1сш жаткан 6ip топ бала ез алдына 6ip базар. «Мына куррыр куларынан кетергендей кетерем Foft, не кун туды екен басына!» «Ата сакал шыра капты мы- науысына. Eimi осынын шанырарын кетерт 6ip кара алуым керек!». «Мынанын женжж ушы тазарран екен биыл, буран да 6ip шуйкебас дайындандар!»— деп ка- сындагыларра тшскен Жиенбайдын e3i де колын кусы- рып турран жок. MiHe, осы куинен бастап Жиенбай — бул ауылра ко- нак. Отаудын шанырарын кетерт THicTi сыбарасын ал- раннан кейт KeTyi керек efli, кетпед1 6ipaK. Буран.басты себеп ен алдымен езк Ет пен кымыз бауыздауынан рой 85

мунда. Уйшдеп тамам кеген квз балаларынын айраны- на ортак. болганда не таппак. Жаз бойы орак орып, кыр- ман басатын ойдын катанл емес Жиекен. Жайлауда 6ip бул емес, журттык 6api бос. Ит-кустан аман болса, азын- аулак ешкипн сонына месетш балалары бар. Бул кезде ic машннасын тузейтж шеберлер мен зергерлерден, онан сон ауру карайтын емнплер мен баксылардан баска еш- KiM де 6ip жазына 6ip 6ecTi таба алмайды. Ал, Kopi куйеу муны отаудын шанырарын KOTepin жалгыз-ак кунде тауып алды. Биарасы кундыздай кул- пырран бота прсек, камыс кулак 6ecTiHi уй1рден анада 63i алрызып 6epin едк BipaK муны да, кербестШ де кв- 3ineH булбул ушырып Ka3ipme балдыздары бермей отыр. Буларды койып ер-токымнан да журдай. К,андауырдай eTKip сэры сакинасынын кездкше шей in алып койFan балдыздарынын кунд1з-тун1 .айналдыратыны осы Kapi жезделерк TyTiHi KepiHin турран туыстары да, жамара- йын болса да сыйласып журген кайындары бар ед1, со- ларга да бара алмай отыр келгель Бул кете алмауынын CKiHini ce6e6i. Енд1 6ip себеп: Биарасы да, Эйейапасы да балалары- на айтып кел1г1н жиып бермедй Кыл аягы meTTiriHe ше- fiiH тел1м-тел1м болып кеткен ер-турманды кайта курау, шуда ж!пт1 жел аркан ескенмен б1рдей болар деп кейде Жиекен кейке, улкендер жатып кеп кулд1 буран. «Heci- не асыгасын, текен жамырап бара ма? «Келгенде жас балаша жылап едщ, кеткенде есейш жаяу кайтасын»,— деп, буран келгенде балдыздары TinTi дурмдеп кетед1. Осы eKi-уш жардай болмаранда, Жиекен eHfliri yftiHe барып мал-жанына бас-кез болатын ед1. Мундай мумкш- д1к болмаган сон, тунде 6ipi Ti3eciHe, 6ipi аркасына шы- рып алган балдыздарына эр алуан элкиссаларды энде- Tin жата бердк Жиекен эл!пт1 таяк деп танымаранымен колдан кеш1р1лген «Сей!тбаттал-Сал-сал», «Мунлык- Зарлык», «TycinxaH* кейде TinTi «Бэдауамга» дейш дэп- терд1н 6eTiH парактап отырып, сыдыртканда ен cokfh бетпеч туп-тура аякталатын нарыз данрылыкнык e3i. Домбыранын кулак KyfliH 61лin тур. Ауылдын алты ауы- зынан кутыларлык суырып салма акындыры жэне бар. Былайша айтканда, казакы ауылра кай-кайдарыны ай­ тып беретш бесаспап. Кисса жаттауга жандары кумар жастар тунд1 бетке алып, баска ауылдардан келт жатады эр кунь Танертен кымыз котарранда Эйейапасынан 6ip теге- не кымызды кенекке аккула.куйрызып алган Kapi куйеу 86

мунысын жел1 басындары итаркара апарып ап, кунд1з кешке дейш еишмге бермей жалрыз вз\\ ciMip.eAi. Бие сауатын келжшектерд1 де, «вз астарын foA бул, кыз тау- ып коясыкдар»,— деп жолатпайды. Ауылдын карсысын- дагы тескейден эр уйдщ не штеп жатканы Жиекене ке- pirnn туратын. Кымыз езегш ертеп бара жатса, курт кайнатып жаткандардык куртка пысырран тущы cypici- нен алып келедк Ара-тура конакка сойылатын койды e3i жэукемдеп Ж1берш, етектей TecTiriH шокка кактап жейд1 кейде. Еш- KiM 6eiiH кайтармайтын ерке куйеуге 6api де жарасып тур. Дэл тусте кез-келген 6ip уйге барып каймакты шай- Fa эбден канып алады эр куш. Бие арытылган сок кай уйдщ ет асып, кай уйдщ кеже icTen жатканын тутШнен, не жер ошак басындагы эйеддердщ журнмнен бите коя- тын Tic каккан Жиекек ен1ске карай аюша адымдап каларан уйше тартады. Bi3 сез етш отырран TyHri кисса- лар, мше, осыдан ксйin басталады. 0н бойынан кымыз nici анкып, танауы жыртылардай жш-жш тушшргеннен-ак жезделершщ кымызды аз iiu- пеген1н ангарран балдыздары: — Мына сабаны жарып кеп ж!берсе топан суы кап- тайды рой!— деп жезделершщ улкен карнын анда-санда 6ip туртш койып, кейде узак танга дейш тыкдайды. «Туран ай туралган етпен тек» деп, ай артынан ай eTTi ecTin жургенде. Кыркуйек айы туысымен жайлауда- гылардык куйысканы копактап жаздын жайбаракаты азая бастайды ендк Жиенбай келгенде кек жайлау едь Ka3ip сэры жайлау. Бул д а .б т п барады 6ipTe-6ipTe. Шо- кайнанын уюлерш жел ушырып, туйетабан мен бием- шектщ кедеа 3opFa кершед! Ka3ip. Койлардьщ кузем жую бштеленш, жылкылардык да жал-куйрыгы жетимп, ycruiepi жабагылана бастаган шак. Журттардан да ке- теу кете бастады. Таудын ак бас шындарына кусканаты- нын келе жатканын ескертш кар буркш erri кеше. Караказдын карынсыз жайлаудан тырп етпейтш Биарак ауылы келе жаткан маусымга жылдарысындай алансыз ед1, буран кэр1 куйеудщ кершкел! косылып ел- Д1Н еру-кешш керек ететш емес: — Биыл кантарсыз кар жаумайды. Ал, менщ кара- тауымдарылар шептен repi темекш ecKepyi керек би­ ыл!— дед!, жел1 баудык желке жарындагы суырдын iHiH жаздай абайлап журетш Жиенбай 6ip KyHi. — Буран салса уштщ айы мен 6ipAin айында кар жаумайды. Бунык ойынша кыстай биеш аплтлау ке- 87

рек,— деп, б1реулер сандыракка сайгызды бул пЫрдк] — «Кацтарда келген жалрыз каз, келгенменен кайда жаз» рой буныж,— деп Жиенбайра карсы шырушылар! квбейе бастады тус-тустан. — Кантарда кайдагы кымыз енд(!.. Балдыздары канша карсы шыкканымен вз пЫрж дэлелдеуден кайтпап efli Kapi куйеу. — Сендер шиебер1ше шуламакдар. Бул ecemui шы- рар бэлк|‘м,— деп, Эйейапа, куйеу баласын куаттады, эн- riMe кыза бастаран сон.— Кане, айта бер дэлелждП — Айтсам, 6ipiHiui,— деп, бас бармарын букп Жие- кен — Суыр кыс катты жылы немесе суыктьщ келе жат- канын анрарранда iHiHe тамыздын аярынан калмай Kipin кетед1. ©йткеш, ол тарпа бассалралы турран калын кар­ ды алдын ала сезедк Ac irnin, аяк босататын сендерден акылды ол!— деп желбаудын желке жарындагы суырра карады. Эйейапасы арашалаганнан кейж аркалана сей- леген куйеу,— Бугш осы айдын алты жанасы. Ал, анау ертеннен бастап карангы жжен шыкпайды. — EKinujiiie кеш енд|. — Кара кумырска казаннын акырында топырак бет1 суысымен кун кезже шыруды кыскартушы ед1. Биыл ка- рашанын бас шен1не деЙ1н ждемес. — Сен айтты екен деп ойдагы кумырсканын илеу1не барып 6ip ай сандалатын жын карып па 6i3fli. Сук саусагын кумырскара бола буккен Жиенбай: — Тышканнын peHi жаксы биыл. Кап-кара. Бул да кыстын жэй TycyiHe дэлел,— деп ортан колын 6yKTi. Онан сон ойдан келген 6ipeyfliH айтысына Караганда каз кайта жумырткалап жатыпты. Егер карашанын ортасы- на шейж жумырткаласа, бул да элг1 кара кумырска кусап келешекп сезе алганы. — Не деп кетт1 мына жазган? Мунын айтканына се­ не берсе, кыс болмайдыга барады бул... 0CTin 6ip бас косып энпме дукен!н куру ауылдары- лардын ежелп салты рой. ByriHri дест! Эйейапасы езже алып берген Жиенбай кыс жайындары кер1пкелд!г1н сиырлардын кун1 бупнге дснпн ойра беттемеген!, кеп жататыны, жэй epeTiHi сыкылды кыруар шындыктармен ез1‘нше дэлелдеп журтты бие арытканша аузына каратты. Эз1лмен карсы шыкканы болмаса, балдыздары !штей мойындады бием. — Kefl6ip айтканы келд1,— дест1 ертен1нде. Жиенбай айткандай суыр атаулысы ертежнде жер бет1нен ауылдарылар канша караса да кер!нбейд1. Ал,

сиырлар да жылдарыдай еккекдеп oflFa кашкан жок ка- 3jpuie. Тышкан корыктарды аралап журш тышкандарды xepin efli балалар, олар да жезделер! айткандай кап-ка­ ра. Кымызды ауылра kim келмейдк ойдан келген 6ipey- лерден улкендер каздын кайта жумырткалап жатканын да естш ертеншде. Eaairi мэселе кара кумырскада. Оран 6ip ай бар эль Айтканы айдай келген Жиенбайдын мэртббеа ecin, «Биагакнын napi куйеу! есепнй екен» дегенд1, какпакыл- ша каккан журт ауыл-аймакка таратты айналасы 6ip жумада. «Албаты адамга б1здщ апай бара ма!»— деп кейб1р балдыздары да мактап жур. BipaK кыс канша жэй туссе де, Жиенбайдын уЙ1не кайтуы керек. «Туздеп май imce, уйдеп кан iniin отыр» Fofl eni айдан 6epi. OftFa мал апарып, оны астыкка айыр- бастап кыстын камын жеу1 керек мунын да. Ойдан он шакты каптай тары экеп, оны кыстай балалары ак ка- тыкка жаншып жеу! керек. Шайнама да керек. Туйемен туз тасудын e3i 6ip наукан. Кыстаудагы алаботаны шауып кара сабынра сакар дайындамаса, кыстайгы Kip- re алекежн жара ма. Озектен азды-кепт1 шеп шабатын кез1 де eTin барады. Осылардыц бэр! есше енд! тускен Жиенбай 6ip куш курт бузылып, кететшш айтып ед1 Биагасына, ол i<ici мырс етш кулд1 де койды. Эйейапасы да жарытып ештене айтпады. «Йемене, апайды caFbin- дык ба? Оны умытатын кезге келдщ емес пе. Кыстай ки ойып, жаздайгы iшкек кымызыннан, жеген етщнщ ку- нынан кутыл, кайтпайсын!..»— деп eKi улкеннщ жауа- бын ест1ген балдыздар жары TinTi кушешп алды. Жиенбай бажаларынын iuiiKaeri ен улкен! болганы- мен, биыл небары елуд1 енд1 алкымдаран. Улкен денеа мен ерепейаз калын сакалы ед1, муны тым улгайтып керсететш. «Апайды сагындын ба?»— деген сез буыны- на тускендей мал-жаннан бурын бэйбшесше жетк1Ы ке- Лш куннен-кунге кобалжи бастады Kapi куйеу. Тетелес женгелерше кенип куйш ептеп б!лд1р>п ед1, «Мына a6i- лет баскыр эл1 «уйкысырайды» екен-ау!»— деп, кайтуы- на кемектескеж сол, iuieKTepi тушлгенше кулш взiн жатып кеп келекелед!. «Шын сарынсан жыла. Bi3 6ip есебш тауып кел1ктер1щи дайындайык. Tynai бетке алып зытасьщ»,— деп, Kefl6ip кылжакбастары тэлкекке ай- ландырып алды. Жиенбайдын yfli осы арадан мыкты a n w a ара кун- Д'к жер. Жаяу кетуге жол киын. Шиебержщ деген ылыккан кез1. Bip тобына кезжсе етш койып суйепн

калдыра ма. бкпржде 6ipiHiui рет жезделержен енд1 кан- дай енер шырар екен. деп жастар жары, алдагыны асыга кутуде едь Kapi куйеу аяк астынан жок болып Kerri 6ip кунь Эр жылы бие ап>1тарда туыстарынын балаларына кулыннан 6acipe беретж Биаран биылры кезекп Kapi ку- йеудж тайыншара Minген балаларынык 6ipeyiHe этап жур ед1 ш жен. Пэленшенщ Kyfleyi жайлаура жугж си- ырра артып шырыпты дегеннен кутылу yiniH мал басы ретжде 6ip бота, 6ip уррашы кулын 6epin, бул жолы эке- лж еткел1 жургенж айтпаганына опык жеп отыр еши, Mine. Баласынан кем кермейтж куйеуж жарылкаймын деп журж жазым кылса, ел-журт сенеме онысына. Анада кайтайын деп алдына шргенде бул ойын айтса, ол буйтж кетпес те едк Как ceHrip шындары аспанмен астасып жататын Акжайлаудын мундай кезжде каскыр мен кабыланнын кайшыалысып жол торитыны, малмен м е с т oflFa TyceTiHi, талай адамды жыл сайын жеп жа- татыны жаналык емес кой. Жйенбай жалгыз aiOFa жан бермегешмен, жабылса коя ма. Есже осындай каужтер тускен Биаран ауылды кол- ма-кол аттаныска келпрж, тус-туска Kici женелгп. 0 з туысынын ш ж де 6ipne-6ipiH ecKepyci3 калдырмай- тын, epi мойнына кеткендерж епздей ерге суйрейтж аяу- лы камкоршыны ауыл-аймак бмгешмен, арыстай азамат олай-булай болып кетсе, жамарайыннык кылт 6epyi кан­ т а киын. E ttIh 6api казы, Мекедегжщ 6api кажы бол- майтындай казактын 6api Биаран емес кой. Сонда да ел imi болfан сон казактын кеп кундестт, ете-мете узенп кундеспп мундайда кездж ауруындай сак ете туспей ме. Алда-жалда осыдан 6ip жайсыздык туа калса, бул ел езара eKi дай болып, алауыздыктын epTi лап ете тусеи- нжде дау жок. Биаран осы жарын да ойлап отыр шжен. Шыны жен кат кекпен, сайынын таганы жен кабат жердш астымен пара-пар бул аранын жолы кандай киын. Эудем apaFa алты кун журетж осы enipfli он т а к ­ ты адам кешеден 6epi кезш жур. « C ofuc деген адамдар ушж жаналык емес. Балдыз- дардын калжынын кетермей кол жумсау — бул да со­ пле. Аслан астында эр куш жуз мындаран адам эртурл! себеппен пэниден бакира аттанып жатады. Булардын да кыруары сорыстан еледк Kefl6ipi ак ажалынан, 6ipeyflepi жауыздыктан кетед1, эрине. BipaK ажалра аярынан ба- pyFa болмайды. Мешн осы бетте согысарым каскыр га- на. Сонда сонымен соплсура келе жатырмын ба мен.

Дуние жана жаралгандай, ерл!-зайыптылардын арала- рындары араздыктын арты кейде ел!мге дейш бараты- нын емтде енд1 рана болып жаткандай тусшед! кейб1- реулер. Бул да бакига баратын жол. BipeyAi-6ipey сую, сарыну езжен басканын басынан етпегендей ойлайды кей думшелер. Ал, енд1 6ip акь)ма1Сгар, ете-мете жастар махаббатты тозады, таусылады деп сорадьц Экеден ба- лага мал мен мулжтен мура калмаса да, махаббат ка- латынын, онын мэнг1 жас екенж бшмейд1 олар. Олардын ойынша, кэршкке бет алгандар ол базардан кайтады, умытады-мыс. Бул кате. Елуд1 енд1 алкымдарандардын сакалы 6ip кап болса да, ол кызыктан калмаса Heci бар онда. Ит косып куса да кетеме олар»,— деп, жол устш- деп жолаушы эр шептщ басын 6ip шалып артында кал- рандарра екпелеп келе жатыр. Жапырылса да жалтырап алган куренсе мен борсык жуннен аяры кайта-кайта тайып, жана тускен келшнщ сэлемнйл келетжшдей жалп-жалп етш суршуден жаныл- май асырып келе жаткан жолаушыра бул ойды ойлатып келе жаткан арттагы калгандардан repi 6yrinri туннщ суыры едй Тем1рдей карыган суыкка денеы д1р1лдеп бу­ ран шаршарандык араласып, ып-ыстык тесекке кумп eTin, кем1ле Kiprici келдь Бул жолмен 6ipiHiui рет келе жаткан жок. Бозбала кезжде inipfli бетке алып, калын- дыкка да сан-сан жорткан жолы foA бул. Туларан журе- ri кеудесше, 63i аттын устше сыймай шолак кайыннын тубшен куткен сэры у к ш , ак кейлекп, буран белге Ti3- пн ушымен тартканда да 6yflTin асыкпап едь Кумырска белд1 майыстырып, ак тамакты аймаларанда не бары жиырма бесте едк Сондагы булд|‘ршшдей кыз Ka3ip кы- рыкты алкымдады. Содан бупнге дейшп уакытты есеп- тесе, жас та, жалын да баска. BipaK амал канша, эрюм- нж ез кенш езше. Дэп Ka3ipri осы келе жатысымен са- лыстырганда жолаушы ушш бурынрынын 6api егер бэй- 6iiueci касында болып, онын ып-ыстык жанына кисая кетсе, тукке турмайтындай-ак болып Kepinep едь «Эйел1'мен сонау кыз куншен бастап 6ipre foA. Онын ap6ip KyHi эрине алтынра 6eprici3 кызык. Адамдардын сарынатын Hapceci вте кеп: алыста журсе туран жердь кермесе туысты, досты, жок болса асты сагынады адам баласы. Осылардан да жарды сарынраннын жеш киын. вте-мете мынадай суыкта зарырып кезжкеннж жен! тга- Ti баска Kepinefli Foft. Мешел бала кусап касынан узама- Ранда иленш 6ipre жата берген Kici колдагы. алтынный кад1рш б1лмейд1 екен. Ж ас кезшде талай-талай жора- 91

лып табылран адам дай сан-сан тент1ред1 рой. О л кезде естш асыкпап ед1м деп, жырылып-CYpiHyi квбейген са- йын ез ушн — влек тесепн онан арман ойлап келед1 жо- лаушы. Bip ойы 6ip ойын жетектеген сайын езшщ коп-коныр, ып-ыстык терт канат yfii бул дуииенщ ужмарындай, ба- лалары базарындай, бэйбшеЫ эйел затынын эулиесш- дей кымбаттап, алыстап келед1 кеюлжде. Сырлы аяктыц сыры кетсе де сыны кетпейтшдей эйе- .'li канша бала тапса да, турырынан таймаган ак берте- нiн эдем)С1 едк Нокалы ак кимешег1 мен шылауышын басына киш, ак кейлектщ устшен кыска жен кара кам- золын кигенде TinTi несш айтасыз, жел тербеткен ак кайындай солкылдап, есжтен юргенде тердегМ 6 i p к о з - галтпай коймайтын. А сырып келе жаткан куйеуше шеккен ак т а й л а к т а й болып, тесекте жататын тундег1 кез1 елестеп едй д а к 6ip уша женелетш кустай тура умтылран дэп-дэу денесш тайрак бетеге жалп-жалп етюздк «Сабын жарып койган ба!»— деп, куректей алаканы- мен 6ip уыс бетеген5 жулып-жулып ж1берд1, бул жолы TinTi ашуланран жолаушы. Еркек болтан сон тузЫз журе ала ма. Сапар б1рде жазда, б1рде кыста болады. Кей жолы тез, кей жолы кеш оралады мундайда. BipaK, дэл мына кюдей 6ip жаз 6i- рак жоралып кеткендер кемде-кем шыгар. 03iMe де осы керек дегендей 83i де вюнш келед1, енмендеп келед1. Уйшде кашан келер екен деп, жолга карап эйел1 отырранда, жылы жакка кеш кайткан каздай суыкта дедектеп куйеуМн буйтш келе жатуы шынында да киын FOfl. Муны басына тускенде 6ip-aK бшген. Устжде кара текеметь курак Kepneci бар карагай TeceriHiH патша та- гындай, онын устждег! бэйб1шесжщ бекзаданын ханы- мындай екенш бул да снд1 бш п келедк Осындай ойларды ойлай-ойлай, сурже-сурже, жьжы- ла-жырыла Ыррайсуатка кеш бата эзер жетж ел\\ жолау­ шы. Дэп алдынан езже карай атылран мылтык дауысы естждк ©н бойын кара тер басып, отыра Kerri. B i p ок басы- нан ыскырып eTTi ме-шала. Жерге жамбасы тисе де, кекжендеп бой бермей келе жаткан бас та жабыса кал- ды таудын кабыршак катты тасына. Бул аз болгандай енд1 6 i p ок дэп жанындагы 6 i 3 емшек шыннын туп-тура тубже THin жакка буржтк Иманы касым болтан жолау- шынын тебедей болып жаткан денесжж калык Tepi —

какпап,! алынран казандагы судын буындай буркырай бастады суык удеген сайын. Баранагыдан кейш мылтык дауысы есплмедь BipaK бул арада кашангы жата бере- дк Алга журу Kayimi болды канша ойланранымен. Арт- I ка кайту... •Осындай ойпыл-тойпыл ойда наткан жолаушы кеп- I тен сон кетерш efli басын. — Кайт артына, атамын эйтпесе!— деп,\\эм1рл1 ун ееплдк— Ымен кейш-кайткан жолаушы жан ушырып I келедк Тодтады болды, «Жан керек пе езще!»— деген вктем дауыс гуж ете тусед1 арт жагынан. Адамы кершбей, айкайы ееплген иендеп жолдан ] кайта-кайта адаскан адамды шошка айдагандай кайы- рып барады, экетш барады карангыдагы каИарлы дау- ыстар. Сонымен койшы, ес кетт, жан. шыкканда ел шетше есенпрей эзер жетш ед1 жолаушы. Ыргайсуаттан айдап келгендердщ адам тезп аз айкайлары аяк астынан га- йып боп, e3i аягы жеткен 6ip уйдщ босагасына кисая кетт!. Бул ем!ржде буйтт шаршамаган адамга жылы уйдеп жумсак босага— уйже кашып бара жатып, 63i ансаган твсектен кем болмады бЫем, жыгылысымен ша­ ла бауыздалган койдай корылга басты. Бул — свнбеген шаланын аяк астынан маздаганын- дай ез yfti мен ондагы елен TeceriH канша сагынса да, кайын журты кайырым жасамаган сон, кымызды 1ш1 квгергенше iiuin эбден масайган сон, уйже жаяу тарт- кан Жиекен едь KaFbiHbin алран калын .балдыздын арасына дэм тар- тып тары келдй «Астымда жаксы ат, уст1мде Tayip шапан болмаган сон, тикпед!»,— деп, Ыргайсуаттан калай кайтканын энпмелеп отыр езь — Елуде есек дэмешшн-ай езжщ!— деп бие бау- дын басын бастарына кеплрген балдыздары кыран-то- пан. Бутан «сен иттер себешш болмасан жаяу кетемж бё»,— деп уялып та отыр iuiiHeH. — 1ш, iiu, атау керендП Ж е, же, мынадан да1— деп желшщ касына жездесжщ эр кунн кымызына суыран eTTi коса экелген 6ip балдызы Жиенбайдын бетждеп, аркасындагы терлердж айгыз-айгыз табына карап: — YcTi-басын ащыга аунарандай Foft!..— деп аска да, калжынга да карык кылып жатыр.

«Казак кызра енпи бермейд!» деп Kefi6ip шырыстагы- лар кате тусшед!. Кыз узатылды деп жасауын 6ip экет- се, артынан теркшдеп келд) деп ешшсш ем экетедк Бу- дан калганын кырык серкенлм деп, шубар тайым деп жиендер жиып алады. Сонда кыз алган жак баланы 6ip, малды 6ip алып, ею рет биге шыгады. Осыны тусшбей эли Жиенбайдын кетш калганы-ай! Б)здщ ол туралы нендей .камкорлык штегел) отырганымызды неге тусш- бед1 екен?..» деп, катты ширыгып отыр ед) Биагак. — Осыны алдын ала айтпай аузына 6ipey бидай куы- рып отырды ма? «Kyfteyi турып эйелк экес! турып бала- сы сейлегеннен без» деп ундемед1м бйгсем де,— дед), му- нысын онан арман аскынткысы келгендей, кейи сейлегеи Эйейапа!. ,| 1штерше Kypim ег)п койгандай, тацертенп шайды сиыр туске дейш шетш кемшр мен шал осы 6ip энпме- мен сгырганда, жел1 басындагы кымызын 6iTipreH Жи- енбай келд) тамам балдыздарын шубыртып. — Осы «Дорбауыз» бен «Кебжауыз» кайда?— деп, 6ip-eKi балдызын жоктай келд) жол-женекей.— Бетен адамды уйге юргенше такымдайтын осы ауылдык nrrepi сыкылды мына «Орсактю» пен «Текетанау», «Каракене» мен «Кандаланы» койшы...— деп, мазалап журген бал­ дыздарын тотияйындай ащы тшмен шага юрдк ата- енесшщ кандай жагдайда отырганын тус)нбеген Жиен- бай. — Алла байкусым-ай, бармысын, кайда жогалып KerriH?— деп, куанып калды уйдег)лер. — Бармын гой. Уйге кайтып бара жатыр ед)м...— деп, м)нг)рлей сейлеген куйеу жалпак бет)н кунге шул- гыган кунбагыстай ецкейт)п отыр.— Жолда урылар ке- airin... — Эй, кун тамак-ай, элг)нде кезщд) ашысымен кы- мызра жуг)ргенше атама сэлем берут керек ед) гой! Бул юсшер сен туралы кандай куйзелд). Бул кашкынды ду- релеу керек енд), 6i3re 6epiftaepuii езш. Акыр «канда- ла» скенм)н foi\"i,— деп 6ip балдызы жездесшщ енкейген басын кара кусынан нукып, онан арман енкейтш койды. Жезделер)н коршап алган алты-жет) балдызы, езшщ KeTin калганы туралы мойындап отырган Жиенбайды желкелей бастап ед1 тус-тустан. — Тэйт ары, койындар ендН Кш джтерт б)рдей кал- майды екенЫндер касынан,— деп, Эйейапа урсып таста- ды оларга. 94

Жасы елуд1 алкымдаса да, мына 6ip KeMnip мен шал- дын алдында езш баладай сезшетш Жиенбайдык мшез! де тым кызык едк — Бастарынан nepinaepuii, мше!— деп Эйейапасына алдымен жанындары асаны оперт, онан сон — балала- рымды сагындым, мына иттердег! ер-турманымды, кер бест1мдк..—- деп, арызын айта бастады. — Сен езш бала еместсш! Жиендерд! негып сапл- нып калдын? — Онда акыр бала екенсщ. Балага сакал уят, кузе- й1к мынаны!— деп «Орсактш» пен «Текетанау» тап бе- pin ед1, таякпен екеуш ею перген Эйейапа. — Шешесшщ калтасынан кант 1здейтш юшкене ер- кедей Эйейапанын колтыгына Kipin алуын карашы-ей, езшщ!— деп, ши жакта журген 6ip женгеа басын шай- кап куле карайды, еркелеп отырран Жиенбайдык кылы- fhh езшше epci керш. — Биарам мен Эйейапам турганда алпыска келсем де баламын. Элхамдмла баламын. 1шш куйсе туз жа­ ла!— деп, калын жауга бip ез1 карсы шыккан кара кас­ ка атты Камбардай кушейш алды, eHeci езш куаттаран- нан кей1и. — Мына кара шал екеум1зд!н квз1м1з жумылганша баласын. Былжырай беред1 булар. CeHi жаксы керетпп- Mi3fli ку iuiTepi бш п те отыр,— деп шашы кеше рана алынран Жиенбайдык каугадай тап-такыр басын май алаканымен сипап, еркелетш койды eHeci. Буран катты разы болган Жиекек TinTi кокиланып, сонау журтында калган балалыгынан eip-ак шыгып, Эйейапасына TinTi жакындап алды. — Оздер ушш менен артык бала жорын 61лед1. Кере алмайды булар,— деп элгшдепдей емес, дауысын да ту- зеп алды. — Устшен кой айдап етсе де, козгалмайтын кек Foft бул. Сендерге мундай болу кайда! Кайын журттарыка барранда осынык керген кунш керсендер кврер едш эуселелерщд!,— деп Биагак да куйеу баласын мактай бастады 6ip кезде.— Таскыннын 6oreyiHe, бораннык eTi- не, жаудын алдына койсам, козгалмайтын дэшм бул!— дегенд1 Биагак ыкыласымен айтып, бастарын сипап отыррандарга карап кояды. — Мундайра келгенде адамнык айлалысы,— деп бал- дыздары 6ipiHe-6ipi карайды ауыл аксакалы мактаган сайын. Арада кус канаты етп. Бокырау да онды болды. «Ен- 95

fli 6ip ай жаз бар» десшт1 журт. Жиенбайдыц айтканы келш, кара кумырска карашанын дак жетю куш 6ip- 6ipiMeH тждескендей илеулерже Kipin кеттть Ойдан кел- ген б1реулер каздын эл1 жумырткалап жатканын айтып едк бул кунде ecenrni деп танылган Жиенбайдык аты- жеш, айтканы аймактан алыска тарала бастады. Шеп буыны катып кымыз да коюлана бастады. HeciH айтасык туп-тущы. \"Пл куырады. Жиенбай кымызды бурынгыдай жел1 басында емес, каз1р мескейге котарып коламтага жылытып imefli жатарда. Тускшздщ сыртындапд кепкен TecTiKTi кайнаткан куртка пысырып емес, жас TecTiKTi шокка кактап кымызына басыткы жасайды кейде. Кыс- ка карсы Kapi саулыкты бада гып сойып жаткам кез. Бэр уйдшн e3i сойып, тестжтщ етегж кжджке дейж апа- рып, еш шетже субенж ушынан да ет косып ж 1бергенде 6ip TecTiK былайда жетш тур. «Баксы емес, бука емес, Kici ecTin те кангиды екен-ау! Кылышын суйретш кыстын келе жатканы мынау! Еш- нщ 6ipi eKi шемеле шеп Tycipin алды каз1р. Kicici бар уйге езендеп тогай арасы eMin тур...» деп, ерктен катты ренжш кайтты Каракез 6yriH. Ренжитж де жеш бар. Бала он болганымен улкен екеужж оты баска — ойы баска. Олар да дэп каз1р осы мына S3i кусап ез тутжл HiH камымен. Колда бардын алды отау Heci жасына келгешмен, азын-аулак еш кш тустен кейж баккызуга сенбейдк Калганы тостаган иеск бншек кегенкез. Осын- дай кездерде диюша кимылдап, кажет болса uienTi ше- мелеамен аркалап келжаз-ак жетшзж алатын куйеужщ зары етед! гой. Теке муШзж керсетпей буйтш жогалады деп, Каракез ойлап па едь Ертен т1зеден кар жауса жылдагы тубектерждеп шептердж ушы — калын кар- дын астынан кесенж сирек сакалындай кылтиып калады гой. Онан сон ол оруга да, тасуга да келмейдь Жылда тесе алып шыгып, сайдан уш-терт арбадай томар кагып алушы едк ол да жок биыл. Осынын бэрже епз кара купли жумсайтын Жиенбай- ды куте-куте eKi Ke3i терт болган Каракез корасынын алдындагы кезенге шыга келш едк тундЫнен жешл 6i- лектей кара тутж будактап жатыр екен. Белдеушде eKi ат тур. — Эй, шсалмас-ай, кангып-кангып келд!м де сейтж! Жогалып табылган адамсын гой сен!— деп, сырттан 96

сейлей KipreH апайларын есштен Kipe бассалды «Дор- бауыз» беп «Кебюауыз». — Онын кайтатын тур» жок,— деп жезделерш жа- мандап та жатыр екеуь — Кайтпаса карасы ешсш, карасы ешмрдщ! Оны керуен соккан, керуен!— деп буркырай бастап efli апай- лары, жай-жапсарды тусжд1рш, жезделершщ жыртысын жырта женелд1 ею балдыз. — Е, бэсе, барж булд1рш журген сен туйнектер. Bi- рак мент экем мен шешем де 6ip бейтам. Енд1 неге кайтармай отыр? Жэне 6ip кызын бергел1 отыр ма ол дойдалага,— деп себептерд1 ест1ген сон, тэтелер1 де ептеп бэсендей бастады. Бул уйдщ осы жагдайын куш бурын ескерген Биа- Fan мына ею xcirirri эдеш жШерш едь Ертенжде ею шалгымен шемеле дегешшзд! тышкан корыкша каптат- ты eneyi. Жезделерже еркелегенде, калжындаранда жау- дай ти1скен1мен балдыздары Кудербайды жандарындай жаксы Kepymi ед). Bip жуманын ш ж де апайларын шел­ ке карык кып тастады. Томарды да тебе рып жиды. Ен- Airici тасу рана. «Апайымыз ymiH foA. Болмаса ол кыстай сакалын жарып шыкса да обал жок...» деп, кастарында жезделе- pi туррандай 6ipiHe-6ipi кездерж кысып жур ея\\ екеуь — Баска да жезделерщ бар емес пе, жуас туйе жун- деуге жаксы Foft сендерд1к1. Бэржш сакалын кузесендер де 6ip тамыздык болмас,— деп бауырларына куле па­ рады Каракез. — Жок, тэте, олай емес. Асау болганда не icTefifli 6i3re. Bipan 6opiMi3re де жулдызы ыстык езщ!з. Эйейа- пам балаша еркелетед! TinTi. Ti3eciHe казандай басын койып, балаша еркелегеш езже жараса кетедь Болмаса жаман ж эутттж жумысын icTen, не басымызра кун туып жур,— деп, бауырлары да арынан актарылды тэтелерже. — Енд1 кыстап калса да мейл!. Екеуж бэрж де да- йындап бердж,— деп туздеп жумыстан кайткан арайын- ды yiueyi коранын алдындапл кезенге шыра келж efli 6ip куш, eciK алдындагы мамагашка тары да ат байланган екен. Кер бестжж касында октаудай eKi байтал, 6ip тай- лак тур. EKi байталды жылкыра тукым болсын деп ку- fteyi шанырак кетергендеп кундыз-каранык орнына, тай- лакты кешкенде жук артура бола TepKiHiHiH бергенж тусжбесе де, куйеужж келгенже K63i жеткен Каракез- Д'Н кырык жылгы кырсыры 6ip-an козрандай: — К,аран ешюр-ау, каракды неге еилрмедж буйт- .

К£нше! Будан ел актап кеткенщ жаксы efli сети! Керж- бк кез1ме, шык уйден!— деп, келе-ак тап берд1 KyflcyiHe. Жагдайды TyciHflipin райынан кайтардык деп журген апайларынык мына ашуына сасып калды eni бауыры. Кудербайдын кыстауындагы жумысына ешмм жумсама- са да болысу ymiH ездер! иесе келген «Орсакпс» пен «Текетанау» да бул ашуды тусшбедь.. Кудербайда ун жок. «Жактарыиа жылан жумыртка- лап тур ма? Айтсандаршы себебш!»— дегендей, балдыз- дарына иек кагып, бурышта тур.-Bip дурмдесе шарша- май токтамайтьГн кейб1р долыларша буркыраран айелше Кудербайдын e3i де кайран. — Кой, 6afi6iiue, кой! Мына бауырларыннан уят1..— деп, Каракез тап берсе, шепне беред1 карсыласканнын орнына. Ендеше, тары кашып кетем...— деп, TinTi койма- FaH сон eciK жакка беттеп ед| 6ip кезде. — Жыгындар мынаны, нерып турсындар!— деп, бау- ырларына тап берд1 Каракез енд!. Eni куншн 6ipiHAc тарпа бассап жыгатын жезделерь не жандары ашыран балдыздар козралмап едi орында- рынан, апайлары айкайра басып уйд1 басына кеинрдь — Кузендер сакалын. Бул тары ел актап нетель Са- калы кыркылран сон уялып уйден шыкпас. Bip кыста канша есер дейсщ,— деп, колма-кол етк!р кырыктыкты да экеп улгердь Апайларынын артык кеткенш штей жактырмаса да, жезделерМк сакалын, aflTeyip, 6ip кузеу Эйейа^алары- нан таяк жегеннен 6epi естержде журген eneyi тура ум- тылды жезделерже. Калгандары кызык керш, косыла кеп-i буларра. Каракез тузак салды аярына. Кудербай канша дню болса да кептщ аты кеп кой. Зорра куларан емендей эзер жырылды. ¥зын кырыктыкты жалак-жулак. етюзген «Дорбау- ыз>, «Эу, 6iciMuuia!— деп ж ездесжт сакалына кырык­ тыкты умтылта бастап едь — Кой ары, бул куррырра осы да жетер,— деп кулш ж 1берд1 апайлары баганадан 6epri калжыкдап журге- нin сакалга келгенде жасыра алмай. — Шын кет1п калсам апайларын жепр калмай ма,— деп бауырынын колындагы* кырыктыкты алып жатыр кол-аягы босаган Жиекен — Е , басе, акылсыз эйелд1 ба- сым барда алмасам керек едь— деп, аман калганына алдымен куанып.— Егер, алып тастасандар, осы бслмде бар рой, кудай бмедь кудай б1лед1 бар Fofi, Эйейапама 6ip-aK барып, дак ceHin бе, дак ceHiH шашынды жул-

гызар ед1м! Бэлем, тура-тур, бауырларын кетш, ертен-ак вз1ме каларсын!— деп, артынан айтарга болмаса жары- ла жаздап тур езь — Бул кургыр жылап-eHipen барса, ол Kici MeHi он- дыра ма!— деп, егер 6afl6iuieci калжындаранын-айта бас- тамаса, колы-аягы шешшЫмен бас салмакшы ед1 эйелм!. — Б1здщ шал ойдагыны орып, кырдагыны кырып, ке- лотш кырпулы foA! Елдщ жаман куйеулер1 кайын жур- тынан аузын да жылыта алмай кайтады!— деп, бул ашуды абайлаган эйел1 де, булттан шыккан кундей жа- дырата бастады куйеуш.— Эйейапасы да курт пен май- ды, ст пен TOTTini, коспаны кисапсыз мол ж1берген екен. — Менен баска баласына 6yfiTin беру кайда!— деп, ештенеге вкпелемегендей буран кокилана калды, ашуы Ж!бек орамалдын кепкеншдей рана КудербаГк — Дурыс айтасын. Буны тусшгенще шуюрлж, сен десе iuiKen асын жерге кояды eneyi де. в зщ де 6ip тай- ды 6ip 63i жеке жеген бвр|дей тенкершп кеткен екенсщ. Ертеннен бастап шеп аркалайсын. Каратаудын тышкан корыгы кандай квп болса, 6i3 салган шемеле де сон- дай!— деп мунысын Каракез де куптап отыр... Азын-аулак euiKici болганымен бала-шагасы квп Ку- дербайдын epi мойнына кеткел1 кашан. Осы 6ip кисык тутшд1 тузеу ушш Биаган мен Эйейапа терт б1рдей адамды эдеш ж1берш едк Осылар дайындаран швпт1 жабыл кедей жабыл деп 6ip жумадан 6epi КудербайдЬ кшдег1лер жабыла тасып жатыр. — Кап тауын кетерш, Еаз1рет1ралидын калын сака- басын астынан етюзген КаЬарман Fofl мынау! — Машиненщ шебш квтермесе де, арбашкш арка- лап тур! — Анада суыкка ширырып а пай га кашатын жен! де бар екен.... Мына жазганын эл1 жас-ей! — Байкустын бул касиетж бурын неге байкамаран- быз? flecicin, Биаранныц алты канат ак уйшдей uienTi 6ipaK кетерген Кудербайра кайран калысты балдыз- дары. — Сендер кеткен сон, ез1ме жалгыт калады Foft апайларын. Сонан сон осындай швппен туншыктыра са- ламын! Бул «швпжелке, менщ ap6ip талына 6ip-6ipfleH nepiuiTe конактаран сакалыммен жараласты рой,— деп,