А.Жүнісов Ақжелек

ку iiui 61Л1П отырган ак келжшек, куйеу! тыкырши кал- ранда акырын рана мырс е т т калып efli 6ip куш. — Ей, Ерке-ай, Биара кашан келед1 осы?— деп, ба- лаша жаутандады Кэшм. — Сен андагыларды бтргенде. — Бул KypFbip 6iTin тур ма?..— деп Кэшм керегенщ басындары камшыны санады — алтау. Домбыра — 6ip. Шакшадан он екен 6iTipreHi. — 03i де (мтейж депт1 рой. Байкус-ау, елендемей отыр енд1, 6iTip бэрж ,— деп, куйеужщ жалкаулырына жэне 6ip мырс eTin алды Ерке. Сейгп де:— колымнан келсе eHAiri ез1м-ак 6iTipep ед1м. Амал канша, тускшз бен шым шиден баска колымнан келмейдк Оны icTeyre не жун, не бону тауып бермейсщ,— деп, кулшсш кеюге ауыстырып муная карады. — Ей, Ерке-ей, БиарЯнджже барып келсем кайтед! осы. Кымыз imKiM келш турраны,— деп, келжшегжщ ке- flirem бакайынан келмеген Кэкен алдыкры ce3iH жэне кайталады. — Кой ары, эбжет баскыр-ау, ит абалатып жаяу ба­ ру деген не сумдык! — Онык Heci уят. Бккендерж алып барсам, «Акжа- FaM» келд! деп аркамнан карады. Кымыз куяды. — Бггкенж алып кеп журмесж, e3iM оралам деген Биара. — Онда сонша нэрсе 6ip езже кеп кой. Не кылмак- шы 6apiH? — KiM б1лсш. Оны суырылып сурау уят. — Осы сен ж -ак уятын 6ip б1тпейд1 екен. Уят болмак тур рой уя бузсам да кетпм мен. ЕрлЬзайыпты eneyi осындай теке Kepiere турранда, элгшдеп б ш п кайткысы келш отырран Шекенн1н ез1 де келш калды. — Ой, «Акжара», бврмысын?— деп, бурынгы эдетш- ше сырттан дыбыстады бул жолы да. — Ойбай, Биара, бармын, бармын,— деп, эзер отыр­ ран Кэшм октай атылып шыкты есж алдына. «Балыктын Т1лш бака бшетждей» Шекен ел imiHAeri тентектер мен кеж1рлердщ, босбелбеулердж, тамаксау- лардын тамырын жаксы устаушы щ\\. Алдынан арсалан- дап шыккан «шойын шокпарына» калмактын шытыралы торсырымен кемжде eKi шелек кымыз ала' келген екен. Колына THiciMeH ciMipe бастады Кэкен. — Кымыз алдыннан арык болып агады эл1. Алдымен айтканды орында!— дед!, ат ycTi аттанран аксакал, Кэ-

кецшн эл1 саусагын санап отырранын онша унатпаса да, пэлендей сыр бермей. — Шай мен айранды Mice курлы кермей отырганын- да андагы саган Tepic болмады-ау! Осындай кормал aFa- нын тш н алу керек едЛ..— деп, bind келгенде куйеушщ кемсйш 6ip 61лrici келш ед1 Еркенщ. — Шарапаты, шапагаты кеп, кепиил гой Ш1рк1н! Эй, iiuiaai. Тэуекел орныгып 6ip отырайыншы осы!..— деп, желдеп отырганнан басыла калды Кэюм. — Е , байкусым-ай, ecTin 6ip ажарлансаншы 6ip ме- зет! «Кедей кырсышн кымызда турса, eciriHHiH алдынан арады!» дед1 рой Биара,— деп, куйеушщ бул бет алы- сына куанып калды Ерке. — Ей, койшы, кымызды койып, судык 03i акпайды, 6i3fli« 1ргеден!— деп, бул сезге ею ойлы бола калды, кы- мызга балбырап бара жаткан шакшашы. — Биара, eni айтпайды. Енесшщ жем экелуше асы- рып отыратын уядары балапан емессщ рой сен. Айтка- нын тутас 6iTipin тастасан, бэлюм касына тары да ертш алар. Онда келдщ каймарын сузш журш шетш санлак- тай KipeciH ыррынра! MiHe, осыдан кейш Кэюм кеп жумысты тындырып тастады. Кулак етш кунде жейтш келшшепнщ тш н алды. nip тутатын мыктысына GTipiK айтудан уялды. Шакшаныц саптама коиышына салынатын жырта карыс узындары да, сынык суйем, шытыралылары да кебейд!. Камшыдан мырзаларра лайык тобылры сапты сулуы да, содырлардын сойыл орнына пайдаланатын ыррай сапты, бузау TicTi, сэры сакиналы сомдары да жасалынды. Жа- салран домбыралар саусакка емес, желдщ езше шертЬ лш, HeciH айтасыз кумб1рлеп тур! Неге екенш KiM бшсш, Швкен анадагыдай e3i экелме- се де, элп камшы алып, тартуына 6ip кой берген тентек улынан кымызды сол ею шелектш торсыкпен ж1берш турды. Адам 6ip нэрсеге калыптасканша рана кержед1 Fofi. Ka3ip кыдырудан Kepi, орныгып отырура бей!мделш ке- лед1 Кэкен. Аралыкта сабынша бузылып та журдй BipaK мундайда райыптан пайда бола калгандай Шекен тап болып, удайы тутшш тузетш отырды. Акылын айтады. Табысты yftin-Terin, байытып тастайды кейде. Акы- лына сенсе де, байлыгын ет1р' шке жориды Кэюм. Кун- дер ecTin-ecTin ете бердь Кек шолакты да, 6ipre TeHTipe- сетш узенп'лестерд! де !здемейтш, сарынбайтын жардай- Fa aynipiMMeH эзер жетш ед1 Кэюм. Уйшдеп жумысыда 151

дэп осыран карап туррандай 6ipre 6iTTi. К,аз1рше 6ipeyiH сатып, 6ip козы экелмесе де, тау кулаткандай квцш ке- терЫп калды езшщ. Бурынгыдай жасык емес, вр сы- кылды ендЧ. «1шщдЧ урайынды icieft салса тук емес екен рой!» деп, Еркеге де кокилана карайтын болды. бнгерш келген сыбыр лары, ора бауыздайтын 6ip койы жок ер- кект1н — взген! койып, эйелшен де уялатынын дымы ке­ бе бастаран басы ендЧ-ендЧ TyciHin недель — Осы шабысыкнан танбасан, ел алдына элЧ-ак тусе- М13. в зщ ендЧ FaHa экене тартып келесщ!— деп, куйеуш кырлы кел1ншек желшндЧрш кояды мундайда. Улужандагы Есдэулет елшде бута басын сындырмай малга суйенетшдер квп едь Кызылшылардын квШ осы- лар: «Курай алмаран ж!гЧттен, жыл салмай кулындаган бие артык»— деп, мундайларды асырап отырран мал. Жуанды жонып жейд! кейде. СемЧздш аяры ceri3 foA, бауыздау алып, айырбас жасайды сорым кезшде. Ара- тура не жуйрж,— не жорра кулындаса 6Heci, бул деге- нщЧз — кем!нде бес 6ecTi болып жатыр. Eci шыкса епш жиып ж!бередЧ бЧреулерь Осынын 6api кун керудщ ка- закша эдЧсй ecTin журш койды жузге, ipi караны ohf3 жеткЧзсе, ол уйдщ малы дур ете тусед! 6ip-eKi-aK жылда. Пышакка да, конакка да бой бермейд! онан сон. БЧрак, бул эдЧстЧ екЧнщ 6ipi кембесше жеткЧзе алмайды. Ел ка- тарына косылып кеткендерЧ де, epi мойнына кетЧп жур- гендерЧ де бар осындайлардын ЧшЧнде. Сонын бЧрЧ— Кэ- KiM едЧ. Бунын да кырсыгы тарап келед! бЧрте-бЧрте. Мундайлардык санын катарга коскан, Kefl6ipiH аяк- тандырып, казак катарлы турмыска жеткЧзген ШеншЧк аксакалдан «Акжара» асып кайда барады. Буны койып, He6ip баукеспе, аты шулы урылардын кикулап жылкы куатын сойылын, бас жарып шанырак шаратын He6ip эпербакандардык шокпарын тамызыкка жаккызран кие- лЧ Kicire 6ip жалкауды тузету канша киын. Кешеден 6epi 6ip топ KiciMeH ел ЧшЧнде Швкен жэне жур. Араларында КэкЧм. Кей уйдЧн еркесЧне, кей ауыл- дын аяулы аксакалына шакша, журт ЧшЧнде журетЧн салдарра домбыра таратып едЧ осы 6ip топ. Касында ел агасы журген КэкЧмге жомарттар тай, баскалар кой бердЧ. ЭкесЧ елгеннен кейЧн мундай каран-куранра колы жетпеген ЕркенЧн куйеуЧ мал дегенЧнЧздЧ ала бердЧ, ала бердЧ бергеннщ бэрЧнен. Пышары май устЧнде. Атанында

кермегенд!, ботасында керген сон, несш айтасыз ею езу! ею кулагында. Шекеннщ мундай шарапаты тым кисапсыз Foft. Со- лардын 6ipi болып, мше, Keuieri кара каска кедей Кэ- KiMiH аяк астынан айрандыгы бар к'оныркай шаруа бо- лура бет ала калды. «Егер, Биага, болмаса, булар маган кайда!..»— деген- Ai, кун1не неше рет кайталайтын Кэюм, осы 6ip мал жиып кайтканнан KefliH уйшен шыгуды койды. Жауы- рын жаба ерттеп алатын кек шолак астында жургенде бунык уйде карайлайтын ешкандай жумысы жок едь Енд1 мына малдын езше 6ip Kici керек болды. Айналайын казак эйел1 кара табан кул сыкылды Fofi. Танныц атысынан, елдщ жатысына дейш кыбырлап жур- геж. Алан-еленде тундщл ашып, ел жатарда тунджт1 жапканга дейш тыным жок оларда. Отын экеп, от жага- ды. Мал сауады. Курт кайнатады. Курак ушып кел1мдЬ кет1мд1ге барын бередь Кюз басады. врмекпен жарала- сады. Кешке кой косактайды. Ал, еркектердш — ат усть Осындай эйелдщ 6ipi — Ерке болды ендк Тшесшен TiK турып, Kyfieyi экелген малдарды уршыкша Hipe бас- тады жас келжшек. Bipi — ею, enici — терт болып бара- ды куннен-кунге. Куйеуж малга араластырмай, юлен ic- мерлжке отыргызып койды. Каз1р текедей тент1реудж кажет1 жок. вйткею, 6api де бар. Жоктан кымыз рана. Журттын 6api биесж арыт- кан кез. Елдщ алды сусып етекке кешш те жатыр. Bip KyHi журт катарлы Кэкен, де уйж жырып жатыр едк Биарасынын кепи e n i кастарынан. Анадары мал жиып бергеннен кейж Шекеннщ бул жакка ат i3iH салраны осы едн Кэюм шылбырына жатып жабысты: — Терде отырып бата жасаныз малга. Бас кесш, ку­ лак улест1рщ1з балаларра! — Мал бауыздайтын пышактарын бар ма, соны кер- сет1ндернл алдымен! Eneyi сасканынан уйдеп 6aKi мен кездщтерге шейж алып шыгып етектерже сурждк — Согымдарына дейш кайрап экелейж. Эпкелждер берП— деп, кек тем1р атаулысын юсеане салып ап, Биа- галары кете барды 6ip-aK. Бул жумбакты тусже алмаран ерлЬзайыптылар 6ipi- нщ бетже 6ipi карап анырды да калды. 153

Арада куз erri. Кыс келдь Кыстау-кыстауды саралап, эр уй эр тубекке, эр кумга сщш Kerri. Наеден кар. Bi- peyAi-6ipey б ш п болмайды. Аралары кеш-кеш жер. Ел- Д'Н шет1 сонау Кубынын кумына дейш тарап кегп, жа- йылымга бола. Жылда калара сексеум сатып, кун керетш кеп кедейдщ ш ш де кала беруш! ед1 Кэшм. Биыл мал оттату ушш шыганра шыкты. Ел шшен биылгы кыс- таманы алып берген де Биарасы едь Малы куйл1, epic eMin тур. Уйлер1 — жылы. Сексеуш мен жынрыл, жиде жын атады. Кояны лактай, кыррауылы агаш жапырарын- дай жыпырларан атакты елке! Етаз емес Кэкен. Деген- мен тулатып ту бие союра куй1 каптал рой биыл. BipaK Шекене бата жасатпай сорымды калай жыкпак. Bip бул рана емес, баскалардын 'да ол KiciHi кутетшдер1 кеп. Кей&р асыккандары сыбарасын аккула сактайды. ©йт- кеш уштщ айы мен б1рдш айында жайлаударыдай елш 6ip аралап шыру аксакал ушш булжымайтын зан. Амал канша, осы кунге Кэшм жете алмай отыр 6i- рак. Жалы куларынан асып, жаясы жыраланран биенш терт аяры терт жакта. Ажалы кешшкен бул жануарра да карап кояды. Кэкен асыккан сайын кертш жалын, тутамдап казысын KecKici келед1 кейде. Тагаты эбден таусылган ол 6ip куш: — Эке-ау, ол Kici неге KeiuiKTi?— дед! Еркеге. — Хан eKi айтпайды, келед1. Жылда колдын басын- дай бузауды TepiciMen уйтш те журдш кой. Онын касын- да каз!р дазыра берпсгз кыррауыл жеп жатырмыз,— де- ДК туран кайынарасынан артык керетш аксакалдын бэр пышакты алып кеткеншде калайда 6ip гэп бар деп, кел- гел! усактан да сойгызбай койран Ерке. Эйелд!н акылын эр кезде ала бермейтш Кэк!м, мэсе- леге Биарасы араласкан сон рана, кенш келе жатыр едь «Шекен ел шет!не келшти деген хабар дуп ете т у т 6ip куш. BypuHFbi азаптарынан кутылран кек шолак бул кун- де етейш алган болатын. Кэшм дереу ерттеп, келе жат- кан экес!нен базарлык алатын баладай арсалакдап ал- дынан шыкты. Баскара кеп бурылтпай уйлне ертш кел- генде, Кэкенн!н Te6eci аспанра 6ip-aK ел! жетпей калды. Эй, eMipiHfleri ен кеп куанраны осы-ак uibiFap. TinTi ба­ ла кусап кетт1 e3i. вм!ршде мундай мэртебел! адамды KyTin кермесе де, калбандап арынан актарылраны TinTi

жарасып тур. Не icrepiH, кайтш кутерш бммей сасып та жур езь — Аумиын!— деп, карны жер сызран тор биеш тер- деп Биагасына квлденендете калды ол 6ip кезде. — Дэп осыган TiciHHiH кышитынын б ш п , пышакта- рынды эдеш экетш ед1м,— деп, Биагасы бата жасамады, 6ipaK- Кулыны тулап тур андагынын. Жэне де мен енд! кэртейгенде eTipiKKe бармауым керек. Биаганын пышактарды есеппен алып калганын Кэюм тусшбегешмен, Ерке бше койды: Б1рде «осыны соймаса, eni бие кулындайды. Б!рд1 былай да тауып алармыз. Сонда (ргеннен кымыз агады eHfliri жылы деген1 рас екен-ау! ©TipiKKe бармаймын деген! де, мше, осы болды». Келшшек осыны ойлады да: — Ана каска кунанды экел онда!— деп 6neHi эл! Ж1- бермей турран куйеуше куле карады. — KeciMi аз болмаса...— дей журш, кас какканша каска кунанды да алып келген Кэкен шу асауды кула- рынан басып шынгыртып тур. — Bip жегенде 6ip койды 6ip-aK жейтш жазганра кунанды койып куланын свз бе?— деп, ж ы ры сы п жат- кан 6ip курбысы калжындап кояды, бата жасау ушш eciK алдына шыккан Шекене карап. — Тарта жесе тай, тоя жесе кой калады деген осы!— деп, бэршен бурын Кэкецнщ уэдеде турранына куанран аксакал да калжындап тур.— Албаты адамды, жау жак­ та жататын шойын шокпарым деп текке айтам ба мен. КелеЫ жылы Кэюм былтырры журтына жэне конды. Серкен!н Myfli3i сорымныц Tepici дегенд1, аршаны арба- сымен экелд1 биыл. Жел1де бие, корада кой. Енд1 пы- шакты да, басканы да кетередь Бул шамара жетюзген кормалдарын осы кунде Кэюм рана емес, мукым журт мактайды. Елге бел in берер дэуле™ болмаса да, ecTin 6ip экелш ету Шентштщ кептен 6epri эдеть BipaK бул аяулы аксакал ды н эрю м -эрю м ге жасаран жаксылырынын ен алгашкысы д а , co h fh ch да емес едь 155

ЖОСАЛЫДАН АРЫДА СОЛ ЖОЛ «КуДфеп к у н т eMip-ay, жылдан-жылра кундакталып барамын Foft мен!»— деп айналасына караган сайын ши- puFa туседЬ жападан-жалгыз отырран Акша кыз. Айна- ласында балалар лактырран тастай эр жерге топ-топ ко- нып, жандыдан боздаланын борте торрайы рана жур. 0з атын 03i шакырып, ала буйрек кекшк шыкылыктайды эр жерден. Журтта калган жалгыз канат кереге сыкыл- ды ырында езi отырран Жосалы тур. Мойыл кез1 мелд1- реп, солк-солк еткен жас кыз Акша десе акша foA. «Ак­ ша кардай аппак болып отырранын карашы в31н!н! Бей уакытта оз yfli — ез босарасынан неге безд1 екен Teri. бзеннщ epiM талын уй рып алып, сай-салада елпек как- кан караша казак уйлершщ 6ipi емес пе эудем жердег1 А к ш а н т . Апак-сапакта сол 6ip караша уйдщ де езшдж карбаласы болады foA. Малдын алдынан шыгу ата-ана- нын мшдеН болса, уркердей ешкшщ лактарын когендеу, сынык муй13, кара ала сиырдын кебе бузауын байлау езшщ сыбагасы емес пе. Басы катып, oki оштшреген кыз дэл каз1р бунын бэрш де ойлап отырран жок- Bip ойы 6ip ойын жетектеп, денеа кайта-кайта flip-flip етедь Кара каздын карынан кейш акбуйра даласы суытып кеткен бул OHip бугш де тым шыткыл. Сур жиектен ке- piHreH аркар муЙ13 булт мык буктелш, кошкылданып келед!. Ауада 6ip ызрар бар. Осы 6ip куз кунждей куйаз кеншмен сорлы басы катып отыр. «HeFbin елпектей калдым екен барана? Жарайды ба- райын дегендей басымды изегешм не сонда? Кетт кал- сам кайтед1? Не деп жатыр екен шешем? 0зёнд! орлей, кулдилай i3flen жур ме екен элде. ¥ят-ай, эдепаздш деп осыны айтатын шыгар журт. Кергеназдж емес пе осы отырысым» деп, орнынан козрала 6epin efli, алыстан эл- cipereH эн есттдь Елштж лагындай Акша урке карады эн есплген жакка. Юшкене кеудесш Teyin шырардай журег! де алып ушып, лушлдеп барады. Алыстапл эн жакындап, шарыктап келед!. Акша кыздын леб1зше зар болып, сан-сан сандалган бозбалалардын 6ipi шыгар бул дары. «Асау кыз», «мылкау кыз» дегенд! талай-талай айтып efli рой олар. Сол асау шынымен жуасыды ма ен- fli? Элде кыз 6iTKeHHi« мойнына 6ip-6ip арканын байлап ж1беретш катал тардырдын тарпа бассалганы ма! «Bip кудай мен 6ip Жосалы рана бтетш имандай сырымды дуниеге паш еткел! келе ме езП» деп энпйнщ эуендеген эншен урейлене TycTi кыз. Арканын ак кояны

кусап отырран ак кыз. Барлык купиясын алдымен ез yfli, онан сон мукым элем eciin коятындай зу-зу етед1 журен. ©з ойымен 03i болып отырранда жэне 6ip сырлы дау- ыс естшп ед1, онан арман елен erri тары да. Ар жарын- дары аркырап жаткан езеншн rypmi косылды буран. «Агымнан актарылранда керген кулыным-ау! Кайда кегли кайда, кайда?»— деп езенд! орлей боздаган ана- сыныц ащы даусын тани кетш едь лап ете туей денесь Мунсыз да лоблып, уркш отырран Акшаны ананын айкайы, жел ушырран канбактай куа жонелдь Ж элрыз кызды 6ipeyflin козшен, б1реудщ тшнен сак- тасын деп, акшелек ана еркекшора рып ecipin едь Оныц 031 биылгы жылра жарамай калды. Кызылшыл кыз жа- ны басына такия, уетше ак койлек киетшд1 тапты аяк астынан. «Калайша, шмшн акылымен KHin жур екен? Мойнына оралып, арсаландайтын жалгызы караша уй- дщ кунд1з куш, тунде айы сыкылды емес пе ед1? Осы 6ip кыз кшмш кигеннен 6epi онын бэршен айрылып калды. Апак-сапакта лак кегендеп ж у р т , аяк астынан жок бо­ лып кеткеш мынау. Ортамызда ошм1зд1 ашып отыра- тын куатымнан айрылсак, ею ку турыр KyHiMi3 не бол- мак! Ra3ipri кедейлж кедейлш пе, кедейлжтт дэуже сонда кездесерм1з 6i3 бейбак! Осы 6eri жок болып кетсе каныраган уйде канкиып-канкиып тары да калганымыз рой», деген уайымды анасы ойлагалы кашан. Сол уайымнын жалгасы болды, езенд! орлей боздап келе жаткан мына 6ip мазасыз ж урк. Бет алысы Жоса- лы жак. «Куатым-ау, кайда кеттщ, неге бездщ ушннен? Бет1- не TiKe карадык па б1з! Шайтаннын дуасына ерд1н бе, элде? KyflipeTi кушл жараткан-ау, кайда кетл жалгы- зым»,— деп даланы басына квппрген ана даусы TeceriHe кеп жата калган Акша кыздын куларына тым пэрмен- мен еелледь ©3i-03 болып, ата-анасынын алдын кесе аттап керме- ген ибалы басынын эдептен ары барраны осы-ак шы- Fap. Дегенмен осынын 03i Алатауды алты айналганнан арман болып жатыр. «Кергеназдж деген осындайдан басталады-ау, тегИ Желдеген лакша кайда барып келд!м мен? Неге бардым ак батасы аталмаран албаты 6ipeyre? Он жак дейлн уя- дан ушканым жок кой эль Кай белммен караймын апа- ма. вртенш кетер ме екен ею белы. «Сенген малым сен болсан, куйсегенщнен айналайын» дейдьау, таные-бше. Имандай сырым 6ip кун тунджке, 6ip кун туырлыкка

жасыргандай купия ед1, ел журтка жалгыз-ак акталга- ны ма eHfli» деп бетжен баскан кыз, эр^берщен сои ipre жактары керегенж жел кезж ак бшепмен орай кушак- тап, ешрей бастады. Жыларанда кайтесж. Ауылдык шетже келген осеки ел-журт куш ертек ест!мей тура ма! Егер Жосалыда отырранын, бул арадан анасынын айкайынан сок уйже келген!н алдымен эйелдер ecrice, ол осек тулпарра MiHin кусан да жетшзе ме? Алда-жалда осылай бола калса, «пэленшенж кызы кусап» демей ме екжж 6ipi. Жосалы- ра бару былай турсын, eciK алдына шыга алмаспын ендь Адуын ана, долаккесер эке менж жаманатымды ecTice, жарылып елер эуел десен. Жумыртканык сарысындай сактаранда менж корсеткешм осы болды ма? Мен дала- да журш атпен шапсам, уйде отырып жырылып калма- сын деп такымын кысатын экеге кай бел имен карадым танертен»,— деп кысылран кыз б1раздан сон, ептеп экес1 жаткан тер алдына куларын Typin ед!, кешке шейж мал жайып мурттай ушкан эке корылдап уйыктап жатыр екен. KapaHFH тунд! как жарып байбалам салран анасы да эп-сэтте KHi3 eciKTi шалкайта ашып, yfliHe оралды. Анасын керш кара тер болып, дэп каз1р кара жер как жарылса, Kipin кетердей бетжен басты. — Жараткан-ау мунда жатыр рой, мынау! Етепме cypiHin аласурранда кайда журген 63i? Неге т1л катпа- дын баранадан 6epi?— деп конкылдай бастады. Ананы куа KipreH даланын суыры, ып-ыстык денерп азды-кепт! серг1ткендей болды. Акшада т1л жок. Катты ушынран адамдай мукым де- Heci лап-лап етед1. Жалрызынын 6ip жылдан берп Mi- незже Ж1П тара алмай журген анара кыз мжез1 барран сайын окшауланып барады. Жжселеп сураран анара да, ауыл уйдж курбы-курдастарына да ешнэрсе сезд1рген емес. — Куатым-ау, не бшген ойын бар?— деп жалплзын бауырына баскан ана, осы каз!рдж езжде де кызынык купиясын кузаулап жатыр.— Ойламай от басып алсан, кашан айтты деме, жарылып влем1н. EcTiMefliH ондайды, ойымдарыны!— деп катал KeciM айткан анара, эр кунп салты бойынша кайырымга келмей жатып алды. Каран- Fbi тунд1 как жарып, Жосалы жактары баганары эн 6i- раздан сон, тары есллдь Кундег1 эдет1, кундег1 контор- рай кен!Л б1лд!рген эн. ©зже келмей, не узап кете алмай осы ауылды шыр айналып жур. Ауык-ауык ушы таусыл- ран ж1птей жоралып та кетед1. BipHeuie кунд! артына сап,

тары да калыктап турып алды 6ip туш. Акша кыз ая- гын кия басудан мулде калды. «О, байгустын KiM екешн KiM 61лс1Н? Ж ас кез!нде кызды ауылды тешректеп KiM шыркамаран эн. Бэлюм, кызды ауылдын итше маза бермейтш саудайы ма элде», дед! беймэл1м адам жайлы ойда калган ана. Сол 6ip энге кулапд yflip болып калды ма, юм 6'ui- ciH, сонан 6epi жан-жарына елендей беред1 Акша кыз. Аспаннык жыртык булттарын аралап, анадайда ай кетш барады. Ауылдан аулактагы Жосалынын 6ip тасы- на суйенген каршадай кыз баранадан. егш п отыр. Bip- сыпырадан 6epri имандай сырынын акырры TyftiHi жал- рыз жапырак хат болып едк онын езж тумардай буктеп омырауына элсж-элсж баса беред1 eri.nreii сайын, ешре- ген сайын. «Ол менен ipreciH аулакка салды. Бэлюм, сол кет- кеннен мол кетер. Егер сол туш дат кылып отыра бер- сем, бастан жак айыррандай энпмелеп алар ма едж эл­ де. Bip жолы жолыга алмаганына неге .екпелед! екен! Бейшара одан сон да талай-талай тешректед1 рой, 6ipaK. Неге жолыкпадым екен сонда эттен... Осы Kaaip касым- да болып, ешрер ме ед1м алдында! Э л п 6ip аты жаман аурудан кашкандай мукым журт менен уржпей ме ендь Ата-ананын ак батасын алмасам, «ундеместен уйдей пэ- ле шыкты дер eKiHiH 6ipi» дегенд1 кайта-кайта ойлап, ойлаган сайын ешрей Tycefli e3i. Сейтед! де, булт жыр- тырын кектей eTin бара жаткан afiFa карайды кайта- кайта. Аспанда ай, жерде 63i рана мунлы кусап кержед1 караран сайын. «Шайтаннын азрырындысы ол! Жаман кардын бетже карамакдар! Бэтшарардын сайтаны езй мен кетсш!» деп топырак шашады-ау алыс-жуык», деген батпандай-батпандай ауыр ойлар кыз жанын жепдей жеп едк артындарылар шынында да каррап-сжеп жат­ кан кусап Kerri кез алдына. Журт арасында канку сездер жок емес. «Кызы мас- кара болып калган сон, ушне алган сыкылды. Апалас- твпелес аттандырып ж(берер бэлюм» деген двйдала жа- лаларды ет кулагы ecTin те жур. «Махаббаттын антын айтып, аманатын тапсырды ма, юм бжсж», деп эр сакка жуг1ртед1 кейб!реулер. «Ол eHfli маган оралмас. Бэлюм, кермесшн де. Онда кайгпм? Bipeyfli жаксы керетМмд! канша жасырра- ныммен, онын взГ етекке сыймаган кун нуры кусап отыр. Бэлюм ата-ана тешме берер. BipaK... кезжде юмд1 жак­ сы KepreHiMAi куш ертен ест1мей ме, бммей ме барран 159

адамым. Жэне де жасырура келмейтш жазыкпен баска- Fa Kaflipi бола ма кюшн? Бепме баспай ма менщ? 0к- геге квнседе, eTipiKKe кене ала ма адам баласы. Эр кус- тык аузынан 6ip калатын алма емес кой кыз ары. Жа- ралы жаныммен жазыксыз басыммен 1здермш оны. Баспаймын, жоламаймын баскара. LLIipKeyfli беиммен, квнбеген кенйпммен кайда, KiMre бармакпын мен? Ке- piHreH казак 6ip тостараннан iiuin кететш наурыз коже емес кой, кыз кызыры. Кайран балрын жастыктьщ буй- терж KiM б1лген. Осы 6ip жолы жел неге ушырып экет- пейд1 екен менП Мен сыкылды он жакта отырып, 6ipey- дщ буйдалы тайлагы бола калган кыздык тзшрдей аяу- лы, дастаркандай таза жерд! басып тура алатын какысы кайсы! Кай безмен карамак айналага!..» Осыларды ойлай-ойлай эбден ашынган Акша кыздык дауысы шырып кетть Кыстыга узак жылады. Жосалы- нык ыгына етбеттей кегп ёндь Кейлегшщ eTeri желб1- реп, кетерже бердь Булт арасынан кершш кап, ай да калкып барады. Квз ушында кар.радай калбак кагып, 6ipey келе жатыр едк Сыгалар сакылауы, шыгар KeTiri жок капастай ка- мауда калган Акшанын кашып кеткенше кайран калды халайык. BipiHe-6ipi жаутандай караган ауыл-уйдщ адамдары кыздан кеше айрылып ед1, мше, сонан 6epi ат жырып 1здеп жур. Ауыл ию-кию. KonaFa тиген ерттей ершеленш веек кетп жан-жакка. Акша кыздык анасы взгеден окшаулау, тун баласы ботасы влген боз шгендей тары да езенд! ерлЬкырлы кезш боздап жур. Тенше бара алмай талай кыздар ке- зшде арып влген осы 6ip канды взеннен запы болган басы баранадан 6epi баска манга барран жОк. L»ip бетш- де тау ешкшш жырткыштан паналаран латы, 6ip бетшде жауыздардан тайсаран тау кыздары жш-жш опат болып. туратын Жосалынын сырына канык ана аздан сок осы- лай карай тартып едк Алдынан жалп-жалп eTin, жел ушырган 6ip жапырак кагаз кезштк Жосалынын ырындэ 6ypicin Акша жатыр. Кызынын ел1-т1ркш айыра алмаган ананын айкайы енд1 TinTi эн- дем жарасып алды. Олай жулкыды, былай жулкыды ба^ ла^ын. Y h жок Акшада. Ак шашын уыстап жулып, ек1 алаканын аспанра жайды жаратканынан кайырым-ша- пагат тйлеген ана. . А лдыкры 6ip жоралып табылраннан кешн «кызга кы- рык уйден тыю» деп, уйшен кия баекызбай койганына eKiHfli де:

— Куатым-ау, кулыным-ау, не болды саран! Б1р нэр- сен1н салкыны тид1 ме элде. Суктынын кезжен, жел ау- ыздын есег1нен сакта, алла! Кусаланып жатыр ма, эл- де(— деп алдына .алып ед1, жулкылаудан ештене енбеген Сон, буран да тж катпады баласы. Мойыл кез1 жумы- лып, нэзж денеЫ бурынгыдан арман Kiiuipefle тускен кы- зын б1раздан сон аркасына алган ана ел турман уйже келдг Тан ата ауылра таралды Акшанын ауырып келгеш. Аккан судан, соккан желден ести ме, эйтеу1р, жаманат жерде жатпайды Foft. ¥лы урындап, кызы танысып, аза- маты жок <здеп, сарбазы коныс шалып журетж казак даласы быжынаран «узын кулак» кой жэне де. Келе бастады еЫген, бжген. «Эй, 6ip нэрсенж салкыны тиген тэр1здь Тжден калыпты бейшара бала. Мундай баланын бет-аузына куйе жэрып кою керек едП Сорлынын 03i де мелд1реп, бетжен Mepi тамып кетж ед1 биыл. Таска THCiH Т1л1м1з!» деп уйден шыга бере жерге TyKipin, му- cipneft бастады келгендер. Анасынын Жосалыдан ала келген eKi жапырак кара- зын окытпак болып, ауыл-уйдж еркектерже атпен адам шаптырып едь уй neci. Мукым ауылдан кара танитын казак табылмады. Тамам надан акыры ат ж1берж алыс- тагы 6ipeyAiK каладан окыран улын алрызды. — Алла шырарым-лй, ой мын болрырым-ай, окышы мынаны. Сырты жыртылган тумарра да, дпнньжа жазы- латын imipTKire де уксамайтын шимай бар езЬрде. Bipi — желге ушып енем1здж алдынан Ke3irinTi. Bipi —«Акыл- дасымнын» алаканында екен. Апасы эзер ашып алып- ты,—дед! eni жапырак кагазды онашада окыткалы отырран Акша кыздын женгеск Кагаздарды колына алып нСатып, eni 6eTi eKi жапы­ рак нарттай кызара калган жас жЫт, «оки берейж бе», дегенд1 томен карап эзер айтты. — Окы, кун!м, окы! Алла арманыка жетюзсж куа- тым!—деп ешю басын кегжен етюзд! келжшек. — «О, KyflipeTi KyoiTi табигат, кыздардын он eni му- ш есж толы тылсым рып неге жараттын осы? Ен елеуаз! epiHfli айталык: Бул юмде жок? Мунсыз eKi аякты адам бар ма элемде? Сонда бiрiне аттын жауыр шоктыгындай бжем-бжем жалакты жаратыпсын. Сылып алса 6ip куырдактык ет шыгатын дурдж етжаз кейб1рж. Кейде осылармен enfli 6ipeyaepfli eperecTiprin келгендей кеге- , pecin де каласын. Айталык кейб1реудж оймактай аузы аз байлыктай, онын устже yftin-Terin, кжегейдей epiH 161

жапсырасык. Муны кез! бар адам кермей ме, кызыкпай ма? Мысалга мет алыныз. Онын осы шлегейдей ернш кажет болса, анасынын езшен, дастаркандай пэк-пэк eTeriH эдепаз желден кызранамын мен. Бул — белуге, кайталауга, жетпейпн асыл! Буран бул раламда акыл ай.татын кесемшц TinTi де кажеп жок, жок, жок! Мун- дай ойды кезшде мм ойламады дейшз. Амал канша, бэ- pi де бекер болды. Bapi де найшынын нашадан айыккан- нан кейшп айтары —деп, караздары жазуды каттырак, кайыра окып ед1 Атантай. — К,уатым-ау, мынауыц 6ip тэрки дуниешн жазганы ма, элде хат па?—деп, жМтке жакындай отырды Акта кыздын женгеск — BipaK, ил айтып жетмзе алмайтын, кез керш тауыса алмайтын тэгп болды-ау, кайран сол 6ip шак! Тэтпмен де, табигатпен де араласканымнын алды ед1 ол. Аслан астында тэгп кеп кой. Жазырына бола экекнен эдемшеп турып шапалак жесен, ол да тати. 03i ащы болганымен келешектер1 талай TarriHi керсепп кетед1 ол. MeHiH жазгалы отырраным Жосалыдагы екеум1з ке- зжкен кеш. Жумыр басты бул пэниде канша кун eMip сурсе де ондарыдай тэтп тун 6ip-aK рет кана Ke3ireriH шыгар. Ертешне жэне кез1гем13 деп уэделесш едш сол туш. BipaK, сен келмедщ. Сол жоралраннан мол жорал- дын. Бул кезде мен тарткан азапты адам баласынын ба- сына бермес1н. Бар пален! сенщ уйще кудалыктын ку- рырын кетерш барып жаткан жолаушылардан керд1м. Мен эр куш Жосалыра барып-кайтып журд1м. Барарда дэмемен барсам да, кайтарда ат жалын кушып, зорра аттанатынмын эр жолы. Keuieri еркекшора басын кыз KHiMiH маран бола киш едьау! Бастары шапалактын 6i- piH шешеннен осы кшмге бола сен де алдын рой. Bip-6i- piMi3fli eruiin-epin тусшетш ол кундер кайда! Желб1р салган ак кейлекп маран' бола киетшмш баскалар неге тусшбейд1 екен осы?! Карашы, елпр1сш ецгерш, сол уй- ден баскада кыз жоктай жепп кеп шубыррандарын. О, дарига-ай, сол 6ip тун жалгасар ма екен ендИ Мен каз|р eMip мен ел1мнщ ортасындамын. Ipreci THin журенн кернилер Fofl, пани мен баки. BipiHeH-6ipiHe ауыса салу кас какканша. Меш осыран апарып отырран ceHiH ка- ракнын ешкендшй Сеназ eMip маран, куш жок кунд1з, айы жок тун icnerri. Кайран, аяулым-ай, сен баскаларра Арканын ак коянындай уркек едщ де, маран уй кегар- шынындай жуас едш-ау! ¥ян едщ рой, кайран каршадай казакы кыз! Сол уяндык па екен кундактап отырран. 162

0з оралымдай, ез дэурешмдей кайран, калкам-ай! Bapi- нен ажырап, бэршен алыстап барады бакытсыз басым. Мен елгенше осы Жосалыдан кутемш езпии...» — Мынау 6ip зар заманнын адамы. 03i Мэжнуннен сау ма?— дед!, 6ipiHiui каразга тандайы так ете калган келшшек. Ceflrri де:— Куатым-ау, андагык «Акылдас- ка» жазган 6ipeyfliK хатынан сау ма?—деп, тесекте жат- кан Акшага карап ед1, суык катты THin, тер кысып жат- кан кыз 6ip козгалып калгандай болды. Ж|пгпц e«i кез! тумшаланып жаткан адамда ед1, irnineH KiM екенш бше алмай жатып ширыкты. — Болса болар. Bipey ренж!ткен сон жазса керек... дегенд1 де селкостау айтты хипт.— Мына Kici сыркат- танып жатыр ма?—деп, артынан ойындагы 6ip сырын аздап сыздыктаткан болады. — Е, осы уйдш кызы FOfi. Кыз баланын тун бетшде уйде болмаганы кай 6ip жаксы...—дей салды, жМттщ сурагына елеушз караган келшшек.— Сумдыктын Ke6i- не тун кшэлк Ондайда ай да кылымси калады,—деп, ©3i аздап ашуланып та отыр.— Бул кай уакытта жазылган караз? — Кеше,—деп xciriT те тырсия калды, келшшектщ хаттагы тунге ашуланганын бме койып. Кагаздыц кеше жазылганымен Акшанын ауырганы деп келд1. «Б1реудщ боз тайлагына м1рдщ огындай THin журген осы болмаса ип едЫ— деп кумэндана калган келшшек: — Енд1 мынаны сыдыртып ж!бер,—деп екшнн ка- газды усынды хмптке. Неге екенш мм бшсш, жазуды окысымен-ак жйчт- TiH даусына Д1р>л араласып, езш де, езгеш де елж!рете аса 6ip мунлы макаммен окыды бул жолы. «Салындыга жармаскан кекше коян да селден аман калады Foft. Сол курлы суйенер1м жок меюн. Етегщнен устайын дегеннен баска не жазыгым бар едк Осы Fa- шыктык деген не пэле деуий ед1м. Куле жетш, кушрене бастады ендь Аюдай эке, кекперен шешенш кезшен таса болу онай ма? Неге тусшбед1 екен осыны! Тулмнщ кы- зылдыгы езшщ соры дегендей, маган азды-KenTi ажар берген кай кудай екен осы? Ак кыз осы уйден баскада жоктай, журттын 6api негып тешректей калды осы ау- ылды? «Пэниден бакига ауыса салу кас-кагымдык...» деп неге жазды екен? Кайтш жазды екен, ат кекшн ке- сетшдей тас бауыр тажал сездь Бул менщ моламнын басындагы кортынды емес пе. Bipeyflin табалдырыгын 163 А

аттаранымды керш, онан сок бет алу керек кой барса келмеске. Дуа тимеген карангы казакка жылап зарды айтып, акылды уктыра ала ма Kici. Санырау даланын кыркай наданыныц iiiliHAeri iuip жулдызындай жарык едщ гой, сен. Кыска жш бупн келмесе ертек келер едЬ ау курмеуге! Менщ де белм ашылып, тшм узармас па ед1, бакнды элден аузына алмасан да. Мен саган тек емес екешмд1 де б1лемш. Сол куш тунде 6ip мезет осы жагын да айткым бар едк BipaK уякдыгы кургыр суй- рендеме деп желкемнен басты гой. Сен каз1р калада окып журсщ. Ал, мен ертенген адамнын жылу cypaFa- нындай op6ip карыпты Tepin уйренш, эзер хат таныган шала сауат адаммын. Ауылдын коп шепжелкесшщ 6ipi- мш. Жазудан Kepi кестеге беМм ауыл кызы хатты кай- 6ip карык кып жаза алады. Дегенмен, ауыз еш сейле- геннен Kepi онынды кагазга туарерде ежеттеу болып ке- тед1 екен Kici. Мен канша айтканмен жолы жшшке темен eTeKTiMiH Foft. Сен неге эудем жерден тэуекелге бел буып ен курыганда бойынды 6ip керсетпедш, мен ан- дуда калганнан берП Айткан т!л!нд1 алып, артыннан мескеннен баска не жазыгым бар efli? ©3i баулып, e3i тэрбиелеп алар, меш ешшмнен кем ете кермес. Окытар калага апарып. Азамат кой, етегшен устаганды гана 6i-. лейпннп дей берд! дэмеипл кешл. Елше жалынып та, жалбарынып та жатпаймын. Егер тагдырдын e3i б1здщ 6ipiryiMi3fli шын жазбаган болса, езщ жазган ол дуние- ге артыннан мен де кеипкпей жетермш. BipaK, сен меш уэдел1 nyHi келмед1 деп, ашуга бола колыкдагы бэйше- шепши калакай деп журме! Кушм-ау, куатым-ау, мен ек алдымен куанышка жарлымын. Жосалыдагы 6ip ту­ там тун бул галамдагы тэтт1 атаулынык, рахат делше- т!ннiн бастамасы сыкылды маган. Осындай ем!рлер eTin жатса екеум1зге бул дуниеде тактык да тэждщ де, бай- лыктын да каже^ канша ед!! Менде услмдеп актан баска жапырак гулд1 шыт кейлек те жок. Кыз болган сои кызылга да кызыгады екен. BipaK онын 6api сен ке- ле жатыр дегендеп сушнплден садага KeTciH. Амалым канша кеншм —Жосалыда, «кекденен»—эке мен ше- шеде каз1р. Кырык жылгы кырсыгы менен алатын ка- лынмалмен шыгатындай 6ipey кудалык жайында энпме айтса экем аранын ашады Ka3ip. «Кыз кор, кымыз кор» деген осы екен гой. Малы бар казак, кымызды iuie бере- д1 каз1р. Екеушщ де KaAipiH бЫп журген олар жок. Сен хатында пэни мен бакидын арасындамын депсщ._ Мен Ka3ip ужмак пен тозактын ортасында отыргандаймын. 164

Басым боста карамды еипрмесем, кырык жетш кырка матап кудалыктын курыгын салган сон, мен кутылган- мен эке-шеше ат туягынын астында тозады рой. Куа- тым-ау, бул да баска кун туран сон жазылды. Болмаса, кыздын алдына ж1г1т бармаса, жМгпн манына аярынан барран кыз сирек кой. Bipan, амал канша тардыр Kicini кейде буран да апарады екен. Бардым да Fofi. Кыз бей- шарага даладагы жылан кияктын 6ip тал гулш усынса да мэз. Оны куларына кыстырып ап, кандай арсаландай- ды. Дуа тимеген карангы халыкка зарлап зарды, айтып арызды еншм уктыра алмайды рой, 6ipaK- Арсаландау эрине адалдыктын нэтижеск О, куд1рет1 хунт адам ары, кыз эдебк сен маран куд!реттей, кудайдай едщ-ау! MeHin арым ceHin алдында перштедей пэк, ардакты емес пе? Bipeyfli жаксы кергешм ymiH, тардыр соншама жазала- мак па меш! Будан ары айтарым жок. Айта алмаймын да. 0Mip —ол uieTi мен бул шет1 шеказ кеш жолы, сел таскыны сыкылды. Сен журе бер, аялдама, б1здей кай- рандап калган салындыга. Тардырдын жазуы осылай болды. Менщ еЫмде Жосалынын hfh, сондары айсыз тун мэнг1 сакталады. Кайрырсам да, сарынсам да сонда барамын ара тура. Егер тардыр сешн бет1нд1 ары карат- са, бул жалганды мен де талак етермш»,—деп, екшнп кагазды Ж1г1т белш-белш зорра бтрдь — Буны KiM жазыпты?—деп ешм бас келжшектщ тандайы бул жолы да так ете тустк — Б1ле алмадым. Eni жапырак кагаздагы жазудан да, Акша кыздын езшен де ауыз жарытып жауап ала алмады. Тесек тарт- кан кыз лэм-мимаз жатыр. Кагаздагы сездерд1 к'шнщ KiMre жазганын KiM 6uiciH. Эйтеу1р, басгарына кун туран жастар екенш рана бшп отыр журт. BipaK буран бола таусылгысы келмеген кепшшк энг1мен1 шорт токтатып ед1, ж!г1т отка келгендей жалма-жан аттанып кеттк Ке- лжшектщ байкараны: караздын eKeyi де Акша кыз Жо- салыра кеткен KyHi жазылыпты. Кыздын сыркатына ка- разда жазылган уакыты деп кел1п тур. Осылар жен1нде 6ip шиен1н ушын таба алмай отыр- ган келжшек кана. «Егер ек1нш1 кагаздагы жазуды «Акылдас» жазса, ел1м осы уйд1 иектеп жур», деп ол 6ip кезде ойын Акшанын анасына айтып едк Буран ана ра­ на емес, ауыл-аймак шошып калды. Сыркаттын касына уйЫп-тегшп жэне жиылды журт. «Ел аяил мен мал ая- fu ауыр FOfl. Мал KyfiicKe кетсе 6eTi 6epi карар» деп ата-ана отыр. Шанырактан ауып уркер кетть 0зеннж ек! 165

аттаганымды керш, онан сон бет алу керек кой барса келмеске. Дуа тимеген караты казакка жылап зарды айтып, акылды уктыра ала ма Kici. Санырау даланын кыркай наданынын шшдеп iHip жулдызындай жарык едщ- той, сен. Кыска жш бупн келмесе ертен келер едь ау курмеуге! Менщ де белм ашылып, тЫм узармас па ед|‘, бакиды элден аузына алмасан да. Мен саган тек емес екетмд! де бжемш. Сол куш тунде 6ip мезет осы жагын да айткым бар едк BipaK уяндыгы курплр суй- рендеме деп желкемнен басты foA. Сен каз1р калада окып журст. Ал, мен ертенген адамнын жылу сурага- нындай ep6ip карыпты Tepin уйрент, эзер хат таныган шала сауат адаммын. Ауылдын коп шепжелкесжщ 6ipi- MiH. Жазудан Kepi кестеге бей1м ауыл кызы хатты кай- 6ip карык кып жаза алады. Дегенмен, ауыз exi сейле- геннен Kepi ойынды KaFa3Fa туарерде ежеттеу болып ке- Tefli екен Kici. Мен канша айтканмен жолы жщшке темен етеклмш рой. Сен неге эудем жерден тэуекелге бел буып ен курыганда бойынды 6ip керсетпедж, мен ан- дуда калганнан берП Айткан тшши алып, артыннан жескеннен баска не жазыгым бар efli? ©3i баулып, 63i тэрбиелеп алар, мет ешюмнен кем ете кермес. Окытар калага апарып. Азамат кой, етегшен устаганды рана 6i- лейжнп дей берд! дэмеинл кешл. Елше жалынып та, жалбарынып та жатпаймын. Егер тагдырдын e3i б1здж 6ipiryiMi3fli шын жазбаган болса, езж жазган ол дуние- ге артыннан мен де кешжпей жетермж. BipaK, сен меш уэдел1 KyHi келмед1 деп, ашуга бола колындагы бэйше- uieriimi калакай деп журме! KyHiM-ay, куатым-ау, мен ен алдымен куанышка жарлымын. Жосалыдагы 6ip ту­ там тун бул галамдагы тэтл атаулынын, рахат делше- Tiннiк бастамасы сыкы.пды маган. Осындай ем1рлер ет1п жатса екеум1зге бул дуниеде тактын да тэждж де, бай- лыктын да кажет! канша едП Менде услмдеп актан баска жапырак гулд1 шыт кейлек те жок. Кыз болган сон кызылиа да кызыгады екен. BipaK онын 6api сен ке- ле жатыр дегендеп суйпишден садага кетсж. Амалым канша кеншм— Жосалыда, «кекденен»— эке мен ше- шеде Ka3ip. Кырык жылгы кырсыгы менен алатын ка- лынмалмен шыгатындай 6ipey кудалык жайында энпме айтса экем аранын ашады Ka3ip. «Кыз кор, кымыз кор» деген осы екен гой. Малы бар казак, кымызды iiue бере- д1 каз1р. EKeyiHin де кад!рж бшп журген олар жок. Сен хатында пэни мен бакидын арасындамын депсж.^ Мен Ka3ip ужмак пен тозактын ортасында отыргандаймын. 164

[Басым боста карамды еилрмесем, кырык жетМ кырка Iматап к¥Далыктын курыпян салган сон, мен кутылран- 1мен эке-шеше ат туярынын астында тозады foh. Куа- тым-ау, буд да баска кун туран сон жазылды. Болмаса, кыздын алдына жшгг бармаса, жшггтщ манына аярынан барран кыз сирек кой. BipaK, амал канша тардыр Kicini кейде буран да апарады екен. Бардым да рой. К,ыз бей- шарага даладагы жылан кияктын 6ip тал гулш усынса да мэз. Оны кулан^на кыстырып ап, кандай арсаландай- ды. Дуа тимеген караты халыкка зарлап зарды, айтып арызды ешк1м уктыра алмайды Foft, 6ipaK- Арсаландау эрине адалдыктын нэтижесй О, KyflipeTi кунт адам ары, кыз эдебк сен маган куд1реттей, кудайдай едщ-ау! Менш арым сенщ алдында перштедей пэк, ардакты емес пе? Bipeyfli жаксы кергешм ymiH, тардыр соншама жазала- мак па мен1! Будан ары айтарым жок. Айта алмаймын да. 0Mip —ол uieTi мен бул iueTi шеказ кеш жолы, сел таскыны сыкылды. Сен журе бер, аялдама, б1здей кай- рандап калган салындыра. Тардырдын жазуы осылай болды. Метн ешмде Жосалынын ыры, сондагы айсыз тун мэнп сакталады. Кайрырсам да, сарынсам да сонда барамын ара тура. Егер тардыр сенщ бетщд1 ары карат- са, бул жалганды мен де талак етермш»,— деп, екшил кагазды Ж1Г1Т белш-белш зорра бшрдь — Буны Kim жазыпты?— деп ешж бас келшшектщ тандайы бул жолы да так ете тусть • — Б1ле алмадым. Ек1 жапырак караздагы жазудан да', Акша кыздын езшен де ауыз жарытып жауап ала алмады. Тесек тарт- кан кыз лэм-мимшз жатыр. Кагаздары сездерд1 к'шнщ KiMre жазганын юм бщсш. Эйтеу1р, бастарына кун TyFan жастар екешн FaHa бШп отыр журт. BipaK буFan бола таусылрысы келмеген кепиплж энпмеш шорт токтатып efli, жпчт отка келгендей жалма-жан аттанып кетть Ке­ лшшектщ байкаганы: кагаздын eneyi де Акша кыз Жо- салыра кеткен куш жазылыпты. Кыздын сыркатына ка- газда жазылран уакыты деп келш тур. Осылар женшде 6ip шиенщ ушын таба алмай отыр- гап келшшек кана. «Егер екшил караздагы жазуды «Акылдас» жазса, ел1м осы уйдв иектеп жур», деп ол 6ip кезде ойын Акшанын анасына айтып едк Буран ана Fa- на емес, ауыл-аймак шошып калды. Сыркаттын касына уйЫп-теплш жэне жиылды журт. «Ел аяры мен мал ая- ры ауыр гой. Мал куйшке кетсе 6eTi 6epi карар» деп ата-ана отыр. Шанырактан ауып уркер Kerri. 0зеннщ eKi 165

жагындары жакпар-жакпар жартастардан байгыз та­ кыра бастады б1раздан сон. Бебеулетт эн садран 6ipey осы ауылды тары да тас дшрменшк атындай айналып жур. — Элп 6ip заржак кой мынау. Bip кыдыру болды уш emin ед1 езЫк. Кайдан келдй тары да?! KiM болса да, устап экелщдерин езш! Эулёю неме аурура маза берме- fli рой аяры!— деп босара жактагы б1реулерге еж1рейе карап едк aypyFa дем салып отырран Акшанык экес!. Бетш iprere каратып жаткан кыз кабарын шытып-шы- тып жйберш, энге кулагын тургендей болды. Желб1р ca.TFan ак квйлек Маган бола кит ен. Мен барганда еркелеп, Жосалыда турып ен. Журт назары энипнщ юм екенш 6\\лу болып ед| ендь — Жур 6epi, кай басынгаиын бул! Итш ypri3in маза- сын алатын ауылын бул емес!—деп далада дабырларан жтттер эншШ уйге Kipri3fli. Yflipefle карасты журт. Элгшдег1 eKi кагаздагы жазу- ларды окып берген жМт екен ауыл торырыш энии. — Шырагым-ау, eciH дурыс па, 03iHHiH? Аскардын Атантайы емессщ бе сен?—деп босара жакта енкейш турган Атантайга ажырая карады Акшанык энеск Калаша кижген кызыл сэры ж1гп-те ун жок. 6piM- дей, биязы ж1пттщ ycTi-басына тешле карап ж урт отыр. Мандайынын Tepi шыпылдап шырып, Акша да карап жатыр Атантайра. Ею K03i каракаттай, жас Ж1пт жамыраран калын квзге ете суйюмд1 квр1нсе керек. Улкендердж ата кара- рандары бара-бара бэсендей бастады. Keft6ipi TinTi уй- ден кете де бастады. ЖенгесМн куларына элде б1рдемею айткан Акша кыз Энни ж т т онаша калысымен ажарлана бастады. Кыз сырын б1ртждеп б1ле бастады эйелдер жары. Кыз женгесже, женгеа енесже жетюздк Атантайдын калайша, юмге бола эндететжж. Eni жастын имандай сырларын жасырга^ ею караз- дагы тамаша, эдеп™ сырды баскалар Атантай уйжщ ел- Tipici келгенде 6ip-aK б1лдк

ж а л р ы з керпЕ Tepfleri ecKi кшздщ устшде уш адам катар жатыр. Усплершде ipin турган, комыт-комыт\\ жалрыз керпе. Босарада cipi eKuieci канылтырмен жулыкталган кайкы бас квн Ke6ic тур. Бул ушеушщ 6ip жакка баратын кую аяктарына ыетш сулыктары. Уйдщ борсыран |ргелерш- де жосылып кырыкаяк жур. Твбеде ермекпинш ерсш- карсылы торы. Даладагы кара суык удеген сайын, уй imi азынап барады. Ecni керпеш кезек-кезек езше тар- тады, ек1 шеттеп. Терезеден тускен ай жарыгымен уй imi жап-жарык- Ортадары да жыррап жатпаса керек. Yuieyi де уйыктай алмай жатыр. Ауык-ауык KypciHin кояды. «ЛПркш енд1 6ip керпе болар ма едП» деген арман бар ушеушде де. Ke6ipeK KypciHin жатканы, кайта-кайта козгала 6epreHi 6ip жак merreri еркек. KypciHe бередь KypciHe беред1 ол. Курсшбегенде кайтсш, оттай лаула- Fan жиырма бесте рой биыл. Кайран жастыкты ecTin етк1збекш1 ме шынымен. «Аспаннан былрары жауса, кулга окшантай тимейдЬ деген осы рой» деп, 63i eMipre екпелеп жатыр efli баранадан 6epi. Бетш ортадары ке- лшшекке каратты кыз уйыктады-ау деген кезде. Тырсиран омырауын ж т т тесже тесед1 келшшек. Eneyi де алкынып журектер1 лушлдей женелд1 беттесе калранда. Аш белден майыстыра тарткан Ж1пт, ептеп козгала бастап efli: — Уйыктаран жок элП— деп, Ky6ip ете туст1, оны иы- рынан баса калган келшшек. Арада аз уакыт eTin ж!пт жэне козралып едк — Жаным, Мэметахун, Ka3ip, каз!р,—деп, жЫттщ мойнынан мыктап кушактарДн келшшек карсы караган кырынан аумай койды. ¥йкысы б1ржола тараган жтттщ ен cohfh козрэл- ранына келшшек ешкандай карсылык керсетпеп едь Bi- рак. Мэметахун устшершдеп KepneHi байкамай сырры- тып алып, Ke3i енд1 шнген шеттеп кыз оянып KeTTi. Уялранынан келшшекп тас кушактап, тыныштала калган жшгг: «Дэригай, енд1 6ip керпе болар ма едП..»— дегенд! нишей жэне кайталап, тары курсшдк Курсшбегенде кайтсш. «Жанындары ер1мдей келш- шек 63iHiKi FOfl. Некелер! ада етшгенше’ бугш б|'р-ак жу- ма. Сонан 6epri тундердщ денш ecTin eTKi3in, келед1 екеуй Кунд1з кез|ге алмайды. Мэметахун ел жата егш басынан жыгылып-cypiHin келгенде, кулдькемеш болып байдыц уй жумысынан шаршап-шалдыгып келшшеп 167

Зейнепхан келедк faK кылан бере тары кетулер! керек. Аралыктагы 6ipa3 орайдын кейт мынау. Кастарындагы бойжеткен балдыздарынын кезж жаудыратып келшше- riH калай бассалмак. Мэметахунга: «Эттен жэне 6ip нерпе болар ма едП» дег1з!п жаткан да осы жардай. Ондай кунге колдары жетсе, кызра жене тесен салып берер ед1-ау! Кунд1з мурттай ушып шаршайтын кыз бо- йы жылып белек жатса, узак танга туяк cepnin не пыла­ ли? Ол сорлыны да дамыл-дамыл оятып жаткан суык. Кайтып козралмай койран куйеушщ катты жасып калранын келжшек ангарып жатыр екен. — Куатым, жасымайыкшы, бэрже де! Суыктан да кутыламыз элк ©лмеген кулра жаз да жакын. Жаз шык- кан сон, белек жату оп-онай, онда керпенщ Keperi де жок!—деп, куйеушж eKi бетжен ciKfliciHe б1лд!рмей, еп- теп кана суйж алды. Келжшегжщ ыкыласына жадырай калиаи Мэметахун: — Онда ну торай да уй foA екеум1зге!—деп, алдары жазга асыга TycTi imiHeH. Осыдан 6ipep жыл‘ етпей жардай мулдем баскаша болды. Конфискеге ушыраран жер иелержщ мал-мулю- нен Мэметахун батыракка калы шлем бастаган кыруар мул^к белждк Bipan, жалгыз рана кек керпеш алып кап, калранын тун шжде кайта экеп тастады ерл!-зайыпты eKeyi. 6м1ржде колымен устап, кез1мен кермеген асыл- дарды калай, кайда тыкпак? TinTi кешлдер1 де сок- пайды. EKI УЙ Д Щ ЖАНАШЫРЫ Саржарал аныздын сонысы мен масарына кой жа- йып отырран малшынын ушнде eKi жолаушы шай iiuin отыр едж, киi3 уйдщ шакырарынан KipreH eKi кептер бэйбНшенж жанына келш кона калысты. Шай тактайдын устждеп шыжыкка куырылган 6ip тегеш бидайды 6i3 талиажау eTin отыр едж, кумж жундер1 жылт-жылт ет- кен кептерлер тегештж айналасындагы бидайларды шо­ ки бастады. Бэйбше екеушщ алдына суыран шай куй- ды. Eneyi ара-тура онан да урттап кояды.

Кептердщ адам баласына жуык екенж б!лгешм1збен, дастарка*нда тарамдас болып отырранын мм керген. Бидайды жеп, шайды урттаганына карап: «Осы уйдщ койын мыналар жайып келгеннен сау ма?» деп екеум1з де ан-танбыз. Кептерлер шай куйып отырран KiciHiH те- телес ею баласындай бара-бара еркелеп барады тштк Yft иесЫн 6ipece т1зесше, 6ipece басы'на конып, арсалан карады ездерк — Осы уйдег! Kici кайтыс болтан, куртменке 1шай- дай рана жалгыз улым бар. Соны далбаса рып 6ip отар кой барып отырмын, карактарым. Казак баласы болтан сон, каймакты шай шюлерщ келген шырар, iuiinaep,— деп жэй-жапсарын бэйбше ептеп айтып та отыр.— ¥л- дан сонры кемекии мына eKeyi,—деп Ti3eciHAeri кептер- лерд1 аркасынан сипап кояды. Аркаларынан сипаран сайын кулпырган мойындарын толрэп, жасаураган кездерш жумып-жумып кояды ра- катка баткан eKeyi. — Баска жанашырыныз жок па?..—дедж 6i3 кустан бурын улкен KiciHiH айткандарын жэне 6ipa3 аныктары- мыз келш. — «Элгшщ» -(бурынрынын саркыны foA, шалынын атын атауды биэдеп керш, осылай атайды екен ежел- ден) 6ip бауыры бар едк оларра жеке 6ip отар токты 6epin, белш xci6epAi. — Мына^ан 6ip кора койды калай баккызып отыр!— дедж 6i3 eciKTeH 6ip кап масак аркалап KipreH, буйрек бет, каткан, кара балара карап,— Кайнынызды белмесе жаксы екен. Бул аранын бораны да киын рой екеушзге. — Эттен, шырактарым-ай, бул «жунд! жауды» б1зден баска KiM барады? Kici жетпеген сон, биыл отаулардын бэрш белдк Б1здш-ак осылардын куртын курттап, ай- ранын урттаган рой,— дегенд! рана айтты, мунан ары актарылрысы келмеген бэйбше, баланы жанына отыр- рызып жатып. БэйбЦцешк айтып отырран «куртменкеа» осы бала екенж 6i3 де бшп отыр едж. — Ана каптагы масакты каршадай бала тере ала ма, каптын аузын ашып койса, ауыздарына шнгенж океп сала беред1 мына байкустар —деп, кептерлерд! 6ip жа- FHHa отыррызып, eKi тостаран каймакты ек! жагына кой- ' Курт ме нке —бурынгы тас шайдын 6ip кез! —он алтыдан Cкеipiк.аОйнлатшыамй: дбеуптшбелмшойендык —кесж, шарты, шерж, эшменке, куртмен­

ды бэйбше,—Мына ул каптын аузын жаппайынша уй- ге кайтпайды бу.пар. Кап толран сон, кайткан беи рой жанагы шанырактан ушып шргендерк Бул уйге б1ржола муше болып алган титтей кустар- ра 6i3 кайран калып отыр едж, 6ip кезде пыр-пыр етт CKeyi де шанырактан uiUFa женелдк — Отаудагы жумысына Kerri рой,— дейд!, казандагы бидайды шайкап жаткан бэйбше. Б1з аттарымызды отка кою ymiH сыртка шыктык. Дала жап-жарык екен. Тебем1зден тау жакты бетке алып бара жаткан 6ip топ булдырык зуылдап ете шык- ты. Bi3 далада кус туралы еснп-бш-ешм1зд1 айтып кеп турып калыппыз. Кептерлердщ не жумыспен кеткешн б1ле алмадык. — Шырактарым, мен отаура кетпм, отаура!..— деп, уйдег! бэйбше жупрш сыртка шыкты. Етегin Typin алган бэйбше безш барады калын ку- райдык шшде. Бэйбшенш неге кеткешн тусшбей <йз жэне 6ipa3 анырдык- Сейттж те, тура беруд1 колайсыз Kepin, иидерлеул! атка бет алдык 6i3 де. Калын сутпген курайдын арасымен шауып келем1з жайдак атпен. Алдымыздан шабалана урген ит дауысы еспледк Айтактаган адамдармен араласып кегпк. Ак- жал жиренге мшген б1реумен 6ipre, жанары бэйбшем1з каскыр куып келед1 алдымызда. Косыла кегпк. Басына кун туран кекжал куйрыгын бутына кысып ап, Кызыл- взек жакка карап жетшзбей кетп. Кекжалды ура алмаганмен малдын амандырына шу- шршЫк етш, уйге келдж. Досым екеум!з уйде отырран эйелдщ кершкелдтне ан-танбыз. Абыр-сабыр тыйы- лып, дем1м1зд! баскан сон, кайнысынын койнына шап- кан каскырды калай бшп койранын сурап едж. Эйел жанындары кос кегершшге мешрлене 6ip карап алып, жайлап сез бастады. — Слздер сыртта жургенде мына eneyi келш хабар- лады. Булар eni уйдщ арасында удайы ушып журедь Егер 6ip кешлаздж болса, шаныракка сангырып шыкы- лыктап отырып алады. Былтыр «Тентепм» келшшепмен урысканда да, осылар келш хабарлады,—деп касында отырран кустарынын аркасынан баптап кана сипап кояды. Элпнде, шай успнде эйелдщ «отаудагы жумысына кетт1» деген сезшщ туп-TepKiHiH еши TyciHreH б1здер осы уйдщ жанашыр камкоршысына айнал^ан канатты дос- тарымызга суйсше карап калыппыз. Yfl HeciHiH айтуына 170

Караганда малшылар ушш бул екеушщ cenriri кеп ке- ршедк Eni уйдщ ортасында тел ескен олар масак теру- мен катар койга да мыкты кузетин бола алатын сешмд1 кемекпп екен. — Кун Kepin отырганымыз осылардын аркасы. IiniH- дер, жендер, колканаттарым!— деп уй Heci кшкентай кемекиплерш сылап-сипап, асты-устше Tycin ебек бо- луда.— Бул eKeyi болмаса KyHiMi3 не болар едь KeiiTiH малый талай ит-кустан аман алып калды гой булар. Иттщ сырттанына 6eprici3 foA булар 6i3 унии. Yfl Heci айтса айткандай, иттщ сырттанына 6eprici3 сак api камкор кшкентай жанашырлардын бул iciHe суйсше-суйсше тандай кагысып аттанган едщ сол жолы. Арада ай етш осы уйге жэне 6ip оралып едщ, бэйб1- ше ботадай боздап отыр екен. — Куаттарымды алып к е т кеще гана. Тшне куй- flipri шыккыр 6ipey айтып койыпты аудандагы 6ip коян- шыкка!—Онан арман enipeai 6i3fli керген сон. Касын- дагы улынын кезшде де мелт-мелт жас. — Шыбын жанымыз уяда болса, экеп берейж!—деп зорга жубаттык 6i3, аудан орталыгындагы кептер устай- тын шэйхыны бетке алып бара жатып.

МА3 М¥ НЫ Шымылдыктары y x i .............................................................................. 3 Акжелек 15 Тутш 23 Коянбай 44 Аяулы адам 47 Шекан 58 Жезде 80 Кунанбайдын кула байталы ............................................................... 100 ЕскЫк 125 1. К у п н я ....................................................................................................... 2. Ышкырынан асыгы туспеген б а л а .................................... Алрашкысы да, акыррысы да е м е с .................................................. Жосалыдан арыда сол ж о л ................................................................ Жалрыз карпе .................................................. Ecxi уйд1Н жанаш ы ры........................................................................

Ахмет Жунусов ВДОВА Рассказы ХуТдоехжЖнеис.чтвеКсеакнсиныйымйрхеаднраоекдвтаокртор Н. Сайфуллина

ИБ М 4577 Тсруге 22.0688 ж!бср!лд|. Басуга 4.11.88 кол койылды. УГ 19214. т«КыЭалдпсбыбоину»8.4кхШо1ыл0ег8мы7!цц.к9ы.5М4.ба2Ессыеклп|ытт!са.пбтШаыса-пржатутртынаабблаадгсыыпа9к.т6аа5б.шагТ.ыирK9а.aж2p4иl.nШ30атру00тр0-! дана. Заказ 2669. Багасы 60 т. Казак ССР Баспа. полиграфия жэне к!тап саудасы 1стср1 ж*- н«Ж!идазсгу!шым»смбласскпстатс1ык, 4k6o01m2h4t,ctАtлIмhатХыалкыаклтаасыр. дАобсвтвыгпыросопредкте!нсд1!. па, полиграфия жэнс к1тап саудасы Icrcpl же- онл1ргт!с|тк!кkoOmlhpt.icetctTIikrln«lHК1тКап1»тапполфнагбрраифкнаятлыы, к кзс1п- орындары Алматы каласы, Гагарин проспектк!, S3 yl. 480124,

JKyhicob Ахмет. Ж 82 Акжелек: Энпмелер.— Алматы: Жазушы, 1989.—176 бет, cyperri. exi бЖала1змуншеыи тАухрмаедты.ЖАултгсаошвктыынакаНнмПемлеелрешрджсибнуапгныг!мOаMзмipуитыынжыасыгынмаеин здхааымл.каынАдвмтаыостзрдаырокныберейтмнкаеенсны!днесгу!сроетлтутрсемаллыстес-.*дсэеасклтшту,рилпэедрбеДетЛ1-рК1уМродызеыпг1тгаытруиыыансждуаыййлслжаырд|брHа]eялriн,3дiкHауeйнn-! аТКеЖ™и«тык”Нт1л1 тушымды. нзрл|, тартыиды окылады. ББК 84К,аз7—44 Ж 4702250201—023 402(05)—89

KYPMETTI ОКЫРМАН! «Жазушы» баспасынан жыл сайын жуздеген к!тап жарык Kepin жататынынан хабардар боларсыз. Cis алдагы уакытта кай акын-жазушынык, квптек ескерус1з калып келген, кандай шыгармалары жарияла- нуын калар ед!н!э? Акыл-кенес, Т1лек-ет!н1штерт1зд1 ютап сокында квр- сетзлген адреске жолдауыкызды сураймыз.

500