Сатаев А. Ақын ізі

ШЫГЫСТА ШЫНЬЩДАНДАР Кем1рл1 кала. Шахтер поселкесп Кыс. Кеш. Аяз шады- тып TYP. Аяд асты шадыр-шудыр етедд Гудок дауысы. Ке- шеде адам аз. Суыдтыд ызгары электр батаналарын да дайыстырып, сымдарды mepTin тур. Ызывдайды. Шахта ауласы. Мылтыдты дарауыл. Жумыскерлер куэ- Л1К дараздарын корсетш, эрльберл! ©Tin жатыр. Шахта кедсес! — узынша тапал уй. Кабырра бойы Отан дорраура арналган плакаттар мен урандар. Эр1ректе aFam мшбе коршедп Баранада репродуктор. Табири тыныштыд- ты сол рана бузды. К а р л ы д д а н д а у ы с:— Совет информбюросыныд хабарын тыддадыздар. ByriH барлыд майданда айтарлыд- тай жадалыд жод. HeMic армиясы Москва тубше тары отыз шадырым жадындай тустд.. Кедседен шыддан дабагы датыдды адам репродукторра сэл рана коз тодтатты. Шолад тоныныд жарасын котерд1 де дос-аяд жолдыд дарын шадырлата журш кеттд *** Yft imi. Терезе алдында додгелек аласа стол. Стол басында ж1бек орамал кестелеп Карлыташ отыр. Оныд козшен шаршарандыд адрарылады. Стол устшде посылка жэиигд долдан тодылран жылы байпадтар мен долдаптар жатыр. Карлыгаш (диялданып). Егер осы нэрселердщ 6api ту­ ра сенщ 03 долыда тисе. Сен посылканы ашып, мына ора- малды алый, кестегп одысад... (Kypcinin). Bip жарым ай болды, сенен хат-хабар жод. Ол жадта да шадылдаган аяз шыгар. (Колын урлеп). Отынныд ортасында отырып, уй суыд дегенге нанар ма едщ, Болат? (KiTan арасындагы фотога дарайды). Bip-ад жыл 6ipre... Сагындым! Карлыгаш (орамалды кестелей отырып, эн салады). Кестел! ак жтбек орамал, Алыстан жолдаган суйген жар. Жауынгер, жарым, сен есще ал, Деп жазган оюлап хаты бар. Карлыгаш далрып кетедд Энд1’ еркек адамныд дауысы жалгастырып экетедд — Есще ал, еркетай, жазры тан Кол кысып, коштасып аттанган. 150

Кас душпан мейр1маз жауыздац Аяма деп едщ,— касык кан! V Карлыраштын, туск ол басын кетерш, колын жазады. Кестел1 орамалын ак квгершшше кокке ушырады. Ж 1бек орамал калыктап аспанра шыгады. Ж ас келшшек ©3i кес- телеген орамалра колын булрап кала бередк Энмен 6ipre жарысып, орамал да батыска алыстары майдан шебше канат самрайды. 0HHii дауысы: — БеЛме тигенде орамал, Суйгендей сушкЛ гашык; жар Лэззэты тойымсыз кумарым, Таткандай бейне 6ip тэта бал. Майданный, алры шебк К,ыс. Айнала кар, К©к аспаннан ак орамал томендей бастады. Окоп ортасы. Хат окып отырран жас ж1г1т. Орамал соньщ алдына тусш, жайыла калады. «Болатка Карлыраштан» деген жазуды Kopin, ж\\пт аспанра карайды. Кек жиектен кол булрап турран Карлыраш кершедк Ж1т\\т езу тартады. Эн сарыны... Bip мезетте дурюреген зен,б1ректер атысы естьледк Окоп алдына снаряд Tycin жарылады. Ж ас солдатты кар басады. Кестел! орамалдьщ uieTi рана KopiHin жатыр. *** Yfi iuii. Калрып кеткен Карлыраш басын KOTepin алады. EciK карылып тур. Кдрлыраш (селк eTin).— Кдм бул? Кдр1ндз. Баранагы шахта кецсесшен шыккан адам — Нуррали юредк Нуррали. Руксат па, Карлыраш? Карльшаш. Руксат, руксат... Нуррали. ©кщ кашып KeTinTi рой. Сыркаттанып отырран жоксын, ба? Карлыраш. Жок. Нуррали. Еепген шырарсыц, бугш тары бГраз адам ос- керге алынды. 151

Карлыраш. Коштастык кой. Нуррали. Солардын, 6ipimH орнына тунг1 сменара ба- рып кайтсац кайтедь Карлыраш. Жер астынан шыкпай icTeyiMi3 рана калды- ау деймш. Нуррали. Ренж1ме, Карлыраш. Буюл ел басына туып турран кун... *** Шахта клубыньщ алды. Адамдар коршап алран маши- налар орнынан эрен, козралды. С оцры коштасу. Bip-6ipiHe созылран колдар, бшектер... Дудыраран шаштар, жаска толран кездер... Ышкыну, ьщырсу, KypciHic... Ымыртты перде eTin, машиналар тас жолмен Ecxi К,а- рарандыра карай тартты. Клуб алдына жиналран журт та козгалып кеттк EcKi Караганды. Вокзал басы. Электр шамдары эр тус- тан 6ip жылтырайды. Ж ака рана келш токтаран парлвоз буын буркыратып, пыш-пыш eTin де1шгш тур. Кызыл ва- гондардан ыры-жыры болып Tycin жаткан адамдар. ¥зак жолдыц азабын Kepin шаршарандык бар кебшщ келбетш- де. Апалы-сщ лш ею жас 6ip-6ipiHeH айрылмайды. Kiinici болып жаткан окираларра тап осы кала рана юнэлщей, ай- наласына кезшен от шаша карайды. — Келдж пе? — Караганды осы рой. — Осы. — Онда жетпк. ¥зын составтьщ соцры вагондарынык 6 ip i. Жук дорба- сын сау колымен салмактай сшюп, 6 ip жаралы жауынгер вагоннан c e K ip in туст1. Топтан белектенш шыра бердк М а­ шиналар мен арбалардыц арасына келш, жан-жарына ка- рап 6 ip a 3 турды. Ею патруль вокзал ушнен 6 e p i карай бу- рылды. *** Кникене «газик» машинасыньщ шоферше орта жастан аскан к©зшд1р1кт1 адам келд1. — Ещи дэр1герлерден Досанова рана калды. Барана суранып кеткен Киров шахтасы, Чапаев Komeci, 26 уй. Тез алып кел1щз. Ka3ip состав жолга шырады. Шофер «газигшщ» моторын бурай бастады. 152

Жаралы солдат орнынан козгала берген «газиктщ» ку- зовасына кол салды. CeKipin м\\щц де жата KeTTi. «Газик» кошенщ карацры калтарысына Kipin жок болды. Эскери патруль поездан тускен ер адамдардьщ доку- менттер1н тексеруге KipicTi. Сырырайран электр шамынын, тубшде адамдар Ti36eri пайда болды. — Ана терезеден кай аудан, кай шахтата белшгенде- piiiJli бшцдер. Жолаушылардын, Ke6i аташ уйдщ бурышындары юшке- не терезеге карай жапырылды. Олардьщ арасында батана- ры апалы-сщлш де жур. Вокзал Ke3eKniici:— ¥рлык бар, нэрселерще мукият бо- лыцдар! Адамдар жуктер1 мен чемодандарын сак устап, тары 6ip дурл!гюш калды. — Марина, будан баска калара барура болмайды де- д1 ме?— cijyiici апасына коз тастады. — Кала тацдап жатура уакыт болды ма? Вокзал yftiHiH. T©6eci. Жактаура карылран узын мойын репродуктор эндетш коя берд1. «Идет война народная, Священная война». Караколецкеде машиналар Ti36eri кор1нд1. А лдьщры- лары тура составка жанаса токтап жатыр. Катар тузеп, сапка туруда. Поездан тускендер арасы: — Кайда барады булар? — Кудасына куймак жеуге... Уй iuii. Карлыраш Нурралиды тьщдап отыр. Лажсыз- дан рана макулдарандай нышан бар жуз1нде. Нуррали. Ал Карлыраш, тунг! сменанын, врубмашина- сына повеске келшт!. ByriHuie соньщ орнына тусш кайт. Карлыраш. Менен баска адам табылмады ма? ByriH шаршап кайтып ед!м. Нуррали. TyciHeMiH, Карлыраш. Уакыт солай болып тур. Ренж1сен, бармай-ак кой. Карлыраш (саратка карап). Ka3ip ceri3 екен. Bipep са- рат коз MiKTipin алайын. Нуррали. Мен уйге Kipin шырамын да тары жер астына TyceMiH. Карлыраш. Жецешеме солем айтьщыз. 153

Нургали. Жарайды. Нургали^ кетедк Карлыгаш терезеден тунг! кешеге ка- рап, б!раз ойланып турады. Кешемен «газик» машинасы ©тс шыклы. Машинанын, жарыгы узап кеткен Нургалидьщ аркасын 6ip керсетш калды. Карлыгаш терезеден бурылды да кереуеттеп керпе- жастыкты алып, терге тесей бастады. Сыкыр естшдк EciK- ке карай умтылды. BipaK, кеш калды. Уйге аркасында дор- басы бар, жат адам юрдь Шошыган Карлыгаш кешн ше- пндь К!рген адамныц колындагы калта фонары жарк eTTi. Бекзат. Карацгы гой. A -а, карындас... (шгершеп). Ко- рыкпацыз... (аркасындагы жол кабын еденге койып) Осы- лай дещз. Карлыгаш коркыныш кушагында, не ютерш бьлмей кал- шиып турып калды. Бекзат. Жаюлы тесек, жасаулы стол... Карлыгаш. C-c-c-ci3 KiMci3? Бекзат (мырс eTin). Адаммын. Атым Бекзат. Карлыгаш. Слзге не керек? Бекзат. Тунеп шыгатын уй керек. *** Шахтер поселкесшщ ортасы. Карт шахтер Семеннщ со- цында 6ip топ адам. Баганагы вокзал басындагыларга ук- сайды. Кебшн, аркалаган жуктерк кейб1ршщ жетектеген балалары бар. Олар кеше бойы эр уйдщ алдында 6ip ipKi- лш, токтайды. Топ эр аялдаган сайын екьуш адамга кемш отырады. Уи-iiiii. Урейл1 Карлыгаш эл! де не icTepiH бымей отыр. Бекзатта еркшси бастагандай кешп бар. Бекзат (тацулы колын кетерш). Корыкпа, карындас. Майданнан кайттым. Согыстан бурын 6ipep рет келген ушм едк.. Карлыгаш (орындык усынып). Отырьщыз... отырьщыз, агай... Бекзат (отырып). Карындасым... (курсшед1). Ашпын. Карлыгаш (абыржып). A -а?! (тагам туратын столдын тартпаларын ашып. Уйде шай да таусылган екен гой. Меи каз1р... (артына жалтак-жалтак карап). Мен Ka3ip, агай... Ka3ip керпплерден... Карлыгаш кешн шегше келш, белмеден ата женеледь Жупрген бет1мен кеше ортасына б1рак шыгады. 154

* *ж Шарбакталган шагын уй. Баранары «газик» осы уйдщ еагшщ алдында тур. Нуррали ушнщ ecirin ашып ауыз бел- меге юрдь Жол кабы мен шарын чемодан. Басын кетердк Кшнш, жолга шырура турран зайыбы — Зэуреш кердк — Мунын, не?! — Майданра... Мен ceHi коре алмай кетемш бе деп ед1м. Уакытында жеттщ. — Эйел1 сорыска, куйеуш. не боп барады? — Нураш, айналайын! Мен не 1сгей аламын. Ол жакка дэр1герлер коп керек болып жаткан коршедк — Дэр1герлер... Кошеден машина сигналы естшедк — Жур, шырарып сал б1здк — Шахта астына тары TycyiM керек едк.. Буррышылар мен дэр! атушылар жоктын. касы. — Ен, болмады машинага дешн узатшы... — Не боп барады бул дуние!... Нуррали Зэурен! катты кушактап 6ipa3 турды да: — Аман бол! Мен де соцыцнан жетермш,— дедь Тыстары машина тары да сигнал бердк.. Коше. Карлыраш жуг5рш келедь Карсы алдынан ма­ шина жарыры коршдк T©Hin келш калды. Карлыраш cypi- не-кабына жалт бурылды. Машина ©те шыкты. Кузов ус- тшдег1 адам ацырып турып калган Карлыгашка колын бул- рап кете барды. ¥зап кеткен машинаныц содынан 6ipa3 карап турраннан кешн рана Карлыраш ©siмен коштасушы адамды танырандай болды: — Зауре жедгей... *** Таныс шахта аул асы. Тары да косаяк жолдыц карын сыкырлатып, аяктарын ауыр басып кетш бара жаткан Нур- ралидьщ аркасын корем!з. Ептеп буюрейе тускендей. Суык- тан болар. Аяз да катты рой. *** Карлыраш б1р уйдщ eciriH карып тур. — Семен-ата! Семен-ата! * *ж Семен карт касындагы алты-жет1 адамды ертш, посел- кегпц баска 6ip кошесшде келедк 155

— Уйренесшдер эльак... Жещстен кешн де бул вдла- дан кетюлерщ келмей к,оюы мумюн. Шалдьщ соцындарылар оньщ c©3iHe оншама мэн 6epin келе жаткандай коршбейдк Bapi де самаркау, суьщ ©те бастаран жандарра уксайды. *** Карлыраштыц уй imi. Бекзат белбеуш рана арытып, ала- са столдьщ устшдег! нэрселерге теншть Бекзат. Байпактар... калпакдар... (мырс етш) бэр! де майдан ушш! Жан да, нан да, кан да майдан ушш! (Бо- латтын, фотосын алады). Сымбатты ж\\пт екен. Kyfteyi бо- луы мумюн. (орамалды алады) Орамал!.. (орамалдын. ше- тшдег{ жазуды ок,ып) «Болатка Карлыгаштан» Болатка Карлыра... ж!г1ттщ аты Болат, ал мунын, аты Карлыра... Карлыра... Карлыра? (елецдеп) ш-ш! Тынщандар. Бекзат елец етш, eciK жакща карайды. Ол колындары орамалды калтасына тыра салады. * *А Карлыраш Нурралидыц ушнщ eciriH карып тур. — Нуррали ара! Нуррали ара! ErnKiM жауап катпайды. Карлыраш ушнщ eciri ашылып, iuiKe Семен юредн Абыржыган Бекзат жалт карайды. Семен. Кеш жарык, ]'шшек! Карлыраш кайда? Бекзат. Ж ана рана шырып кети. Семен, ©зщ юмсщ? Бекзат. KiM болушы ем?.. Болаттыц туысымын. Семен. Сен, немене, майданнан кайтканбысьщ? Бекзат. Иэ, алдыцры шептен кайттьщ. Семен. Кольщ ба? Бекзат. Онда жумысыц канша? Семен ундемей 6ipa3 турады да кетуге ьщрайланады. Бекзат (ашу кернеп). Сен ©зщ юмсщ? Уй-жайыцды не- м1ске тастай салып, 6i3re келш паналаран кулардьщ 6ipi- сщ гой, cipo? Семен. Кыскарт! М-мен... мен бул олкеге келгенде сен шешецнщ нурсарында да жок, болатынсьщ!.. Майданнан келсен де булшш найткан нарыз 6ip онбаран екенсщ... 156

Бекзат. Мен де сен сиякты керауыздармен жанжалда- суга келген1м жок. Ещи мазалама! Семен (eciKKe карай беттеп). Болатымыздын, баскан i3i- нен садага кет! *** Семен тыска шырады. Yft алдында бул KiciHi тосып тур- ран уш-торт адам да карттын, ашулы екенш б1рден анга­ рады. — Журщдер! Анау уйге барады. Жолаушылар ун-тунс1з Семеннщ соцынан ере женеле- др Олардьщ арасында барана вокзал басында кездескен апалы-сщлш Марина мен Ирина да бар. * :|: Меруерттщ уш. Шарын белме сэулегп жиЬаздалран. Улкен айнаньщ алды одеколон, пудра, крем сиякты келш- шект1 келбеттенд!руге керект! куралдарра толы. Меруерт самай шашын буйралап жатыр. Карлыгаш оран шыдам- сыздана карап тур. Оньщ колында косеу. — Болсацшы ендк Меруерт! Тонап кетер... — Майданнан кайткан жанра дуние дэшкер емес. Ду- ние-мулж мына 6i3re керек. Калай ©3i, сымбатты ж1г1т пе? — 0зщ кересщ рой. — Мен балтаны алмай-ак койсам кайтедь — Жок, ал... Eni келшшек далара шырып, Дарлыраштыц ушне карай беттейдр ** К,арлыраштыц yfti. Бекзат булан-талан. Ол оз-езше ку- б!рлеп, eciK жакка айбат rnerin калды: — Эттен, алдьщры шепте кездеспедщ-ау! Артьщнан андып журш, 6ip ок жалынсын дейтш. Уйге К,арлыраш пен Меруерт юредь Дарлыраш Бекзат- ка эл1 де сешмслзджпен карайды. Меруерт колындары кей- лекке оралран балтасын колтырына тырып, ж1г1тке езеурей карап калган. К,арлыраш. Жалрыз отырып калдыцыз рой. Бекзат. Жака осында 6ip орыстыц шалы келш, ептеп салрыласып калдык. ©3i к1м? (Меруертке коз токтатады.) 157

Карлыгаш пештщ жанына келш б1лд1рмей кесеуш кояды: — Семен атай шырар. Меруерт, терге шыксацшы... Меруерт. Б1здщ уйде де еншм жок кой. Карлыраш (Бекзатка), Меруерт — б1здщ Kepuji. (Ме­ руерт балтаны К,арлырашка беред1). Бекзат. Жаксы. Мен де вз1мд1 таныстыра отырайын. EciMiM — Бекзат, кан майданный, алдыцры шебшен жара- ланып кайттым. Меруерт. К,ан майданная кайттьщыз ба? Карлыраш KOMip салатын телеки алып тыска шьтып кетедк Бекзат. Иэ, тура алдьщты шептщ езшен келд1м. Меруерт (жан-жарына каранып). Мына уй таза азынап KeTinTi. Карлыраштьщ ©3i камсыздау ма калай? Бекзат (урлеп). Расында тоцази бастатанымды мен де жан,а рана сезшш отырмын. Элде, осы с!здшне барсак па екен? -л Меруерт (сэл уялрансып).— О, не дегешндз?.. Б1зджш-’ де болрьщыз келсе, журвдз! Курметп конарым боласыз. Бекзат буынып-тушнш, жинала бастайды. *** Уйге Карлыраш кайта юргенде ешюм жок. — Булар кайда кетп? Мыналары кызык екен... *** Меруерттщ уш. Бекзат memiHin, жайгасып жатыр. Ме­ руерт 6ip сэт торде iлyлi турран фотосуретке карап ка- лады да жуз1 шыдамай бурылып кетедк Cyperreri жас ж\\- riT «не icTeftiH деп журсщ, Меруерт»— дегендей сустана ка­ рап отыр. — Бул KiM? — Немере арам той... — Мен туран атацыз ба деп ойладым. Тым уксас екен- схзлер. * *т Карлыраш калын. ойда отыр: — Жацары куыршак жат адамды шынымен ушне ертш экегп ме? 158

Семен юредд Ол сезд1 неден бастарын бшмей 6ipa3 ю- Aipin турады. — K,a3ip таны да тунп сменага кетемш. — Жадары 6ipey к!м? — Бшмеймш, кетп aftieyip... — Карлыраш... — Не айтайын деп едщ з? — Шахтком ана жадтан келгендерд! уйд! уйге орналас- тырудыд 6ip meiiH маран тапсырып едд Солардын, eKeyi тыста тур. (Пауза). Калай болады? — Адылдасатын уйде апам да жод. — Карекедд1 дойшы, оны конд!рем1з рой. — Мен даз1р жумысда кетемш. Сонда уйд1 юмге тап- сырам. Семен. Ол жарынан дам жеме. Бэршщ де паспорт, до- кументтер1 менде. Карлыраш. К,айтем!з ендд «копнен корген улы той» де­ ген. KipciH. Семен далара жупрш шырады. Тыста Марина мен Ири­ на рана тур. Семен кул1мдеп келш 6ip чемоданды KOTepin алды: — Жур1ндздер. Осы поселкедеп ед 6ip жадсы семьямен 6ipre туратын болдьщыздар. Yrneyi уйге к1рд1. Карлыгаш керосин шамыныд бштесш KOTepin, жарырын молайтты. Марина. Сэлеметаз бе? (К,олын усынып) Марина. Карлыраш. Амансыз ба? Карлыраш. Ирина. Ирина. Карлыраш. Карлыгаш. Ирина. Далаларыцыз суыд екен. Жел мен боранды бо- гейтш улкен зэул1м уйлер болса... Семен. Тату-тэгп туруларьщызра тшектесшн. Жолыд- данша сау больщыздар. Семен шырып кетедд Bipa3 уназдш. Карлыгаш. Торлетщздер. Екьуш кун болды жарыд жод. Марина. Ештеде етпейдд Ирина. Расында, электричество, барлырына тадым бар. Кулазыран ду дала. Ызыд-ызыд жел... Марина. Канша р.ет дайталайсыд? Болды рой, Ирина. Карлыраш. К,аз1р электр дуатын шахталарды тодтатпау 159

ушш унемдеп пайдаланады. Сондыктан да Kefl6ip кундер1 шырак жагамыз. Ирина. «Шырак жак табытымнын, жан-жагына». Марина. Мунын, уят, Ирина! Ирина. Мамандырым рой.. Дарлыраш. ¥ялмацыздар. 0з уйлервдздей жайрасыцыз- дар. Бугш уй суыктау. Ком1рд1 ертец, арры кундер1 Tycipy- лер1 мумюн. (Tepri бвлменщ eciriH ашып). Мына болмеде орналасып, жайраса бервдздер. Ирина. Иэ, айтпакшы... бул уйде еркек адамдар ту­ ра ма? Карлыраш (сэл KUipin) Ым-м.. Иэ, турады. («Кестел1 орамал» сарыны алыстан естьледО. Олардыц 6api кеппк- пей оралар деп ойлаймын. Марина. Рахмет. Слз ете суйюмд! жан екеншз. Ирина. Баярыньщ 6ip акыны эйелдщ эйелд! мактараны- на ешкашан да сенбе деген екен... Марина. Орынсыз сейлейсщ, Ирина. Сахнадары эдеттщ ©Mipre xeperi шамалы. Ирина. ©Mip де сахна. Ал б!здер анау жактан эшелон- мен келген куыршактармыз. Карлыгаш. Слздер жолдан ©те шаршаранра уксайсыз- дар. Дем альщыздар. Марина. Рахмет! Марина мен Ирина Tepri белмеге Kipin, жайраса бастай- ды. Дарлыгаш орындыкка отыра кетед1. — Мше ендк тары да тертеу болдык. Апам кайда жур екен?.. *** Айлы тун. Жапан туз. Айдалада ушлген 6ip мая шепД паналап уш эйел отыр. Bip сиырдын, уст1не керпе жабыл- ран. Ол menTi уцгш барады. Догарулы турран шананын, ус- тшде eKi-уш кап бидай, орта-орта дорбалар кершедк Куыстагы уш эйелдщ москалдауы сейлеп отыр: — Су жаца кшлмеген костюмд1 ею пут бидай деп ка- сарысты да калды, элг! ©з1м1здщ туысымыз Салык... — Бердщ з бе? — Кайтешн енди.. — Кыс ш ш де кайб1р жетюкеннен астык 1здеп жур дейсщ. Бакандай 6ip айдын, нан карточкасын жогалтып алдым рой ауызым андиып журш... 160

— Ертец туе ауа Нура станциясынан асармыз. Ар жа- рында 6ip-aK кундж жол. — Иэ! КелЫм жудеп калмаса жарар едк.. * * с*: Шахта асты. KeMip шабатыы машинаны жург4зш отыр- ран Карлыраш К0мекнл слесарь-балара карап кояды. Кар- лыраштыц шауып жаткан KeMipiH терт-бес (эйел-epKeri бар) жумыскер т1зерлесе рештакнауага салып жатыр. Bip- 6ipiMeH жымыцдасып, калжьщдасура да уакыт тауып жур. — Мына келшшек врубмашинаны астындары атша жоргалатады рой,— дейд1 Tipey коюшылардьщ 6ipeyi еюн- miciHe. — Токтамаганы жаксы да. Кем1рд1 кеп шапса 6i3re де абырой. Осы CQ3jx\\ айткан Tipeymi катарында турып калган араш тасушы жас ж1гггке: — Т1реулерд1 тез жетюзш турындар. Машинадан ек! кадам калуга болмайды,— деп кояды... — Мынаньщ 03i шыдатпай барады рой. Кайдан шык- кан жорра,— дейд1 араш тасушылардын, 6ipi. — ©3iMi3AiH Жахан, маркумнын, келш Карлыраш кой. — ¥шып бара жатканы сол екен рой. Ецбек каркыны еселеп, кыза туседк Курекнллердщ жанына Нуррали келдк — Жарайсывдар, кыз-ж1гытер! — Неге кыздарды бурын айтасыз. — Солардьщ 03i Kefimri кундер1 к©бешп барады рой. — Шахта б1здщ колымызга Kemin барады емес пе?— Жас келшшек Нарима TicTepiH аксита куледк — Кайтерсщ?.. Заман солай болып гур рой. Эйтпесе, гулдей ырралтып, белдерп-щд буралтып, жел-кунге кактыр- май, эркайсымыз 6ip рашык болып журетш-ак кыз-келш- шектер емессщдер ме?— жас Tipeymi Нурралира карап ку- лiмдeйдi. Бул жiгiткe ойлы к©зш 6ip тастап, Карлырашка бурылды: — Шаршадьщ ба? — ¥йкы шала... — Экел, 6ipa3 мен жург1зешн. Сен дем алып ал. Карлыраш ©3 орнын Нурралира бepeдi де былай шы- рып, мандайынын, TepiH суртедк Нарима оныц жанына ке- лш, кагазра оралган наннын, xeceri мен шай куйылган ку~ тысын бередк Карлыраш: 11— 752 161

Рахмет, Нарнмаш! дейд1 де нан мен кутыны алып тамактана бастайды,— Жацары сезщнщ жаны бар. Ертен шахта басшыларыныц алдына мэселе кояйык, эйелдео брнгадасын куру керек. у — Б1з дайынбыз. *** Шахта бастытыныц кабинет!. Мунда 6ipas адамдар жиналган. Карлыгаш бастаран кыз-келшшектер де отыр. Шахта бастыры толыкдиа келген кырьщтьщ кыркасындагы адам эйелдерге карай: — Оздердщ бул бастамаларьщызра кептен кеп рахмет! Киров атындары шахтада курылран туцрыш эйелдер бри- гадасынын, бригадир! болып, Карлыгаш Жаканова тара- йындалады...— деп алдындары кагазына карай бергенде, кабинетке ки!п-жара он уш-он торт жастардары 6ip бала к!рд!. Ол шахта бастыгына б!р парак кагаз усынды. Bopi тым-тырыс бола калды. Шахта бастыры кагазга б!р коз жуг!рт!п ©TTi де балара кадала карады: — Болмайды. Сен тым жассьщ рой. — Арай, с!з мен! TyciHiKi3, семьяда менен баска бас котерер адам жок. Bi3 де эскер семьясымыз... — Кайтешн енд!, карарым!.. Апац жок па? — Бар... Наукас. Ол к!с! сау болса, мен! ©3i де ж!бермес ед!... Телефон сылдырлайды. Шахта бастыры тывдайды: — Киров шахтасыныц бастыры. Иэ,.. иэ... орындалады. Куп болады. KiMre тапсырамын! Ka3ip орынбасар деген жок. Жаксы. (Трубканы шед! де 6ipa3 ундемей балара ка- рап турып калады.) Менщ де семьямнын, баскотерер! се- нщ курдасьщ болгалы тур... — Ci3 де майданга аттанасыз ба? Шахта бастыры. И э... Bi3 — байыргы эскери маманбыз рой. Карлыгаш. Арай, мына баланы б!здщ бригадага лампа тасушы eTin берсец!з?!.. Бала да, кабинеттег! баска адамдар да шахта бастыры- на 6ip сэт карап калган. Шахта бастыгы 6ipa3 толкудан кей!н: — Жарайды. Ертецг! куш менщ Кайратымды да 6eTi- нен какпауларыцды сураймын,— дед! де томен карап кетть Жумыска алынган баланын, жуз! нур жайнап, Карлы- рашка алгыс сез1м!мен карады. 162

Карлыгаш ушнщ алды. Сиыр жегшген шанадан ею кап бидай мен жартылай толтырылган дорбаларды Tycipin алып калган Карашаш кария езшщ cepiKTepiHe алрыста- рын жаудырып тур: — Квсегелерщ KerepciH! Куйеулерщ армиядан аман- есен кайтсын! Колдарын, тигенде катысып турьщдар! Y uri кврдщдер рой ендь.. Уйден Ирина шыгады. Карашаш оран карап калды. Ирина каздац-каздац етш, жонше кетть — Мынасы KiM? Дэр1гер болды ма екен элде? Карашаш ширак басып уйге юрдп Белмеде тары 6ip орыс эйел1 Марина отыр. Кемшр не айтарын бшмей боса- рада турып калды. Марина Карашашка карай кадам басып:— Аман-есен келувдзбен, апа!— дедк — Карлыраш кайда? — Жумыста. Ka3ip келедю. — Сендер юмсщдер? — Bi3 П9тернлм1з. Семен карт орналастырып едп.. Карашаш eciK жактары эбд1решн, уст1не отыра кеты де KOKiperi каре айрылып курешдк.. — У М !.. Эйтеу1р, амансыцдар рой? Марина (кул!мс!реп).— Аманбыз, апа, аманбыз... *** Нурралидын, уш. Ыдыс-аяк, усак-туйек нэрселер буы- лып, тушлген. Bip жакка кошеын уй сиякты — астан-кес- тен. Уй иесшщ ©3i уйыктайтын бвлмеш, ас уйдк кызмет ка- бинетш аралап, ауыз белмеге шыкты. Улкендьюипл! он шакты адам тур. Олардыц 6opi Нурралира ьщрайсыздана коз тастайды. Нуррали. С1здер маран карамацыздар. Орналасып, жайраса бер1ндздер. Мен майданра аттанранша, жатакха- нада жата турамын. Нэрселерд! туыстарымджше коямын. Эйелдер не айтарын бшмей, у£Нрльшуб1рл1 балалары- ньщ басын сипай бередь Юшкене бала. Мама, бул арай да менщ папамнын, пол- кына бара ма? Uleuieci. Тентек болма, балам. Нуррали. Сенщ папан, майданда ма? Бала. Майданда, Комиссар! Н-Бала. Мешю де майданда. Нуррали. Егер мен де майданра аттансам, папаларьща сэлем айтар ед!м... И* 163

— Мешкше де айтьщыз!.. Кабыргадары кара калкан радио б!раз дызылдап ал- ды да: — Совинформбюроныц хабарын тыадацыздар! Барлык майданда айтарлыктай езгерю жок. Фашист армиясы Москвага тары елу шакырым жакындай тустк Москва ту- бшдег! эуе шайкасында 40 немю самолет! атып Tycipui- дк..— деп кункшдей женелдк 0з ушндег! радионы ацтарыла тьщдап турран Карашаш. Ол пештег1 отты кесеп бггпей, кесеуд! колына устаран кал- пында: — Осы пэшистщ сэмелетьак таусылмайды екен. С орыс о деп басталраннан 6epi кырридай тиш, кырыктап, елулеп xycipin жатырмыз. Dip азаяр емес. Карашаш пештег1 отты косеп, ойра кетедп K©Mip гу-гу жанып муржа жалынды жалма-жан тартып жатыр. Карашаш. Осы аяздын, e3i де пашист сиякты жауыз рой. Шлркш, осындай кундер! жумыс icTen, жер астына Tycin журген Карлыраштардыц да журектершщ Tyri бар-ау! Уйге Марина юредк Карашаш. Ж ана рана кетш едщ... Марина. Кластар суык екен. Окушыларды таратып ж\\- бердж. Карашаш. Е-е, Марина, табираттын да б!зд! сынап ко­ реши дегеш рой бул. Bop6ip шыдаймыз! Кошеде аяз тшы катайып кеткен. Курек-кайлаларын колтыктарына кысып, шахтага бара жаткан, болмаса, жу- мыстан кайткан адамдар кездеседк Олардьщ Kefi6ipi магазинге бурылады. Магазин 93ip ашылмаган. Журт сыртта тыкыршып тур. Сатушы Ме- руерт нанды кабылдап жатыр. Юшкентай рана терезеден нан болкелерш коз шеспей карып алып турран ею-уш эйел. Меруерт болса бойын кутуде, шет тур. Пальтосыныц сыр- тынан ак халатын киш, озшше бул да кызметше дайында- луда. Кербез... Нан будкасы тиелген шана орнынан козгалып, кек шо- лак ат ьлби басып, тагаланбаран туяры кок музды тырма- лай бастады: Муны корген журт магазин еши ашылар дегендей 6ip дурл1г1сш, серпшп калды. EciK жабык. — Кайда асырып барасындар! Мына каразра кол коя- ды!.. Касы ед!рейген шущрек коз каба сакал шал как жа- рылып жол берген халыктыц арасымен eciKKe жеттк Мына 164

— адамдар осы шал болмаса, бугшп танда аш калар ма едк элде кайтер ед1?.. Бул да магазиннщ айналасында журген- дтш пайдаланып, взшше мацразсиды. Пэле-сумдыкка ку- нырып алран экю. Семен карт оньщ жанында тур. — 9кел карточканды, ала шырайын... — Кезег1мен-ак алармын. 0з1н жалганньщ жартысына билiri журш туррандай ce3iHymi каба сакал курдасынан мундай жауапты em6ip кутпеген едк Сузеген букаша мойнын 6ip шайкап ете бердь.. *** Стол устшде жарты белке кара нан, калайы кружкада буы буркыраран шай. Семен карт белмесшде отыр. Ол уш бурышталран солдат хатын ашып, окура кезшд!р1гш ыц- райлады: — Кэне, балам, сен немен куантар екенсщ?.. Стол ycTiHe хат iuiiHeH юшкене фото туседь Эскери фор- мада сомпиып отырран жас солдат. — Павлушам!.. *** Меруерт ушнщ eciriH карып турран почтальон кыз. Ол колындары каралы каразды уй иесше калай табыс етерш бшмей, абыржуда. Уй iuii. ©Hi кашкан Бекзат кыраулы терезешн сацлауы- нан тыска кез жуг1ртедь Почтальон кызды кердь Tyci жа- дырап, eciK ашура бурылды. Почтальон кыз бен Бекзат бетпе-бет тур. Почтальон (курсшш). Кдйрыларыцызра ортакпын!.. Бекзат не айтарын бшмей каразра 6ip, кызра 6ip кезек карауда... ** — Kyfteyi екен рой!— езшше южшген Бекзат кираштау кездерш сырырайта фотосуретке тары 6ip карады. Фото- дары ж1г!т: «Кызранышьщ орынсыз. Мен енд! бул дуниеде жокпын» деп кул!мдегендей болады. — Аныктама алып, орын ауыстыру керек...— дед1 Бек- зат.—- Ah! Мен де жаралымын рой. BipaK, юм жаралады?!. К,алай жараландым?! 165

Терец oiiFa тома бастаган Бекзатты терезешц тыцылы селк етюздь — Меруерт цой,— деген ол почтальон берщ кеткен ца- газды пешке тастады да eciK ашуга, ауыз белмеге шыцты. Кещлд! Меруерт юрдп Бекзат 6ip сзт оган аянышпен царап келедь — ByriH ерте 6irriK! K,a3ip мен базарга барып кайтам. Ал сен мына талондарды жел1мдеп, санай бер. Ол редикулшен уыс-уыс талондарды алып, стол устше тастап жатыр. Меруерттщ бул цылыгы Бекзатты ein6ip тацдандырган жоц. Кунбе-кун атцарып келе жатцан уй- реннлюч ici сияцты — жел!м мен цайшы-цагаздарын да- йындай бастады. *** Кшм базары. Адамдар сецдей согылысады. Нан сату- шылар арасында сауда цызу. Меруерт 6ip-eKi мосцалдау эйелдерден акша санап алып, ыржындасып жатыр. ©зде- ршше мэз. Меруерт асыгыс журш, кшм-кешектер сату- шылардыц арасына шрдк — Нан сатушы! Kopnii...— деп Ky6ip eTTi Ирина апа- сына. Марина да Mepyeprri корд!. Меруерт салган жерден 6ip суцгацтау бойлы, келбегп жагы суалгандау еврейканыц иыгына жамылып турган пальтосына коз TiKTi. — Канша!— дед! тутциылдан. — Шын алгыцыз келсе, саудаласуга болады,— деп ев­ рейка Mepyeprri басынан аягына дей!н 6ip сузш ©TTi. - . — Ендеше оцаша шыгайыц,— дед! Меруерт. *** Базарга апарган нэрселерш етюзе алмай, мойындарына су цуйылгандай !л6in келе жатцан апалы-сщлш. Олар пэ- терлер!не жакындады. Уйге к!рд!. Карашаш ренжул! кар- сы алды. Марина базардан цайтцан нэрселерш чемоданга сала бастады. Ирина тори болмеге ©TTi. Карашаш. Дарагым Марина, эрине, сендер кощлдерще алып калып журмецдер. BipaK, бул цылыцтарыц жарамай- ды. Кудай б!зд! 6ip шацырацтыц астында ©Mip суруге жаз- ган екен, не кореек те 6ipre корешк. Бук!л ел болып ойла- ганымыз жауды жецу гой. Марина. Дурыс айтасыз, апа. 166

Карашаш. Дурыс айтсам сол, будан былай тамакты 6ipre imefliK, 6ip уз1м нан болса, болт желж. Сендер к,ым- сынбандар. Б1з отыз екшии жылдары басымыздан ашар- шылыкты да ке1Шргем!з. Сол уакытты 03ipre умыткамыз жок. Марина. Рахмет, апа. Карашаш. Марина, карагым, солай. Ещи кшм-кешекте- piHfli базарра тасуды койьщдар (Пауза) Дарлырашым да сендерд1жаксы кередк Марина. Карлыраш жумыстан эл1 келген жок па? Карашаш. Келетш уакыты болып калды. (Кабырнада- ры сагатка карайды). Ойбай-ау, мына тыкылдактьщ эл1 кетш барады, тасын тартып кою керек (турура ьщрайла- нады). Марина. Отыра бервдз, мен... Ол кабыррадары сараттьщ тасын тартады. Карашаш (сараттан кез!н алмай). Бул да Дрш ш ктщ белг!с! рой. Токтамараны дурыс. *** Шахта ауласы. Наряд yfti ecirmin мандайшасындары сагат. Жумыс кшмдер1мен эрльберл! жуг1рюкен жас ж!ггг- тер, кыз-келшшек, эйелдер мен шалдар. Эр иырына бес- бестен лампа тецдеп алран балалар да коршедь Шахтага тусер ауыздыд алдында 6ip топ адам тур. Олардын, арасында Нуррали да жур. Жумыска тусуге кел- гендер шахта ауызында топтаскандарра тацыркай ка­ райды: — Не болды? — Авария ма? — Жок. Эйелдер бригадасы бассешн бойынша рекорд жасапты. Bip сменада 630 тонна ком ip онд!рген. — Мыналарын, мыкты рой. 630 тонна?! Шахтага тусер ауыз. Алыстан, карацрыдан жалт-жулт еткен шамдар тобы 6epi карай келедь Эзы-кулю, сьщрыр- лаган кыз-келшшек кулюск Карлыраш бастаган эйелдер бригадасы жер астынан шыкты. Узынша орындыкка койылган патефоннан марш ойналды. Кыз-келшшектер кулш тур. KyTin турран топ эй­ елдер бригадасыныц 9p6ip мушесшщ колын кысып, кут- тыктап жатыр. Б1р-б1рден гул шорын усынуда. Табыстан табыска жете берiндер!— дейд! райком 167

секретари Карлыгашад кул!мдей карап. Карлыгаш гул шогын фуфайкасынын, етепмен калкалайды. — Рахмет, рахмет!— дейд1 ол. — Карлыгаш Жаканова, ci3 кем ip эшелонымен Мэс- кеуге барасыз. Жолга эз!рлешщз. Мен... Уйде апам жалгыз калады. Ол Kiciнi тастап кете алмаймын. — Бул менщ HiemiMiM емес, облыстык, партия комитеть нщ уйгарымы. — Эйткенмен, апаммен акылдасуым керек. Карлыгаштын, касына Нургали келеди — Жецешем кенеди *** Уйге жапсырыла салынган коранын, irni. Карашаш енш сауып отыр. Элсш-эл1 ешкнп щирмек болып, емшепн ну- кып-нукып кояды. Котелекке ущледк Сут аз. Карашаш. Bip жылдан асып барады осы кебенек келпр- ге тусшбей-ак; келем. Не лактайтынын, не к,ысыр калганын сезд1рмей-ак, койды. *** Bepri белмеде Марина отыр. Ол газеттерден жасалган дэптерлердеп жазуларды карап, бага койып отыр. Оньщ жанына Ирина келш апасыньщ шаруасына карап 6ipa3 турады: — Дэптерлер, дэптерлер!.. Кайда сендердег1 махаббат- тыц жолдары. (Терезеге карап.) Неткен суык, ызгарлы ел­ ке едь Жел ызьщдайды да турады. Онсызда жабыркау кецш щ и кайгыга батырады. Марина. Шаруамен шугылдан. Сонда боран улып, жел ызьщдаганын елеуге де уакытьщ болмайды. Ирина. Кызмет бар гой, мэселе онда емес. Коныстан- ган елкем!з, айналамыздагы адамдардын, жат мш ездш п кей сэтте урей тугызады. Марина. Бул елкеш бекерге жамандайсьщ. Ирина. Тап осы аранын, немютерге кереп шамалы. Украина мен Россия турганда, кулазыган ку даланы кай- тед1 олар?! Марина. Иринага тацдана карайды. Марина. Не деп турсьщ, Ира? Ирина. Еепген жоксын, ба? (Пауза) Курбыларымнын, 168

шшде ед керегеш ез1м болдым-ау деймш. Куйеуге шык- дам жод... 0зще белгш , данша жтт шубырып ед1 содым- нан. Марина. Адымад! Фашистер сенщ паспортыдды тексе- pin, куйеуге шыддан шыдпараныдды аныдтар деймкпд. Ирина. 03ipme анкетам таза. Марина. Осыны айтып турран ceHi... Сен Горький мен Чеховтьщ пьесаларында ойнайсыд?!. Ирина. Ойнаса Heci бар?!. Олар классиктер, ал класси- кага... Марина (ашуланып). Жод! А зрын! Жаныд барында кет бул арадан! Жогал! Ирина. Дауысынды котерме, б!здщ уадытша пэтерде турранымыз есщде ме?! Ед болмады ез бурышымыз да жод. Марина (жылап). Мен, мен майданра суранам. Сенщ кушгщ жеттП Ирина. CeHi майданра юм ж1беред1? Онда мурал1мдер- дщ Keperi жод. Марина. Сейлеме ендд жарып елт1рем! KepiH6e K93iMe! Квршбе деймш! Ирина Tepri белмеге кетедд Марина (жылап). Кайдан мундай болды? Анам-ау! Айтсайшы?! Ех, сорлы басым! Сорлы басым!.. *** Кошеде Нагима мен Меруерт кездестт — Халыд далай? — Мше кердщ бе? Куанышты Нагима дол дабыныд 1шшдег1 6ip тал гул- д1 керсетт1. — Мынаны кердщ бе? Меруерт базардан экеле жатдан пальтосын керсетедк — Жумысда киюге жарамайды. Сэш болмаса, мэш мэз емес дой. Б1здщ Карлыраш Мэскеуге журедь — Онда не бтред!? — Москвара кем1р апарады. Бугш шырарып саламыз. Карашаш апамды да дуанта кетешнип... Нарима тез басып Карлыгаштыд ушне дарай буры- льш барады. Оныд содынан дарап далран Меруерт ойына б1рдеде тускендей елед етед1 де женше кетедк ч 169

ж* ж Кора imi. Карашаш emKire шоп салады. KoMip толты- рылган т е л е к с алып, дорадан шырура беттейдн 0зше-ез1 куб1рлеп келедд Жадагы Нариманыд MocKeyi Heci? Осылар келшмд! де эскерге экетш журмесе nri? Kipe бер1сте Маринамен кездесш далады. Марина жы- ларанын бьлд!рмеймш дегендей терю айналып, шырып кете- дд Карашаш уйге юредд — Мыналарра не болран? Topri болме. Ирина тосек устшде етпетшен Tycin, жы- лап жатыр. Алдыдры белмедег1 Карашашда оныд датты- датты ©KcireHi емю-емю естшш тур. — BipiH-6ipi р ен ж т п не жетпейд! екен осыларра?!. Эл\\ балалар рой. Карашаш пеш айналасындары дардылы дызмеымен шурылдана бастайды. Уйге Меруерт юредд Меруерт. Апа, Карлыраш Москвага барады дейдд Рас па? Карашаш. Рас, eTipiriH дайдан бшешн. 0fiTeyip элп На - Рима кыз сондай б1рдецеш айтып кегп рой. Меруерт. Онда жадсы болды! Карашаш. Йемене, Жудашда сэлемдеме 6epin ж1бере- йш деп пе едщ? Меруерт (абыржып). Жо-жо-жод... Расында оран да б1рдеде 6epin жШерсем, Карлыгаш диынсынбас па екен? Карашаш. Несше диынсынады. Карлыраштыд Мэскеуге апара жатдан 6ip поезд нэрсесшщ 6opi сэлемдеме дейдд (Меруерттщ долындары оралган затты K©pin) Муныд не? Меруерт. Бул... бул 6ip... азын-аулад жинаран адшам едд Москвадан 6ipa3 нэрселер сатып экелсш деп... Карашаш. Былай тур, отда KOMip саламын. Меруерт. Апа, Карлыгашты тосайын ба? Карашаш. ©зщ бшесщ. (Меруерт отырады.) Меруерт. Желдщ ызьщдауын. Карашаш. ByriH рана естт отырмысьщ? Меруерт, Жод. Неге? Бурын эб1герленш журш, жел барын, TinTi оньщ ызьщдайтынын да умытып кетед! екенб!з. Карашаш. Желл\\ де, басданы да, адамды, (даусын ко- терш) сорыс журш жатданын умытпау керек! Меруерт. Апа, осындай ма дауыс котеретшдей мен с!зге не icrejim ? Карашаш. Маран не icTeyuii едщ? Дэнеце icTereH жод- сьщ. 170

Ол кем1рден босаган т е л ек с алып шыгып кетедк Ме- руерт кетуге ыдгайланып орнынан турады. Ирина келедк Ирина. А, Меруня! Меруерт. Ира, жылагансыд ба? Кезщ icin тур рой. Ирина. К©п уйыктагандш шыгар. (Пудра сауытын алып, опаланбак болады. Bipai\\ опасы таусылган.) Меру­ ня, сен марай 6ipep сауыт опа тауып бермейсщ бе? Меруерт. Сурастырып коруге болады. Мына 6ip алкан, жаксы екен. Меруерт. Сен неге соншама ашулана калдыд? Мен тек алкан, жаксы екен дед1м гой. Ирина. Десен, сол. Ендшэр! есшде болсын! Ирина оз белмесше кетедк Меруерт. Карай турсан,, бэршщ HepBici тозып б!ткен. Кой, бул уйдщ аязы шакылдап тур екен, ептеп ызгары кайткан сон, тагы 6ip согайын. Меруерт уйден шыгып кетедь Б1раздан сод Карашаш юредь Карашаш (Меруерттщ содынан карай). Сексиген ал- басты неме! Ар-уят дегеннен журдай болыпты. Мундайын бшгенде энеу-куш Кекпектше согып, эке-шешесше айта ке- TyiM керек едк Topri белмеден Ирина шыгады. Ирина. Апа, мен кызметке кегпм. Карашаш. Бара рой, карагым, бар. (Ирина кете бер- генде.) Токтай туршы, Ирина? (Стол басына барып, нан мен майды каразга орап Иринага беред1). Кызметщ узап кетсе, карныд ашар. Ирина (алып сумкасына салады). Рахмет, апа! Репити- ция болмаса, тез оралам (кетед1). Карашаш. Мынаныд 6eTi 6epi карап калыпты. Апасы 6ipa3 тезше салган-ау деймш ©3iH. (Уй шаруасымен айна- лыса бередк) Шахтер KPiiMiMeH шаршаган Карлыгаш юредк Карлыгаш. Апа, Болаттан хат келд1 ме? Карашаш. Почташы кыз келген жок. Болар, кулы- ным, ©зщ каудыр-каудыр eTin, жаурап калыпсыд гой. Карлыгаш. Тодгам жок, апа. (Койнынан 6ip шок, гулд! алып) MiHe! Карашаш. Кудай-ау, мынауыд гул ме? ©зщ ycTin алган жоксыд ба? Карлыгаш. Жок. Карашаш. Элп Нагиманыд айтып жургеш рас па? Сеш 6ip жакка барады дейд1 гой. 171

Карлыраш. Рас. Карашаш. Бакытты бол, кулыным! Жаканнын, кел\\т Мэскеуге баратын болды деп шуласып та жаткан шырар. (Туз алып Карлыраштын, басынан айналдырады да отка тастайды). Т\\л кезщен таска! Ещи сенщ жуынуьщ керек кой. Карлыраш. Ж ада Нарима су жылытып коямын деген. Таза кшмдер1мд1 алып coHiKiHeH жуынып кайтайын. Карлыраш таза кшмдерш алып шырура ьщрайланады. Карашаш. Шашьщды жумай-ак кой, басыда суык тиер. Карлыраш. Жаксы, апа. Уйге Нуррали юредк Нуррали. Сэлеметшз бе, жецеше! Карашаш. Аман-сау журсщ бе, кайным! Нуррали. Шук1рш1л{к. (Карлырашты нускап.) Бала- цыздьщ табысына кутты болсын айта келд!м. Карашаш. Рахмет, кайным! Э л п Семен шал кайда жур. Карлыраш. Мен каз1р келемш. Ол орамалы мен таза кшмдерш алады да уйден шырып кетедт Нуррали мен Карашаш жеке калады. Нуррали. Жецеше, Болаттан хат бар ма? Карашаш. Болыдкырамай тур рой... Нуррали. Хабар ала алмай отырран жандар кеп керь нед1. Карашаш. Кайтешн «коппен керген улы той» деген... ж* * Парк imi. Марина орындыкта отыр. Кешемен келе жат- кан Семен оны Kepin, бурылады. Терец ойдары Маринаныц жанына кел1п тур. Марина басын кетермейд1. KiMHiu жа- кындаранын да байкамады. Шал тамагын кенеп: — Бикеш, шзбен танысура болар ма екен?— деп кул1м- шрейдк Селк еткен Марина жалт карайды да Семен еке- HiH Kepin: — Ah, Семен Петрович,— дейдк — 0H,iii кашып KeTinTi рой. Ауырып отырраннан саумьь сын,? — Жок. Парктщ арры шетк Араш мылтыктарды асынран 6ip топ адам эскери жаттырулар жасап жур. Олар кар арасынын 6opin окоп етш, казып тастаран. Осылай карай бурылран Семен ауыр KypciHin: 172

— Осыдан кейш булар жумыстарына барады...— дейд1. Марина. Клубтыд ар жагында шын окоптар дазы- лыпты. Семен. Шыныра 6epciH дейтш шырар. Кеше бойы. Карлыраш етш келедк Семен. Карлыраш, дайда асырып барасыд? Буларды керген Карлыраш та паркке юредд Орындыд- та отыррандардыд дасына келедк — Семен ата, шзд1 апам уйде кутш отыр. Мен Москва- ра журетш болдым. Марина. Москвара?! Семен. Шет жарасын естш ед!м... Карлыраш. KeMip апарамыз. Семен ата, ci3 б1здшне бара берщ1з. Марина eKeyiMi3 даз1р келем1з. Семен орындыдтан турып: — Карекед 1здесе, баралыд!— дейд1 де адырын басып журе береди EKi келшшек те жай аяддап, парктен api да- рай узап барады. Карлыраш. Марина, байдаймысыд, аз куншд шшде-ад туыстаса бастадыд. Марина. Иэ, достыд пен ынтымадтыдда не жетсш! Карлыраш. Сен бугш ренжулшщ. Марина. Мумюн жуырда мен де сол жадда барып да- лармын. Майданра ж1бермесе басда жерге кетем. Карлыраш. Неге? Марина (курсшш). Себеп бар. Карлыраш. Марина дурбым, апамды сендерге, ocipece езще ceHin тастап барамын. Эйтпесе, мундай тар кезедде Москвара жол журш нем бар? Марина. Москвада данша боласыд? Карлыраш. Басшылар уш-терт кун деп отыр. Марина. Жада жылга дейш дайтып оралады екенсщ рой. Карлыраш. Марина!..— дей берш, аяры тайып кетеди Марина Карлыгаштыд долтырынан алады. — Марина, сен де уйге бара бер. Мен жуына салып, тез ораламын. if: * * Уй iiiii. Tepri белме. Марина мен Иринаныд азын-аулад жиИаздары, кшм-кешектер1 досылган. Стол басында Се­ мен, Нуррали, Марина, Карашаш шай iuiin отыр.

Нуррали. Муралима, информбюроньщ тангы хабарын ecTireH жодсыз ба? Марина. 03ipme майданда айтарлыдтай езгерю жод де- Л\\ рой. Нуррали (ойланып). Иэ, майдан тым-тырыс. Карашаш. Кыс бойы езгерю жод дей бермес. Кудай жетюзсе 6ip куш-ад «дудыд жауды» деп садд етер. Алдыдры белмеге жуынып дайтдан Карлыташ юредй Ол жумыс ки1м-кешег1н eciK сыртына дояды да б!рдедеш \\злей бастайды. Колында аддуманы бар Карашаш ауыз белмеге шыгады. Карашаш. Канатым-ау, устел басына барсандны. Карлыраш. K,a3ip барамын. Карашаш. Кулыным, шамад келгенше Мэскеу жадта кешпше. К©м1р1дд1 тапсыра сал да !зщше дайт. Карлыраш. Жарайды, апа. Карашаш. Мэскеудег! бастыдтардан Болатыдды сурас- тыруды да умытпа! Карлыраш (ойы басда жадта). Жадсы. Карашаш. Элг1 Меруерт нэрсе сатып ала келсе деп 6ip бума адша устап жур. Базарра нан саттырып жиган адша! Алмаймын де! Карлыраш. Жарайды. Апа, с!з уйд1 жиыстырып журш, KecTeci 6iTnefi далган орамалды керген жодсыз ба? Карашаш. Орамал... жод, кврмед!м. «Кестел! орамал» эншщ эуеш басталады. Болаттыд су- peTiHe, бвлменщ бурыш-бурышына дараран Карлыраш. «Енд1 дайдан !здесем екен» дегендей, ойы шар-тарапта, кедш не юрбеддж уялап тур. Карлыраш. Слз колхозга кеткенде Болатда арнап 6ip орамал кестелеген ед!м. Соны жоралтып алдым ба, элде... Карашаш. Энеукунг! эскерлерге ж1берген пэсьлкемен кет1п журмесш. Карлыраш. Посылкамен дейшз бе? Онда кетпеу1 керек. Сол орамалды... Карашаш (шошынып). Тек жоралды деме! Сен келген­ ше !здеспрш тауып дояйын. Карлыраш (ойланып). Расында посылкамен де кету! мумюн. Мен оны табамын. Карашаш. Кулыньш' аУ’ мыд-миллион эскердщ дайсысы- ныд долынан !здейсщ? Карлыраш. Адрес! б!здщ шахткомда бар. Ka3ip бары- сымен аламын да, тауып экелемш, апа. Карашаш. К¥ЛЬШЬШНЫН' Карльшашы! 174

Ол Карлыгашты суйедй К елш эл\\ де улкен ойда. «Кес- тел1 орамал» эншщ сарыны мазаны алып барады. Карлыгаш. Апа, мен каз1р барамын. Муцайран Карашаш пеш устшен аккуманды алып, тер- ri уйге кетедк Карлыгаш шкаф тартпаларын карай бас­ та йды. — ¥мытпай ала кету керек. Уйге Меруерт юредй Оныц колтырында баранары 6ip бума тушншег1 бар. Меруерт. Аманбысьщ, Карлыгаш! Мен ceHi Москвара журед1 деп естшм. Рас па, элде лакап па? Карлыгаш. Рас, кешке журемш. Меруерт. Э, онда жаксы болды. Ол колтырына кыскан тушншегш К,арлырашка керсете береди Кдрлыраш. Акшацды козрама! Меруерт (кулш). Муньщ акша екенш кайдан бьлдщ? Карашаш апам айткан рой. Кдрлыраш. K,a3ip Москвара акта мен заттан repi нан мен KOMip кымбат. Меруерт. Нан кымбат деймющ? Онда 30 такты кило нан... Ал аш Карлыгаш. Меруерт, жумыстан шаршап шык- тым. Кдрным да аш. Ал аш адамныц ашуланшак келетшш езщ бьлесщ рой. Меруерт. Онда мен кетешн. Карлыгаш. Кеткенщ жен болар... Меруерт жалтак-жалтак етш, merinin барып, уйден шы- рып кетедк И: * * Tyi-iri дала. Ай жердег1 6ip затпен жарыса жылжып ке- ледк Сарт-сурт поездыц журкп. ¥зыннан узак кем1р эше­ лоны. Жолаушыларра арналган вагон составтын, бас жа- рына т1ркелген. Карлыгаш вагон терезесшен аспандары айга карап отыр. Оньщ алдындары бште шамнын, жарыгы кулазыган ку далада алыстан кершедк Туйдек-туйдек ту- тшд1 мойнынан асыра, желпи лактырып келе жаткан бейне 6ip кара бурадай кершедк Вагон шшде б1ркалыпты тербелю, Карлырашпен 6ipre шыккан бес-алты адам тэта уйкыда жатыр. Карлыраш сырырайран бште шамнын, жарырымен ора­ мал кестелеп отыр. Орамалдын, ортасы ойылып барып Карлыгаштыц жастык шарынын, квщлд\\ 6ip KepiHicTepiHeH сыр шерте бастайды. 175

Тун. Жазык дала. Ирелецдеп жаткан жол. Жук таси- тын машина келедк Жерде шашылып жаткан сан мыцда- ран жулдыздар кершдк Кала. Машинанын, кабинасындары шофер касында ба­ ла кетерген эйел отыр. Кузовта катты желден кымтана ту- cin, жолдьщ ой-кыры кездескенде допша cexipin келе жат­ кан Карлыраш. Ж ук таситын машина калара к!рд1. Bip сэтте машина- ньщ арткы бортына б!реудщ колдары жармасты. Шошып кеткен Карлыраш шьщгырура муршасы келмедк Даусы шыкпай калды. Бала ж\\пт кузовка каррып м'шцх де, унщд1 шырарма деп ымдады. Корыккан Карлыраш онсыз да урейл1 едк Ж1гтг шайкалактап оньщ жанына келгенде кыз I жыламсырай бастады. Жтт кул1мс1редк Кезше жас келш калган кыз да ержшз жымиран болды. — Болат!— дед1 ж1г!т кыздьщ д!р-д1р еткен колын ©з! алып. — Кар,.. Кар... Кар-лы-раш!.. — Мен сеш танимын. Он сег1зшип мектепте окисыц РОЙ. Сез айтура муршасы келмеген Карлыраш ж1гггке ба- сын изеп жауап бердк *** Поезд жур1си Карлыраш кестелеп отырран орамалынан | коз in алды. Елее райып болды. Ол терезеге карады. Тан, саз бере бастаган. Карлыраш кумарлана, рахаттана коз тжкен жазык далара жас кала орнай калды. 1лезде кыс кетш, кектем келдк Жер Kerepin, араштар бурнпк атып, жапырак жайды, гулдер шешек жарды. Ашык аспан. Так алды. Маужыраган тыныштык. Сэу- легп жас каланьщ ycTi. Октай тузу, таза кеше. Жака рана коктей бастаран жас араштар. Кол устаскан ею жас KeTin барады. Кей кезде олар жу- ripeKi. Кайтсын, куанышты рой. К ы з кылыкты. Ж1г1тке ер- келеп келедь Жуз! нурлы. Куледь 9н салады. Кыз: ■ Келпи сэулем, 6ip болайык, Е п з гулдей ыргалайык. Кос жулдыздай 6ip жанайык» Bipre ушайык, канат жайып! ©теш жылдар, мейл1 етеш... . __ Bip картаяр мезпл жетеш, 176 >

Тек журектен от кетпесш, Махаббатын кемггпесш! Олар кеше бойлап журш келедь Эн эуеш тадгы ас- панда кальщтайды. К,ала ояна бастаган. Кыбырлайды. Анда-санда маши- налар да етедн Бакытты жастар узап кетш барады, KeTin барады. Квп кабатты уйлердщ бiрiнiн. жанына токтаран жастар- дьщ жолында кегершшдер кездеседТ Bip-6ipiMeH cymcin жатыр. Ж1г1т кызды токтатады да кезше карайды. Кыз ренж1генсш, басын шайкайды. Ж \\гп кыздьщ белшен кап- сыра кушактап, узак суйедТ Терезесш ашып, таза ауара кеудесш керген карттын, тротуардагыларра кез1 туседь Ол тамсанып: — Жастык!— дейд1 де кешн шегшедь Баска 6ip балконнан керпе сшкейш деп шыккан кем- nip де cyfticin турран жастарды кередн — Бет1м-ау!— деп калшиып калран карияньщ колынан Kepneci жерге Tycin кетедк Жерде. Селк етш, 6eTiH баскан кыз жуг1ре женеледТ Балконра жалт караран ж!г!т карияны керед1 де: • — Карлыраш! Карлыгаш!— деп калывдырынын, сон,ы- нан умтылады. ..Дарлыраш дем1н эрец алып, калтарыста тур. Ентжкен ж\\пт шырады. Карлыгаш. Болат, уят болды-ау! (BeTiH басады.) Болат. Ештене етпейдк Бугшнен бастап 6ipreMi3, мэцг1 6ipreMi3 рой! Бакытты Карлыгаш езу тартып кул1мдейд1, басын изейдк — Жур! Той жасасын жас кала! — Кдмнщ курметше? — Эрине, Б1здщ!.. Б1здщ курмеНм1зге! Болаттын, куанышты дауысына поездын, гудог1 уласады. :t: * * Карлыгаш терезеден бурылып, вагоннын, imiH кез!мен шолып шырады: — Апам да уйыктай алмай жатыр ма екен?.. Поезд журкпнщ сарыны 6ipTe-6ipTe саябырлай келш, кабырра сагатынын, тыкылына уласады. 12— 752 177

* ** Карашаш та децбекгшп уйыктай алмай жатыр. Элсш- басын котерш, саратка карап кояды. Tepri белмеде М а­ рина. Оньщ да басын шырматан шартарап ойлар. Акырын тана курсшш, iprere карай бурылады. Кыскы тун узак, так эл\\ алые. ¥йыктай алмай жаткандарра сарат кана cepiK. Оньщ б1ркалыпты тыкылы келе-ксле кайтадан поезд жур1сше уласады. Поезд эр арада шок-шок болып оскен аташтар алабына Kipjxi. Агаштар ак шапан KHin алран майдан шебшдеп жа- уынгерлерге уксайды. Олар поезды коре салып, осылай карай жупрш келе жаткандай к©ршедк Карлыгаш терезеге ущле тустк Оньщ жузш куаныш ле- 6i шарпиды. Ана 6ip топ «жауынгердщ» алдында Бола- ты кол булрап, жупрш келедк.. — K,a3ip поезд токтайды,— деп куб1рлеп, орнынан тур- ран Карлыгаш терезелер аркылы тыстагы Болатка кол булрап, ес!кке карай умтылады. Поезд араштьщ калындау жерше юрдк «Жауынгерлер» поезды жан-жарынан коршап, каумалап барады... Сейтсе, Карлыраштар тура Кызыл Алацныц ©зше ток- таран сиякты. Мына жакта ©3i жастайынан суреттерден K©pin «жанына 6ip барсам, нпркш!» деп журген Ленин мавзолеш, Спасск мунарасы. Жауынгерлер Карарандыдан келген эшелонды карсы алура шыккан коршедк Осыньщ бэ- pi Болаттын, достары. Карлыраш immeH: — Болатымньщ абыройы к у н т екен!— дейд1 ©зше ©3i куб!рлеп. Кей кезде ол: — Болаттьщ келшшеп Карарандыдан келед! дегенге жиналган рой,— деп те ойлайды, Жан-жактыц 6api мей- рамдарыдай: транспарант, плакаттар, тулар... Карлыгаш кул1мдейдк езу тартады. Ол мэз. Поезд жу- piciH бэсендете келш, 6ip уакытта токтады-ау эйтеу1р. Тамбурда турран Карлырашка Болат кушарын жайды. Журттан уялып барады. «Мойнына асыла кетсем бе екен» деп жан-жарына карап едк Барлыры осы екеушщ op6ip кимылын кадагалап туррандай кершдк Карлыгаш Болат­ ка салкын рана амандасып, колын берд1 де жерге тустк Муньщ уялранын Болат та ацрарса керек. Ол келшшегшщ колтырынан алып, Кремльге карай кадам басты... Жиналган жауынгерлер как жарылып,. буларра жол бердк Ек1 жас 6ip-6ipiHe тше карай алмай журш келедн 178

Кымсынады. Жауынгерлер буларды куттыктап тур. Кар- лыгаштыц K03i Болаттьщ кеудесшдег1 Алтын Жулдызга туст1. — «Тоныньщ сыртынан тарып алраны Heci?— деп ойла- ды келшшек,— элде батыр болрандырын маран сезд!решн деп эдеш таккан шырар. Баскалардш калай екен?..» ©з катарындары жауынгерлердщ омырауларына коз киырын тастап келедь Б эрш ц орден-медальдары тонда- рына кадалыпты. Карлыраш куйеушц Алтын Жулдызын мактан еткендей, кеудесш кетере тустк Осы сэтте Кызыл Аланда турран поезд журш кетть Карлыраш пен Болат ацырап, арттарына карап, турып калды... Поезд жур1сш шапшацдата бастады. «Жауынгерлер» кайтадан оз калпына, ярни орман араштарына айналды. Вагон терезесшен карап отырран Карлыраш ол\\ де тэт- Ti киялын кимай, шаттануда. — Кап, орамалды беруд1 умытып кетшшн!— деп басын KOTepin алган Карлыраш аспаннан томен карай шуйшп ке- ле жаткан улкен кара кусты кордк Жер шары жарылган- дай болды — гурс еттй Вагондагылар атып-атып турды. — Б1з майдан шебше юрдж,— дед1 уйкылы-ояу козш укалаган шахтер. . — Жок, бул Орал мацы,— дед1 эскери адам. Поезд екшнмен барып эрец токтады. Енд1 шшкене болганда, паровоз жолдан шырады екен. Ею вагондагы KOMip жанып жатыр. BipiHeH сон, 6ipi — тары бес-алты бомба жарылды. Bi- раздан кейш нем1с самолеттер! батыска карай сырыла бастаган карадрылыкты куып, козден райып болды. Вагон- дары сынран, кулаган нэрселерд1 жинастырып жаткан адамдарда ун жок. Бэриид бет-элпетшен «Енд! не бол- дык?!»— деген суракты айткызбай-ак адрарура болады. Вагонга машинист комеюшш юрдк — Колдарыда курек алыддар. Ею вагондагы KOMip ж а­ нып жатыр. Сонд1ру керек. *** Жол караушыныд юшкентай будкасы. TinTi муны буд­ ка деуге де болмайды — уйппктщ калдыры. Сайда жол ка­ раушыныд оз yfti тур. BipaK Ka3ip мунда адамдар турмай- ды. EciK жабык, терезелерше кар токтатушы шарбактар карылган. Осы уйдi наналай турамыз,— дейд1 паровоздыд ма- 12* 179

Шинны жанындагы cepiKTepme. Булар — KeMipi жанран вагондарды жан.а гана ceimipin, паналауга орын 1здеп тур. Олар жолдан шытып, элп уйге карай бет алды. Уй iiui. Еденде балалардын, ойыншык машинасы. Оньщ устшде матадан жасалран салпацкулак кушш тур. К,а- быррадары уй иелершщ суретш кырау баскан. Олар мына жолаушыларра: «Именбентздер, вз уйлерш1здей орналасы- цыздар» деп туррандай, конактарына мерейлене карайды. Келгендер аяктарын еппен басып, ептеп жайраса бастады. Жолды жендей оерем1з,— дейд1 эскери адам,— тузу рельстер бар кершедк Жацагылардын 6ip тобы тем1'р жол устшде тур. Элгш- дб Рана жансыз, есж-терезелер! кагылган сайдары уйдщ муржасынан тутш шыра бастады. К,олында шелег! бар Карльшаш уйден шырып, кезупр эшелонына карай келе жа- тыр. * * А’ Булшген жолра жаца рельстер тесеп журген алты-жег адам. Аяз сщген тем1р устатпайды. К,олды кариды. BipaK адамдар бершмейдк Кайсарлана туседь Жолдын, едэу!р жер1 жонделш калган. К,арлыраш та ерлер катарлы рельс­ тер суйретт, шпалдар тесеп жур. Кей кезде ол телеграф баганаларына карап кояды. Жетьсег1з баганадан кешн сымдар узьлген. Иэ, 93ip еш жермен хабарласура бол- майды. Жол устшде турран эшелонный, жанына дрезина келш токтады. Ym-терт жол жендеупл жумыскер мен ею мон­ тер TycTi дрезинадан. Олар жол жендеп жургендерге жа- кындады. Амандасып, танысты. Осы кезде катар жолдан Москва жактан келе жаткан состав ете бердь Улкен-улкен жэшжтер, кейб!р платформалардын, устшде кар баскан жалан, станок — механизмдер кершедк Ею-уш пассажир вагоны лык толган KeMnip-шал, эйелдер мен бала-шара. YHci3 карап, калшиып калган жолдарылар. — Ел'тхз шегшш барады!..— Машинист д э г шыдамай бурылып Kerri. — Bi3 осы кем1рд1 Москвага тым кеш экетш бара жат­ кан жокпыз ба?— машинистщ кемекпиЫ осы 6ip сезд1 ай- туын айтып калса да жанындарыларга жаутандай баста­ ды. Тылга еткен поезд узап Kerri. — Кеипкпейм1з!— дед! Карлыраш кайланы кулаштай сермеп. Калгандары да eui6ip сезге келмей козгалып Kerri. 180

*** Шахтер поселкесшщ Kemeci. Op6ip уйге Kipin, шырып келе жаткан таныс почтальон. Ол Карлыгаштьщ ушне жа- кындай 6epin, терезеге коз тастайды. Кыраулы эйнек са- цылауынан сыралай карап турран адамнын, бет! кершедк Почтальон жалт бурылып, кошенщ карсы жарына шырады. Уй irni. Терезе алдында турран Карашаш ауыр кур- ciHin: ' — Тары да юрмей кеттП— дейдк Кариянын, бет элпеы TinTi эж1мделе тускен. Ол стол айналасында журген Ири- нара муцая карайды. — Балам майданра Kerri деп жургенде, келЫмнен де айрылып калдым ба деп коркам! Ирина. Апа, камыкпацыз! Карлыраш келедк (Мари- нанын, TeceriHe карап.) Марина тунде уйге кайтпаран ба? Бул не кылыры?.. *** %4 Кеш. Шахта конторасынан шырып келе жаткан Мари- наныц квзше дэршерлж жедел жэрдем машинасы TycTi. Шахта ауласынан носилкада жаткан 6ip адамды алып шы­ рып келедк Носилкадагы Нуррали. Ол касынан ете берген Маринаны корд!. — Муралима, KOMip алдыцыз ба? — Нуррали?! Муньщыз не? Нуррали Маринанын, сезше жауап катып улпрмедк Носилка машина iuiiHe салынды. Не icTepiH бшмей абыр- жыран Марина да жедел жэрдем машинасыньщ eciriHe жабысты. Машина орнынан козралды. Жаца кала. Эскери госпиталь. Марина Нурралидьщ то- сегшщ жаиында отыр. Нуррали. Тылда да адам жараланады екен-ау деп отыр- сыз РОЙ. Марина. Жок. Шахтанын, xayin-xaTepi мол екенш бше- MiH. Уйлерщзге хабарлайын, адресщзд! айтьщыз. Нуррали. Мен жатакханада жатамын. Б1здщ уйде шз- дермен 6ipre келген ею семья турады. Марина. Жубайьщыз кайда? Нуррали. Эскерде. Марина. Дэршер ме ед1? Нуррали басын изедк Осы кезде кезекгш дэршер жа- ралыларра хат-газеттер экелш тарата бастады. Коз1 бай- 181

ланган жаралы солдат ©з фамилиясын eciin, елец e n i де хатты алура колын созды. Кезекнп дэр1гер оран хатты бер- дь Солдат хатты устап 6ipa3 отырды да: -Олар орынша екен рой,— дед!. Марина мен Нуррали 6ipa3 ypici3 отырып цалды. Марина жаралы солдаттыц жанына келдг. — Экелодз, мен оцып берешн. Хатты оцып болтан Марина г а з е т цолына алады. Жа- уынгерлер осы арара шорырлана тускен. Ксзекнп дэр1гер Маринара мешрлене царап отыр. Тун. Кезекнп дэр1гердщ болмесь Ол калрып отыр. Жа- нында Марина. Ол терезеден айлы аспанра карайды. — Тунде журуге xayinTi. Поез да тоцтады. ¥йыцтацыз. Тац ата кайтасыз. Марина ун-туншз кымтана туседь TyHri цаланыц тыныштырын элсш-эл1 поезд гудог1 рана бузады. *** Жол устшде турран поезд гудок 6epin, журш кетть Карлыраш кайтадан ©з орнына орналасцан. Жолдыц ж©н- делген жершдег! рельс пен шпал араштары сыцырлап, ауыр салмацты составка эрец шыдап турран сияцты. *** — Епд1 Москвара да жеып калдык. Yft-imi меш жорал- тып отыр рой. Bip жумадай есшз-елшз далада жатканы- мызды кайдан бьлсж. Ocipece апам ренжш журген шы- рар,— Карлыраштыц ойлары поезбен жарысып келе жат- цандай, алып ушып барады... Шаршаран Карлыраш калги бастады. *** Госпиталь. Кезекнп, дор1гер белмесГ Марина басын кетерш алса, тац саз 6epin калган екен. Ол стол басында уйыктап отырган кезекнп дэр1гердщ иы- рынан турт1п оятты: — Кайтайын. — К елт журщ1з. — Жаксы. Марина кезекнп дэр1гердщ белмесшен шыга бергенде 182

тыстан келгендермен сейлесетш зйнекшеден Бекзаттын, бет1 коршедк Кезекнл Aapirep. Ci3re не керек? Бекзат. Жаралы болганым жайында аныктама кага- зын алайын деп ед1м. Кезекнл дэр1гер. Майданнан кайтып па едщ1з? Бекзат. Иэ. Кезекш! дэр1гер. Комиссиядан 0Teci3. Бекзат. Комиссияцыз не?! ** ч Госпитальдьщ бас дэр!гер1 Бекзаттын, жарасына 6ip сэт ойлана карап калады да алдында турран адамра кез тас- тайды. Бекзат секем алды. Бас дэр1гердщ к©з1лд1р!ктщ уст1мен шукшия караран коздер! мынанын, оцмешнен ©Tin барады. — Жарацыз кольщызда емес, мына жерде:— бас дэрл гер онын, кеудесш какты да кабинеттен шырып кенч. Бек­ зат ацырып турып калды. Ол терезеге келдн Уйдщ ymiHHii кабаты екен. Далада. Жедел жэрдем машинасынан бес-алты ауыр жаралы жауынгерд1 Tycipin журген дэр!герлер мен санитар кыздар. Тары 6ip-exi жедел жэрдем машиналары к\\рл\\ ау- рухана ауласына. Жаца каланын, K©meci. Магазиндер жанында журт. Олар наннын, келуш кутш тур. Арык, ат жeгiлгeн нан буд- касы эрен, сырранап бурыштан шыкты: — Нан келдП Иан келдП Кезекте турран балалар шулап коя бердк Ересек адам- дар да сапырылысып Kerri. Госпитальдары кабинет. Бекзат терезе аркылы шырура болмайтындырына K©3i жеткеннен кешн eciKKe карай ум- тылды... Бас дэр1гер кабинетше кайтып юрдр Бекзат жок. Сэл ойланып турып калган ол: — Юмшн, кезег1?— деп ecix жакка дауыстады. ас * * Yh imi. Ирина гитарада ойнап ойланып отыр. Жумыс Kiiiмiмеп Семей юредк Ол кiсiнiн, колында курек, аярын акырын басып орындыкка отырады. Ирина гитарада ой- науын дорарып, курсшедк 183

Семен. Калай тамаша ойнайсьщ, Иринушка! Ирина. Солеметшз бе, Семен Петрович? Муньщыз не? Семен. Шахтава TycneKuiiMiH. Ирина. Зорлай ма? Семен. Жок. 03iM осындай ойва келлт. Балалар кур- лы жокпын ба? KypeKTi кайтадан колва алува тура келдп Ирина. Семен Петрович, кеше радиодан фашистер Москвава кырык-елу километр вана калыпты деп хабар- лады... Семен (катулы). Иэ, естдам... (пауза). Менщ балам бар, Ирина (жадырап) Лейтенант. Хат жазыпты. Жуырда майданва KipeMi3 дептп Суретш ж!берштп Кергщ келе ме? (фотоны Иринава береди) Аумаван 03iM сиякты. Жас ке- з1мде менщ де кою кара шашым бар едп Ирина. Эскери KHiM конбайды екен, Семен. Мен оны совыс ymiH ocipreM жок кой. Заман тыныш турванда кен инженер! болар едп Ирина. Сымбатты ж!ггг... (фотоны Семенве кайтып бе- рел\\). Семен. Осынын, эл1 де кальщдывы жок-ау деп ойлай- мын. Ирина (езу тартып). Лейтенанттарва кебшесе дэр1гер кыздар унайды. Семен. Оны кайдан бплесщ? Ирина. 0 з ойым вой. Семен. Ирина, витараны бере туршы. Ирина Семенве витара опереди Ол витарада «Священ­ ная войнаны» тартады. — Ж ок... Жок! Москва ешуакытта бершмейдп Моселе Ленинградта болып тур. Солай, Иринушка! Ол витарда «Смело, товарищи, в ногу» он!н орындай бастайды. Ирина. Жаксы! Квщлд1 жадыратады. Семен. Жастыкты еске алу вой. Б1раздан сон, бул он де алыстап, оркестрдщ орындауын- да естшедп 6ipTe-6ipTe кушешп келедп Семен. Осы уйдщ шалы Жакан бар, умытпасам осы Карашаш та арамызда болатын. Менщ зайыбымньщ да Tipi Ke3i. Астына лава келген жарбаракта 6ipHeuie семья туратынбыз. Bip шахтер жердщ шатынаван жарывына жор- reKTeri баласын Tycipin ала жаздаван. Шахта бастывы бю­ рократ болатын. Куз едп Bip KyHi шахтанын. алдын таза- лаува, сембшкке шакырды. Бардык. Бастыктар б!зден жасырады. Эйтеу!р улкен адамнын, 6ipi келед! екен деп озара шуцюлдесш тарастык. Ертещнде шахтадан келш, 184

тамагымызды алдымызга ала 6epin ед1к, жер кепемлзге 6ip топ адам сау етш, Kipin келдк.. Семеннщ эдпм еа б1зд1н, де коз алдымыздан ©те бас- тайды. Жер кепе. Bip шахтердщ семьясы жада рана астарын алдына алып, тамак 1шкел1 жатыр. TyKnip жактары 6ip эйел баласын казак 6eciriHe белеп жур. Он 6ip-OH ею жае- тары ею бала (6ipi Петр, 6ipi Болат шырар) KiTan окып, 6ipiH-6ipi тыддап отыр. Жумыстан келген жас шахтер жуы- нып жатыр. Оньщ жас келшшег1 шэйнекпен су куйып тур. «Смело, товарищи, в ногу» эншщ oyeHi эсерл! естшедк Yftre 6ip топ адам юредк Олардьщ ортасында Сергей Миронович Киров. Ол уйдеплердщ бэр!мен кол алысып амандасады. Ею баланыд окып отырран ютабын корш, бастарынан сипайды, Жанындарыларра бурылып, уйд1 кор- ceTin «Бул не сумдык!» дегендей Keftin бншредк Семен мен Жакан Кировты ездершщ дастарканына отыррызады. Бас- калар да отырады. Киров шахтерлердщ хал-жардайын су- рай бастайды. Шахтерлер оран ездершщ турмысын айта- ды. Ж ас KeHmi кайласын экелш, Сергей Мироновичке кор- сетедь Киров кайланы колына алып, басын шайкайды. Семен Иринага карап койып, гитаранын, куларын бу- райды: — Bi3re Ленинградтын, ерекше ыстык KepiHeTiH ce6e6i осыдан шырар деп те ойлаймын. Ирина. Иэ, Ленинград 6opiMi3re де ыстык, касиегп ка­ ла гой. *** Поселкеден окшау шахта терриконыныд ыры. Калара- лык поездьщ аялдамасы. Поездан жада гана тускендер по- селкеге карай келе жатыр. Косаяк жолмен 6ipineH сон, 61- pi т1збектелш келедд Киров атындары клубтыд жанына жете бергенде адамдардыд алды таркап, жан-жакка кете бастады. Анадайда 6ip машина кюветке Tycin тур. Кузов- та 6ip уйдщ жиЬаздары мен бес-алты жастары тетелес ею бала. IHeineci жерде, шофермен урсып жур. Шыр-шыр ете- Л\\. Куржиген калыд кабакты шофер шепр коздер1мен эй- елдт iLuin-жеп барады. — взщ туармесед, каз1р лактырамын! — Дал ада калдыргыд келе ме?! Шофер кузовка Mine бергенде, Марина да жетш улпрдд Ол содыр шофердщ етепнен алды. Анау бар екшшмен Ма- 185

ринаны теут кеп ж1берд1. Марина анадай жерге шалкалай барып кулады. Эйел де шоферге жабысты. Шофер бой бермей усак-туйек нэрселерд1 лактыра бастады. Урейлен- ген eni бала да кемседдеп жылап коя бердк Ah! Айуан!— дед1 де Марина бар екшшмен келш шофердщ жагасынан алды. Exeyi жерге домалап тустт Маринаны мыжгылай бастаган шофердщ басына машина- ньщ кiлтi де тент калды. Эйел бар пэрмешмен шоферд1 бастан салып ж1берд1. Еседпреп отырып калган шооерд1 HTepin тастап Марина орнынан турды: — Фашистен де аскан жауызсьщ! Жан-жактан жиналып калган адамдарды кемекке ша- кырды: — Мына азгынды милидияга тапсыру керек! Кемекте- сщдер, азаматтар!— дед1 Марина ашынып. Жиналгандар exi жарылып милиционерге жол бердк Эйел милиционерге мэн-жайды айта бастады: — Yfiiivmi xemipin беруге бес жуз сом сурады. Берд1м. Енд1 мен1 далада калдырам дейдк.. *** Бехзат Меруерттщ ушне к\\рл\\. Уй Heci санап отырган I акшасын жасыра койды. Бехзат ашулы. Ол Меруерттщ б\\рлеце жасырганын ce3in калды. Жанына жакындады. |I Меруерт оган еркелегенсш езу тартты, орнынан турып хе­ ши nieriHe тустх Бехзат бас салды. Меруерт баж erri. L Акша шашылып xeTTi. Карулы ж1пт келшшекг алып ур- I ды. YHiH еипрдд колын артына кайырып байлап тастады. Меруерт карсыласкысы хелдь Бехзаттыд жудырыгы сарт ! erri. Эйел еседпреп, 6ip былгад erri де кимылдауга эл1 хелмей жатып калды. Бехзат асыгыс акшаларды жинай бастады... • ш* * Меруерттщ ушнщ жанынан Марина етш келедь Ke3i кегерген, колындагы куйырада раушан гуль Марина Ме- pyepTTin ушне юрешн деп б!раз аялдады да, б1рдене ойы- на тускендей, бурылып журш кетть Уйден чемодан кетер- ген Бехзат шыкты. Ол жан-жагына каранды да хешеге шыгып, жогары карай тартты. Марина оды керш калды.

*** Карашаштыд туршен шаршарандыд адрарылады. Ол шахтадан дайтып келе жатыр. А ярын эред басып, шбш ке- ледк Оган дарсы — уй бурышынан Семен коршедк Бул да элшше ширад журш, жасы улрайгандырын бклд1рмеуге тырысады. Eneyi жол устшде кездестд Карашаш оз кезше ©3i сенбегендей: • — Ей, шал, дайда барасыц?— дед!. — Ш ахтага,— деп кул1мдеген Степан шолад пальто- сынан хатты суыра бастады. — Мен де дадрып журш дызметке шюим. Балалар бадшасында тэрбиенп эжемш бугшнен бастап... — Карашаш, мен Петрден хат алдым... Карашаш. Хат?! Хат?! Петрден! (кемседдеп) Мынау жадсы ырым рой. Копке дешн хат жазбай дойрандардыд 6ipi осы емес пе ед!? Семен. Иэ, ею айдан 6epri 6ipinmi хаты. Мше cypeTi... Карашаш (Петрдщ суретш алып). Кулындарым! Жу- демептд Уйден кеткендегщей... Кшмдерш ©згерткеш бол- маса, ©згермептк Ещи кенпкпей мен1д дулынымнан да хат келер... Семен. Енд! кеиикпейдд келедП Менщ ©з ойым, осы хаттар немштерге тутдынра Tycin, артынша ©3iMi3 дайта босатып алран сиядтымыз. Мен бшсем, осылардан копке дешн хат келмеушщ ce6e6i осы. **% Карлыраштыд ушнш imi. Марина басынан кешкен оди- расын айтып отыр. Ирина оны салдын рана тыддайды. Ку- мырадары раушан гул1 екеушщ ортасында тур. Марина... Сонан кешн элг1 эйел осы гулд! бердк Кун- нен кунге солып барады. Кутуге де уадыт жод. Алыдыз дедт Алдым. (гулге дарап) Ym-торт бутары рана сыныпты. Ол ештеде етпейдк Ертед-ад к©ктем келгенде жетш п ке- тедк — Ирина. Сонымен... тунде госгштальда болдым де. Марина. Сенбей отырмысыд? Ирина. Неге сенбешн, сенемш де. Б1рад... Марина. Ирина! Марина одыс дозралып далды. Гул жерге Tycin, думы- ра сынды. Марина. Ах! Гулдер! Ирина. Жаралы гулдер... 187

Exeyi де гулдщ топырагын жинап, баска ыдыска сала бастады. Меруерт юрдк Онын, ycxi-басы жыртылган, кем- сендеп жылап тур. Марина мен Ирина езара pcHiujTcpiH умытып, Mepyeprri жубатуга KipicTi. Марина. Не болды сатан, Меруерт? Жыламай дурыстап айтшы, не болды? Меруерт (eKcin). Ак-м-м-ак бол-дым! Бекзат... ¥рып KeTTi. Жинаган азын-аулак акшамды да тартып экетти Карашаш юредк Ол ашулы. — Дауа болтан екен. Ирина. Олай демещз, апа. Меруерт адасып калды. Отан комектесу1м1з керек. Карашаш. Мынау апан, да Меруерттен жаксы енеге уйрене бастатан сиякты. Марина. Апа, шзден мундай ауыр соз кутпеп ед1м. Карашаш. >Ki6i бос эйелдерд1 жаным жек кередп Марина кезше жас алып, ундемей отырып калады. Ирина. Апа, Марина Ж аца каладагы госпитальда бо- лыпты. Нуртали жараланып калса керек. Карашаш. Естш м . (Меруертке карап). Ал сен неге ме­ л и т турсьщ?! Меруерт орамалды Карашашка усына 6epin, кешн ше- пне бастайды. Меруерт. Орамал. Бекзаттын, Kip кшмдершщ арасынан таптым. Карашаш (зеюп). Не дейсщ?! Меруерт (д1ршдеп). KecTeci б1тпеген орамал... Болат пен Карлыгаштыц аты жазылыпты. Карашаш (орамалды алып, 6ipa3 карап турады да, ке- KiperiHe кысып жылап ж1беред1). Менщ кос кулынымнын орамалы той!.. Кудай-ау!.. Табылды той, эйтеу1р!.. *** Москва. Кремль. Михаил Иванович Калинин Караган- дыдан келген шахтерлер делегациясын кабылдап, награ- далар тапсырып тур. — Куттыктаймын, Карлыташ Жаканова!— дейд1 ель м!здщ аксакалы казак кызына орден тапсырып. Карлы­ таш бакытты. Ол не айтарын бшмей, езш куттыктаушы серштерше тек кул1мдей береди Карт шахтер Карлыгаш- тьщ орденш омырауына кадап беред1. — Тура атамыз мархумнын, орденшдей екен,— деп ке- лшшек омырауындаты орденш колымен сипаиды. 188

^ ‘к Москва тубшдеп майдан шебк Окоп алдында турран 6ip топ адамнын, irnineH Карлыгаш та коршедк Эскери ки- iM киген байсалды адамдардьщ 6ipi Карлырашка каймыра карап: — Мен с\\зл\\ куанта алмай, киналып турмын...— дейдь — Недейаз?! — Слзд1н, зайыбьщыз баскарран батальоннан 93ip хабар жок коршедк Штаб та оларды асыра кутуде. — Хабарсыз?! Хабарсыз... Эйтеу1р Tipi болса, табыла- ды той. (Пауза.) Мен туамде тура осы араны корген сияктымын. Кенет 3eii6ipeK атысы басталды. — Блиндажра юр1ндздер. Bopi жер кепеге Kipin, коршбей KeTTi. Блиндаж imiHAeri ©Mip де кызып барады. TyKnip жакта бште шамныц жарырымен карта ycTiHe уцш п, б!рдецеш ©лшеп-шшш жаткан торт-бес еркек. Олардын, баскалармен em6ip ici жок. Карлырашка 6opi тацсык. Анда-санда тыс- тары гYpciлдeн селк eTin те кояды. Тобеден топырак сау ете туседй Зен^ректер атысы удеп барады. Блиндаждьщ шыра бер!сшде орналаскан телефонист куанышты дауыс- пен аппарат трубкасына айкайлайды: — Басталды! Ол зор куанышыньщ 6ip болегш Карлырашка да бере- шннп дегендей, кулагынан трубканы алып: — Жаппай шабуылга шыктык!— дeдi де кайтадан ап- паратына жармасты. Карлыгаштын, да келбетшде куаныш шырайы ceзiлдi. Ол колындары кecтeлi орамалына коз тастайды. Сырттагы дабылдыц зорайрандыры соншалык, TinTi жер де козралып алра карай умтыла тускендей бо- лады. Куннщ курюршдей сарынньщ арасынан «Kecтeлi орамал» эншщ нэзж эуеш де 9yeлi элшз рана, сэлден ке- 1пн анык ecтiлiп, айкындалып кeлeдi. *** Астанадан тылра карай шыккан поезд жол устшде. Вагон !шшдег! ыры-жыры жолаушылардын, арасынан 6ip- дьекш жаралы жауынгерлер де K0piнeдi. Солардын, 6ipi сол аярынан айрылган казак солдаты гармонда «Kccтeлi орамал» энш тартып отыр. Оны каумалаган тыцдаушылар арасынан Карлыгашты да KopeMi3. Жаралы солдаттьщ 189

жамаулы гармонындары сарын эсерльак! Жолаушылар кыбыр етпей кулак, турш, тывдап калган. Эркайсыныц вз ойы, ©з арманы осы эннщ эуешмен ундесш келе жаткан- дай. Поезд журюшщ 6ip калыпты тербел1а рана сырт eMip- д!ц арымын адрартып тур. Ойтпесе эдем1 энге мулг1ген бейне 6ip тыныштык элемше кездестщ бе деп те кайран бо- ласыц. Карашаш хабар кутуде. Зарыра, камыга тосуда Кар- лырашын. Оньщ журю-турысы да, балалардыц ойыншык- тарына 6ip сэт кез токтатуы да сарыныш ce3iMiH eui6ip сез- * ci3, квюрег1мен-ак ацгартады. Ол каз1р шахтада жумыс ic- теп журген балалы эйелдердщ бебектерше тэрбиеш! — эже кызметшде. Карашаштыц айналасындары балалар сорыс ойынын ойнап, мылтык «атысып», опыр-топыр болып жа- тыр. Терец ойра багкан Карашаш балалардьщ бул iciH эуел баста ацдамайды, ез1мен езь Тек элден уакыттан сод Карашаш басын квтерш, айналасындары «уралап», «ша- буылдап» журген балаларра муцды даусымен жай рана: — Keperi жок, булай ойнамандар, кулындарым, ойна- мацдар?!— деп басын шайкайды. Карияныц есше 6yriHri жалрыздыгы туст1 ме, кезше жас алды. Балалар тыныш- тала калды. Кенеттен орнай калган тыныштыкка ецбек- теп, анасын !здеп кемсецдеп отырран бебек те уана койды. Карашаш не айтарын бшмей абыржып калды: — Ойнай берщдер, ойнай берщдер...— дед!. Осы сэтте 6ipa3 пырылдап алган репродуктор сейлеп кетть Дирек- тордьщ квптен 6epri K©TepiKKi, шат дауыспен свйлегеш болар: — Совинформбюроныц тетенше хабарын тыцдацыз- дар!— деп демш эрец алды. с*; * * Театрдыд азынаган сахнасы. Кезект1 репитиция журш жаткан мезгш. Ирина «Шагаладары» Нина Заречнаяныд монологш айтып тур. Bip шакта залга асырыс директор к!рд{. Ол карлыккан даусын кенеп алый, сез бастады. — Жолдастар, б!зд!д театрдыд 6ip бригадасы майдан- ра концерт дайындап апарады. Артистер арасына сыбыр жайылды: 190

— Майданга? Онда не бтрем1з? — Менщ KHiMiM жука. — Дирекцияга мэл1м, эйел1м ауру. Ирина. Егер ж!берсе, мен барамын. Дыбыс операторы Майра деген жас кыз сахнага жугь pin шыкты да режиссерге. — Егер руксат болса, Совинформбюронын, хабарын тыцдайык,— дедк — Ушнде де тыцдап журсщ гой. Дызмет кезшде еш- кандай... — Солай ма?!— деген Майра сахна сыртына ата же- нелдк Сэлден кешн кец залга куанышты дауыс сацк erri: — Кызыл Армия Москва тубшде фашист баскыншыла- рына катты тойтарыс бердк Гитлер жалдаптары Отаны- мыздьщ астанасы мацынан жедел meriHe бастады. Артистер мен сахна жумысшылары шат. Bopi 6ipiH-6ipi куттыктап, кушактасып сушсш жатыр. — Майраны куттьщтау керек! — Ецбек Майрашю! — Сол болмаса, тындай алмай калар едж. — Жарайсьщ, Майра! Артистер мен жумыскерлер Майраны кокке ыргалта бастады. Жацагы 6ip окыс кылыгынан уялып калган ре­ жиссер партерде жалгыз тур. Ол кезшд!р1гш мойынында- гы кашнес!мен кайта-кайта сурте береди *** Мектеп. Класта Марина казак балаларына орыс тш - нен сабак журпзш тур. Ол тактага шыккан балага жазу жаздыруда: — Караганды шахтерлер1 букш совет халкымен катар жауынгерлж ецбек етш келедц— деп жазган окушыныц создерш букш класс дэптерлерше коиирш жатыр. Коцы- рау сылдырады. — Хасенов, орныца отыр!— дед! мугалима.— Староста, маган окушылардыц дэптерлерш жинап бер. Староста эр баланыц дэптерш жинап экелш, Маринага тапсырды. Мугалима кластан шыкты. Окушылар дурюресе eciKKe карай лап койды. Мугал!мдер болмесше KipreH Маринаны 6ip-eKi мугали­ ма куанышты хабармен карсы алды: — Жаца гана совинформбюроны тындадык. Москва- ныц коршауы алыныпты, оашистер meriHe бастапты... 191

— Бул жешстщ бастамасы!— деген Маринага екпшп 6ip мугалима хат керсеттк — Билещз! — Кайдан?! — Кайдан болушы ет, майданнан гой. — Билемейшше бермейипз! — Жарайды... Марина билей женеледг Bip шаруамен мугал1мдер белмесше юрген ек! ок,ушы мугалималарынын, билей же- нелгенш Kopin, култ ж1бередй.. ** * Жуз1 нурлы Марина уйде огыр. Стол басындагы ушл- ген дэптерлерд1н устшде хат жатыр. Мектептен дайтдан- нан берп уадыттьщ взшде талай рет долга алынып, op6ip жолы жатталуга жадындаган хат: — «Маринушка, дамыдпа, &зщ&\\ бекем уста, бержбол! Уайымга жол берме! Котер басынды, пролетариат дызы!» Марина хаттан квзш алады: — MeHi эрдашан пролетариат дызы деп эжуалайтын. (ойланып.) Жан-жагындагылар майданнан куш-туш хабар кутш, сагат сайын зарыгып жургенде, сенщ гана хат алу- ьщнын, ©3i де дисынсыздау сиядты. (KypciHin.) Бэршен К,а- рашаш апага диын болды-ау. Карлыгаш та дызыд. Аман- дыгын 6umipin, хат жазура долы тимей ме екен? *** Ecivi Караганды. Вокзал басы. Пассажир noe3i келш тодтады. Ыгы-жыгы адамдар. KyTin алушылар, келушйке- тугшлер. Карлыгаш та вагоннан тусш, сержтер1мен дошта- сып жатыр. Бекзат оны Kopin далып, бурылып KeTTi. Ол вокзал ушн айнала 6epin едд алдынан эскери патруль кез- дестй Бекзаттьщ жалт беруге муршасы болмай далды. Патруль бастыгы: — Азамат, докумешпндздй.. — Мен... мен... мше... Патруль Бекзаттьщ 6ipep дагазын тексерд1 де: — Ер1ндз соцымыздан!— дедд — Не угшн?! Не унлн?! Мен... 192

*** Карльташты em6ip келж алмады. Вокзал басында K0- л1к дейтш келш те жок. Б1рдьекш шана жеккен арык ат- TapFa жолаушылардьщ ж уп тиелш, ездер! соцынан жаяу кете бастады. Осындай шананыц 6ipiHe Кдрлыраш та чемо- данын шкНрдк — Сенен де елу сом!— дед! шал Карльташка 6ip карап алып, атына камшы басты. Жуктерш осы шанара тиеген жетьсепз жолаушы шалдыц соцынан epin, жолра шыктьь Аттыц аяры кок музга тайранап эрец тартады. Жолаушы- лардыц ездерше де кемектесуге тура келдц *** Шахтерлер жатакханасы. Нуррали бвлмеде жалрыз отыр. взшен 03i кутпмдеп, мэз болуда. Алдында екьуш га­ зет, колындары газет!не кайта-кайта карайды: — Кешег1 хабардыц езшде-ак ептеп сезд1ре бастаран екен. Bis оны елемепп!з. Болмеге Семен юредк Ол жумыс KHiMiH кит алган, сменара кетш бара жаткан беН болуы керек. Семен. Амансыц ба, Нуррали. Н ¥ррали. О, аксакал! Халыцыз калай? Семен. Хал жонделе бастады. Жацсылык хабарды есН- дщ бе? Нуррали. ЕсНгенде кандай! Семен. Ал ендеше Кдрашашты да куант барьш. Нуррали. Иэ, адамдарды куанткан абзал. Табират та б!здщ мерешм!зд1 KQTeprici келгендей, кул1мдеп турран жок па? Карацызшы, аксакал? Семен терезеден далага карап калган. Асылында кыс- кы кала кун сэулесше шурылаланып, кулпырып тур. Акы- рын рана жауран жапалак кар жерге калыктап кел!п тусе- д!. Аспаннан ак мамык жауып тургандай. Нуррали. 1Шркш, акын болсам, осындай сэтте шабыт- тыц шыцына шыркар ед1м. Мэселен, жещс кектемшде со- рыс opTi откен жердщ бэршде алкызыл гул-бэйшешектер еседк Жещепен оралган кызыл эскерлерге эдем! кыздар гул шоктарын тарту етедк Сол шакта мен де шойралацдап, олардыц ортасында журемш. Жас арулар жаралы жауын- гер шьтар деп, маран да гул усынады. Солай емес пе, ак­ сакал? 13— 752 193

Семен. Не деп кеттщ, Нуррали? Сен e3i 6yrin квщлд] отырсын РОЙ. Нуррали. Мертжкешм бар, gyrinri хабар бар... Семен (ац-тац). А ярьщньщ сынранына куаныштымы- сыц? Нуррали. Сорыска бармай катын-калаштыц арасында жур деген есекке тыю болар деймш... Семен. К,он мен кетешн. Уакыт болып калды. Ал сен к,аз]р Карашаштын ушне бар. . Нуррали. Жаксы. вз5мнщ де Маринада 6ip iciM бар едк Кем1*рд1 кеп берпКздер. Семен. Бугш кен,1лд1м1з Foft. Рекорд болып калар. К,арт шахтер уйден шырып кетедк *** Жылдам журКтен енНгщюреп калган Ирина уйге к{р- дк Ол салран жерден Маринаны кушактай алды: — Бугш куанышты кун! ЕстЦщ бе? — Естдам. — Ал б1*зд1‘н театрда не болып жатканын б1лсец.„ •— Иэ, не болып калды? Майданра кететш болдык. Эуел баста артистер абыр- жыцкырап калды. Bipi KniMiM жок, 6ipi эйел!м ауру дей бастап едк.. Артынша фашистер Москвадан куылды леген­ да есНгенде, «Мен барам», «Мен барам» деп таласа бас- тады. — 0зщ ше? •— Мен барамын деп салран жерден-ак айттым. Енл\\ бшмеймш. Кебешп кетт1'к. Ж1беретшдер1 6ip-aK бригада екен. «Шагаладагы» Нина Заречнаянын монологш жауын- герлер тындар дейм1сщ?.. — Тындайды. Эн де шыркай аласын. — Эн демекпп, мен казактын жаксы 6ip энш уйренш журмш. Егер меш де майданра ж1берсе, жауынгерлерге арнап соны айтар ед1м. Тындаймысын, Марина? Марина басын изедк Ирина ж1герлене тустк — Майдан танктер, зенб1ректер!.. Эскери оркестр мен айткалы турган оннiн. музыкасын ойнады. ...Ж аз. Кеш. Аспанда ай туып, жулдыздар жаркырай- ды. Жауынгерлер демалыста. Эскери оркестр Ирина айта- тын эннin KipicneciH орындап тур Б iр кезде алыстан Ири- нанын даусы есНледк Сэлден сон аулактау ескен жалгыз кайыцнын, жанына устшде узын ак кейлег1 бар Ирина шы- 194

рады. Энд1 ерекше 6ip эсем сез1ммен айтып келедй Эн са­ зы орындаушыны да керкейтш ж1берген тэр1здк.. Эн аякталды. Ирина апасына карады да: — М1не, солай. Егер бул арманым орындалса... Оида мен... Eh!— деп уйден жуг!ре шырып кеттй Марина сщлБ сшщ бул м1нез1не кайран: — Кайда кегпц, Ира? (Пауза.) Майданга барып кайт- каны жаксы. Уйге балдакка суйенген Нуррали юредь — О, мугалима! Кермегел1 кеп болды. — СэлеметЫз бе? Ci3re 93ip кеп журуге болмайды Foft. — Бугш тш л аягы жок адам да жуг1рер едй EciireH жоксыз ба? — Еслд1м. — Суйшнп беруден каштыцыз рой. — Жок. Алыцыз. — Олай болса, нарядныйда Typiri сменага барушылар- ра саяси эцг1ме етюзш 6epini3. (Газеттер 6epin). Кешнезь ме кайтарарсыз. — Дэптер жасап кояр деп коркасыз ба? — Жок. Келешекте керек болар деген ниетпен жинап жур ед1м. — Муныцыз жаксы екен. Ертец табыс етешн. Маринаныц eciHe б1рдеие туеin, шурыл кише бастайды. — Кайда жиналдьщыз, Марина. — Ci3 отыра 6epiui3. Ka3ip Карашаш ana келедк Мен 6ip окушыныц ушне барып кайтам. Lliemeci сыркат керше- дй ДэрБдэрмек эперуге кемектесу керек. — Барьщыз, барыцыз... Мен жецешемдй кутемш. Наряд- ныйды умытпарайсыз. Умытпаймын. Марина уйден шырып кетедй Нуррали аймара каранып 6ipa3 отырады. — Сакал-мурт ескен. Жара да юрлей бастапты. Еште- це етпейдй.. Крахмал жаралы кейлекл де кайта киер кун туар. *** Карлыгаш жагасын Keiepin алды. Оный чемоданы са- лынран шананьщ услндег1 жук азайган. Келш Ecxi кала мен Киров ауданынын аралырындары тем1р жолдан елп келедй Арыран ат асырар емес, тарасыз аяктарын тайра- нактата эреи басады. Адамдар уйлер1не жетуге асык. Амал жок, жуктерш тастап кайда кетед!? Еред1 де кыбыр-кыбыр 13* 195

еткен жабынын сонынан. Шал шанасына Minimi. К,а.пын тулыптын жылуы оны мулптш, былрац-сылгац етеди *** Уйге Карашаш юрдь Нуррали. Сэлеметаз бе, женеше? Карашаш. Калай Нуррали? А яръщныц жазылатын тур! бар ма? Нуррали. Жазылмаганда кайда барар дейаз. Жецеше, азд1 куанткалы келд1м. Карашаш. Рахмет! Иэ, не болып калды?! Нургали. Москваны алмак, болтан жауды куып таста- дык деп хабарлады. Карашаш. Оны естшм рой, кайным-ау. Мен баска 6ip- деце ме десем. Элг1 Карлыраш... Нуррали. Одан эл1 хабар жок па? Карашаш. Э з1*р жок,. Енд1 келер. Бi3 ж1берген кем!р- Дin кызуы куцгп екен. Ф аш ист каша жонелд1 рой.. Нуррали. Расында, келшвдздщ кадамы кутты болды. Карашаш стол уст!ндег1 тегеыт алый, есшке карай бет- тейдк — Мен каз!*р ешюш сауып келешн. Шай iineftiK. — Рахмет, жецеше. Менщ тырыз шаруам бар. Кейт келермш,— Нуррали балдарына суйенш, уй иесшщ соны ­ нан ередк — Ы лри осы. А ярын сынса да асыруынды коймадьщ рой. — Сотые 61тс1н, сол кезде асыкпаспыз. — А сырыстыктын экес! сол кезде басталар. — Мумюн. Ал жаксы, сау болыцыз. Нуррали Карлыгаштыц ушнен шырып, шахта клубына карай кетш барады. Бул кезде шахтер поселкесшщ баска 6ip кешесшде шана келедк Шана уетшде жалрыз чемодан. Бул Карлы- раштын жугк Ол 03i шананын артынан адымдап келедк Шал бэз-баяты калпы, калрып отыр. Анда-санда тулыбы- нын жецш 6ip KOTepin кояды. Оран елен ететш жылкы жок. бзш щ б1ркалыпты тбушен жазбайды. *** Карашаш тегешшщ тубше карап уйге юрдк — Шайды сутс1з шетш болдым. Шыбыш жел!*ндеп ка­ лыпты. Е-ей, ешю де болса телдегеш дурыс кой. 196

■ Карашаш шай жабдыгыныц бэрш стол устше койып алып, тары да терец ойра шомады. — ШПркш, осы сорыс деген сумдыкты ойлап тапцан адамныц анасы болды ма екен? Эй, cipa, болтан жок шы- рар. Анадан туран адам дуниеш ертке шалдырмас едьау... Осы жацары шыбыш рас желшдей бастаран ба, жок элде меш алдап тур ма? Тары 6ip байцап келсем бе екен... Карашаш еакке карай беттейдй Колында чемоданы бар Карлыгаш к!ред1. Карашаш турып калады да кешн шегше бередь Карлыгаш. Апа! Ол Карашашка умтылып, кушарына юредь Карашаш (дауысы д1р1лдеп). Сагындым рой, кулында- рым! Зарыктырдыц рой, Карлырашым, канатым! Карлыгаш. Жещспен оралдык, апажан! Жаудыц сары сынды... Москва тешрег! тазара бастады... Карашаш. Кутты болсын кадамдарыц! Кулындарым! Жудегенсщ бе? Эйтеу1р езгерген сияктысыц. Иэ, кем1рле- ршд1 шашпай-токпей, аман-есен жетюздщдер ме? Карлыгаш. Ж етю здш . Уюмет басшылары караранды- лыктардан алрыстарын, сый-курметш аяган жок. Калинин аксакал 6opiMi3re орден бергеннен кешн, менен юмщ бар деп сурады? Жолдасым майданда лепт. БЬлемш дегендей басын изедк Карагандыда кандай туысыц бар дeдi. Меи анамыз бар дед1м. Ол Kici шайды жаксы коре ме деп су- рады? Мен Toyip-ак тартады дед1м. Ол Kici маран мына кантты орап бepдi. Ci3re жаксылап турып шай iiuciH деп, сэлем айтты. Карашаш. Ол аксакал MeHi кайдан б\\лел\\‘ ? Карлыгаш. Мен cis туралы бэрш айтып берд}м. Карашаш. Эйтеу]'р тусщ емес, еш’ц рой. Карлыгаш. ©шм, апа! ©ц мен т у т айыра алмайтын бала дeдiцiз бе MeHi? Сэлем айтыцыз, менен арнайы сэлем айтыцыз дeдi ол Kici. Карашаш (кантка карап). Рахмет! Рахмет! Сэлемет болсын! Кантпен шай iшпeгeлi кашанры... Карлыгаш. Уй жылы екен (сырт кшмш шеше бас­ та йды). Карашаш. Орден бе? (Карлыгаш басын изейдй) Тура атац маркумдшше уксайды екен. Карльшаш. Ецбек Кызыл Ту ордеш. (Чемоданын аша- ды. Карашаштыц иырына калыц коцыр шэл} жабады). Mine, апа, мынау, азге менщ Мэскеуден экелген базар- лыгым. 197

карашаш. Бакытты бол, кулыным! EcTepine алып, ес- кергенще рахмет! Карлыраш. Ирина мен Марина кайда? Карашаш.^ Элпнде рана осында жур едк Ирина май- данра аттанаиын деп жатыр. Ойын ойнаймыз, эн саламыз дей ме не керек, эйтеу1р эб1гер, алып-ушып жур. Карлыраш. Жауынгерлерге концертпен барады екен рой. Карашаш. Сорыстары адамра ойын-сауыктын. Keperi каншаР^Кур эуре рой. ©здерЫн, эурел!г1мен коймай, эскер- ц\\ де эб1герлер барып алып. Карлыраш. Апа, ол жакка да ойын-сауык, эн-би, эзш- кулю керек екен. Мезг1л-мезг1л кабак, жадыратып, кендл котермесе болмайтын кершедк Осы сапарда керш кайт- тым... Карашаш. Орамал... Орамалды... (куйбендеп) Элг! 613- дщ Марина 6ip жакка кеткен бе? Карлыраш. Апа, орамал табылды!.. (калтасынан ора­ малды алып, Карашашка беред^. MiHe, кестел1 орамал! Карашаш. Марина берд1 ме? Карльшаш. Ж ок... Майдандары жауынгерлер тауып бердй Карашаш. Не дейсщ? Не деп кеттщ, карарым-ау? Сон- да, элг1 Меруерт экеп берген орамал юмдш болды? Карлыраш. Меруерт! Меруерт... Мен жокта ол орамал экелш берд1 ме? Карашаш. Иэ, кестеа' аякталмаран орамал экелш бер- дк Болат пен сенщ атын жазыЯран кершедк (Пауза). Карлыраш. Ым-м!.. Карашаш. Э л п эскерден кашкан кашкыннын, калтасы­ нан табылыпты. Карлыраш. Арсыз, арамза!.. Карашаш. Мынау юмдш? Карлыраш. Жацадан кестелед1м. (Жылап ж1бередк) Карашаш. Карарым-ау! Не айтайын саран! Сеш ылри сергелдецге саламын да журемш. Keiuip, кулыным! Ол ора- малдарын, да табылды. Эйтеуip кадамын, кутты болды рой. Мэскеу тубшен пашист сш мтжтщ кашканын ез кезщмен керш кайттьщ. Нэ, сонымен Болатын, кайда дед! жорары- дарылар? Карлыраш. Болатты жолдастарымен улкен 6ip icTi орындаура ж1берсе керек. Ондарылар да жуыкта хабар ке- лер деп асыра кутш отырран кершедк Карашаш. XayinTi дей ме?. Карлыраш басын изейдц

Карашаш. Эйтеуip, аман журсе болды. Болаттарга хат жазуга да болмайды дей ме? f Карлыраш. Эз1рше руксат етпейтш коршедк Карашаш. Кайда ж1берсе де аман журсе болды. Бар т1лепм сол. Эйтеу1р аныцтап сурадыц рой. Карлыраш. Аныктап сурадым, апа... Ол бурылып кетедк Карашаш. Кой, мен шай кояйын (KypciHin). Эуедгквр- ил-колацра хабарлайыншы. Келсш бэрк КелЫмнщ Мэс- кеуден келгенш KopciH. Карашаш шырып кетед1. Карлыраш Болаттыц суретше жакындайды. ; — Болат-ау, кайда журсщ?! MiHe, сен*ушш апамаоть рiкшi болдым. Ол орамалмен суреттщ 6eiiH суртеди — Енд1 6i3 жецем1з рой, солай емес пе, Болат? Мен се- Hi 1здеп, майданный нак ортасына да бардым. Ал сен меш керек кылмадыц рой. Жарайды, уйге кайткан сон жеке 6ip эцг1мелесерм!з. Апам жокта, оцаша 6ip колга алармын езщдк.. Мен 1здеп барранда, кайда кеткешици сонда айт- пай кор. Куларыннан тютермш... Уйге Марина юредк — Карлыраш! — Марина! — Аман-есен келдщ бе? — Оралдык. — Куттынтаймын, Карлыраш! Сенщ кадамыц кутты болды РОЙ. — Жалрыз м ен т ме? Букш халкымыздыц кадамы кутты болды. Улкен адамдар енд1 6i3 сезшз жецем1з дейдк — Жарыцнан хабар бвдщ бе? — Бшд1м... Москва обкомыньщ секретары Шербаков жолдас кемектестк Болат не Нршщ, не елшщ т1з!мшде жок... Карлыраш терезе алдындары раушан гулдерше жакын- дайды. — Мына 6ip гулдер кэд1мг1дей буршнк ата бастапты. — Ирина екеу1м1з кумырасын сындырып алганбыз. Со- лып калама деп xayinTeHin едж. Гулдеп келедк.. Карлыраш 6ip иэрсеге елец етед! де: Тыцдашы, кошемен машина ©TTi,— дейдр «Кестел1 орамал» эи inИinэ,, сарыны алыстан естшп, жакындап келедк Марина. немене? Карлыраш, Жай, эшнейш, Болат екеу]м1здщ алраш рет 199