Сатаев А. Ақын ізі

Петрборда окиды. Ka3ip демалыска келт жатыр. Эттен ceHi мыналар ж1бермейд1-ау. Уйге апарып, жылындырып’ тамактандырып, алый кайтатын. Кондрашина. 1\\арауыл жгбермейдк Атып тастайды. Ж амак. Бастыктарьщ жана 6i3 жакда кетш бара жаткан. Кондрашина. 'Слздер алыста турасыздар ма? Ж амак. Ж ок. Осы арадан терт-бес шакырым. Не бары жетРсепз-ак уйм1з. Бул мацра кейде кызыл кырандар ке­ л т журедк Кондрашина. Партизандар ма? Ж амак басын изейдг . Агеев. Партизандар? Олар кайда? Кондрашина Агеевке «ундеме» деп ымдайды. Ж амак. Эттец, олар сендердщ осында тургандарыцды б\\лмепл\\ гой. Б тсе-ак , куткарар едь Кондрашина. (лз оларды мунда epTin экеле алмай- сыз ба? Ж амак. Ж ок. EpTin экеле алмаймын. Бул кунде(м акт тар агылып жатыр. Оныд устше мен кырандардыц кайда екенш бьлмеймш. Сырт есту1м болмаса, олармен катысым жок,. Егер орайы келсе, eTi Tipi 6ip-eKeyiHHin кашып куты- луыца кемектесешн. Сонан сон жон ciлтeceм, ©здер! тауып алар керек адамдарын. Кондрашина. Ka3ip... . Агеев. ЕленаПетровна, даланы, батып бара жаткан кун- дi KopriM кeлeдi... Кондрашина (Ж амакка). Аксакал, мына KiciHi кол- тыктай турьщызшы. Мен мына арага тесешш тесешн. Ж амак (AreeBTi колтыктап). Кэнекей! Байка, карагым! Туу, кур суйегщ калыпты гой каудырап! (Кондрашина eciK алдына т©ceнiш тесеп, жастык жас- тайды. Ж амак AreeBTi колтыктап экеп т©секке жаткызады да, тонын шешш, аурудын ycTiHe жабады). Кондрашина. Аксакал, ©3ini3 тонып каласда гой. Ж амак. Тонбаймын. Шанада тулыбым бар. Агеев. Рахмет, аксакал! Рахмет! Ж амак. Кызым-ау, кызым! (Кондрашинаны жеке шыга- рып.) Ka3ip б1раздан кешн кар тиеуге менщ шанамнын ке- 3eri келедн Бакылап тур да, мен бeлгi берген кезде, бэршщ назарын ©3ine аудар. Жарай ма? Кондрашина. Жарайды. Жамак. Хош! Агеев. Хош, аксакал! Хош! - > ■ • 100

Жамак. Аман болындар! (Вагоннан тусе 6epin, сол­ датка.) Бул вагоннан айырбаска жарайтын нэрсе шыккан жок. (Жанына жакындаган солдатка.) Шанама кар ти- егенше, мына вагондагылардан да сурастырайын. Солдат. Ол вагонда 6ip-aK адам жатыр. Оныц ©3i шала жансар. Жамак. А, олай болса, жарайды. Мен шанама кегпм... (Кершбей кетед!). #* Агеев. Тайга тамаша екен! Б1рнеше ай отырудан зерж- кен ж1пттер 6ipa3 сершлш калды. Кондрашина. Жолдыц карын аршытып, жумыска салу- га вздер! мэжбур болды. Эйтпесе, СНзге вагонныц eciri кай- дан ашылсын! Агеев. Елена Петровна! Умытпай турганда, он аягымда- гы ботинканы шеилп алыцыз. Кондрашина. Николай! Жата бер. Мумюн сауыгып ке- терсщ. (Тушншеюч KopceTin.) MiHe, жацагы карт тамак экелдь Ертец де экелемш дед!. Ka3ip тамак iuieMi3. Агеев. Жок, Елена Петровна! Мен ез эл1мд! быемш. Умытпай турганда, шешш алыцыз?! Актык отшипм!.. Кондрашина (Агеевтщ ботинкасын шенпп алады). Ни­ колай, сабырлы бол! Дем алшы, тэучр болып кетесщ. ©ткен кыста маган да катты суык тиш... Осы Сэкендер бшедь Ревкомныц оте 6ip жауапты тапсырмасын орындай алмай калганым бар, сонда мен де езшдей катты налып ед1м. Жолдастар pyx 6epin, комекке келдь Элареп барып, турдым. (Агеев кеудес}не дешн котерше 6epin, сылк eTin ку- лайды.) Агеев. Хош бол, анам! Хош, достар! (©леди Пауза. Музыка.) Кондрашина (урейлешп). Ж!пттер! Ж!пттер! Нико­ лай!.. Николай!.. Николай!.. Коля!.. Агеев!., (жылап). Ни­ колай!!! (Вагон алдына туткындар мен карауыл солдаттар жи- налыи калады. У-шу, Матченко мен Байжума вагонга Ki- редг) Матченко (бас кшмш алып). Хош бол, майдандас до- сымыз! Байжума. Кайратты, кайсар !н!м!з едщ!.. Топырагыц торка болсын! Хош бол! Музыка. Сахна сыртынан хор даусы естыедк «Карт ана бекерге жур улын к утт, Ест1ртсе, ещреп зар жылайды. 101

Толкындар кемеш 6ip K9M in втш, Алыстап барып, дамылдайды». (Пауза. Вагонра фельдфебель юредь) Фельдфебель. Осы азалагандарыц да жетедь Кеш ба- тып Kerri! Енд1 уш-терт метр жердщ карын аршып тас- тацдар. Матченко. ЖеттП Енд1 кар тазаламаймыз! Байжума. 0л1кт1 жерлеу керек емес пе? Фельдфебель, дуел'х акты жазу керек. (Абдолла келед1) Неден олдц калай ©лдь.. Абдолла (фельдфебельге). ©здерщ елт!рш, евдд кшэлБ Hi б1здщ арамыздан 1здеп турсьщдар ма? Буларьщ бол- майды. Фельдфебель. Акты жазу керек. Б1зге бастыктьщ бер- ген буйрыгы солай. Абдолла (ашулы). Туе вагоннан! (Матченко мен Байжума AreeBTi нардьщ уетше жаткы- зады). Фельдфебель (вагоннан туеш). Солай ма?! (солдаттар- га). Камандар! Тез! Жабыцдар eciKTepiH! (Туткындарга.) Юрщдер вагондарыца! Мен сендерге корсетермш! Кара бу- ларды?! Карсыласкылары келедП Солдат (санап). Мына вагондагылар тугел емес сиякты? Фельдфебель. Bipeyi елд1 гой. Солдат, ©лгенд! санамаганда... тагы 6ipeyi жок... Фельдфебель. Не дейсщ?! Кашып кеткен бе?! Абдолла. Мумк1н кернл вагонга мшген шыгар. Кайда кетед1 ол?.. Фельдфебель. Сак больщдар! (солдатка). Туткын каш- са, ceHi мен менщ сорым! Коне жур! Мына вагонды тексе- решк! (Солдаттарга). Мынаны жабыцдар! Осыдан, жок болсын!? Осыдан, кашып кетеш?! (Kopmi вагонга карай кете бередь Вагонныц eciri ж а­ былады.) Байжума. Киыннан ушкан ак суцкар кайта айналып келмейдь Абдолла (Агеевтщ бас жагында жаткан буктеул1 ка- газды колына алады). Бул не екен? (Пеш алдына келш, кагазга кез ж упртш ). Мынау Сэкеншц колы гой. ©лещ... Байжума. 0лец бе? Окышы, кэне! Абдолла (окып): 102

«Еркшд! ку кайгыга берме кецл1м! Куйлешп, бурынрыдай серме кещпм! Камырып, жабыркадыц неге мундай? Талпынып кекке кулаш серме кецшм! Bip кезде б1здщ талай асканы рас, Кеп душпан сырттан сыррып кашканы рас. Жаркырап жерге тускен кызыл кущи Бул кунде кара зулмат басканы рас. Кажыма, ер кецш м, 6api де втер, Сан азап 6ip кунгщей болмай кетер. Пара тун басып турса алды-артьщды, Жаркырап ататын тац эльак жетер... Байжума (ауыр ойдан серпгендей). Жаксы жазган екен Сзкешм! «Жаркырап ататын тац эльак жетер!» Ш Ы М ЫЛ Д Ы к. Боран басылганда Жамакдъщ eKi белмел1 араш ушнщ imi. Tepri белме ка- зацша жиналран. Тек кана 6ip кабыррада децгелек айна мен туалеттщ шарын столы. Перде ашылранда сол кезге тэн орыс эндершщ 6ipiH ыцылдаган Сэьшгул шашын буйралап, касын бояп отыра- ды. Кдшкентай ауыз бвлмеде пеш, казан-ошак. Мурит пен Медведев юредк Сэщцгул. Ой! Кдмд1 Kopin турмын!? Муритка! Муриткд! (Муритка карсы журедь) К,андай тардыр айдап келдн ес- Оз-елаз бул далара?! Кутпеген кездесу! Тура ертегщей!.. Мурит (Сэнд1гулдщ колын суйш). Кузде коштасданым- да, коп кенпкпей кездесерм1з демеп пе ед!м, Сэшм?! MiHe, алла-тарала кездест1рдП Ешб1р ойламаран жерде кездес- TiK. Алайда, сешц осы манда турагыныц ес1мде едв (Медве­ дева Сэщцгулге таныстырып.) Поручик Медведев — ата­ ман Каменковтьщ ержурек офицерлершщ 6ipi. (Медведев- ке) Казадтыц цивилизацияра бой алдырран ныздарыньщ карлыгашы! Петербургтег1 бикештер пансионынын шэюр- Ti — Саня Жамадова! Медведев. О, тамаша! (Сэнд1гулдщ колын cyftin). Cis- бен танысканыма ете куаныштымын. 103

Сэщигул. Офицермен танысу 6i3 ушш тансык емес Ал бфак, Мурит Мусабаевичтщ досы болсацыз — курмегп конагымсыз. Медведев. Рахмет, бикеш! Мурит (Сонд1гулге). Эке-шешейдщ турары осы ма^ Сэщигул. Осы. Мурит. Жинакы... ocipece, Сэшм, белмеш жайнатып турран гул озщ екенд1гщ де жасыра алмаймыз. ^Сэнд1гул. Сен1н макдауга шеберл1гщ бiздiн. пансионньщ боижеткендерше аян. Бас коса калсак, ceHi де eciMi3re алый, кулicin коямыз. (Медведевке.) Eui6ip именбещз! ©з ушщздей жайласыцыз. Медведев. Рахмет! (Мурит пен Медведев сырт кшмдерш memin, жайрас.а бастайды). Сэнд1гул. Россия офицерствосы эйелдершщ б1разы 6is- Jlin пансионда тэрбиеленгендер. (Медведевке.) C i3 кай жерл!кс1з? Медведев. Мен Калугалыкпын. Сэщцгул. Ол жак калай? Медведев. Туран жерде болмаралы алты жылра аяк басты. Сэнд1гул (Муритка). Бул арага калай тап болдыцдар? Соны айтыцыздаршы? Мурит. Кызылжардан шыктык. TeMip жолды кар басып калыпты. Б\\зл\\ экеле жаткан поезымыз кешн кайтты. Ом- быга баратын уш вагонды т1ркеуден агытып, осыдан уш- торт шакырым жерде калдырды. (Катира юред1). Катира. Мыналары юм тары да?.. Сэнд1гул. Бул киллер... (Муритты керсетш). Мына Kici менщ Петербургтег1 пэтерлес корпим — Мурит Мусабаев. Мурит. Есеназ бе, шеше?! Сэния аркылы сырттан та- ныспыз. Кдтира. Шуюрлш, карарым. Буларыц неткен келш?... Боран аяры басылмай жатый... Сэнд1гул. Мама, бул юсьлердщ Омбыра бара жаткан поездары разъезден шыга 6epin, токтап калыпты. Жолды кар баскан дейдк Катира. Е, баганагы б!здщ шалды шакырткызрандар осылар екен рой. Сэщцгул (конактарына). Мырзалар, кеипрщдер! Мама- ра шаруашылык жайынан нускау беру керек. Медведев. Пожалуйста, Саня! 104

Мурит. Руксат! Сэндшул (шешесш ауыз белмеге карай шыгарып). М а­ ма, булар ете уятты конактар! Марусядан барып арак-ша- рап экел! Жаксылап турып ет ас. Катира. Сонда осылар б!здшне кона ма? Сэндшул. EKeyi б1рдей конбас... Жарайды. Коп свзл\\ кой да, ана пенищи кыздырып, шай зз1рле! Марусяга ба- руды умытпа! Катира (пешпен айналысып). Ka3ip барайын. Сэндшул. Мырзалар, MiHe осы. Пушкиннщ Татьянасы OMip сурген окшау деревнядан да мещреу жер емес пе? Мурит. Алайда Онегин оны кездес^рд! гой. Сэндшул. Мумк1н... Медведев. Цивилизация зацымен тэрбиеленген Азия су- луын алгаш кездеспрш отырмын. Сэндшул. Расында, орыс мэдениетшщ шыцына кетерьп- ген казак кыздарынан мен жэне... есщде ме, Муритка, ет- кен жылы болыстыц баласы... KiM ел\\ элп? Мурит. Казы Турсынов па? Сэндшул. Иэ, Казы Турсыновка куйеуге шыккан Ж ан­ на... Жанна... (Катира шыгып кетедь) Мурит. Жаннац Жансулу ма? Сэндшул. Иэ, Жансулу... MiHe, целый народтан сол екеум1з-ак. Ол куйеуге тиш кетть Ещи MiHe, мен жалгыз калдым. Просто, не icтepiмдi бiлмeймiн? Карацгы, надан казактармен араласкым да келмейдь BipaK— тагдыр! Ка- шып кутыла алмайсыц. Тубшде, Санкт-Петербург, немесе, Москва сиякты калаларга барып турмасак, дала жалык- тыра ма деп коркам. (Ойнакы). TinTi болмаса, Калугага барып туруга да кeлicep ел\\м... Медведев. О, муныцыз мен yrniH зор куаныш! Мурит. Сэшм! «Алаш» уюметше де бш мд! сулу бикеш- тердщ кажет екендшш естен шыгарма? Сэндшул (ойнакы). Буюл «Алашка» жалгыз мен же- гем бе? Мурит. TYciнбeдiц гой меш... Сэндшул (Медведевке сез тастап). «Алаштан» repi Meni Калуга тартады... Калуга!.. Медведев. Бул мацда магазин, немесе, шарап лавкасы бар ма? Сэндшул. Оны кайтеаз? Медведев. Коньяк, шартрез сеюлдп.. Cэндiгyл. Тырп етпещз! Bapi болады! Оздер менщ ко- 105

нагымсыздар. Конак сыйлап, конак куту суйекке сщген эдет. Медведев (гитараны керш). О, гитара! Тамаша, тама- ша! Егер руксат етсещз... Саня! Сэщцгул. Руксат, руксат! (Гитараны алый бередь) Кер- сетщ1з енерщ1здц офицер мырза!? Медведев, ©нер дейаз бе?.. ©нер оншалык емес. BipaK, е1здей бикеш сураран соц, болмас... Киналура тура келедь (Гитараны mepTin «Рвитесь проклятые струны» романсын айтады. (Жамак юредь) Ж амак (ацырып). Мынауларыц йм, кызым?! Сэндшул. Конактар, папа! Мешмен 6ipre оцыран жГ riT T e p . Жамак, (жактырмай). Сен эскери адамдармен 6ipre оцып па едщ?! Сэндшул. Ж-ж-жок,... Петербургтег1 достар рой. Ж амак. Булар Кызылжар жактан келе жаткан жандар емес пе? Сэндшул (экесш Мурит пен Медведевке таныстырып). Бул Kici менщ папам. (Жамак шырып кетедь) С1здер кар тазалаура мобилизовать еткенге ренжщюреп жур-ау дей- MiH. Былайша, папам аккещл адам. Мурит. Медведев мырза, Саняныц папасын кар таза- лаудан босату керек. Медведев (Сэщигулге). К,артка тушщирш айтыцыз: ер- тецнен бастап кар тасура шьщпай-ак койсын. Сэндшул. Жаксы, айтармын. ТАуыз белмеге Ж амак пен Назым юред1). Назым. Бет1м-ау, уйде конактар отыр рой. Ж амак. Конактар отыр екен деп енд! ез ушм1зден бе- зем1з бе? Терлет! Мына пешке карай отыр. Тоцып калган шырарсыц. Кудайдыц куш де коз ашкызуды койды рой. Бораны басылып едц енд1 сакырлатып аязын экелдь Назым. Б1здщ жер ушм1зд1 де кар басып калды. Элп кырандар... (Жамак, «ундеме» дегендей белп бередО... eciKTi эрец ашып алдык. Эйтпегенде, жазгытурым б1зд]н суйепм1зд1 рана терш алады екеншздер. Ж амак. Жаман сез айтпа, Назыкеш. Назым. Эйтеу1р, бул жолы кудай сактады. Жапанда жалрыз уйм!з. Коркынышты-ак. Жамак. Шенинш, жайгассацшы. Назым. Ж ок. Ka3ip далара шырам. Атты догарып, шоп салу керек.

Жамак. Неменеге келш едщ? Назым. Сэшм уйден дэм татсын деген едж. Жамак. 0з1не айт. Назым (ес1ктен келш). Сэламатсыздар ма? Мурит. Есеншз бе? Сэндшул. А, Надюша! Хал калай? Катнаспай койдьщ- дар гой. Назым. Сэшм, сеш эдеш шакыра келш ед1м. Сэндшул. Надюша, бул кундер! колым тимес. MiHe, кер- мейм1сщ, коктен тускендей конактар сау ете калды. Сон- дыктан, эуре болмай-ак койындар, жазда келгенде ба- рармын. Жамак (Назымга). Кайтесш соны... Эуел бастан есер едк есейе келе Kecip бола бастады. Осы адам болсын-ак деп Петрбордагы кыздар окитын медреселерше де берд1м. Окымысты болтан сайын тобем!зде ойнап барады. Назым. Жаксы-ага, ол ештеце етпейдк Сэш м дш ерке- л\\к кой. Жамак. Кайдагы еркелж?.. Ата-анасыныц кезшше ж'\\- пттермен карта ойнап, аласурып отырган кызды да осы журт... Eh, сорым менщ, сорым! Ж урепм сезедк кудай ма- ган кыз емес, кып-кызыл пэле бергеи сиякты. Назым. Мэрусэдан кант-шай алып кайтайын. Ушнде ме екен ©3i? (Ауыз болмеге Сэндшул шыгады.) Сэндшул. Марусенька ушнде. Ж ака мамам сонда Kerri. (Bepi карай келш.) Кстати, сонда барсац, мамама уш-торт коньяк алсын деп айта салшы. Назым. Оньщ не нэрсе ед1? Сэндшул. Арак кой. Эл\\ кунге дешн коньякты бымей- сщ бе? Просто уят, Надюша! Сен турсын, даже менщ папа- мамаларым бшедь Солай ма, папа? Жамак. Солай! Уйренш келгешвдд уйретш жатырсьщ гой. Сэндшул. Фи!.. (Tepri болмеге Kipin кетед1). Назым. Мен Мэрусэншне барып келешн. Жамак. Барып кел. Элп б1здщ кацгыбас сонда болса, тез ж1берни. Мына мырзалар аттанысымен менщ саган тап- сыратын 6ip шаруам бар. Назым. Жарайды. (Кетедь) Жамак (тори белмедеплерге карап койып). Кап! Мына сумдардын, тура б1здщ уйге келуш карашы... Кайдан та- ныс болып жур булармен?! Tan 6ip «eni туып, 6ip калга- нындаи» куанышта. Кой!.. (Шыгуга ьщгайланып). Тоцып 107

калды-ау. Жол ортасына дешн кар астында жатты. Эбден жаурады рой. Мына иттерд! тез кеыру керек... (Шырып ке- тед0. Мурит. Сэшм, конакка неге барр'ын келмейд1? Сэндшул. Конак деген кур аты. Эйтпесе, ешкандай ра­ хат жок. Кур кепкен erri жеп, суйек мужш кайтасыц... (©Hi кашкан Ж амак юредь) Ж амак. Таксырлар, сендерд! 6ip солдат 1здеп, келш тур. Медведев. KipciH! (Жамак шыгып KeTin, солдатпен юредь) Солдат. Поручик мырза! MeHi ci3re фельдфебель жь берд1. Bip туткынныц елш, енд1 6ip, ец кауыпты туткынньщ кашып кеткен1н хабарлауды тапсырды. Медведев (ушып турып). Не дейсщ?! Солдат. К-К-кашып кетшы к-К-кар куреп жургенде... Мурит. Орыс па, элде казак па? Солдат. ¥лтын, фамилиясын б\\ле алмадык. Туткындар айтпайды. Документация юлтте. К1лт шздерде. (Катара юредь) Медведев. Тагы 6ip кырсыкка кездескен екенб1з. Жу- ршдер, сол мацнан узамас. Тез устау керек! (Мурит пен Медведев асыгыс кише бастайды.) Катира. Карактарым-ау, тамак асулы тур... Мурит (Катирага). Кайтып келем1з. Сэндшул (назданып). MeHi 3epiKTipin журмецдер. Тез оралындар! Мурит. Кайда кашар дейсщ, ораламыз гой, Сэшм. (Мурит, Медведев, солдат — yrneyi кeтeдi.) Ж амак (Катира мен кызына). Шздшнен баска уйд! таппагандай... Катира (Ж амакка). Саган не кершд}?! Не болды?! Ж амак. Элплер тагы келем5з дeдi ме? Ец болмады жы- лынып, тамактанып улгерсш! (Катирага) Пештщ жанына K0pпeлepдi тесел, жастык сал да шайынды жаса! (Шыгып кетедь) Сэндшул. Еажап?.. Мен окуда жургеннен 6epi папам сондай ©згерген, совсем баска болып кетшть Катира. Кайдан бшешн, кайсыц езгерш, кайсыц кал- пында калганыцды?! Заманныц ©3i де астан-KecTeHi шы­ гып кегп гой. Кудай бiлciн, муныц артыныц немен тына- рын?! Не дeдi жацагы? Керпе салып, шай жаса дeдi ме? (Пештщ тубше керпе тесеп, шай жасай бастайды). Сэндшул. Мама, большевиктер жойылган соц 6i3 улкен калалардыц f>iрiне K©ineMi3. С1здщ куйеу балацыз жацагы 108

Мурит сияклы одыгандардыц 6ipi болса болды емес пе?! К,атира. Bi3 байгусда ар-уяты бар 6ipeyre шырып, ба- дытты болсад болды да. (Жамад Сэкещи алып юредь) Жамад. Байда, дарарым! Жаурап далдыд-ау! Сэкен. Ештеде етпейдд адсадал! Сэнд1гул. Бул KiM, папа?! Жамад. Адам! Сэкен. Сэламатсыздар ма (Жан-жарына даранып.) Уй жылы екен. (Орындарынан тапжылмай турып далран К,а- тира мен Сэщцгул. Ж амад Сэкенд1 пештщ тубшдег1 кер- пенщ уст1не отыррызады). Жамад. Неменеге мелшшп турсындар?! Адам кермеп пе едщдер?! Topri белмеге (К,атира эб1герлене бастайды. Сэнд1гул Kipin кетедь) Катира. K,a3ip... Сут жылыта дояйын? Сэкен. Сут... Агеев сут сурап едьау... Жамад. Тездет! (К,атира уйден шырып кетедь) Сэкен. Агай, егеу бар ма? (Колындары шынжырды кер- сетш.) Мына 6ip жерш егеп ж1берсек уз1лер едь Жамад. K,a3ip. Узем1з. (Пеш дуысынан балра мен шаппа тем1рд1 алады да, Сэкеннщ долындагы шынжырды тоске салып узе бастайды). Жинаддырап уста! Б1легщд1 урып алып журмешн?.. Сэкен. Адсадал, уста екеназ рой. Жамад. Ептеп, мундай да долонер!м бар. Сен де тегш жтт емессщ-ау осы. Кезщде от бар екен. Элгыер керш доя ма деп датты абыржыдым. (Шынжырды узедь) MiHe, дол-аярьщ бос, азатсыц, дарарым. Сэкен. Рахмет, ага! Сэнд1гул (Topri болменщ eciriHeH). Папа! Жамад. Не боп далды? Сэнд1гул. Сез1м бар... Жамад. Айта берсецпи. Сэщцгул. «К,онадтьщ» кезшше болмайды. Жамад. Уйге эрец Kipri3reH донарымызды ещц дайда гырамыз. - Сэщцгул. Bip-ад ауыз соз. (К,атира юредь) Жамад (Сэщцгулге). K,a3ip. Назымнын. кел!гш жолга дайындап келешн. (Шырып кетедь) К,атира (шынжырды Kopiri). К,арарым-ай, азап шеккен 109

жас екенсщ foi'j! Мына суыкта колыцды TeMip карып, осын- ша KacipeT керген, карагым-ай! Сэкен. Ештене етпейд1, шеше! (Bip сэт ойланып.) Рас... К,олга тускен бурщттей, ImiM катты пысып ед, Ецсемд1 басып ку камау Кеудемд1 катты кысып ед. (Катираныд берген сутш алып.) Рахмет, шеше! Менщ де шздей анам бар. Оздер де мей- iмдi жансыздар! 9cipece, аксакал... (Колын устап) Кол- дыц cinipi тарта бастады. Шынжырын алып тастаранга то- сыркап тур ма?! (Жамак T©pri белмеге етедЕ) Ж амак (Сэнд1гулге). Иэ, кызым. Неменеге буртиып журсщ? Сэнд1гул. Папа! Муньщызды калай тусшем1з?! Ж амак. Не дейсщ?! Сэщигул. Жадагы конактар осы туткынды 1здеп кет- Ti рой. Ж амак. Кайдары конактар?! Сэнд1гул. Олар муны 1здеп ауре болуда. Мен хабар берем. Ж амак (Сэщигулге тен т ). Не дейсщ?! Хабар?! Кызым, сен азрын болран екенсщ... Сэщцгул! Мама! (Катира ж уг!р т келедЕ) Катира. Не болды?! (Арашалап.) Кой деймш, кой! Ж амак. Баласыз етсем де — елт1рем! Катира. Не [стел\\ саран бул? (Сэнд1гулге.) Не icTen едщ? ' ‘j Ж амак. Ажалдан эред кутылран жанды кайтадан жау колына бер дейд! кызыд!.. Катира. Сэшм! Балам! Рас па?! (Сэкен T e p ri белмеге юредЕ) Сэкен. Кенлрвдздер! (Сэщигулге) Keuiip, карындасым! Аксакал, шздерге кептен-кеп рахмет! Мен унпн жанжал болмасын. Кетешн. Ж амак. Ж ок, карагым. (Сэнд1гулд1 керсетш.) Буран деген ашудыд шарасынан асып, тасыган кезше кез болдьщ. Кызымыздьщ карынранын адрармай да калыппыз. (Сэкен- ге). Сен юнэл! емессщ. Дем ал! (Сэщигул KHiMiHe умтылады.) Катира. Мына жет'х карадры тунде кайда барасыд? 110

Жамак. Уйден шыкпайсыц! Ал егер... Басывды шабам! (Жолын бвгейдь) Сэндшул. Kayim i туткынды куткарып, уйде жасырдыц- дар! Bapi6ip, олар Ka3ip кайтып оралады. Сонда... Жамак. Солай ма?! (Ашуга булырып.) Олай болса, жоктауыцды 6ip-aK асырайын! (Сэндшулге умтылады. Сэ- кен мен К,атира Жамакты токтатады. Назым юред1). Назым. Не болран?! Буларыцыз не?! Жамак,. Назыкеш! К,ыз емес карабет ecipinniH, кара- бет... К,атира. Бет1м-ау, элплер келш калмаса ип ед1?.. Бул не турыс?! Отагасы-ау, 6ip акылын тапсацшы. Мына ба­ наны?.. Сэкен. Уакасы жок, шеше. Азар болса, кайтадан тут- кынра алар. Жамак. Жок! Ол — болмайды! Назыкеш, атьщ тыста жегут тур. Назым. К©рд1м. Жамак. Ж ака мен эдеш жем салып келгем. (Сэкещц KepceTin.) (Мына жшггп ал да, тунделетш отырып уйще тарт! (Сэндшулге карап.) Курын да болуы мумюн... Сак бол! Бул ж ш г т барысымен кырандарра кездеспрсш — агац осылай эдешлеп сэлем айтты де Текенге. Назым. Жарайды, жаксы ара! Жамак. Ал, женелщдер, жолдарьщ болсын! (Сэкенге.) Егер енд1 кезжпесек, хош бол! 0м1рщде устаган жолыц- нан таймай 6ip беги бол! Берген батам осы! Сэкен. Ракмет, аксакал! Ажал аузынан айырып алды- цыз. BipaK, кара басымныц камын рана ойларан жан емес- шн... Жамак (Сэкенге «аржагын айтпа» дегендей, сезш бе- ип). Тез аттанбасацдар болмас. Журщдер, шырарып са- лаиын. (Сэндшулден баскасыныц 69pi шырып кетедь) it Сэндшул. Ах, м1не калай! Булар большевиктерд1 жак- таушы партизандар болып шыкты рой. (Терезеге жупрш) лап! Жаль! Жацарылар неге кенпкт1?! Барана солар отыр- ; лнда сезд1рсе рой. Туткын кутылып кететш болды... Надя- аын ушне курын ж1бертсе?! BipaK, оныц ушнщ кай туста •хеши бымеймш. 1зше туссе ше?! Тун карацгы рой. (Epci- л -карсылы жур1п.) Да! Эке-шешемнщ партизандар екенш галмей де калдым! (Терезеге ущлш.) КеттП Журш кегп!.. \\л Муриттар муны 1здеп, аязды даланы шарк урып [жур-ау... (Спектакльге арналран перде туЫр^едь)

Тан алдында Гекеннщ уйi. Тун ортасы. Сэкен мен Назым эдпмелесш отыр. Сэкеннщ алдында стол жаюлы тур. Стол устшде б\\л- те т ам . Назым элсш-элсш тыска кулак тосып, елецдеп кояды. Назым. Орайлы соз екен, кайным. Келешек урпактыд бакыты yrniH дегендерщ дурыс. (Ойланып.) Сонда осы сендер де жада патшалык курасындар ма? Сэкен. Жок. Bi3 мемлекет курамыз. Бупнде-сонау Ре- сейдщ орталыгында — жумысшы, шаруа мен солдат ек\\л- дершщ юндж уюмей — Совет курылды. Назым. Б1з де оныц шет жатасын естш жатырмыз той. Э л п , осында келш журетш кырандар сол жактарыцнан хат-хабарлар алып туратын коршедь Кызыл акты жецбей тыныштык орнамайды дейд1 олар. Актардыц ылады деге- нщ бастан асты. Кудайдыд халыкка жерден берген 6ip нэу- бей болды той. Оздерш ещи тез куртса екен. Кызылдар ысырып келе жатыр дейдь Осы рас па жок элде кур дурлд ric пе екен? Сэкен. Бьлмейм1з, туткында отырдык. BipaK, содгы кез- де осылардыц каркыны бэсецси бастады бшем. Атаман- ныц да аптыты басыдкы болды. Солар б1зден ropi ©здершщ халш ойлатан сиякты... Туткындар вагонын айдалата тас- тап кету1 де тажап емес. Назым. Кайным, кызыл жедсе патшамыз KiM болмак? Сэкен. Б1зде патша болмайды. Уюметй карапайым ха- лыктыд 03i баскарады. Буюл мэселеш улкен курылтай жиынында uieuiin отырамыз. Назым. Ал, сонда Ka3ipri айтып журген Ленин деген­ дерщ KiM? Сэкен. Ол патша емес. Ленин — жержуз1 езтгендерш жуандарта карсы куреске котерген дана адам. Ол — ец- бекш1 букараныд акылшысы, карата халыктыд карапа­ йым KoceMi той. (Пауза.) Назым (курсшш). Ж ада дэу1р1м1зде де езще уксап азап шегетш жандар болар ма екен?.. Сэкен. Адамды адамныд азаптауы — маскаралык! Оны унем1 куанта бшгешм1з абзал. Р е н ж т п , кайтыта душар ету оп-одай. ' Назым. Ka3ipriHi айтпаймын. Келешекте — ел калпына келш, тыныштык орнатандытын бшпм келедь Сэкен. Жедеше, Ленин бастатан коммунистерд1ц кура- тын котамында адамды корлап, азаптау деген болмайды. 112

Ецбекнл табыньщ еюмеН адам санасындагы ескш ктщ цалдырын тэрбие арцылы, большевиктж тэрбиенщ кунп- мен жояды. ЕНздщ ел — ец 1ргел1 елдердщ алды болады., Ол кезде цулыкгсумдыц, алдау-арбау, 6ipeyre 6ipey жала жабу дегенге жол бершмейдк Кус 1Ш1нде авду цандай та­ за болса, Ленин партиясыныц Myuieci де сондай болмац. Ол — ец эдьлетп, адамгерппл болады. Рас, цалпымызра келш, ecTi жиранта 6ipa3 жылдар етер... BipaK, Ty6i жер- шарында бейб1т eMip болса, большевиктер ойра алран улы icTepiH C63ci3 орындайды. Буран, сешщз, жецеше! (Пауза.) Назым. Б1здщ де журег1м1з (Нрдецеш сезед1 екен. Арац екеум!з эуел бастан-ак, акда цырындап, цызылды цолдаран жандармыз. 0ткен цыста 6ipa3 уацыт Омбыда цызыл ор- наранда, кэдушгщей серпшп цалып едж. Te3ipeK келсе екен 03i! Элгц б1здщ шал KemiKTi рой. Таба алмай жур-ау, cipa. Кайным, жантайып, кезщнщ шырымын алсацшы. Шаршадыц рой. Тыныц. Сэкен. Рахмет, жецеше! ¥йцым келмейдь (Домбыраны алып цуларын бурай бастайды.) 0зщ1з жата берщ1з. Назым. Шал келмей менщ де кез1м шкпес. Сэкен. Жецеше, осы уйде цараз-царындаш бар ма? Назым. Эбд1ренщ тубшде жатушы ед1 цараз сияцты б1рдецелер. (Эбд1реден царап, тауып береди) Сэкен. Бул дурыс болды. (Жазура ыцрайланып.) Дом- бырара кек1ректе... кеюректе... цайнаган кек оцдыра ма? (Сэкен жаза бастайды. ¥зац пауза— Сэкен жазып отыр. Назым да ундемейди Ол Сэкенге тацырцай царауда. Музыкада «Домбырара» эншщ алгашцы эуеш, сэлден соц толырымен 6ip шумары орындалып тынады.) Назым. К,айным, елец жазып отырраннан саумысыц? Сэкен. Иэ, жецеше. К,аз!р... (ойланып) куйд!рш, 6ip муздатып... (куб1рлейд1 де жазады.) Млне, цаз1р... Б1здщ халди.. элемге... элемге... айтшы... (Жазрандарын 6ip ца- рап шырып, Назымра.) К,арап отырранша еыншым болы- цыз. MiHe, унар ма екен, тыцдацызшы? Назым. Тыцдайын, цайным, тыцдайын. Энд1 жанымыз суйедк Сэкен (домбыраны шертш). Домбырам, куйлер доссын пернелер1ц! Таркатшы кеюректег! кектщ шерщ. Цабарын карыс жауып тунжырайды, Тунерш, Tyri шырып, дайратты ерщ.

Домбыра куйлегенде шыккан сарын, Квюректен эн салганда шыккан жалын. Куйд1рш, 6ip муздатып жан мен тэндь Элемге б1здщ халдщ айтшы бэрш. Назым. ©зщ энни екенсщ рой, данным?.. Тары да айтшы. Сэкен. Жецеше, оннп еместн. Тек кей сэтте, кешрек толран кек пен шер елец болып, журек кернеп, жанды тер- беп мазалайды. Кещлдег1 мундай куйд1 эн болмаса, жай сезбен айту циын, жецеше. MiHe, сол себепы осы 6ip эн ду- ниеге келдь (Сэкен домбырасын былай цойып, аласа стол устшдег1 б1лте шамныц жарырын кетерш, царазра ущле туседь Н а­ зым ундемей отырып, б1раздан кешн уйцыра кетедь) Сэкен (куб1рлеп). Ана!.. Акду... Анам... (Елецдеп.) Ке- лед1 муцлы дауыс цуларыма. Музыка. Сэкен жазып отыр, жазып отыр. Сахна 6ipTe- 6ipTe царацрылана бередц царацрылана бередЕ Пистолет прожектордыц жарырында стол басындары Сэкен цалги бастайды. Музыка кушейе туседЕ Сахна Tepi жарыцтанып, Сэкеннщ Tyci басталады. Кэктем. Тал туе. Айнала кек. К©л жарасы. Араш арасы. Алыстан тамылжыта салран эншц сарыны естьледЕ Хор- дыц орындауындары эншц эуеш сахнаны жацрыртады. Жеке эшшшц даусы хордыц осындай суйемелдеушде т\\пт\\ эсерл1 еспледЕ Жеке энни: Келед1 муцлы дауыс куларыма, Япырай, 6ip сорлы эйел жылады ма? Сарынып, элде цымбат 6ip адамын Кел цылып, кездщ жасын булады ма? Кел жарасына Сэкен келедЕ Ол табиратты тамашалап жур. Акду ушып етедЕ Жеке эншЕ Жоц! Эне, саццылдаран акку екен, Тапсырсам сэлем1мд1 айтар ма екен? Ей! Акку! Сэлем денл жолыкканда, Сарыарца сынсыз сулу б1здщ мекен. Сэкен акдудыц соцынан уз ак, царап турады. Жеке oHiui: Сол жакта естеи кетпес 6ip адам бар, Сорлы ана сарынганда ещреген зар. Keniperi каре айрылран кайгы дерттен, Емес ол жалран суйген опасыз жар. 114

Bip кезде Сэкенге кария анасы келедк Анасы Сэкещи кушактап, мандайынан суйедк Eieeyi эндлмелесш, аргы жа- рага карайды. Жеке эншк Уа, дуние-ай, канат 6iiin, кус боп ушсам, Сатынран сол байгусты барып кушсам, Шипа боп жаракатты журег1не, Кушактап кеюрепме. басып кыссам! - ■ -s Акку кайта ушып отедг Сэкен мсн анасы аккудыц со- цынан кетедь Музыка мен хор тынады. Сахна Topi сонедь Терезе кагылады. Токеншц yfiiniH imi жарыктанады. Шошып оянран На- зым мен столдан басын KOTepin алран Сэкен. Назым. Бул юм? Тыстан дауыс. Bi3 рой. А ш есжтй Назым (eciKTi ашып.) Аман-есен келдшдер ме, эйтеу1р? (Токен, Угар тары уш-терт партизандар к1ред1). Токен. Келдж кой. (Сэкенд1 Угарра KopceTin.) Мше, тунделетш журген конарымыз осы. Туткыннан кашканы болмаса, Teri алаш шыгар деймш. Угар. Алаш? Жою керек! Коне, ж 1гтм !.. (Сэкенд1 та- нып). Ей, мынау... мынау... ез1м1здщ Сэдуакас — Сэкен рой. (Кушарын жая.) 0з1мнщ сункарым рой! Сэкен. Угар! Мукатай! Досым! (Екеу! кушактасады, уйдеплер ац-тац). Угар. Жаркыным-ау, жел айдаран кацбактай кайдан журсщ?! Сэкен. Осы мацда екенпш ed in , эдеш 1здеп келд1м езщдк Угар. Дисынсыз оыржке нанбаймын. (Токенге) Дашан- ры какиып турам?! - Токен. Kemip, Угар, карарым, Kemip! (Угардьщ астына орындык кояды. Угар отырады.) Сэкен. Озщ... Йемене? Бюрократ болганнан саумысьщ? Угар. Жок. Эз1р партизанбыз гой. Сэкен. Болашакта болуым да мумкш дегенщ бе? Угар. Неге? Кудай бюрократтыкдан сактасын! Больше- викп1з гой. Сэкен. Э, солай ма?! Мен ендеше, сенщ мына Kicire тым ектем сеилеуще Караганда, б1здщ Угар атаман болтан ба деп опласам. Угар. Сэкен, осындай 6ip орынсыз калжыцыц бар... Да- 3iРr'i жагдайдьщ ©3i катан тэртштшкке, ептеп буйыра сой- 8*

леуге мэжбур етед1 емес пе?.. CoFbic 6iTiciMeH мунын. 6api умытылады. Иэ, К,аравткел жак калай? Актардан тазарды ма? Бэршен бурын соны айтсандиы? Сэкен. Ka3ip ол жакта не боп жатканы белпс1з. Тут- кынра алынранымызра торыз ай болды. Содан босанып отырраным осы. К,алран жайды жата-жастана ecTipcin. Ал енд1 сен маган мынаны айт: партизандарын кеп пе? Угар. Оны кайтесщ? Сэкен. Bip тыгыз шаруа бар едь Угар. Keinip, Сэкен! Bi3 каз1р ©те 6ip жауапты icii орындауга аттанып барамыз. «Кызыл кырандардыц» бас штабынан осы мацда атаман Каменковтыц «ажал вагон- дары» тур деп хабарлады. Сондагы туткындарды босату керек деген буйрык алдым. Сондыктан... Сен, эрине, рен- ж!ме, эуел1 соларды босатайык. Сонан кешн — жер тубше бар десен де дайынмын. Келютж пе? Сэкен (кулш). Келютж! Егер сол босаткалы [злей келе жаткан туткындарынныц 6ipi мен болсам кайтер едщ? Угар. Шын айтасыц ба, Сэкен? 'Сэкен. Рас. Угар. Калган достарыц кайда? Сэкен. 0 з in айткан вагонда. Угар. Ж ур, ендеше, алып жур. Енд1 eui6ip аялдауга болмайды. Баста б\\зл'\\, Сэкен! Сэкен. Макул! (Уй иелерше бурылып.) Ал ендк Нздер- ге... (Назымга) 9cipece, ci3re, жецеше, коп-кеп рахмет! Назым. Кайда журсец де аман бол, кайным! Ызл\\ де есщнен шыгармагайсьщ?! Сэкен. Жаксылыктарыцызды ©ле-елгенше умытпаспын! Tipi журсем ©3iM ©TepMiH, ал ажал келсе амал жок! (Те- кеннщ колын алып). Сау болыцыз, Теке! Текен. Бакытты бол, бауырым! Назым. Рахмет, кайным! Жолдарьщ болсын! (Терезе- Hin пердесш ашады.) Тац да кылац 6epin калган екен гой. ч, Сэкен. Иэ! (Пауза.) Кептен 6epri даламда аткызган азат тацым осы! (Музыка,) Назым. Кайырлы болсын, кайным! Угар. Баста, Сэкен! Тартындар, ж1пттер! Кун шыкканда Кун кетершген мезпл. Жамакгыц уйiHiH. алды. Онан 9pipeK 6ip-eKi уйдщ тебе-бурыштары к©ршедк Катира шы- гады. 116

Катира. Timi тшдест1рмейдь ©зш туш бойы урган-ау деймш. Kemeri ушмнен ас шкен жандар, кас пен коздщ арасында жау болып шыкты. Элп б1зд!н карабеттщ гашы- рынын, 03i де мен1 таныгысы келмейдк Сырт айналады. Е, заман! «Юмнщ алыс-жакынын ic тускенде бшерсщ» деген осы-ay. Б1здщ бетпак тан, атысымен кетемш деп едь Эл1 уйде жур-ау деймш. Катира уйге юредь Сэкен келедк Ол уйге Kipyre бет алады. Кшмш журе кшнш, Сэндшул шыгады. Bip колында чемоданы бар. Сэндшул (уйге бурылып). Бэрше ©здерщ юнэлющдер! Неге туткынды жасырасьщдар?! Ka3ipri жагдайга em6ip тусшбейсщдер, тусшгшерщ де келмейдк (Сэкен Сэндшулге карсы келедк) Сэкен. Карындас! Тым асыгыс коршешз. Сэндшул. Ci3?! Ci3... Ар-рестант! Жасырынарга жер таппай кайта оралдьщыз ба? Сэкен (жан-жагына каранып). Иэ, карындас. Енд! 6i3- ге барар жер жок,. Аксакал кайда? Сэндшул. Кайдагы аксакал?! Сэкен. Осы уйдщ иеск Сэндшул. Папам ба? Сэкен. Иэ, экендз!.. Сэндшул. Ci3Ai жасырганы ушш оны туткынга алды. Б1зд1н, семьяга ci3 ipTKi салдьщыз. (Асыгыс Мурит шыгады.) Мурит. Сэшм! Дайынбысыц? (Сэкенд1 K©pin.) Мынау... Мынау кашкын... арестант кой. Бул кайдан жур ед1?! Ко- тер колыдды! (наганын суыра беред1). Сэкен (наганын кезеп). Кеш калдыц! (Мурит колын ко- тередп) Мырза, мен енд1 кашкын арестант емеспш. Кек алушы арестантпын. (Сэкен Муритты атады. Ол кулайды. Сэндшул шыцгы- рады. Уйден Катира жупрш шыгады.) Катира. Не болды?! KiM атты?! Атылган кiм?! Сэкен (наганын калтасына салып). Есеншз бе, шешей. Аткан мен. Душпанымнан кепмд! алдым. Сэнд1гул. Кашшер! Кашкын! Арестант! (Сэндшул Му- ритка умтыла береди) Сэкен. Карындас! Орыныцыздан козгалмацыз. Ескерте- мш. (Сэндшул токтап калады.) Катира (Сэкенге). Карагым-ау, неге кайттыц?! Енд1 ка- sip ceiii де устайды гой. 117

Сэкен. Аксакал кайда? Катира. 1 уткында. Кеше ездерщ кеышмен алып кеткен. Ж ака барып кайттым. Жолыктырмайды. Сэнд1гул (Сэкенге). Бэрше ктэл'г сенсщ! Папам сен уипн туткындалды! Катира. Сейлеме, карабет! Туран экендл жаура устап берген езщсщ! Сэкен. Солай ма едд шеше? (Сэщигулге) «Алашка» ар- уятын саткан азрын екеншз рой. С1зд1 де туткындау керек екен... Катира. Осы карабегп туткындаймын деп журш, езщ усталып калып журме, карарым! Буран Ka3ip элг1 эписер- лер1 келу1 мумкш. Сэкен. Корыкпадыз, шеше. Ендл сол офицерлердщ тут- кын болатын кезеги Вагондары достарымды босатамыз. Аксакал да босанады. Ал мен кегпм. (Сэнд1гулд1 керсе- Tin) Шеше, мынаран ие больщыз. Bi3 Ka3 ip кайтып ора- ламыз. (Сэкен кетедь) Сэщцгул. Солай ма?! Мынау партизандарды ертшэкел- ген екен рой. Е нд! не iciey керек?! Не icTey керек!? Bopi6ip, мунан былай маран дурыс ©Mip жок. (Муриттыц наганын алады). Ашылран бет ашылды. Тегьлген аброй тегшдк Мен де ещи жастырымды ала жатайын! (Сэнд1гул Сэкеннщ соцынан умтылады. Катира оньщ жолын бегейди) Катира. Токта! Кайда барасыд?! Сэщцгул. ©лЛремш! Ол менщ, мына б1здщ бакытты ©MipiMi3Hi бузушылардыд басшысы! Б1здщ де арманы- мыз бар... Катира. «Bi3iд» юм?! Сэщигул. Bi3... Bi3 — мына мен, жадарыныд колынан каза болтан анау Мурит сиякты казактыд бшмдьперП Катира. Кур бшмдерщд1 кайтешн?! Зердед карад ка- лыпты, зердед... Сэщигул. Жетедд мама! Шыдамныд да nieri бар. (Кете береди) Катира. Тыддамадыд рой!.. (Пауза). Ендеше, сен менщ балам емессщ! Ларнат атсын, ларнат аткыр! (Катира кызына умтылады. Сэнд1гул шешесш итерш ж1берш, кетпек болады. Катира Сэщцгулдщ етегше жабы- сады.) Сэщщгул. Ж1бер, мама! 118

Катира. Ждбермеймш! Акылта кел! Акымак, болма! Ж*бермеймш, Kici елНруге! Сэндшул (катуланып). Енд1 жеттП Турма жолымда! Эйтпесе... (Сэндшул К,атираг-а наган кезенедь) Катира. Туган анаца мылтык, кезендщ бе?! Албасты! (Катира Сэндшулдщ жапянан тартып-тартып ж!беред{. Наган атылады. Катира Нзерлеп отыра кетедО. Сэндшул (тындырып). Ма-ма! (Наган колынан туст кетедь) Катира. Кеш бквдм... кеш б1лд1м, шгген шыкдан шубар жылан! (Катира тэлНректеп барып кайга турады). Сэндшул. Мама! Прости, мама! Keinip, мама! (Сэндшул Катираны суйемек болады. Катира Сэндшул- д} итерш ж1беред1). Катира. Жакындама, карабет! Кдргыс атсын ceHi! (Китира кулайды. Сахна осы кезде 6ip сэт куцпрттенш, алыстан хордьщ зарлы даусы келедь Музыкада «Акдуга» эншщ сарыны есНлед1). Хор: * Келед! мудлы дауыс куларыма! Япырмай, 6ip сорлы эйел жылады ма?! Сэндшул. Не 1стед1м мен?! Мен не штед1м?! (Муригка тенед1) Мурит! Муритка! Тур, турегел! Мен аыамды атып ол'прд1м! Мше кайда, нагыз героизм! (Сыкылыкдап куле- дь) Ал сендер кайдагы 6ip Жанна д”Аркты макдайсыцдар! (К1лт катуланып). Мен сендерд1 жещстерге жетюзем! Полк! Мырзалар! Офицерлер! Алга! Алга! (Артына жалтак-жалтак, карангаи Медведев шыгады.) Сэндшул. Монархия унпн! Патшамыз унпн! Алга! Ура! (Кете бередь) Медведев. Саня! Саня! Ci3re не болтан?! Сэндшул. А! Большевик! (Медведевке умтылады.) 0л- тiрем! Куртам! Медведев (шепнш). Саня! Ci3re не болтан?! Сэндшул. Жасасын монархия! Курт коммунистердП (Медведевтщ жагасынан алады. Тыста дуркш-дуркш атылган мылтык, дауыстары естш п, 6ipTe-6ipTe сахнага жакындап келедь) Медведев (Сэндшулдщ козше карап). Жынданган екен гой. (Нтер1п ж1бередь) Психопатка! (мырс етш). Далалык, монархистка! (Медведев баспалап кете бередь Колында мылтьтгы бар Байжума шыгады.) 119

Байжума. Жана осылай карай бурылган жок па?! Ты- марымды тауып берсе болды, тшспес ед1м. (Байжума жан-жавына каранып 1лгер1 журе бергенде окка ушады. Сэшигул селк eTin, Медведевке карай ыгыса- ды. Енд1 Ж амак кершедк Медведев Сэнд1гулд1 калкан етедь Сэндп'улдщ K©3i алактап, селюлдей бастайды. 9p6ip мылтык, даусы шыккан сайын селк етш, бута бередь) Ж амак. К,ап! Кызымды атып аламын-ау! (Жамак тасадан мылтыгын кезешп, ацдып турады.) Медведев (наганына карап). EKi-ак ок калды. (Сэндь гулге). Тыныш тур, монархистка! (Медведев Жамакты атады). Ж амак (иыfын устай алып). Сызып ©TTi! Кой, болмас... (Осы кезде Медведевтщ ту сыртынан Сэкен мен Угар бастаган араларында Матченко, Кондрашина, Абдолла, тагы баска туткындар мен партизандар шыгады. Олар Медведев пен Сэщигулд1 туткындайды.) Медведев (Сэкеннщ алдында т!зерлеп). Аяцдар! Менде ездерщдей адаммын гой... Сэкен. Колдарыцда кару, жандарьщда карауыл барда гана батыр екенсщдер гой. (Партизандарга.) Кол-аягын байлап, атка оцгерщдер. Партизан штабында асыкпай сойлесерм1з. (Партизандардьщ 6ipi Медведева алып кетедг) Угар (Сэндшулд1 керсетш). Мына перщ юм? Ж амак. Бул... бул... менщ кызым! (Катираныц басын суйеп.) Мынау оныц анасы едк.. (Кайгылы музыка.) Сэкен. Шешей окка ушыпты! (Сэкен Катираныц алдыцда Нзерлейдк Bopi бас кшм- дерш алады. Пауза. Музыка. Сэндшул 6ip жерден коз айырмай, теарейе карайды). Кондрашина (Сэщигулге карап). Мына бойжеткен сыркат па? Калай? Матченко. Рас. Елена Петровна, козше карацызшы. Угар. Мынау жынданган жан гой. Ж амак. Eci ауыскан шыгар... Сэкен (партизандарга). Бул Kicini жылы кшнд1рш ша- нага отыргызыцдар. (Тагы 6ip партизан Сэндуплд! алып кетедО. Абдолла (сахна тукшршдеп Байжуманы байкап). Ti­ pi! Байжекец Tipi! (Bopi жалт бурылады. Ym-терт партизан Байжуманы котерш, ортага экeлeдi).

Кондрашина (Байжуманыц омырауын агытып). Ауыр жараланыпты! (Квзше жас алады). Сэкен. Байжеке! Абдолла. Байжекем! (Сэлден кешн Байжума кезш ашып, айналасындагы- ларра кул1мшрейдк Кондрашина OFan кутыдан су жуткы- зады). Байжума (демш эрец алый). Сэкен! Мынау сенщ оле- цщ... (койнынан кан болып, тесшген кагазды алады.) Еп- теп кан болды. Ештеце етпес... (Достарына жаралай ка­ рал.) Сэкенжанныц айтканы келдк Зарыра куткен тацы- мыз атып, кун де шыкты. Достарым! Бауырларым! Ерей- менд1 де естерщнен шырармацдар! Жол тускенде барып журщдер! Дурай-дурай сэлем децдер ондары елге! MeHi су- рарандарра «Байжума ажалдан кутылып, азаттыкда елд!» децдер. Хош! (Байжума енд1 ундемейдк Музыка.) Сэкен. Хош бол, аяулы арамыз! Хош бол, кад!рл1 кар- тымыз! Топырарыц торка болсын! (Байжума мен Катираныц тэнш катар жаткызады.) Угар. Бул юсшердщ тэнш шанага салындар! Штаб жа- нындагы партизандар зиратына жерлейм!з. (Партизандар Байжума мен Катираныц тэнш алып кетедк) Сэкен (Жамакка). Аксакал, 6i36eH 6ipre болыцыз! Ен- j\\l ci3 мешц экемшз, мен аздщ балацызбын! Туран елд1 жаудан тазартып, бейбгг ецбекке оралганша, ем1рдщ тар жол, тайгак кешу1н 6ipre етелш. Жамак (басын котер1п). Б1з соцыцдамыз. Бастай бер, Сэкенжан. (Музыка) Ш ы м ы л д ы к.

КУЗДЕ KYH КУРК1РЕМЕИД1 Куздщ парасуыры эз!р басталмаган. Жер астыйан шар- шап шынтык. Бугш б1ртурлi, денем ауырлап, ецсем ке- тертпейдь Эй, Рахымжан, берi кел,— дед1 брирадир. Мен жу- мыс кшм1мд! шенлп, моншара Kipyre бетгеген ед1м. Брига­ дир шанырран сон жанына жанындадым. Казактан repi налманка унсас, бет иiшiнi жалпантау келген rnerip коз бригадир1м1з Keirri корген анылды адам болатын. Мен жалацаш турмын. Колымда ауырлыгы 6ip пут су с щ т 6iTKeH арат телек. Бригадир щенлнт жатыр. — Сен екшщл кенил екешндд бьпемющ?— деп сурады ол менен. — Бьлмеймш,— дед1м. Шыным, 03iMe тапсырылган жумысты уныпты атнарра- ным болмаса, таи осы сотке дешн 0з!мнщ екшнд! екешмд1 бымегешм хап. Табан астында екшщц бола налраныма тацмын. Бригадир тары т1л патты. — Олай болса, кешеден 6epi сен екшндшер натарында- сыц...— дед1 де ол маран бажырая парады. Мунысын imTefi унатпадым. — Жансы. Енд1 жуына беретик пе? — Жуынранда, саран неге айтып турранымды сездщ бе?— даусында 6ip з\\л барын ацрардым. — Сезген сек1лд1мш,— дед!м. Бригадирге бул жауабым унамады бьлем. Маран нырын иабарымен 6ip парады да im кшмшщ бауын шеше бастады. — Есщде болсын, екшндшер патарына посылдын, енд! есерл1кт1 ной,— дед! бригадир. — Ж ансы,— дед1м мен. — Жогары жаптан уятты адамдар келетш коршедь Осы кундер! козге шыппан суйелдей болып жур ме? — Жарайды,— дед1м. — Байиап жур. Кеше Крейд1 балтамен шауып ©лыре жаздапсыц. — Клм айтты? — ©3i айтты. — 03i айтса, дурыс...— дед1м. Жалтаруга болмады. Крейшахта бастыры. HeciH жасырайын, кеше кунд1з оган балта ала умтылганым рас. ...Жылдан асты, жер уйд! паналаймыз. Эйел1м сонда 122

босанды. Тебесш тал-шшкпен жауып, устш топыракден бастырдык. Осы жер кепеде б1зден баска тары 6ip семья турады. Корпим Кали — шахтада кайлашы. Оньщ жары Нэзипаныц да K©ci6i 6eciKTeri б1здщ бала. Эйел1ммен eKeyi корнплерден ecTin-сезген, кошеден керген-бюгендерш ©сек eiin, шуцюлдесу кэабше енднещи тоселш келедь Бул да кэд1мг1дей адам бола бастарандарыньщ белпш деп ку- лicin коямыз. Кали екеум1з ©зара. Ырц\\ айтып 6ipre кету эцпмеге шебер адамныц ©дет! емес шырар. Элп Крейд1 неге шауып тастай жаздараныма оралайык. Мен жер астында TipeymiMiH. Балтам ©TKip. Еременко деген украин досым бар. Сол екеум1з KOMipi шабылган жерге Tipey койып, кешн забой ауысканда элп преулерд! шауып, лаваны отыргызып кетем!з. Жумыс каушти Осы- дан уш ай 'бурый Еременко MepTirin кала жаздады. Жер устшен Tipeyre ж!беретш агаштары жвдшке, K©6i сынык болып келедй Креймен керюдесу мына 6ip окигадан басталды. Шахтадан шыгып, уй1м1зге кайтканда он жагымызда салынып жаткан ею жаца уйд1 K©pin жургешм1зге коп болды. Сол уйдщ кабыргасы котершп, шацырагы ецселен- ген сайын жер астына дурыс борене тусуд1 койды. Bip KyHi кешке eKi-уш жумысшы жиналып, эдеш барып бюдж, KiMre салынып жаткан уп екен деп, 6ipeyi Крейдщ ©3iHe, еюнипсш орынбасары иеленштп Тузу Tipey, балгын боренслер урилin жатыр. Кунше ею мезпл келш, уйдщ са- лыну 'барысын ©з к©з)*мен Kepin кету бастыктыц эдеп дей- Д1 курылыстны прораб. Ауыз жиганша болтан жок, Крей- ДЩ ©3i де квршдк Ce3in турмыз, оган 6i3Aiii бул арада жургешм!з унамады. Bipan,, ку гой. Колпрсш, куле келдь Бурын*б1зге HeriMeH гана амандасатын Крей эркайсымыз- дыц колымызды алып сэлемдесть Жанымыздагылар бас­ тыктыц бул ылтифатына елж!рей калды. Жарастык кезде- судщ шыркын бузган мен болдым. — Жолдас Крей, ci3 бiлeciз бе?— дед1м туткиылдан. — Heni?— деп маган жалт караган Крейдщ пюрейген кою касыныц арасы косылып, ашыла бастады. — Забойды Tipeyre ылги ж щ ш ке боренелер кeлeдi,— Дед1м де уй мацына ушлген агашка коз тастадым. Крей- Д!н ©Hi бузылып сала бердь Байкап турмын, ©3iH куштей кул1мдеп, кощл-кушн сезд!рмеуге ойысты: — Муны аныктау керек екен. Егер жалган болса, бай­ ка? Крейдщ жузш ызбар жайлап, коздер! шатынап кеттп 123

~ Тендер ылги жиналып алып, арак-сыра inieAi дейдк Каир де урттап журген жоксыцдар ма? Топтануларын уна- майды, дед1 де бастык iuiiHeH «сендер сеюлд1 iiiiKiiHTep- мен сейлест турран мен де акымакпын» дегендей, аярын алшац басып, уйдщ арры бетше кеттк Касымдарылар меш кшэлай бастады. — ©3i 03 болып, бастыктыц жылы шырай б1лд1ргеш осы едк Сен дары, anreyip, тыныш турмайсыц? Шахташы- лын муныц? TipeymiAiH...— кекей сейлеуге келгенде алды- на жан салмайтын Муратбек шешенси женелдк — Кызыл тьлмен сайраранша, шахта намысын ойла- сацшы. Жарайды, Крейге сен-ак, жарамсактан. Мен жу- мыстын камын, сенщ TipniiAiriinu ойлаймын,— дед1м. — П а, mipniH. Менщ калымды ойларышын мынаньщ. — Сен меш кекеткенщмен ештеце енд1ре алмайсьщ. Есщде ме, ана жолы Еременко MepTire жаздады рой. KiM ктэл\\? 03i ме? Айтсацшы, кэне? Э, ундемейшц? TipeyAin mipiKTiri. Дурыс беренелер кайда жатыр? Керген жоксын, ба? Шахтаныц арашы емей, Крей экесшщ орманынан* кес- Tipin экелд! дейм1сщ?— дед1м. Менщ даусым тым ©ктем шырып кетсе керек. Кешедегшер кш рш , кейб1реулер1 6i3- дщ мацымызга токдай бастапты. Кали KepmiM ара тустк Элг1 жерден кете бере артыма карадым. Желке тусым- нан 6ipey Tecipefdn туррандай ce3iHin ед1м. Ойларанымдай, быпеген уйдщ ущрейген терезесшен б!зден кез алмай ка­ рай калган Крейд1 кврд!м. Typi суеты, ызрар шашады... Шахта бастыгымен кездеекеннен кей1н 6ip аптадай уа- кыт ©TTi. Уйде едж. Азын-аулак нэрселер!м1зд1 жинасты- рып, карып-сшкуге KipicTiK. Эйел1м тосеш пт кагайын деп, Tepi-TenmiK, кшздерд1 котердк Еден1м1з как айрылыпты. Ол кезде еденде такдай болмайтын. Ж алац жердщ уст1н сы- лап, TericTefrriH. Ки1з, текемет, Tepi-TenmiK тосейтшб1з. Жер едешм!з шатынап, ырсиып жатыр. Узындыры eKi метрдей, KecipTKe кескшдес жарыкшак пайда болыпты. Пеш туб!нде 6eciK тур. Онда белеул\\ алты айлык нэ- pecTeMi3 уйыктап жатыр. Эйел1м eKeyMi3re 6eciKTeri бала- мызды осы жарыкшак — апан жутып алатындай коршдь Дереу 6eciKTi алып, eciK жакка койдык. ToceHim тосел- медь Кепке дейш калшиып карап калдык. Элг! жарык­ шак апан коз алдымызда улгайып жыланша жылжып, ка- быррара умтыла тускендей коршдк KepmiM Кали келдк Ол да не айтарын бшмей мелшшп тур. Bip мезетте 6eciKTeri балам оянды. Жылап оянды. Селк егпм. Эйел4м мен кор­ пим маран карайды. Менен жэрдем кутедь Шыдай алма- 124

дым. Уйден атып шыктым. Шахтага карай жупрд1м. Кецсе- ге к1рд1м. Крейдщ кабинетшщ eciriH кактым. «Kip» гуж еткен дауыс естктдк KipAiM. Бастык басын да кетерген жок. «Адам келдгау, ит келдьау» дейт!н емес. Мен eHTirin турмын. Крей кабарыныц астымен карап, тамарын кенедь И л катар емес. Свзд1 ©3iM бастадым. Уйдщ жайын айтып келе жатыр ед1м, Крей колын 6ip-aK сермедк — Б1лем1з сенщ кулкыныцды!— дедь — Сенбесещз ушме журш к©рщ!*з?— дед1м. — Сендердщ уйлерпш аралаудан баска шаруа калмап па маран?!— деп ызбарланран Крейдщ K©3i Kipinin Kerri. Ka3 ipri турпаты жон жунш тшрейтш алран сарыала мы- сык тэр1здк Ашу кернеген мен оны сыбап алдым. О л да есесш ж1берген жок. TnicTi орынра айтып, тап жауы ретш- де менщ K©3iMAi куртатынын айтты. — Кыбырларан кандаланы сырудан оцайсыц сен ма­ ран!— дедь — Солай ма?! Мен саран кандала екенмш рой!.. Сен тырнарьщмен сыкканша, мен де оз Tipru^iriMAi icTen ка- лайын!— деп Крейдщ кабинетшен атып шыктым. K©3iM канталап кетть Жер тецселш туррандай кершдк Мехцехтыц алдына калай жеткешмд1 бшмеймш. Ша- рык тасты айналдырып, балталарын кайрасып отырран eKi-уш ж 1ггт к©рд1м. Солардьщ 6ipiHin балтасын ала сал- дым да кецсеге кайта умтылдым. Кабинетке юргешмде ту- шмнщ бузылраны соншалык болса керек, Крей шыцрырып ж1бердк Балтаныц сабын узындау устап столра жацын- дадым. — Шырарма унщдП— дед!м. Крей калш-калш етедк Дыбыстаура мурша жок. — Кайсысымыз кандаламыз! Кэне, айтсацшы?!— деп зеюре тонд1м. 0щ куп-ку, орындырынан Tycin, бура бердк — Будан былай да жумысшыны корласац, басыцды шауып елт!ремш!— дед1м. Даусым ©3iMe де нык, салмакты ееплдк Кабинеттен шырып кегпм. Уйге келд!м. Еш жанмен с©йлесюм келмейдк 1пл’м алай-тулей. Тамак та батпайды. Крей екеум1здщ KepiciMi3- ДЩ соды немен тынар екен? Ойлайтыным осы. Тыста б1реулердщ дыбысы есттдк MeHi туткындаура келе жаткан адамдар ма деп секем алып жатырмын. Не де оолса, тэуекелге бел будым. Басымды кетермеймш. Алак©- лецкеде, пеш алдында суйеул1 турран басы сынык мукыл балтаныц жуз1 арарацдайды. MeHi туткындаушылар эри- 125

не кару-жарактарын камдап келедк Оны бьлемш. Сынык балтамен не 6iTipynii ед1м, oiiTeyip далбаеа рой. Сыкыр етт ecin ашылды. EpiKci3 басымды кетерд1м. KepmmepiM екен. Yfi-iuii кулакка урран танадай едь Олар ад-тад. Кунде кешке карай мен жаман домбырамды дыд- гырлатып, бала-шагам кулагыныд курышын кандырып, езт ш е куйлеп отыратынмын. Домбыра устаура шабытым болмаса, пеш касында насыбай угуге кам жасап, караран жарып, кулш yKKimKe салумен эуре болушы ец\\м. Бугш муньщ 6ipi жок. Y й-iшi тым-тырыс. Квш’л-кушм- Л\\ тусшген корш1лер1м де менщ мазамды алмалык деген- дей, аяктарын еппен басады. Кун батты. Жумыска бару-бармауымныд женш таппай, дардарып тары б!раз жаттым. Балам рана ара-тура дауыс 6epin, уйде эл1 де Tipm^iK барын б!лд1р!п кояды. Бебек даусы уйдег1 баска дыбыстарра да кулак Typri3- дЕ Eni бурышта ею сарат журш тур. Б1з жактары коды- раулы сараттыд тыкылы соншалык сешмдЕ так-тук етш, ер адамныц адымды журшш еске салады. Калилардыд ыдыс-аяк коятын серелершдег1 сарат шщюлдеп, элг\\ 6ip шэдк-шэдк eTin, есщд1 алатын берекешз эйелдердщ даусы- да тым уксас екен. Кали жумыс кшмш буып колтырына кысты да, кайла- сын алды. Мен 03ip козралар емесшн. — Раха, жумыска бармайсыз ба?— дед1 маран уяла караран KoprniM. Калидыд жай рана айткан осы 6ip ауыз ce3 i менщ басымда уяларан астан-кестен ойларды cepnin, едэу1р сешлтш тастады. Шыдай алмадым, жумыска жина- лып жатырмын. Балтамды ала бергенде тары да Крей eci- ме тустЕ Егер ол шахтара туЫрмей, кей1н кайтарып ж!бер- се не ктеймш? Буюл жумыскерлердщ алдында абырой тегу ушш ол кандай да болсын зулымдыкка барады. Онан 6opiH кутуге болады. Егер жумыска жгбермесе, шахтерлер- дщ алдында бар болтан окираны айтамын да, терелпт кепшшктен сураймын. Белдл бекем буып, шахтара келд1м. Крей кершбейдЕ Жумысымызды дардысынша icTen шыктык. ...Сонан KeftiHri бригадирдщ айтып турраны мынау. «Ек- niHAiciH» дейдЕ Тук тусшсем буйырмасын. «Крейге балта ала умтылыпсыд. Ендл ол есерл1г1нд1 кой» дейд1 бригади- piMi3. Крешм1здщ юлт езгергенше тадмын. Кандалаша сыга салатын адамын екшнд1 атандырып калайша Tipi жу- ред! бул бастык? Ыд-жыд баста быжынап, каптап ке^ткен сурактарда сан жок. Есщ шырып, езщнен езщ- пушэйман 126

болады екенсщ. Бригадирдщ алдында не айтарымды б!л- мей, тырдай жалацаш турып калганымныд ce6e6i де осы едь *** Тац енд1 рана саз 6epin, карадгылык пердесшщ шеы батыска карай туртген шак. Bi3 моншадан шыктык. Бригадирдщ c©3i катты ойлан- дырып келеди [ним алай-тулей, тутш каптагандай. К,а- рымда балта, колтыгымда жумыс кшм!*м. Катар келе жат- кан К,алида ун жок. Ол да вз1мен-©зи Шахта ауласынан шыга бастыктарга салынып жаткан уймен катарласа бердж. EciK-терезеа жок, уд1рейген иешз баспана да маган тунжырай карап, кабагын туйген Крейд1 еске тушреди Бэршен де MeHi аяк астынан екшщи болып шыга келгешм мазалайды. Осы екшндшктщ астары 6ip •улымдыкпен 6iTnece жарар едь Крей кырына алган адам- ды куртпай коймайды дейтш байыргы шахтерлер. Айла- сы болып журмесш. Сак болтан жон. Ойлап келемш. Ка- дам баскан сайын аркамдагы кершбейтш жук ауырлай ту- седь Бугш-ертед аялдайын, егер б1рдеде сезЬте бастаса-ак, эйел1м мен баламды алып, кайтадан Секшрай тартамын. Кешеп киын кезедде жанымызды алып калган мекен тагы да паналатар. Крейлер жумысшыларга неге emiriri барады? вздершщ айтканы гана жон, езгеш тыддагылары келмейдк «©3 i би, 03i кожа болгысы келедк Bi3 аузын буган ©г1зше журе Оерсек, жандарына жагар едьау. Kerneri Муратбектердщ маган кешгеш де TeriH емес. Соларга усап «айтканына ко- !Йп, айдауында журетш» жумысшы-сымактарды Крейлер жаксы к©редк Жарамсактык Муратбектердщ eKiHmi ма- мандыгы. Бастык алдында колпрси, жагы мен тш не суй- >Tie сарнайды, кара жумыска, нактылы icne келгенде еш- ©ip ыдгай-еб! жок куйрек жандар. Жумыскерлер бас ко- ?ып, шахтадагы Keftdip жарамсыз кылыктарды айта бас- гаса, Муратбектер оздершен ©здер1 куыстанып, 6ip орында итыра алмаи копаддап калады. Ocipece, мундайлардыд лак-жулак ету-ак унамайды. Кеше б!зд1д уйде 6ipa3 жтытер бас косып, арак читок десед болтаны, Муратбектеп «KiM-KiM болдыддар?» де- ген суракты куте бер. Буралкы нт ургешмен жагады Hecine деген гой. 127

Ал ещи мына кершм К,али жумысынан езгет б1лмей- т1н, жер астында кайласымен, былайгы уакытты катыны- мен втюзетш, yncMi уйкылы-ояу журетш, мец-зец ж1пт. Оным он сакта. Тан, салкыны бусантан денеш муздатып, ттркещ ирпш келедк Кадам баскан сайын кощл кусы да канат самтап, келер куннщ кудшнен тез айытута аеык. «ЕкпшдЬ деп емеушретш, капыда кармак тастау тэсшне оныскан сек1лд1 бул Крей. Иэ, егер бастыктын, арам пи- тылы icKe асып, мен абактыта туссем, семьямныц хал\\ не болмак? Эйел1м Tipi жecip атанады. MyMKiH баска 6ipeyre косылып, OMip cypin те кете барар. Бэршен баламньщ Tipi жeтiмдiгi катты батар кабыртама. Tipi жeтiмдiгiнeн бурын менщ сотталтаным отан ©м!рлж кесел, кедерп болады той. Кайда журсе де баламды «сенщ экец сотталтан. Сенщ ©м1рбаяныц таза емес» деген шайпу создер ешкашан айык- пайтын журек шаншуындай KOKiperiHe дерт болып када- лады да жYpeдi. Аркамды ызгар кысып: ттркенш кегпм. 0лгi ойларымнан шын шоши бастадым. Егер анау-мынау болып кеткендей кун туса артымнан \\зцеп, актап алу ко- лынан келер дейтш окытан агам алыста. Оныц ©3i де окы- гандыгынан оншама опа таппай журген сергелден 6ip жан. Бiлiмдi, K03i ашык болтан сон кызметшде кeздeceтiн кей- 6ip зацсыздыкка кешп, эдiлiн айтып тастау ол юсшщ ежел- ri эдет1 едп MeHi де турашылдыкка баулытан агам бола- тын. Сол турашылдыктыц Ty6i кайда апарып согарын KiM бiлciн?.. Анадайдан ymMi3 K0piндi. Атаммен 6ipre окытан Серж деген жтт бар едп Сол eciMe TycTi. Ол K©Mip тресшде кызмет icтeйдi. Жазда 6ip кездескенде: «Агацмен жаксы дос болдым. CeHiMeH де ара- ласып журуге кумармын. Колыц боста кецсеге кел. Уйд1 де корсетешн» дегеш бар. Туе ауа сотан барып, Креймен ке- рюкешмд1 бастан-аяк баяндап берешн. Ол не акыл айтар екен? YftiM i3 re келдж. Б 0 лмeмiздeгi жердщ шатынатан жа- рыкшагы 1ргеден далата шыгып, 6ip туннщ iшiндe жарты метрдей узарып калыпты. Ие, ещи шахтадан уй алуды кол жетпес киял, орындалмас арман деп туешуден баска шара калган емес. Эйeлiмнiц де зэреа ушып, тушмен уйкы кер- мей шыккан шытар. BeciKTeri баламызды жарыкшакка ту- cipin алып журмесек жаксы болар едь Еденнщ ашылган арасын топыракпен толтырсак па екен? Отан быеле койса Ж0Н той. ____ ____ _ Жыртылтан жер бетш жамау? 128

Астына лава келш, как айрылран жердщ тередд!г! де 6ipa3 бар шыгар. EciKTi кактык- Эйелдер ояу екен. Тврде уд1рейген улкен апан пайда болыпты. Жиегшде бьлте там жанып тур. Апан осы шадыракты паналаран журтты жутура аузын арандай ашып жаткан аждаЬадай кершд1 маран. Тесек-орын, азын-аулак жиЬазымыз бурышка уйшпть Белмеш ек!ге белш турраи пештщ казан-ошак жары 6epi карай белектенш, едкейе бастаран екен. Пештщ кемеш де ущрешп, белмедег1 онсыз да комеск1 KepiHicTi TinTi кун,- ripTTen тур. Эйел1м кемседдеп, басын иырыма салды. Аяп кетпм. Муныд 6ip жаксы жерд эйтеу1р, ундемейдк MeHi iurreft ту- ciHyre талпынады. Кабарым тушле бастаса-ак, ол да кур- ciHicTi кебейтедк Мунысы «айтпасад да «кедш кушдд1 ту- шщдм» деген! болар. Екеум1з б!р-б!р!м!зд! шын сушп ко- сылганбыз. Кезшде эке-шешем, туран-туыстарым айырып ж 1беруге талай эрекет жасады рой. С ол 6ip ауыр шактан, кабырраны кайыстырып дегендей, эред вттж-ау. Жеке отау кылып, белек шырарып ж 1бердк Сод’ан адам болып кете бардык. Эке-шешем, туран-туыстарымныд азгырранына кенбей, осыны ем!рл1к жолдас етуге белд1 бекем бураныма бул да риза. Риза деймш-ау, ризашылык деген тым жай сез рой. Бурын бакыттымын дейтш. Ер адамныд куларына жаратын ерекше 6ip суйк1мд1 сездерд1 де эркез сыбырлап жатушы ед1. Тудгышымыз дуниеге келгел1 туйыктанып ба- рады. Баягыдай емес, кебше баламен эуре. КешелРбугшд1 эйел1м менщ кендл-кушмд1 багып, жум- ран аузын ашкан емес. Муныд 6ip касиеы (жаксы ма, жаман ба, оны бьлмеймш) б1рнеше кун катарымен сейле- мей журуге шыдайды. Сейлемейтш эйелдер бар дегенге сенг1м келмеушьак едд б1рак зайыбым сезге жок сирек жанныд e3i болып шыкды. Жалпы, ерльзайыпты екеум1з де сезге шоркакпыз. Кей сэт осыныд ез1 карадры болып ескешм1зден шырар деп ойлаймын. Расында, eri3 сеюлдд жумыска рана кауЬары- мыз бар. Егер хат танитындай садылауымыз болса, мына мен кайла-балта устамай, машина сиякты техниканы мед- repin, кулагында ойнамаспа ед1м. Oirreyip eMip сургенге мэз болып журе бергенб1з рой. Осыдан он жыл бурын агам окуга кулшынганда, буюл ауыл мазак етш едк Бул кай малый тугендей алмаймын деп оку 1здей- Д1? деген надандардыд кекесш сездерш талай естщ1м. 9— 752 129

Агам 1\\ызылжар да окыды. Ол кезде Кызылжардыц ©зш жерд1ц тубi деп тусшдж. Сейтсек, онан да улкен ка- лалар бар екен рой. Мэселен, Омбыны ана жылдары ез1м1з де кердж. Ал, Мэскеу сеюлд! калалар т п т улкен дейдк Кешелершде кеп журсец, басын; айналып, адасып кетуге де болатын кершедк Жат калаларра барганда адаспау унпн кеп оку керек дейтш арам. Журттыц айтуынша, арам кеп бшедд рулама моллалармен де салрыласа алатын 6i- лт\\ бар сешлдп Жазры демалыска келгенде ютап-кагаз- дан бас кетермейтш1 шын едп Мумкш, андау ел 63iH улкен ралым екен деп ойласын дей ме? Эйтеу1р, аппак кудай бо- лып, сазаратын да отыратын. Ауыл балалары ол юсшщ Ki- тап-караздарын куранша сипап, мэпелеп журетш. Арам- ньщ кеп карайтыны арабша жазылран бес-алты жука Ki- тапша. Кейде солардьщ 6ipiH колыма аламын да осында- ры жазылранньщ езш окып шыксам едэу]р кеюрек кез!'м ашылар ед1 деп армандаймын. Элш-би/u окытып, ]миыма куймак болран моллалар эре- кетшен дэнеце шыкпады. Ата-анам молладан «жумалы- рын» тетюмедп Bipan, мен де олш-бидщ алгаппи eKi-yni орп1нен opi асканым жок. Сол кезде рой, ец болмады элш-бгш yiipenin алсам, ка- sip едэу1р хат танитындар катарында журер ед1м... Калидыд эйел1 ол\\ де еркелеу. Ол ояу болса да кершп, тесекте жатыр. Кызыл шыт шымылдыктьщ шетшен басын кылкитып: — Келдщ бе, Кали? Ана жерде кеже тур. Соны im те, жата кал. Кун кетершгенше б!раз уакыт бар,— дед]. Кали кежесш iuiTi де шымылдыкка к1рд1. Bi3 шайымызды алдымызра ала бергенде бригадир Kip- дь ©ni сынык. IuiiM муздап кеттк Бригадир 6ip жадалык айтура келген сеюлдп Алдына койган кеседег1 шайдан 6ip урттап алды да ол менщ кан- дай «екшндЬ екешмд1 айта бастады. — Барана неге шынын айтпадьщыз?— дед!м. — Муратбектерден каймыктым. Менщ де асырап отыр- ран бала-шарам бар рой,— деп бригадирдщ кезерген ерш Ky6ip етт1, «ЕкпшдЬ деген сезд1д астарын енд1 тусшшм. Менен бурын 1лияс деген ж!г1гп де Крей «екшнд1сщ» деп, артынан туткынра алрызгаи кершед1. Барана моншада бригадир маган «екшнд1сщ» дегенде, Муратбектердщ жымьщдараны осы екен рой. Бригадир кеп бегелген жок, кетш калды. B i3 уншз отырмыз. Мен туе ауа Сержке барып жолык- 130

сам ба деген ойымды зйел1ме айттым. Ол Карагандыдан тап бугш кеьдш кетешк дейдк К,алиларда_ ун жок. Олар шымылдык ш ш де мазасызданып, децбекши береди Kepmi- ciHia хал1н ойлап децбекшулер1 де мумкш... Жер астынан шаршап шыкканым умыт болды. Bipep сатат мызгып алайын деп ед!м, ештеде шыкпады. Жалгыз 03iM уйден шыктым да EcKi калага карай аяц- дай берд1м. EciK алдында баламды кетерш ойел1м соцым- нан карап калды. Тыска шыккан керпилер1м коршбейдь Трест кецсесше келсем Сер!к ©зшде отыр екен. Осы кун- дер! басымнан ©TKepin журген окигаларымныц бэрш т1зш, егжей-тегжейл1 айтып берд1м. Обалы ненпк, CepiK Meni бар ынтасымен тывдады. — Креймен Tipecy киын,— дедк Сержтщ бар айтканы осы болды. Трест бастыгыныц 6ipiHmi орынбасары Карма­ нов Крейд! катты колдайтын кершедк Мунан кешн Сер!к- т!н маган em6ip кемеп жоктыгына кез!м жеттк Мойныма су куйылгандай болды. CepiKnen коштасып, кецседен шыгу- га беттедж. CepiK меш калай жубатар.ын бымей: — Крейден кутпегенд! кутуге болады. Сен енд1 екБуш кун сак жур. Сонан кешн б!рдеде ойластырамыз,— дедь Бул да болса кощлге демеу. «Б1рдеце ойластырармыз» деген eKi сезд1 кайталай жаттап, уйге кайттым. *** Соцгы кундер! корнпм!з астынан су шыккандай, жу- мыстан бос кездер!нде «дукен-базар» деген сылтаулармен уйде отыруды койды. 1штей тусшемш, бастыкка беттей ал- майтын байгустардыц 6ipi — осы Кали. Эйел1 де кулагына куйып журген шыгар, к©рш1мен 6ipre кешеде к©п керше берме деп. Сактана бастады. Жумыстагы жшытер де меш- мен салкын амандасатынды шыгарып жур. Бригадир гана баурына тартып, муцымды тусшгендей болады. Екьуш куннен 6epi Крей кершбейдк — Бастык кайда?— деп сурадым бригадирден. — Бшмеймш. Б1зге айта ма кайда баратынын. Ол сум саган деген екпесш умытый кетсе жаксы болар едк— дед1 бригадир маган аузын кулагыма такай. Кайдан умытсын? ¥мытпайды ол. Мен де умытпаймын. Осындай ойларды аркалап уйге оралдым. Едендег! жарыкшак улгайып, 6eciKTeri бала турсын, улкен адам да сиярлык, далиып барады. Ypa жиепнде отырып шай iineMi3. Пештщ кул1, наннын. 9* 131

кабык упнд1а , дастарканныц кокыр-сокыры тасталатын шункыр к,ол созым жерде. Эйелге «рахат» болды. Эдеттепдей, бупн де жумыстан оралысымен, шайларын 1ш>ге муршалары келмбй, Кали мен Нэзипа тез кшнш, уй- ден шытып кетт1. ’1 Мыналардыц ырымы не деген жаман ед1?— дед!м тацгы астарын irnyre карамай дурлжкен кернллер1мнщ со- нынан тацдана карап. Дастарканды жинап, ещи насыбай угуге камдана бас- тап ед!м. Есж кагылды. Yui рет тык-тык-тык erri. Ун-тун- сiз турып калдык,. «Kip дегешм1з» жок. вздерьак рухсат- сыз, баса-кектеп Kipin келдЕ Ею милиционер. — Сэкенов сенсщ бе?— дедЕ — Менмш,— дед1м. Пеш аузындагы мукыл балта ко- лымда калай пайда болганын бЕшеймш. Милиционерлер кешн ыршып туст1. Олардыц 6ipi алтыатарын суырып, ма- ган кезен1п те улпрдЕ — Атамын! Таста балтаны!— дед1 бужыр бет милицио­ нер. Калш-цалш етедЕ Эйел1м кыцс erri. Бесжтеп бала да мезплпз шыр етт1. Эйел1м баланы бесжген rnernin алып, менщ цатарыма келдЕ Лажсыздан балтаны тастадым, ба- ламды кушагыма алдым. Осы кезде уйге тагы 6ip топ адам юрдЕ «Иэ, 6ip адамды устауга мунша милиционер келсе, сум- дык екен. Расында, ©те кауыпты бузацы болтаным да?!»— деп ойлап турмын imiMHeH. Соцгы топ 6ip сот ею милиционерден ыгыскандай лык,- сып барып, кайтадан калпына келдЕ Милиционерлер м\\з багар емес. Эйтеу1р, бужыр бет маган алтыатарын кезеуд1 койды. Терт бурышты терезем!зден тускен кун сэулеа б1рде белмеш жаркыратып, квщлдещиредЕ Ашык, рецге бeлeйдi. Б1раздан соц белмедеп жарык 6ipTe-6ipTe ceMin, сурецаз- дж орнайды. Мундай кезде уйдеплердщ жуз1 кемесюлене- дЕ Айналац жабыркау тартады. Жан-жагыц ацдып, кама- лап турган каптаган жау сеюлд1 кершедЕ — Булар неге тур?— дед1 тертбактау, шашын шалкай- та кайырган ашац жузд1 адам милиционерлерге карап. Мен шахта бастыгына кез TiKTiM. Крей кара дэу казак- тыц аркасын калкалай бередЕ Милиционерлерде ун жок, мелшшп тур. Тертбак Kici менщ колымдагы баламды алды да: — Ж ж Д !— дедЕ Балам бул KiciHi жатыркамады, жы-

лаган жок. Бобектщ бетшде кулкшщ нышанындай б1рдеце сезьядь — Кулед! >KiriT,— деп элг1 адам баланы маран бердь Мен де epiKci3 езу тарным. Терезеден кун сэулес! де жалт eTin, белмем1зд1 жаркыратып ж!бердь Уй-imiH K03iMeH шолып улгерген жацары мейман ун-тун жок ацырып турып калды. — Муны калай тусшем!з, жолдастар? Апан мен бесж! Б1з 03i кай жерде турмыз? Мен Боринаж шахтерлершщ ушнде турмыз ба деп калдым. Неге булай?— деген ашац жузд! адамньщ даусы заматында катайып, ощ солып шы- ра келдк — Бугш-ертец булар кошед!,—- дед! Крей дэу кара ка- зактын, пырынан басын кылтитып. — Мундай ic унпн сотка тарту керек?— дед! тортбак Kici дэу казак пен оньщ жанындары былгары тон киген узын бойлы, ецкектеу келген иыкты Kicire кезек карап. — 0 si де тартылады, жолдас уэюл,— дед! муртты ми­ лиционер эскери тэртшы сактап. Кабарын шыткан ашац жузд! адам милиционердщ ба- сынан аярына дешн 6ip шолып шыкты да: — KiM тартылады?— деп сурады. — Мынау,— дед! милиционер м!з бакпастан меш нускап. — Бул не жумбак?— деген ашац жузд! адам дэу ка- закка карады. — Б 1лмеймш, Сергей Миронович,— деп жауап каткан казак Крейге бурылды. Крей казактыц катарына турды да: — Бул шахтерлер арасына юрген арампигылды, зиян- кес душпан екен. Жумысшылар арасында !ртк! турызып, советтж курылыстыц карыштап ©суше богет жасауды ой- лап журген тап жауы, арамза,— дедь Крейдщ мацдайы терппп шыра келдь — C i3 неге терлейшз? Жаудыц жаулырын кысылмай-ак айтуга болады гой,— дед! элг! дэу казак Сергей Мироно­ вич деп атаган адам. Крейдщ мына c©3i мен!ц журег!мд! тш п ©ткендей болды. Расында, мундай жерде ©зщнен кыз- мет дэреж-eci улкен адамныц c©3i ыкпалдырак кой. Бас- тырым тап жауы десе, шынымен-ак жау болтаным да. К©п алдында суырылып сойлеп кормеген басым, ундей алмай- мын. Эйтеу!р, айналама жаутац-жаутац карай беремш. Мен де терлеп кегпм. Баламды эйел!ме устаттым. — Шахта бастыры с!зд! жау дейд! рой?— дед! ашац 133

жузд^адам маран шукшия карал. K©3i не деген етюр едй ецмешмнен ©Tin барады. Осы сэтте ацгардым, ©3i татарра, Tinri татардан r©pi казакка тым уксас болып коршдь Кен мацдайы, мурыны, калыц кабары, ©cipece, бул Kicini кыр адамына ©те-мете жакындастырып турран — кырары етюр K©3i ме деп туйд1м. Ашулы бейнесше карсы караура дэтщ шыдамайды екен. Ж ок, олай емес,— дед1м мен уш кыска с©зд1 мщп*р- леп арен айттым. Тердег1 апан «кел, маран туе. Кутыла_ сын», деп шакырып турран тамуктыц какпасындай коршдь — Олай емес дейаз. Сонда шахта бастыры жалган сойлеп, жала жауып тур ма азге?— деп сурады твртбак кара пальтосыныц омырау туймесш арытып. Осы кезде eciK жактан Серпепц даусы есплдь — Сергей Миронович, егер руксат етсещз, бул юешщ окигасын мен айтып берешн,— дед1 ол. Крей селк ете тустй CepiK мешц ©зше айтканымды мына турран адамдарга теп-тез-ак баяндап бердь — Эрине, мундай жардайда бул Kici турсын, мен де шз- ге балта ала умтылар ед1м, жолдас Крей,— дед1 былрары тон киген узын бойлы Kici. — Ыз не icTeftMis, жолдас... жолдас уэк5л?— дед1 мурт- ты милиционер. — Бымеймш. Оны жepгiлiктi басшыларыцыз бiлeдi. Олар не icTe деп eдi?— дeдi даусында кекесш i3i ацрарыл- ран ашац жузд! адам. — Мынаны туткынра ал деген,— дeдi милиционер ки- пыжыктай сойлсп. — Бул адамды туткындауга тура ма, жок па? C i3 езБ IU3 калай ойлайсыз?— деп сурады олп' Kici. Оныц коз киы- гындагы сызыкшалар жиырылып, жазылып тур. — Б5лмеймш,— j\\ejx\\ Крей мен д©у кара казакка кезек караган муртты милиционер басын кайцац eTKi3in. Ашац жYЗдiнiц кабагы тYЙiлiп, кец мацдайындагы эж{м i3Aepi бшеулене калды. Былрары тонды ю аде милиционер- лерге айбат шеге жалт карады. Милиционерлер кешн ше- гше бердь.. — Сендер боссыцдар! Eндiгэpi мына ккншц мазасын алушы болмацдар,— дед1* доу кара казак милиционерлер- ден кешн Крейге бурылып,— жолдас Крей, ciздiц муны- ныз партиялык туррыдан Караганда... — Партиялык туррыны коя турыцыздар. Мына Kicire уй керек. Солай емес пе, Леон Исаевич?— л?л\\ ашац жYЗдi адам. 134

— Сергей Миронович, багана шахта ауласынан шыга бергенде курылысы аякталган ею-уш уйд! кердж кой,— дед1 Леон Исаевич деп аталган Kici. — MiHe, нагыз, доп келдк Сол уйдщ 6ipi мына шахтер- ге берысш. Карагандыда осындай лашыктардыц болуы б1здщ партиялык арымызга тацба. Тусшешздер ме? ЕИз буюл элемге жаца заман, бакытты ©Mip когамын курып жатырмыз деп даурыгамыз. Капиталист^ 6ipi осы уйд1, мына апанды керсе, б\\зц[ келемеждеп кету! созс1з. Бур- жуазиялык газеттег! макаланыц такырыбы «Апан аузында- гы 6eciK» болып шыгады. Кызаруга тура келедк Сондыкдан, камкорлык, кунделжт! камкорлык керек карапайым шах- терлерге. Леон Исаевич, былай келшейж, ещцп жылы тап осы шахтага тагы келем1з. Оган дешн Карагандыдагы жер­ дей казылган лашыктар жогалатын болсын,— дед! Сергей Миронович кыза сойлеп. — Орынды талап,— деген былгары тонды Kici муртын синап койды. — Е н д т жылга шешн б\\рле-б\\р лашык калдырмаймыз. Борш жоямыз,— дед! дэу кара казак даусын салтанатты ыргакка белей. — Жолдас Карманов, с!з тура будда мусшше табыну- шы ламага уксап кегпщз,— дед1 ашак ж\\зл\\ адам жар- кын кулюмен 03i Карманов деп атаган юсшщ аркасынан кагып. — Ал ещи жылжиык,— дед1 былгары тонды адам. — О з енл'\\ eui6ip капаланбацыз. Бастыгыцыз кешн ке- лш, езпЛзден KeinipiM сурайды. Ж1пттерщ!з ocin, осындай кенд1 елкенщ инженер! болсын. Ж ас жубай, ci3 де сау турыцыз,— деген ашац жузд! адам зйел!мн!ц кушагында- гы сэбидщ бетше саусактарын ербецдетп. Балам тагы езу тарткандай болды. Эд1лет жаршысындай кершген ашац жузд1 адаммен ере келгендер де б!збен коштасып, уйден шыга бастады. Кешшрек калган CepiKTi б©гед!м. — CepiK, дар басынан куткардьщ-ау. ©Mip бойы умыт- паспын осы жаксылыгьщды. — Мен элг! юсьлерге езщнщ айтканыцды жетюзд!м. — Жетшзудщ де жетюзу! бар гой... — Рахымжан, ракметщд! жацагы адамдарга айт,— де- л\\ де CepiK менщ колымды кысып, кетуге ыцгайланды. — Жанагы адамдар? Жаркыным-ау, асыкпашы, ола- рыннык аты-жеш к!м ед1?— деп аптыга сурадым. Каз1*р Се­ 135

р|к эитпяи кетсе, элп адамдардын; аты-жошн ©Mip бойы бшмей ©TeiiH жан сеюлд!мш. — Алдыцгысы, Ленинградтан келген Сергей Мироно­ вич Киров деген Kici. Естущ бар ма ед!? Иэ, иэ! Есту1м бар. Киров! Киров!— деп ©з1мд1 та- бан астында туткыннан куткарган «кыдыр 1лиясымньщ» eciMiH жаттай бастадым. Б ip жума бойы жумган аузын ашпай камыгып журген эйел!м де: — Киров!— деп шаттана калды. — ¥зын бойлы, былгары тон кигеш ©з1м1зд1ц Леон Иса­ евич Мирзоян,— дед! CepiK. — Э , Мырзажан деген KiciMi3 осы ел\\ де,— дегешмше болмады CepiK уйден шыгып кеттк Ещи не айтарымды б1лмей, ацырып турып калдым. Эл! де ©з!ме-©з!м келе алмаймын. Эли кершК керген тустей, заматында ©те шыкты. Осы мен шынымен-ак бала-шагамныц касында калатын болдым ба? Ж ок элде, Крей сеюлд!лер курган тордыц шым-шытырык шырмауы ол1 де алдымызда ма?.. — Кой, Раха, бул не турыс?.. Мен шай кояйын, мына баланы алшы,— дед! эйел!м. — Ио, дурыстап 6ip,maft шешкип,— деген мен балам- ды колыма алып, самаурынды тутатуга эб!герленген эйе- л!ммен б!рге тыска шыктым. Шарбы булттыц арты коюланып, аспан сургылт туст! калыц KepneciH жамылгандай туншыгып, терлей бастап- ты. Элемн1‘ц тынысы тарылып, эрец дем алып тургандай к©р!нд! маган. Жел катайып KeTinTi. Ky3ri жацбырдыц т!кенек тамшылары бетт! оса женелдк Денем TiTipneHin, иыгым д!р еттк Балама суык тиг!з!п алармын деген оймен, уйге кайтып к!рд!м. Болме т!птi к©- меск!лен!п кеткен екен. Куздщ кара суыгы да жегп деген осы. Жана коныска кошкенше жас нэрестем!з тоцып жаурамаса болды. Енд!г! т!лек осы. Кузддн карлы жацбыры, ызгарлы жел!, суык бораны болганымен, жарк-жарк найзагайы, сатыр-сутыр кун кур- Kipi сирек. Бул жыл мезплшщ б!р Toyipi — бесжтеп бала­ ны шошытып, уйкысын буза бермейдк 136

БЛСПЛНЛ Кун ыстыд едд Анамныд кез жасы кебе бердь Элсш-эл1 жел ушрген сыррыма шацныц арасынан дапшыры мен агаш жэнпгш кетерш, сапта турган экем кершедд Оныц да енд сыныд. Б1з жадда жаутац-жаутац карай бередд Меи анамныд етегшен устап, жада рана экем берген тэгп тодашты мужг1леп турмын... Осы журттыд 6api неге жиналды? Кандай шаруага асы- РЫС? Кеше экем мен шешем биыл терт кабыррасын тузеген ушм5здщ алдындары шудкырда балшык басып журд1 емес пе? Енд1 MiHe, мына даптаран халыдтыд арасына досылды да кетт1. Басымды кетерш, анамныд жузше дарап доямын. Шешемнщ epHi Ke3epin, дып-дызыл болтан кезш сурте бе- редд Анамныд шад басдан бетшде, кезшщ диырында сала- сала жастыд !здер1 тур. Менщ де журег1мд.1 6ip нэрсе тыр- налагандай болады. ...Кекте самолет кершдд Ол ecKi дала жадда дагаздар шашып барады. Аспанда далдыган дагаздар жалт-жулт, жалт-жулт етедд Самолет б!з жадда да келер ме екен деп, тагатсыздана кутемш. Сейтш турганымда, 6ip жадтан шадд еткен айгай шыдты. Сапта туррандар дур дозгалып, жылжи женелдд Экем де аягын шби басып журш келедд Б1з датарласа-дарбаласа жур!п келем!з. Алда музыка ой- нап барады. Мойындары сорайган жез турбалар кей кезде маран да кершш далады. Анам долымнан датты дысып ал- ран, дедектетш келедд ¥рысдад эйелдер мундай жерде де эдетш доймайды екен. Ke6i арс-арс етш, далып жатыр. Олармен салрыласып туратын уадыт жод. EcKi даланьщ Аманкелд1 кешесше шыдтыд. Халыд де­ ген TinTi даптап кеттд Атда мшген милиционерлер де ке- бейе бастады. Саптары 6ip Kici милиционермен Kepicin далды: «Турмеге кетш бара жатдан жодпыз, итерме эйел1м мен баламды» дед1 элг\\ адам. Милиционер шыдай алмай, атыныц басын бурды. Енд1 алга жылжу TinTi диындыдда TycTi. Анам куйеу1мен, мен экеммен Жамбыл мектебшщ жа- нынан доштастыд та кешн дала бердж... Экемд! осылайша шырарып салып, уйге дайттыд. Уй де экемнщ кеткенш сезгендей, ушрейе далыпты. 9 cipece, те- бесше дарасац-ад урешц ушады... Ацрал-сацрал Te6eHi да- лай жабу керек? Шешемд! де, TinTi, бYкiл керцп-колацды 137

оиландырарлык ic осы болды. Кузге дей1н жауып улгерме- сек жацбыр, жацбырдан соц кар, аяз... Улкендер турсын, менiц де eciM шырып? ?e6eci жабылмаган уйгс жаутац-жау- тан, карай берд1м. Экем болса рой, осы уйдц TiriTi онын, есж-терезесшщ, T©6eci мен еденшщ бар-жорын ойра да алар ма едж? Уйдщ бгпп турранын 6ip-aK кунде кергендей болар едж-ау! pi ра Анамныц жанына келд1м. Ол r©pri болмешц бБпей кал- ран бурышын балшыкпен сылап тур. Колын эрец-эрец ке- тередк Кея курсшедк Басым айнала 6epin турранын,— дейдк Мен унде- меймш. Ожаумен араш астаудары тобарси бастаран бал- шыкка суды куя 6epeMiH, куя беремш... Bip апта откен соц корпи-колац болып, уй тобесшщ кац- касын KOTepicTi. Коршьлер 1ске белсене KipicTi. Мен де жа- раласып коймаймын. Жолында кездесш, шаруара богет болсам-ак, анам: «экец не деп ед1 саран?»— дейдь «Акыл- ды бол» деген деймш де момынси каламын. Tan 6ip осы момындыкта акыл туррандай-ак... Уйдщ шатырыныц какпасын курастыру августыц ба- сында аякталды. QftTeyip, жыбырлап журш б!т1рд!к-ау Енд1* тактайларды шегелеп, каракараз жабу деген оцай. «Шатырымыз Кожанасырдыц моласы сиякты 6ip жарьг на кисайып тур»— дейд! анам муцды кулюмен, «Кщсайса, кисая 6epciH. Экем кайтканша куламаса болды» деп ой- лаймын imiMHen. Кузде мен бiрiншi класка аттандым. Касымда отыра- тын Шэмен деген балага «сорыс журш жатканда окуды кайтем1з» деймш. Ол да меш макулдайды. «Мундайда уй- iiuiH К0нд1ру киын. Эйтпесе, тура майданныц ©з1не тартып кеткен жен болар едЬ> дейд1 Шэмен. Ол сорыста пионер- лердщ жасап жаткан ерлжтерш айтып, ес!м1зден танды- рып тастайды. Буюл класс болып, соныц ойдан шырарран эцг1мелерш шындай тыцдаймыз. BapiMi3 майдан шебше кашып кетпек боламыз. Арманымыздыц орындалуына 6ip- ак нэрсе бегет сиякты. Ол — тем1р жол торабы, поезра MiHy мэселеск K,a3ip каланыц бар жершде кузет кебейдк Бей- сауат журген жандарды еюмет орындары жаратпайды. Бул жоспарымыздан тук енбейтш Typi бар. 1лбш салып мектепке барып журдж. Баска жоспар ойлап тапканша болмады, куздщ кара суыгы да келш жетть Кейде аспан тунып турран булт емес, кара сур туст1 газ сиякты. Кэшедеп 6ip Kici бьлместжпен 138

шылым шегуге шырпы тутатса-ак болды, бар элем лап етщ лаулай жонелешн деп туррандай коршедь Осындай сурец, кещлшз кундер1 кою суррылт тутш уст1не томендеп, уйдЕ уйдщ арасына ш©ге бастайды. Майдандары хал1м1з де мактанарлык емес дейдь Уйге келсец-ак, т©бем1здег1 шатырдыц imin жайларан желдщ алуан турл1 урейл1 сарынын тыцдайсыц. Куз ©Tin, кыс келдь Шэменнщ батыр гшонерлер жайлы эцпмелер1 азайып, букш кластын, майданра кету жоспары умытылды. Е н д т жерде мектепке барып, сабакка ыкылас беру э д е т ш г е айналды. Кластас курбыларымныц ара- сында эжептэу1р беделд1 бола бастадым. Анам да мешмен мектептен келген балаларра жылы шырай биш рш , эрка- шан оларды бауырына тартады. Кыс ©Tin кектем келдг Уиде отынымыздын, тауысылып калганын балаларра сезд1рд!м. К©м*рдщ тасы ушлген тер- риконныц мацында eid-ак кун журдж. Bip тоннадай K©Mip корамыздыц бурышына ушлш те калды. Шахтадан шар- шап келген анам б!зд!н бул ынтымагымызды керш, нурла- нып кетт1. О л шсшщ бойына жацадан куш-жшер косыл- гандай, бул кеште ыцылдап езшщ cyfiiKTi энш де араюдж айтып журдн Экемнен хабар жш келупи едц еид1 сирей бастады. Кы­ зыл жулдыз, кызыл эскер, фашистерге шушлген самолет* тер, жыланбауыр табандары аспанга шапшыган танктер, окоп imiiiAeri айкастыц KopinicTepi бар хаттарды анам exeyiMis коз1м1зд1н, карашыгындай сактаймыз. ¥зак хабар болмаган кездер! анам экемнен келген соцгы хаттарды бес-алты рет кайталап окпды да маган сезд1’рмегенсш, те- pic карап KYpciнeдi. Соцгы кезде анамнын, Kypcimci Meni кэдiмгiдeй ойландыратын болып жур. Анам ренжше-ак бол­ таны, мен терезешц алдына барамын. Кошеге караймын. Tepeзeмiздiц алдына экем отыргызып кеткен сидиган тал- дарды кектемп жел жулкылап, маза бермейдг 0 лгi тал- дардыц да ездершше xapexeTi бар. Жел оларды канша кайыстырамын десе де болмайды, бастарын жерге Tnri36eft кайкиып тура келедг Жeлдiк ызьщын тыцдасам-ак уйдщ T©6eci еске туседц Кырык жамау шатырдыц каракаразда- ры желп-желп eTin, жел мен жел ire ойнайдьт. Ырсиган так- тайлардыц арасынан юрген кектемп ызгар уйдщ T©6eciH eMiH-epxiH жайлайды. ©3iMine, шимде тушп журген 6ip ойым бар. 03ip анама ceздipгiм келмейдг Жаз шыгысымен достарымды кемекке шакырып, осы уйдщ тебесш жондеп алу камына юрюемш. 139

Кектем де ©те шыкты. Б иылры жаздыц да былтыррыдан айырмасы жок сияк- ты. Тек елдщ шаг кулшсш, куанышты жуз-квркш кэруден калдык. Томсыраю, iuiTen уаиым басым. К©п адамдардын, кездер! шундрешп, жактары суалып шыра келдь Тал-бакшамыз бар. Колымыз бос кезшде соган Kipin алып, таякды кылыш eiin, кызыл мен немюке бвлшем1з. Сонымен «кесюлесем!з» де журем1з. Б1рде жендп, б1рде же- щлем[з. Менщ 6ip Toyip жер\\м} анам жумыска кет1с1мен таярымды суйретш уйден шырамын да, кас карая, анам жумыстан кайтар шакта баспанамызра ораламын. Сейтщ ж ур1п, элп уйдщ шатырын жамау жоспары кешнге кал- дырыла бердь Эйткенмен 6ip куш достарыма ойымды айт- тым. Олар куп алды. Ертендне «кару-жарарымызды» колы- мыздан тастамай б1зд1н, уйдщ шатырын жендеуге KipicTiK. Жел болса-ак желп-желп ететш кара караздардьщ шетте- рш шегелеген болдык. Ырсиран тактай араларына ескькус- кы KHiM-кешек тыктык. Свйтш жургешм1зде карсы жак,— «жауымыз»— Чапаев квшесшщ балалары «шабуыл» жаса- ды. Амал жок, бейб1т курылысты былай койып, урыска шыктык. Кызу шайкастын, устшде Касен деген бала тебе- ден кулап, аяры сынды... Чапаев квшесшщ балалары тым- тыракай болды. «¥рыс даласында» шын жараланран досы- мызды аркалап, 6i3 поликлиникага карай тарттык. Кериплер арасындары шиелешс ертесше басталды. Ка­ сен айтып койса керек: бгздщ уйдщ тебесшен куладым деп. Кериплер окираны epmiTe туст1. Касеннщ memeci ме­ нщ анама келш, сенщ уйщнщ твбесш жендейм1з деп жур- генде баламныц аягы сынды деп айкайлады. Анам уры- сура шоркак адам едп Темен караран бойы Касеннщ ше- meciH тыцдап турды да 6ip сот меш колымнан жетектеп ала женелдь Енд1 б1ткен шырармын-ак деп ойладым. Дедектеп келем!н. Не жыларымды, не жыламасымды б\\л- меймш. Алкынранымнан квмекешм Keyin, тамарым жыбыр- лап кетт1. Анамда ун жок. EciK сарт eTTi. Белмеге KipiciMeH анам MeHi коя берд1 де ©3i кереуетке кулай KeTTi. 0ксш-ек- cin жылап ж\\берл1 Б1раз унОз турдым да мен де жылап коя берд!м. Анам MeHi кушарына алды. Жубатпак болып, сез айтайын десем, тандайым Keyin калыпты. Т ш м аузы- ма эрен, сиып туррандай... — Осы баспанасы куреьфды жендемей-ак кояйыкшы! Eндi 6ipep кыска шыдар. Оран дешн экен де оралады, лет анам квзшщ жасын суртш. — Жарайды,— деп кемсец-кемсен, еткен мен шешемнщ 140

омырауына басымды тыга туеим. Сейтш жатып уйдтап ке- TirmiH. Тары да оку басталып кеттй Мектептен кайтамыз, са- барымызды дайындап болраннан кешнг! Koci6iMi3 нан мага- зишнщ алдын тору. Нанды кашан экелед1? Эйтеу1р, алы- сып-жулысып жур1п, анам мен ©3iMe THidi 6ip кило уш жуз грамм нанды экелш коюды эдетке айналдырдым. Мектепте сабак басталганнан 6epi экемнен хат жод. Bipre штейтш эйелдер де анаммен мундасып кояды: май- даннан хат ала алмай камырушы жалрыз 6i3 емес екеш- м\\зл\\ iurreft сеземш. Шешем шыныддандай. Жумысына ба- рарда кощлшз кетш, шахтадан ширак кайтады. Экем кеткеннен кешн ею айдан сод анам шахтара кызметке ор- наласкан. Эуелде лампа тасушы едк Бул кезде KOMip ша- батын машинаны мецгерунинщ KOMeKuiici. Шешемнщ деш сау болып, осылай жумысын icien журе берсе, сорыс зардабын онша коре коймаспыз деп ойлай- мын. Кей кезде дэптер табылмай калады. Анам шахта кон- торынан ак дагаз экеп, туптеп, Tirin дэптер жасап 6epin журдр Bip кундер! сиямыз да таусылды. Сияны жасаудыд эд1сш де анам жумыс жарынан бш п кайтты. Бидайды куй- Aipin, сурме тустес сия жасадыд. Шешемнщ тшегк эйтеу!р, мен мектептен калмай жадсы одысам екен. Bip куш сабарымды дайындап отыр ед1м, тобеде элде не сатур-сутыр eTTi. Дабыл удей туст1. Мен тысда дулад тпшм. Далара жуг!рш шыдтым. Карасам, уйдщ шатырын юдебайлап даддан тадтайлар датты желмен 6ipre желшл- деп тур. Сацылауларына жабылран дара дараздар тоз-тоз болып, ушып жатыр. Енд! не 1стед1м? Анам жумыста едь 0з1мше сатымен ермелеп, тебеге шырура эрекеттенд!м. Куз- ri долы жел оз!мд1 де, сатыны да 6ipep рет домалатып тас- тады. Кдйтып уйге юрд!м. Тобедег1 сатыр-сутырра кондл болсец-ад есщ шырып, уйде отыра алмайсьщ. Тунге карай дара булт даптап, жацбыр жауа бастады. Анам жумысы- нан оралды. Тобеден естшген сатыр-сутыр 6 i3 j\\l копке дешн уйдтатпады. ...Тацертец турсад, далада алрашды дар жатыр. Keineri кузг1 жел 6ip тунде дысды сыррыма боранра айналыпты. Анамыз екеум1з шатырдьщ кейб1р жерлерш ecKi-дусдымен б1теген болдыд. BipaK онымен тобедег1 сарын кем1ген жод. Клшкене жел турса-ад шацырарымыздьщ шац-шуцы шы­ рып, онсыз да жабырдау кон.шм1зд1 т1пт! титыдтатып тас- тайтын болды. Жаз шыра тобеш жондемесек болмас,— дед1 анам. 141

КаЬарлы кыстын тары бiрiн ©ткердж. К©ктемшн кун шуагымен жарыса 6i3re суык хабар да жетть Экем ерлж- пен каза болыпты. Ерлжпен деп жаэыпты. Баска адам- Дардын майдандары туран-туыскандары ерлжаз каза бо- лады екен рой деп ойлаймын imiMHeH... Бурын анам едэу1р ажарлы едк Биылры жаз бул KiciHiii бу юл керюн сылып алгандай болды. Анам 6ip айдан аса ауырып, жумысына эрец дегенде оралды. Осы кезде аш- тыктын, да лебш байкагандай болдым. Кей кундер1 наннын, кыртыс-кушгш де корек етуге тура келдк Шешем к©рпи- лер аркылы ж!бек бертпе шэлюш, тары бiр кшмдерш сат- кызды. Шахткомнан кемекке белшген акшара базардан бip арык ешю алып, экемнщ кыркын бердж. С©йтш жур- генде тары да куз келдк Баспананы жендемек былай тур- сын, басымызбен кайры болдык. Б1реулер анама айтып жатты: «©лгеннщ артынан елмек бар ма? Мына балакньщ, ©зщнщ TipinLniriHju ойла?» деп. Сонымен б!з тары да ©з т1рш1л!г1м1зд1 ойлай бастадык. Тебеден соккан кузг1 жел уйдщ ш ш азан-казан кылатын- ды шырарды. Мен, 03iMUie, сабак караран боламын. BipaK, аркамнан зюдей б1рден,е басып, туншыктырып бара жат- кандай кершед1 де турады. Мундай кезде кайдары оку? Анам да жел мен боранньщ азынаранын тывдаудан кутыл- рысы келгендей, жумыстан колы бос кезшде тоза бастаран кшм-кешектер1м1зд1 жамайды, кикым шуберектерден ку- рак курап, квндлш боледк Тары да кылышын суйретш кыс келдк Мен экемнщ, шешем куйеушщ енд1 уйге кайтып оралмайтынын бшдж. — Маркум, осы уйд! 6i3re эдеш ескертюшке сала бас- таран екен рой,— деп кояды анам ауыр KypciHin. — Ana, енд!г! жылы т©беш жондеп алмасак болмас,— деймш мен де есешп калранымды б1лд!р!п,— естдащз бе, б1здщ жак фашистерд1 жеце бастапты. Анам муцайран тур1мен бас изедк «©з куанышын бол- маран жерде ел куанышы да суйешш»,— деп куб1рлеп коя­ ды iuiiHeH. Коктем кутпеген жерден тап болды. Кун сэулеш жер- мен 6ipre адам кеудесше де бакыт нурын куйрандай сез1м бар бэр1м1зде. Жендс! K©pini балалардыц эке-ара, туыстары орала бас- тады. Ж аз бойы ecKi вокзалдьщ топырарын буркыратып, шацын шырардык. Балалармен 6ipre epin мен де барамын. Куткен адамымыз келсе, бэр1мен 6ipre мен де куанамын. Анам да той-думаннан ескерушз калып корген жок. 142 с.

Жай рана кул1мареп, майданнан кайткан адаммен сэлем- десед! де терге шырып, Tuicii орнына отырады. Экемнщ достарынын 6ipi келе калса, анам кэд!мгщей дауыс шыга- рып Kepicdii^i шыгарды. Жещспн дуымен журш биылгы жаз тары ©тп. Баспа- намыздьщ жайы баярыдай, эйткенмен биыл тебеге ез1м шырып, шатырдыц кейб1р ущрейген сацлауларын тактай- мен шегелеген болдым. Сорыстан кайткан таныс адамдар менщ бул K9ci6iMAi xepin, «ж1г1т болып калыпты» дейдь Шешем бурын шахтара тусш icTeymi едк ещц жер устн­ ые ауысты. Ецбекакысы азайды, денсаулыры да бурынгы- дай емес,— аз жер журсе дем1гетшд1 шырарды. Куннен кун- ге уайымшыл болып барады. Кдйтсш ендк майданда каза болган жарын ойлама деп юм айта алады? Экем катар- дары карапайым солдат болып каза тапты. Сол юсшщ бу- к\\л майдан бойы алраны 6ipaK медаль болса керек. Хатта- рыныц б1ршде жазып едк «Ерл1‘г1м ушЙ1 медаль» алдым деп. Сондагы ерлiri жаудыц торыз солдатып куртып, ек\\ TanKicin icTen mbiFappan кершедк.. Муны айтып отырраным; он ceri3r‘e жеткенше пенсия алуым керек екен рой экем уппн. Мен in пенсиям, анамныц акшасы косылып, эйтеу1р, «ел катарлы» oMip суруге жететш сеюлдь Окуымнан калма- дым. Кун шгершеген сайын анам да айтып кояды: «журт- тьщ балалары катарлы окы. Ж епмд!гщд1 сылтауратып, са- лаксыма окура»... Мен де аянып журген жокпын. Б1рде уш, б1рде торт, кей кезде ек\\ де Kipirin кетед1. Жетшци класс дегенщ орта мектеп келемшдег! ен киын белес дейд! бшпрлер. Белес болса кайтешк, сол асулы белестен ©туге бар куш-куаты- мызды салдык. Эйтеу1р, «yh» деп, журттын баласы катар­ лы ceriare ©тпм-ау! Бул кезде бойым тым аласа, ез1м тал- дырмаш болдым. Анам: «сорыстын, кешршен була болып есе алмадындар рой» дейдь Мумк1н, солай да шырар. Teri тапал болран сон, сорыстын Kecipi дегешм1з де дурыс бо- лар... Сегiзiншi класта оки бастатан алрашкы кундердщ бi- pi едь Алгебрадан сабак беренн мурал1м меш тактара ша- кырды. Шыктым, 6ipan ecenTi шьшара алмадым. Еркек болса да ек\\ кабат эйелдерше тенселш, аярын суйрете ба- сатын дэу кар а— 1 елтенов деген математиг1м1з маган 6i- pi.HiH.i куннен бастап-ак кырын карайтын. Euj\\\\ кез1 келдк 3 1ЛД1 даусымен: «Отыр!»— дед! де буюл класты inerip K©3i- меи сузш ©Tin, маган мыскылдай сейледк— Тышканньщ 143

бойын кер де калжасынам тущл деген,— дедк Букш класс Телтеновтын, бул сезше ду кул!ст!. Енд! алгебра, геометрия эуреамен болдым. Анамнын жумысында да жубанарлыктай жаналык жок. Bopi де бу- рынгыдай. Эйтеу1р 6ip жаксы болганы, карточкалармен азык-тулш алуды койдык. Турмыс жаксаргандай, 6ip сер- пш п калдык. ^Анамды клубка шакырыпты. Согыска карсы сез сей- лейаз дептг Анам куш бойы абыржып журдк Не сейлеймш? Не айтамын? Далай деймш? Журт алдында сейлеп кормеген бет1м! Агат свйлеп, булд!рш алып журмесем?...— деумен болды кешке дешн. Bip кезде мен1 квмекке шакырды: «он ауыз соз болса да кагазга жа- зылганы дурыс кой» дед! де партия мен еюметтщ арка- сында жендстен жещске жетш келе жагканымызды ж~з- дырды. Онап кейш нанды карточкасыз алатын болганы- мыздьщ рахатын да атап еттж. Согысты кердж кой, енд1 от басы, ошак касыньщ аман-саулыгын тшейтшдтш де ес- кертт1 тешем. Мен жазып жатырмын. «Осы болады.* К,ал- ганын ойдан айтармын»,— дед! де анам 6ip парак кагазды торт буктеп, оц колына кысты да уйден шыкты. Ол Kici узады-ау деген кезде, мен де жвнелд1м. Клубтыц imi адамга лык толы. Сонгы катардагы орын- дыктарга шыгып алдык. Bip-eKi адам сойлегеннен кешн анама сез бершдк Анам мшбеге шыкты да омырауын ус- тап турып калды. Ундемейдг Мен TyciHe койдым. 9лп екеу1м1з жазьан кагазды омырауына салып, соны калай алудьщ амалын таба алмай турган болар. Акшаны, баска да аныктама, арыз сиякты кагаздарын салуга кейлепнщ омырауынан калта жасап алган. Енд1 кепшшк алдында омырауга кол салу уят болды бшем. Дысылганым сонша- лык, мацдайымнан тер ыршып шыкты. Таныс балалар: «Сен!н мамац сейлейдЬ деп меш туртюлеп кояды. Анам- да эл\\ ун жок. Зал да жым-жырт. Менщ алкына дем ал- ганымды барша журт тыцдап тургандай кершдк Прези- диумдагы отырган курмегп адамдарымыз арасында сы- бырласу басталды. Осы кезде анам тамагын 6ip кенеп алды да графиннен стаканга су куйып койды. 1шкен жок. «Карактарым!»— дед!. Даусы д!ршдеп шыкты. Жат естш- д! осы 6ip сез. Анамнын картайып кеткен!н жана гана ко- pin турмын. Сонгы eKi-уш жыл адамдарды !лезде езгерт- Ti гой. Анамнын кабагында каткан мун енд! eui6ip ж!бЕ мейт!н шер !здер!не айиалыпты. Мандайыньщ эж!мдер! зал тукп!р!нде турган маган да к@р!н!п тур. Букш келбе- 144

тшде, acipece к©здарасында дажырандыд адрарылады. Бу­ рый байдамаушы ед!м, K93ip рана к©з1м тустд самай ша- шы мулде агарып кетштк Зал заматында TipuimiK далпына келдд Анам да сой- леп кетт1. Ол Kici Kemeri сорыс зардабына ушыраран мыддаран семьялардыд дайгы-дасыретшщ 6ip KepiHici ретшде ез ба- сынан кешкенш айта бастады. MeHi де айтты. Бэршен де жада салынып жатдан баспанамыздыд аядсыз далранын, соныд твбесппд зл\\ де дурыстап жабылмаранын эдг1меледн «Осыныд 03i куйеу!мнщ майданнан дайтпарандыры. Б1з сиядты аналар долымыздары ещи рана данаттанып, жетш келе жатдан жеткшшектерш жада сорыс ©ртшщ дурбан- дырына ocipin отырран жодпыз. Анадан тумаран аюан ра­ на данра дуныд, сорыс думар! Аналарра сорыстыд Keperi жод!» деп б т р д ! анам содры сездерш. Зал ду дол содты. Tirni, президиумдары эуелде менсшщюремей отырран жо- рары дызметтег1 жолдастар да орындарынан турып кеттк Он ceriaiHUii мектептщ дыздары шешеме гул шодтарын бе- pin жатыр. Анам олардыд б!р-екеушщ маддайынан суйдь Менщ жанымдары балалар: «Мамад райком секретарынан да жадсы сойледЬ дейдн Оларра ештеде айта алмаймын, тек кул!мдей беремш. Мен анам ушш дуанышты ед1м. Са- майымнан сорралаган терд1 кейлег1мнщ жедщен сурте бе- peMiH, сурте беремш... Анам облыстыд, республикалыд бейбггшшк доррау ко- митетше муше болды. Президиумдары аудан басшыларыныд куб1рлескенше дараганда, ертед-ад б1здщ шатырды жондетуге адам ж'\\- берер деп топшылап ед1м... Ешюм келмедд Бул ойымды анама айтпадым. «Мен осы уйдщ шатырын жендету ушш с©йлеппш бе?» деп ренжш далуы мумкш рой. Ундемед1м, эйткенмен анамныд баспанамыз туралы c©3 i бастыдтардыд eciHде шыгар деген ум1ттемш. Te6eHi жондеуге 6yriH кел- месе, ертед келер деп, апта бойы елег1зш журд1м. EniKiM келмедд Bip куш анам Алматыра журш кеттд Онда бейб1т- ш ш к дорраушылардыд республикалыд жиналысына да- тысты. Алматыдан анамныд кецш ceprin, дуанышты дайт- ты. Мэншук Мэметованыд memeciHe кездеспм дейдд Бел- гш жазушы-ралымдармен 6ipre тускен суреттерш керсеттд Бул 6ip коптен 6epri жайдары ©тюзген кедиш KeuiiMia болды. Кешке дарай жел турып кеттд Уйдщ шатыры ©ткен кундердщ ызгарлы лебш тары да 6eTiMi3re тосты. Bi3 уншз отырып далдыд. Бул кеште уйде екеум1зден басда, мешмен 10— 752 145

6ipre одитын Клара дейтш эдеп™ дыз бар едд Ол мектеп- те де, кешеде де, Timi уйде де меш данышпан санайтын. «Tirrri сенен инженер шыгады!» деп кул!мдеуд1 кебейтш журд! соцры кезде. 0зщд1 мадтаган дызды далайша касы­ да ертпейсщ. Торызыншы класда кешкеннен 6epi Клара- мен 6ipre журу эдетке айналды. Кыз эдепю кезде б!зд!д уйге келгенде анамнан уялып, дызарушы едк Кэз1р семья- мыздыд 6ip мушесшдей, анамныд кезшше де мешмен ер- KiH сейлесетшд1 шырарып жур. TinTi кейде маран ептеп адыл айтып, жен уйретуге де машыдтанып келедд Ty6i осы менщ «данышпандырым» не болар екен деп те ойлап доя- мын iuiiMHeH. Клара Эж1кей деген юсшщ эйелшщ ciiyiici. Эжжей экеммен жадсы дос болтан адам. Майданнан дайтданнан кешн де б1збен араласып, шахтада анама кемектесш жу- редд Эжжейдщ 6ip айтдан ce3i eciMe TycTi. Шахтадан дара дагаз бен тадтай жаздыртып, шатырды жададан шегелешк екеу1м1з деген. Осы кеште Клара жездесшщ сол 6ip сезш еске салды. Ертенднде Эжекед екеу1м1з icne KipiCTiK. Желдщ даттылы- рына дараранымыз жод. Мен де будан 6ipep жыл бурынры мен емеспш. Батыл димылдаймын. Балта, балга дегешнлз- д1 ныд устаймын. Yrn кунде тебеш «ез1м1зше» дайта тадтайларан болдыд. Ж ада дара дагаз жаптыд. Жаман емес. EKi-уш жылра жа- райтын тур! бар. Анам, Клара жэне Балым (Эжжейдщ ойел1) yuieyi уйдщ сыртындагы допсыран жерлерд1 бал- шыдпен сылап, адтады. Кыста тебем!зден жел жел1гш, бо- ран ойран салмайтын болар деймш ©3iMHie. Айтданым- дай, солай болды. Кектем шыга анам Москвадагы Бейб1тшшж доррау ко- митетшщ мэж ш сш е шадырылды. ЦПлде тамыз кундер! б1здщ уйдщ T©6eci Клара екеу1м1здщ емтиханга дайын- далатын турадты орынымызга айналды. Сабадтан жалыд- дан кез1м1зде мешд «данышпандырым» жайында эндпме басталады. Кларага дарыздар болып дала алмадым. Ыдыбын та- уып дызды мен де мадтайтынды шырардым. Клара да мадтаганды жек кермейтш сеюлдд Bip KyHi ютап одып отырып, оньщ бетше менщ 6eTiM жадындап кеткенд.. Ту­ ла бойым шымыр eTTi. Клара да маран узад дарап далды. Мен не айтарымды бшмей: «Шатырды мунан да жадсы eTin жасаура болады»— дед1м. «Иэ!» деп басын изеген Клара томсырайып отырды да езшен ©3i 6ip KypciHin алды. 146

Мен онан: «Б1рден,еге ренжщщ бе?» деп сурадым. Клара к1таптан кезш алмай «жок!..» дедк Мен Кларара жакын- дай туепм. Мезгш токтап калгандай болды. Элден уакыт- та он, колымды Кларанын, иырына салдым. Ол ундемедк Колым иыгынан сыррып белше оралды. Клара маран кезь нщ киырын тастап, кул!мдейдь Мен де кулд!м. «Кун батты, жерге тусешк» дед1 Клара. «Туссек тусешк!» дед1м мен. Шатырдьщ кникене ешгшде басымыз тушсш калды. Bip сот самайды самай сипап erri. Мен сатыдан кулап кете жаздадым. Клара бшег1мнен устай алды. «Эрдайым осы- лай суйешш бола алсан, жаксы рой» деймш. «Сен даныш- паннын, денсаулырынын, сакшысы боламын» деуд!* ceri3iH- rni кластан айта бастаран едк Сонымен, б1здщ уйдщ шатыры Клара екеум1зге жазры баспана болды. Шатырра жалрыз шыру дегенд! койдым. Жеке барсамак, касымда 6ipey жетпей туррандай, егей- cipeft бастаймын. TinTi сабакты пысыкдаура да мойын жар бермейтшд1 шырарды. Бул жайымды Кларара айттым. Ол езу тартып кана куледк Каникул де келдк TeMipTaypa, Самаркант су коймасы- на жаяу саяхатка шыктык. Орыс мектебшщ балалары да бар. Клара екеум1з жуп жазбаймыз. Осы сапарда корд1м, Клара эжептэу!р HKeMi бар кыз екен. Тамак дайындаура баска кыздармен б1рдей жараласып журдь Кешке карай Кларанын, осыран дешн маран бимэл1м тары 6ip ©Hepi ашылды. Ол билейд1 екен. Орыс мектебшде окитын, окы- рац-окыран, eTin журген казак ж1гтмен eneyi оты лаула- ран жерошактын, жиег!мен шыр кебелек айналып жур. Мен iuiTeH тынып отырмын. Кларамен билеп журген ж!г1т- Ti тебелеске шакырсам ба екен деп те ойлаймын. Кой, ол epci болар. Билегеннщ Heci кунэ? Билей 6epciH. Колене шептщ eTeriHe барып кисайдым. Патефонный пластинка- лары да таусылмай койды, Клара мен ж\\пт ара-тура сы- бырласып та алады. Не icTepiMAi бшмей двцбекши берд!м... TyHri аспан бейне 6ip шацырарына туймедей рана ку- Mic т1гшген зэул1м KHi3 уйдщ тунд!г1 сеюлд! к©ршед1 ма­ ран. Тек KHi3i ыдырап, эр жершен кун сэулесшщ жаркы- раран шок-шок нокаттары рана жалт-жулт етедк Элем эсемденш, жым-жырт дуние жердегьлерге жымьщ карады. Музыка тынды-ау дегенде сол жарыма аунап туепм. Кла­ ра жанымда жатыр. Онын, да K©3i ашык, жулдыздар Kepi- нед1 жанарынан. Мен одра карай аунап туепм, кыз мешн, иырыма колын салды. Cepnin тастадым. Бурicin, букшие туепм. 10* 147

Менщ «шурыл шараларым» вз нысанасына тшптк Ер- тецшде Клара бите шыкдан жок. Маган да жакындамай- ды. 0з1мен ©3i. Сейтш, арамыз алыстап кайттык Самаркант саяхаты- нан. Оку басталды. Оныншы класс отастырмай койсын ба? Кэмелеттж аттестаттьщ емтиханы жакындаран такта Кла­ ра екеу1м1з бурынгы баспанамызды кайтадан таптык. Кол устасып, катарласып, орта мектепт! де б тр д ж -ау, ©ftTeyip. ...Коктен жай тускендей жацалыкты «денсаулырымныц болашак сакшысы» мен Алматыга аттанардан ею-ак кун бурын айтканы. Ещц не ютеймш? Мен аттестатымды ин­ ститутка салып ж!бергемш. Катты абыржыдым. Клара да жабыркау. «Колы женлл KeMnip 1здесек кайтед1?» дейдк Мен оран ала к©з1ммен карадым. Ол жым болды. «Уй inline Алматыга окуга барамын де, одан баска амал жок» дсд1м. «Сонда калай?.. Мен де окуга тусемш бе?» дейд1 Клара. «Тусе алсац тустщ? Тусе алмасац, еырт- тан тапсыратынра т!ркелесщ...» дeймiн. Даусым катац шыкты. Канша айтканмен, ер ж1г1т болып калганымызды осы арада Кларара 6ip байкатып-ак тастадым. Ол: «Кор- камын!» дегендей б!рдецеш мщг{рледь «Корыкпа! Азар болса, эйел1м боласын, менщ!..» дед1м. «Не?!» деп сазара калганы Клараныд. Тецселш, тэл^ректей бастады. EciM шыкты. Колтыгынан демеп, эрец экeлдiм уйге. Анам уйде жок едь Е с т жиган сод Клара акылра келдь EneyiMi3 кэдушг! ерльзайыпты адамдарша epTeniMi3Ai б1рлесе ойлай бастадык. Мен окуга KeTeMiH дегеннен 6epi анам жабыркау жур едд «Сырттан окитын memiMre келд5м. Уйде боламын. Жу- мыска тусем1н» деген жацалыкты естен д е, тешем нур жайнап, кул5мдеп коя бердь Кезшщ алдына жас ipKme калды. «Жыласадыз, окуга кетемш!» деймш анама кул!м- cipeft карап. «Жыламаймын, кулыным! Жыламаймын!» дейд1 анам козш cypTin. Инженерлжтен мурал1мджке 6ip-aK сеюрд1м... Педаго­ гика институтында сырттан окитын болдым. Клараныд хал! де мэз емес. Ол 93ipre аттестатын чемоданга сала туруды уйрарды. Кун ©ткен сайын Клараныд бетше секшл пайда бола бастады. ^ Bip куш анама айтура тура келдк «Слз болсацыз» дей бастап ед!м, ар жарын ©3i жалгастырып экетть 148

Бул ретте мен аудандыд финанс бел1мшде инспектор- лык, дызметте жургемш. Ецбекадым аз. Анамныд пенсия- сын досданда мыц жарым сомдай тана болды. Tepri уй­ дет! тусда шнген улкен дызыл кшемд1 базарта салдыд. Bip тойлыд адша анамнын, далтасына тустк EKeyiMi3 де б!ртурл! ой душарында келем1з. Мен жацаты сатылтан Ki- лемд! димаймын. Экем екшщи KeHUii атантанда сыйра ал- ран кшем! болатын. Анамныд да ойы сол шлем т©ц!регшде болса керек. Мен: «Бекер-ак, саттыд. Б1реуден дарыз адша ала туртанымызда...» деп куб1рлед!м. «Жод, дарызды уа- дытында втей алмасац, ол да уят. Экеднен OMipiMi3re же- терлж ecKepTKiui бар той. Баспанамыз бузылмасын! Сол саудата салынбасын!» дед! анам. Уйге тез жетш алайыд дегендей, eKeyiMi3 де жур1с!м!зд1 жылдамдаттыд. ...Кун шуад, самал жел уй мадында оскен аташтардыд жапырарын еппен рана тербелтедр Анам мен Клара жер- де. Клара астаудары цемент доспасын курекпен ауда- рыстырып жатыр. Анамныд етегшен жармасып, домалац- дап журген Ерюннщ уймен, баспанамен ici жод. Мен тобеде турмын. Эжжей бажам дасымда. Ол Kici маран нусдау рана айтады. Мен орындаушымын. Тацертец- нен 6epri 6iTipreHiMi3, тобенщ торттен 6ipiH жаптыд. Демалысда шыдданыма уш кун болды. Институт™ 6iTipreMi3. Клара екеум!з де мурал1мб1з. Анам уйде, epMeri Еркш. Бул — yuiiHuii баламыз. Он жыл ш ш де ушеу бол- май, не KopiHinTi 6i3re? Eneyi нарашыларын аралап кеткен. Биыл уйдщ шатырын дурыстап турып жауып алу да- мына ерте KipicTiK. Кектемнен бастап осы шипырларды тауып алдыд. Май айында анам экемшц знратына барып дайтты. Ол Kici Тула даласыныд тубшде жерленген. Биыл экемшц уйден кеткенше жиырма ceri3 жыл толран екен. Реактив самолеттер! ушып erri. Олардыд содынан дал- ран !здер инедей тузу, солтустжке дарай созылып жатыр. Анам да, балам да, эйел!м де, бажам да бастарын котерш, коздерш кокке TiKTi. Аспан ашыд. Мен анама дарадым. Ол юсшщ K03i жасаурай бастап- ты. Курсшедр EpKiH анамныд eTeriHe жабысып, «Самолет! Самолет!» дейдр Менде ун жод. Экем салып кеткен уйдщ To6ecin дайта жауып жатырмын.