Сатаев А. Ақын ізі

Бул окираны Ыдырыс Тускеев 6yriHri молшылык, меке- Hi аталып отырран Керекудщ KemericiH салыстыра сойле- геннен туындатты. Окдра ©pici осы бауырсак, пен курттан ©рбш. . I i f -Д И ГИРЯ ByriHri Сэрсекей жатарыньщ арры 6eii, ярни Ертктщ онтуст1к жаралауы совхоз erid iri. Осыдан он жыл бурын, ярни 1958 жылдын, октябрь айында Керекулжтер Отан коймасына 155 миллион астык. куйды. Ерт1с диханшылары- ныц бул ерен жещсш Партиямыз бен Ушмет1м1з аса жо- рары баралады. Павлодар облысыныц Кызыл туына укь мет1м1зд1ц ец жорары наградасы — Ленин ордеш тарылды. Kemeri Сэрсекей жатарынан ecin-op6ireH ецбеккер ди- хандардыц немере-шоберелершщ де ецбектег1 жем1сЁ Mi- не, осындай. ByriH Сэрсекей жатарында той. Уйлену тойы. Кас карайды. Албар imi самсаран электр шамдарыныц нурына белендк Жастар ойын сауьщ бастады. Талдырмаш келген дияк, муртты ж\\г'\\т топ ортасынан шырып, жеке тур- ран орындывда жайрасып отырды да домбырасынын. кула- рын бурай бастады. Журт тына калды. Сымбатты ж 1г1ттщ сацк, еткен даусы домбыра эуенше косылып, Сэрсекей жатарыньщ TyHri аспанын шарлай же- нелдк «Шалкыран б1здщ жактыц келдер! бар, Арашты би!к таулы жерлер1 бар. 0зен, су келдер жайлап, тау кыстайтын, Меймандос берекел! елдер1 бар. Думанды шалкар келдер1-ай Ерюн дала белдерЬай. Каздай катар мыцрырып, Ti3Uiin кешкен елдерьай!» Сэрсекей жатарындары жастар тойына, уйлену тойына Сэкен арамыз жарты расырдан сон. осылайша эшмен келш табысты: «А-ай, Сарыарка! Елщ алые, Калды шалые, Ж ат жерде талай елмен болдык таные». «Эркез шындыгын айтатын адам ешкашан мылжын бола алмайды». (Л. Толстой) 50

Bia yiueyMi3. B0piMi3 т!липм1з. Керекуден туе ауа шыкдъщ. Жер кургак. Кун аптап. Павлодардын, эсем уйлер1 мен асфальтты кешелер1 ке- й!н кала бастады. Багытымыз EpTic — Караганды кана- лын бойлай, Баянауылга ету. Казак телеграф агенгппшн, Керекудеп TLnmici Лев Александрович Бекетов «Тар жол, тайгак кешу» ютабын уйшен эдеш ала шыкты. ¥зын бойлы, жетшетен аскан шок- ша сакалды Лев Александрович таягына иепн Tipeft оты- рып, Сэкен ютабынан алган эсерлерш тамсана эцпме- лейдь — Бул шыгарманыц ец 6ip кундылыгы — тарихи нак- тылыгында. Сонымен катар, географиялык мекен-коные- тар атауларыньщ булжымай Tycyi де окушыны тацырката- ды,— дещц Бекетов. EKiemi cepiriM — Павел Макарович Мылинка. Ол да республикамыздьщ 6ipaa жерш аралап керген, байыргы газет кызметкер1. Ермактан аса бере, Беловка селосыныд тусына токта- дык. EpTic осы арадан Аркага бурылатын болады.^ ...Карсы алдымыздан коне маркалы жылтыр жещл ав­ томобиль жоргалай келш токтай калды. Bip-6ipiMisre «Сэ- кен! Дэл озП» деп сыбыр етуге гана муршамыз келдь Аман- дасып болысымен, ойда жокта, кутпеген жерден болашак EpTic — Караганды каналы бойындагы осы 6ip ерекше бас- пасез конференциясы басталып та кетть Алгашкы созд1 жас шамасы сол кeздeгi Казак Советик Социалиста Автономиялык Республикасы Халык Комис­ сариаты Советшщ пpeдceдaтeлi Содуакас (Сэкен) Сейфул- линмен екшелес, бугшп Казак телеграф агентппнщ плшы ci Лев Александрович Бекетов сурады. Сэкен ага сулу мур- тыньщ ушын ширата KYлiмдeп, журналистке «c©йлeнiз» де- гендей ишарат бiлдipдi. Л. Бекетов (Каз Т А Г ):— Жолдас Халык Комиссариаты Советшщ пpeдceдaтeлi, бугшп урпак EpTicTi Орталык Ка- закстанга карай, hfhh кешелер ез\\щз туып-оскен ата-ме- кенпизге карай буру жоспарын жузеге асыра бастады. Бул мэселеге с\\з калай карайсыз? С. Сейфуллин:— 0те дурыс екен! Нагыз коммунистер бастаган штщ аякталмай калганы болтан емес, болмайды да. Бул — Gip. Eкiншiдeн, казак жумысшы табыньщ ец шо- гырланган тусы менщ туып-ескен ата-MeKeHiM eKCHiHe бу­ рым да мактанушы eдiм. Бугшде TinTi шаттанам! Казак пролетариатыныц ецсел1 шацырагы Арка жepiндe орнап 4* 51

отырганына куаныштымын. Ауыр енеркэсттщ карыштай еркендеуше эркез су кажет. Олай болса, бхзл'щ enipAeri ед алып езешдш — Ак EpTic, Kapi Ертштщ Орталык Казак- станга да мойын бурганы абзал. Бул icTi совет адамдары- ньщ долга алуы задды да орынды. Ал енд1, рухсат болса, Слзден 6ip сауал? Л. Бекетов ( К а з Т А Г ) Р у х с а т , Садуадас Сейфул- линыч. С. Сейфуллин:— Турщ1зге, егделтш зге Караганда, кеп- Ti корген адам тэр[зА\\с\\з. EpTic — Караганды каналы ду- рылысын кашаннан бакылап журшз? Л. Бекетов (К азТ А Г):— Коммуниста партиямыз бен Совет yniMeTi осы канал курылысын салу керек деп алгаш еске алган куннен бастап. Умытпасам, бул эцг1ме елушнп жылдардыц аягында epic алып, алпысыншы жылдардыд басында нактылы ic жоспарына айналды. EpTic суы бес жуз шакырым жол журш, Карагандыга жетпек. Осы сапарда бул су жарты шакырымдык бшктжке кетершедь Муныд 6opi галым-мамандар мен инженер- гидротехниктердщ, курылысшылардьщ кажырлы едбектер1 аркылы жузеге аса бастады. Мен осы сапарга С 1здщ «Тар жол, тайгак кешу» юта- быдызды ала шыддан eAiM. С13 жарты гасыр бурын еткен Ka3ipri осы 6ip тусты былайша суреттепшз: «Ауыр бейнетке белшеден баттык. Ол куш Павлодар- дан он шакырымдай жол журш, кешке кары кеткен жол бойындагы 6ip аламыш жерге кондык. Кары кетсе де жер су. Кун баткан сод суык бола бастады. Кар мен су муз- дады. Термен су болтан кшм, су еткен жаман бузау бас етж пен шулгау да сокталанып муздады. Тоддыд. 9cipece, жука кшмд1 мен тоддым...» С. Сейфуллин:— Еске салганыдызга, рахмет! Асылын- да, ол кездеп осы алаптыд рещ ете жадау едк Бул жер ка- sip Ермак деп аталыпты. О заманда казак бул мекенд1 Кызылшырпы дейтш. Кереку мен Баянауыл арасындагы жолда ед бейнет керген жер1м!з осы туе. П . Малинка («Казахстанская правда»).— Кад1рл1 Сэ- кен-ага! Мен «Казахстанская правда» газетшщ Керекуде- ri MeHmiKTi тiлшiciмiн. С. Сейфуллин:— Ол кезде газеттервдз «Советская степь» аталган. П. Малинка («Казахстанская правда»):— Дурыс айта- сыз. C i3 eзiдiздiд мемуарлык романыдызда Кереку мен 52

Баянауылга едэу1р токталыпсыз. Осы ©лкенщ бупнп ©зге- pic, кубылысын корсещз гой. Кайран калар едщ1з! Ocipece, болашак канал трассасымен журш ©тсещз. С. Сейфуллин:— Сендер бара жаткан жоксыздар ма! Астарында машина. Bip кезде мен осы жолдьщ бэрш к©к- темнщ кара суыгында, кар epin жаткан лайсанда ©TKeMiH. П. Малинка («Казахстанская правда»):— Оны бшем1з. Ютабыцызды куштарлана окып шыкканбыз. С. Сейфуллин:— Одан да маган Epiic — Караганды ка- налыныц ертецпсш эцпмелесецдернп. П. Малинка («Казахстанская правда»):— Журтшылык бул каналга «©Mip ©зеш», «Арман арнасы» деп ат койып жатыр. Сокен ага, Кдлмукан Исабаев деген жазушыны бшген жок шыгарсыз? С. Сейфуллин:— Ондай жазушы, б'хзцщ кезде болмаган. Калмакан Обд^адыровты жаксы б1летшб!з. П. Малинка («Казахстанская правда»):— Калмакан Эбдщадыров емес, Калмукан Исабаев. Казакстан калам- герлер1 оны Ka3ip Ж аяу Мукан деп атайды. Сол болашак канал трассасын осыдан бес-алты жыл бурын жаяу аралап вткен едь Содан Кереку музешнщ Ертю — Караганды ка­ налы курылысына арналган бол1мшде каз!р Калмуканньщ сол сапарда устаган таягы, компасы, картасы жэне ботин- касы койылган. С. Сейфуллин:— Ботинкасын да койгызып па? Эттец, менщ бузаубас еыпм-ай! Сен де осы канал трассасын то- ларсактай ©Tin едщ. Сол бузаубас ет\\к алда, Сарыадырда- гы Балабай ауылында болар. Басы болмаса да конышын тауып аларсыцдар. Оны да умытпай Кереку My3eftine тап- сыра салыцыздар. Менщ eciMiMe байланысты Ертштщ осы тусында ек болмады 6ip ecKepTKimi болсын. П. Малинка («Казахстанская правда»):— Баянауыл ау- данына карасты «Султанмахмут Торайгыров» совхозында С 1*здщ Мукай нагашьщыздьщ урпактары турады. Солар- дыд колында ci3 киген куш бар кершедг Музей кызмет- керлер1 сол Kynire кызыккалы кашангы... С. Сейфуллин:— Эцпмем1здщ багытын канал арнасына бурсак кайтед{? П. Малинка («Казахстанская правда»):— Кеплрадз, Сэкен ага! Иэ, сонымен, болашак канал бойындагы жуз мьщнан аса гектар жер суландырылып, осы алапта жаца- дан жиырма совхоз курылады. Л. Бекетов (КазТАГ):— Жолдас председатель, бул кун- дер! осы трасса бойында жeтi мыцга жуык курылысшылар 53

мен монтажшылар жумыс штейдК Бул каналга алуан турл1 мамандыктьщ шын шеберлер1 шогырланран. Кен байтак Отанымыздыц тукшр-тукги'ршен келген ез н:шщ майтал- ман мамандары Epxic — Караганды каналында кун-кун epKin ецбектщ ешпес данный жасап жатыр. Садуакас Сей- фуллинич, езодз жырларандай: «Уйымдасып iciereH Эр ютщ 6ip сэш бар. Эр кимылдьщ ез1нше Ыррагы бар, эш бар». П. Малинка (Казахстанская правда»):— Слздщ мына «пикабьщызбен» болашак канал трассасын 6ip кун, *6ip тун журш ©Tecis. Б1зд1ц «ГАЗ-69» дыц ©3i «Арман арнасы- ныц» узындыгын 6ip кунде эред отедь Ъукхл канал бойы кажырлы адамдар мен самсаган техника: адымдарыш жэ- не шынжыр табан экскаваторлар, скреперлер, бульдозер- лер, турл1 маркалы тракторлар, автомашиналар, крандар, насостар... Булардыц бэршщ кунбе-кун едбек ете бастара- нына жет1 жыл толып отыр. С. Сейфуллин:— Иэ, сонда осы жет\\ жыл ]‘шшде кан- дай жумыс тыидырылды бул канал бойында? Л. Бекетов (Каз Т А Г ):— Осы мерз1м iuiii^eri ец басты табыс Ермак, ярни езщ1з айткан Кызыл шырпы мен Кал- каман арасындары арнара уакытша схема бойынша EpTic суы ж1бер1лд1. K a3ip Молодежное деп аталатын поселкенщ касында шалкар дарияра айнала бастаран су коймасы пайда болды. 0 зщ 1'зге таныс Шщерт1 озеш 6ip шакырым- дык узындыры бар тоганмеп байланды. Бул торап келе- шекте кецейтшп, 140 миллион текше метр су жинайтын болады. С. Сейфуллин:— Канал курылысшыларыньщ бас шта­ бы кай жерде? П. Малинка («Казахстанская правда»):— Калкаманда. ©ткен мерекелж жылда EpTic — Караганды каналы ку- рылысшыларыныц алга койып отырран мшдеттемеш — бу- кхл трассаныц торттен 6ipiH, ярни жуз отыз ymiHmi кило- метрш толык пайдаланура беру едк Бул аброймен орын- далды. Ал 1970 жылы EpTic суы Тем1ртау каласына жетух керек. И С. Сейфуллин.— Сонда калай, канал курылысшылары Ka3ip неше жерде штейд1? Л. Бекетов (К азТ А Г).— Б yriHri тацда канал курылы- сы eni ауданга бeлiнiп отыр: Павлодар жэне Караганды 54

арналары. Бул курылыстыц мынандай тары 6ip сырын айта кеткен жен: жалпы канал трассасы бойынша 6ip жуз алты миллион текшеметр жумсак жер мен жартас жыныстары копарылып казылура, сондай-ак отыз миллион текшеметр топыракды коршаулай ушп, жуз дырык, мыц текшеметр тем1р бетон канал табанына теселуге THic. Жалпы болашак канал бойында жиырма ею насос станциясы, жиырма Kenip, он жет\\ тоган, су KQTepin, су ж 1берш туратын арнаулы он бес кондырры, тары баскадай курылыстар салынуы кажет. Канал трассасын бойлай жа- сыл желекп араш талдар отыррызылады. Оньщ аумары курылыс б т с ш е карай терт жарым мыц гектардан асуы ыктимал. С. Сейфуллин.— Нарыз кайнаган ецбек енд1 басталып жаткан тэр!здь П. Малинка («Казахстанская правда»)— Оныцыз рас, Сэкен ага. Биылры жыл EpTic — Караганды каналы куры- лысшылары ушш ерекше сын жылы. С. Сейфуллин.— Мереке жылы суршбей етсе жарар едь — Мен ез1щз б1летш бурынры «Караганды пролета- риаты» газетшщ...— дей 6epin ед1м, бтреу «уят болады» де- гендей туртш калды. Оянып кеткешм... Тац атып калган екен. Брезент палаткамыздыц алдын- да Лев Александрович блокнотын TiaeciHe койып, шырыс- тан кетер1ле бастаган кунге карап, ойра кеткен. Сэкен аганы ещмдегщей кергешме кайран калдым. Павел Макарович Малинка да оянды. Мен туамд1 cepiK- TepiMe айттым. — Кунд1з жинаган мэл!меттерщ уйыктаранда да маза бермеген рой езще. Сэкен агамен ещм1зде кездеспегешм1з болмаса, баскасыныц 6api блокнотына тушрюген шын де- ректер рой,— деп кулд1 Павел Макарович. Б1раздан соц Лев Александрович шофер1м1з Михаил Васильева оятты. — Миша, Килкаманга барып кайтайык. Лидеры бо- йындагы KeiHeri жарылыс жайлы Алматыра телеграмма ж1берешк,— дед1 Бекетов. Малинка eKeyiMi3 карт эрштес1м1здщ блокнотына ущл- Д{к. Онда темендег1дей сейлемдер жазылран едк «EpTic — Караганды каналыныц Павлодар беткешндеп трассасында — ЛЛдерт1 езен1 аймарында «©Mip езенш» са­ лу MepaiMi 1шшдег1 белгш барыттары ец куатты жарылыс болды. EKi мыц eKi жуз тонна жарылрыш зат жет1 секунд 55

in lin e 6ip мьщ eKi жуз метрлж арна жасады»... Кеше ©3iMi3 керген естен кетпес керш е кец байтак ель м1здщ газеттершде осындай екьак сейлемнен куралран хабар болып тарап кетедь «Журналистер калай!»— дер едьау Сэкен арамыз 6i3- лт осы кэс1б1м1зд1 Kepin турса...

«Мен тауда ойнаван карт марал Табаным таска тиер деп Саксынып шыккан кията...» (Махамбет) Баянауыл поселкесь Тасты, ойдым-ойдым жол шуканактары автомашина- ларды киралацдатып, шикылдатып, жолаушыныц мазасын алады... Журт аузында «Казакстанныц Швейцариясы» атанван бул мекеншц 6yriHri келбет1 табиви сулулывымен вана кез куантады. Эйтпесе, осы аудан орталывыньщ курылысында, сондай-ак мэдениет турмыстык жайларында квщлве Kip- бен тувызарлык, кептевен кемсшд1ктерд1 тосын жолаушы б1рден ацварады. Баянауыл ел\\ эйвш1 адамдарымен мактанады. Онысы орынды да. Халкымыздыц кемецвер валымы Каныш Сэт- баевтыц балалык шавы осында еткен. 1\\аз1рде мунда К а­ ныш Сэтбаевтыц музеш бар. Бул мэдени орынныц ашыл- ванына кеп болмаса да адамдардыц келу1 важап! Аз вана мерз1мшц ш ш де валым музешнде ею жарым мыцва жуык. адам болван. Халкымыздыц абзал перзенттершщ гуван жерлершде осындай музейлер уйымдастырылып, жумыс ютей бастаса кандай тамаша! Каныш аваныц Баянауылдавы музешн аралап кервендев1 эсер1м1здщ 6ip ушы осыван саяды. Баянауылдыктардыц тарихи мекенд1 кастерлеп сак- тауынан, эйвш адамдары жайлы кызыцты деректер жи- настырып, уавыздау дэстуршен баскалар да уйренсе девен ой келедь Казак совет эдебиетш еркендетуве зор улес коскан он- даван еслмнщ биоврафиясы да осы Баянауылва байланы- сыи, кабысып жатыр. Бул жавынан алванда Баянауыл пац, Акбет тауы зацвар, Жасыбай кет терец. Кезшде Баянауыл тарихына ешшлес бола алмай, жанаса ©Tin, по- селкесше Kipe алмай кеткен тавы 6ip дацкты казак бар. Ол — Сэкен Сейфуллин. Сэкен 1919 жылдыц кектем1ндев1 Баянныц сулу табива- тын ©з1н1ц эйг!лi шывармасында былай деп жырлайды: «Баян тауын етектеп келем1з. Таува жарыса шыккан, тауды етектей шыккан неше турл1 эдем1 аваштар жаса- рып, бутактары бурвшк ата бастапты. Буйра шашты, ыр- валван сулу ак кайыц. Сумб1дей т1к кызыл кайыц. 0р1мдей сол кылда ван кек тал. Тау басында суцвак сулу, квк кал- 57

пакты карарай. Жасарып бурнпк аткан араш nci. Жака желб1реп шырып келе жаткан кек nci, буланран кара жер- дщ жас nci — бэр! косылып таза эуеге жупар бурюп тур- рандаи. Тунык эуе адамды ишмен кандыратын уыз кымыз- дай. Денеш куаттандыратын Баян тауын бектерлеп, ке- мерлеп, жпишке сокпакпен келем!з. Од жарымызда, таудьщ етепнде адырлар, буйраттар. Одан api сала-саламен барып жазылран киыры алые кед дала. Гаумен келегупз. Турл1 куй еепледь Баян сулу сыдкыл- дап, турл1 куйге салады. Таудыд сай-сайынан сумаддап, сылдырлап, араштардыд ара-арасымен булактар арады. Иреддеп сырранаран булак суы созылран кек ж 1бектей. Таудан темен сылдырап аккан кек булактыд сыдкылы дуршреп ойнап жуг1рген жас балалардыд шуындай. Араш араларында куетардыд эртурл1 дауысы шырады. Keft6ipey- лер1 жасырынбак ойнаран балаларша зырылдап ушып-ко- нып, жасырынып, ыекырып ойнайды. BipiH-6ipi куалайды. Кейб1реулер1 ж щ ш ке дауыспен улб1рек эщи сыдкылдап жырлайды. Кейб1реулер1 нэзж кушн турл1 кубылтып сай- райды. Араш кустарыныд кушне кырдары бозторрайдыд куйкылжыран жыры косылады. Баянныд тауы, тасы, сыл­ дырап аккан булактары, ермелей шыккан араштары, кы- ры, ойы — 6epi де жырлайды. Bepi де шаттык yHiH косады». Баянауыл баурайыныд сулу табиратын осылайша сурет- теген Сэкен каламы бул ещрдщ талай тамаша, кершште- р!н окушыныд кез алдынан аскан суреткердщ шеберл1г1- мен Ti3in етюзедь Баянауылдыд солтустж-шырыс баурайында Торайгыр атты айнакел бар. Сол келдщ жарасындары жакпар тастар бшктей барып, найзадай 6ip окшау шыдра уласады. Муны жергш ю ч адамдардыд 6ip тобы — «Журеютлер шыды» деп атаса, енд1 б1реулер1 «Сэкен тасы» дейтш кершедк Будан жарты расыр бурын адтар орныккан Баянауыл станицасындары досы — адам фельдшер! Шайбай Айма- новка кездесуге каймыккан Сэкен осы тасты паналаран деген де эдпме бар ел аузында. Поселкеш шеттей жагалап, Шайбайра жолыга алмай- тынын сезген Сэкен енд1 Мукай нагашысыныд уй!н !здей- др Мукайды да Баянауыл ещршен таба алмаран кам кещл Сэкен Мукайдыц арасы 1лияска осы 6ip туста ушыраскан. Бул кездесу жайлы Сэкен кегпн былай деп жазран: «Шетю уйипкке келд1м. Уйдщ кунгей жарында екьуш катын уршык nipin отыр екен. Амандасып нарашымнын, уйin сурадым. Kepcerri. Керсеткен уйипкке келд1м. YfluiiK- 58

тщ сыртында дэрет алып, нагашым 1лияс отыр екен. Кап- сарай, бурыл сакалды шал». Нагашысы 1лияс жиенш танымай, 6ipa3 жен сураскан- нан кешн i-ана барып, жолаушы ж!г1ттщ шын Сэкен еке- нше, Сейфолланьщ Сэкен! екенше элден уакытта кез1 же- тедь Бул — Торайрыр кел1 жарасындары жутаран шарын ауылда осыдан кырык ceri3 жыл бурын болран окига ке- ршедь Бугшде осы Торайрыр келшщ жарасында халкымыз- дыц тары 6ip ардагер акыны — Султанмахмут Торайрыров- тыц eciMiMeH аталган совхоздьщ орталыры орналаскан. Мунда 6i3 Сэкен араныц нагашысы — Мукайдыц урпакта- рымен кездестж. Мукайдьщ немерелер! — Гулмира, Теле­ ген, Кадиша, Журсшбай, Бибщадиша, EpciH, Актай деген балалар осы совхоздары Султанмахмут Торайгыров атын- дары мектепте окитын кершедк Bi3 совхозга келген KyHi Нескен апайдын, (Мукайдын, баласы — Турсынбайдыц эйелО ушнде улкен куанышты окига болып жатыр екен. Орта мектеггп уздж 6iTipreH Те­ леген ауданнан алтын медалш жаца рана экелш, uieuieci мен iHi-карындастарын зор куанышка белептк Телеген — нэзж кана келген, талдырматл аккуба бала ж 1г1т. Оныц инаббатты келбетц кыздай сызылган кылыры, ерекше сыр мшездшг! езшщ 6yriHri тулга-турпатына ете жарасты. Ол аккордеонын алып, 6i3re б1рнеше эннщ назды эуешн накышына келт1ре ойнап бередк Жиен атасы Сэкен эндерш де шебер орындайды екен. Телегеннщ Алматыдары Казактыц мемлекегпк универ- ситетше туспек ойы бар. Болашакта журналист болмак. Ауылдастары Телегеннщ енерл1 де дарынды жас екещцгш мактанышпен айтады. Осы совхоз директоры Кдбыкен Эубэюров Сэкен HaFa- шысыныц урпары жайлы былай дейдк — Телеген Мукаев ауылымыздары ец енерл1 бала бо­ лып есть Музыкадан хабары бар, фотографиямен де эуес- тенедк аудандык газеттщ штаттан тыс тш ш ск Совхозы- мыз бен esi OKbiFan мектеп ем1ршен жазран шагын мака- лалары оныц журнал истж каШлет1 барлыгын айкындяп келедь «Султанмахмут Торайгыров» совхозында осы эйг1лi акынныц eciMiHe байланысты тарихи кунды деректерд1 жи- настырып, гамаша бастама жасаган мугал1м Аманкелд1 59

Омаров та Телегеннщ 63i бастатан uriлiKTi icTe колканат KQMeKmici болтаный эцпмелейдт Телегеннщ meineci — Нескен апай 6iare семьялык ре­ ликвия ретшде сакталып келе жаткан 6ip кшмд1 керсетть Бул жарты тасыр бурый осы семьянын, жиеш — Сэкен ки- ген Kyni. Бул Kyni жайлы «Тар жол, тайгак кешу» ютабынан те- мендепдей жолдарды окдшыз: «...Мукайдыц катынына сырттан киш келген, сырты куйе болтан коцыр т1бен, imi кузен бешпет imiriMAi 6epin, ecKi жыртык, жамаулы кене шапанын кид1м». MiHe, Сэкен атаныц сол KHiMi б!зд1н алдымызда жатыр. Осы 6ip коне кшмнщ озшщ бугшп урпакда айтар сыры мол. — Сэкен ата киген кушш колкалаушы мекемелер коп,— дейд! Нескен,— Павлодар музешнен де адамдар келдт Бергем1з жок. Жиен аталарыньщ ecKepTKimi ретшде уйде \\лул1 тура берсш деп ойлаймын. Мен Сэкен ата киген кушш Караганды облыстык олке- тану музешне тапсыруды етшлт’ . — Ойланайык,— дегеннен баска Нескен апайдан нак- тылы жауап ести алмадым. Сэкен атаныц осы ощрдеп i3i б!зд! Баян ауыл ауданын- даты таты 6ip халкымыздыц эйг1л! улыныц ешм!мен атал- тан шаруашылыкка алып келдк Бул — Каныш Сэтбаев атындаты совхоз. Совхоз осы аудандагы ец 1ргелi шаруашылыцтардыц б!- piHeH саналады. Мунда мал шаруашылыгы мен егшшшк катар оркендеген. Талым еамш деп совхоздыц ерекше мак- тан тутатын саласы — мунда меринос тукымды койлар ©ci- ршедь Соцгы жылдары курылыс та кец канат жаиып келе- дк Стандарт™ эсем уйлер, котамдык мекемелер — 6api жаца курылыстар. Осы совхоздыц Тецдш деген белшшесшде Славгородтан Керекуге дешн Сэкен агата cepiK болтан досы — шымыр Сматулдыц урпактарымен кездеспм. Олар — совхоз шо­ фер! Мэрежан мен Алматыдагы Абай атындаты педагоги- калык институтыныц студент! Сатидолла Омаровтар. Сматулдыц балалары экелершщ Сэкенмен «Тар жол, тайтак кешуде» сапарлас болтаны жайлы едэучр эцг!мелер айтысып-еске алысты. Bip заманда ел Мэрежан мен Сагидолланыц экес!н шы­ мыр Смагул деп ататан кершедк Сматулдыц экес! Омар крпз уй курастыратын шебер адам болыпты. Омар, кобше- 60

се, кереге жасап кун кврсе керек. Ет\\ Tipi Смагул елден ер- те KeTin, K9cin i3Aen Омбы барып, Шот барып, одан Кере- ку келген. Осы Шот пен Кереку арасында шымыр Сматул халдымыздыд ардагер улы Сэкенмен сапарлас болтан. Сматулдыд 1957 жылы дайтыс болтаный алдаты очерк- тердщ бipiндe жазтан болатынбыз. Оныд бес баласы бар. Бупнде 6eceyi де тамаша азаматтар болып, ocin ер жеткен. Мэрежан мен Сатидолла жайын жотарыда айттыд. Ал енл\\ Сматулдыд улкен баласы — Дэpiм Баянауыл ауданы «Ю ж ­ ный» совхозында бoлiмшe медгеругшсд Мейрамы осында шофер, Teмipбoлaт осы ауданньщ «Жосалы» совхозында зоотехник. Кешелер тана кункорю ymiH жумыс icTen, талай дала- лар мен ауылдарды шарлатан шымыр Сматул балалары- ныд бупнп OMip TipuiLniri осындай. Директор келдд Танысып, бкчшкеннен кешн Мудтар Арынов осы ауылда Сэкен атаньщ бул жакта болуына бай- ланысты деректерд1 бiлeтiн адамдарды сурастырды. Hocip Мусин деген Kici Сэкеннщ осы олкеден откен кезшдеп кей- 6ip окигаларын едэ>чр бiлeтiн кepiнeдi. Сол юсшщ жен ciлтeyiмeн касымда Каныш Сэтбаев атындаты совхоздьщ селолык CoBeTiHin пpeдceдaтeлi Кедес К,ырыдбаев бар «Октябрьд1д 40 жылдыгы» совхозына жол тарттыд. «Октябрьдщ 40 жылдыты» совхозыныд орталыты — К,а- радабак деген жерге орналаскан. Осы К,аракабадтыд ма- дында Сэкен ешмше байланысты, «Тар жол, тайгак ке- шуде» суреттелген 6ipKaTap мекен бар. Оныд ед 6ipiHiui- ci — К,ожа дорыты. Бул жер Ka3ip мал жайылымы. Сиыр фермасы салынтан. Б1з осында малшы Кайырбек Бектасов- пен кeздeciп, эдг1мелест1к. Совхоз малы кодды, жepi отты. Осы арада Кайырбек 6i3re сонадайдан кезге огаш KepiHin турган кудыдтыд же- HiH ciлтeдi. Косарлана койылган ею TeMip бетон 6emKeci бар кудыдтан суды мотормен тартады екен малшылар. — K©3iH аршута Сэкен кемектескен кудыдтыд бупнп xaлi осы,— деп KYлeдi б1зд1 осы арага epTin экелген муга- л\\м Эбжен Tiлeyкaбылoв. Асылында, Сэкен ага бул кудыд жайлы не деп жазып ед1. Eндi 6ip сэт осыган назар аударалыдшы: «Кун буираттыд желкесше мiнгeндe, сол буйраттыд бе- ^тнде отырган, 1лияс айтдан, Айса адсадалдыд ауылына кeлдiм. Ауылыныд дасында 6ip дудыдты тазалап, суын rerin жатыр екен. Узын жалпад ад бурыл садалы куректей болып, Айса адсадал дудыд басында отыр. Терт-бес ж ш т 61

кудык тазалап жатыр. Кудыктыц ылай суын 6ipey кауга- мен, 6ip-eKeyi сатылап тем1р шелекпен тегш жатыр екен. Айсамен амандасып, жен сурастык. Енд]‘п айтатын жешм: «Баяннан», «Еюбастуздан» К,ар- жас Бабас Балабайулына KeTin бара жаткан ж1г1тпш». Шала-була жен сурай сала, Айса аксакал калжындай култ, кудык жумысына жумсады. — Jva, epiM, тулгац дурыс келген екен, мыкты шыгар- сыц!.. Кане, мыналарра кайратынды керсетт жгберыи!— дедк Каутамен 6ipa3 суларын T©rin берд1м. Айса ж1г1ттерд1 шакпай кылды. — Ой, ппрюндер-ай, мына баланьщ кимылындай ки- мылдасацдаршы!— дедк» Кожа корыгынан былай, батыска карай Далба таула- рыньщ Ti36eri басталады. Ол Алтынторы тауларына барып жалгасады. Далба тауынын, 6ip жотасында кой барып журген шопан Барындык Сулейменовке жолыктык. Барын- дыктан жен сурастык. Бул жерд1 Сарыдала деп атайды жергшюч туррын- дар. Жайылымра жаксы, шурайлы алап. Кой бакканыма жет! жыл болды. Ецбектщ жемкпн Kepin журм1з,— дейд1 Барындык шопан. Кешю салкынмен шашыла жайылып бара жаткан ту- сактар самал желдщ желпу!мен жай домалай жылжыран кацбактар сеюлд1 кершедк Б1з шопанмен коштасып жолра шыктык. Осы алапта ол\\ де ацрарылмай, кезден таса болып кеде жаткан 6ip мекен бар. Ол — Далба мен Алтынторы тауларыньщ жал- расар тусындары — Акбел деп аталатын таудын беткешн- дег1 Букар жыраудыц зираты... Сол 6ip сергелдец уакытта Сокен арамыз аралап ©ткен бул алап 6yriHri совхоз малыньщ жайлы да шуйгш жайы- лымына, отар-отар койлардьщ ©piciHe айналыпты. Далба тауын аралап ©ткен бгздли ойымызра Султанмах- мут Торайрыров атындары совхоздьщ директоры Кабыкен Эубэюровтын, мына 6ip с©здер1 оратыла бердк — Жалпы Баянауыл Teuiperi мал жайылымына тап- тырмайтын жайлы мекен. EricTiKTi азайтып, жайылымра жер босатса, осыдан шаруашылырымыз ©рге баспаса, ке- pi кетпес ед1,— деген Кабыкен. Иэ, жас маманнын осы шюршде улкен 6ip шындыктьщ ушкыны жатыр-ау дейм1з.

«Кандай шаттык, лэззатпен: — касырет 6 iu i!— деп айтар ем.» (К. Рылеев) \\ *. Тун оргасында Сем1збугы келдж. Баянауыл атырабып- дары K0pi кулак, кариялар Кецес Кырыкбаев екеум1зге: — Сем1збугыда Рафык Сыздыков деген шеж1ре ак­ сакал бар. Сол осы егирдщ б!раз тарихын бшедц— де­ ген едк Mine, Рафык Сыздыковтыц ушице отырмыз. К,агшез келген талдырмаш адам жон сурасып болганнан соц-ак ко- з!лд1р1г1н киш, бума-бума коне кагаздарды актара отырып, сез бастады: — Сэкеннщ осы арада болтаны штаптан да, тарихтан да белгш гой. ©з басым ол KiciHi кергешм жок. Ал енд1 сендер 1здеп журген мекеннщ женш сштеуге болады,— де- Ai Рафык аксакал,— осы Сем1збутыдан жеп-сепз шакы- рым Балабайдыц Сарыадыры деген жер бар. Сэкен ©зшщ oKeci Сейфолланыц нагашысы Мукайды 1здеп осында кел­ ген. Элп взшщ «Тар жол, тайгак кешу» деген штабында- Fbi «Тыныс берген ауыл» деген тараудагы окигалар сол Сарыадыр ауылында етедк K,a3ip ол жерде осы ауданныц 6ip совхозыныц сиыр фермасы тур. Рафык Сыздыковтыц коне дэптерлерш актара отырып 6i3 казак эдебиетшщ эйг!лi адамдары жайлы бiраз кунды деректер бшдж. Рафык кария кезшде Султанмахмут То- райгыровпен Баянауыл мед1ресесшде 6ipre окыган. Мэш- hyp — Жусш Кебеевтщ тэл1м-тэрбиелж эцпмелершщ едэуй pi де осы KiciHiu дэптершен табылады. — Сем1збугыда Сэкен болып па екен? Курбы-курдас, жолдас-жораларыцыздан мундай мазмунда эцпме ест1ген жоксыз ба?— деп егде адам Сэкен жайлы 6ip эцпменщ шетш шыгарар деген умпшен тэптштей сураймыз. — Осы Сем1збугыларыцыз ол кезде уры-карыныц ме- Keni болды гой. Жырак ауылдардыц жылкыларын барым- талайтын журын топтар осы тауга келш жасырынады екен. 1 inri, «l ap жол, тайгак кешудщ» ©зшде де осындай 6ip окига туралы жазылмаушы ма ед!? Сол штапты ©здерщ дурыстап карацдаршы?— дейдд Рафык, к'ария 6i3re кезЬт- AipiriniK уст1нен кул1мдей карап. Б13 ж алма-ж ан штапты ашамыз: «Pip куш кун ецкейген кезде Балабай бижке карауылга отырып, Сарыадырдыц оцтустж жагындагы буйрат-шокы- га жау келгенш KopinTi. Асыгып ауылга келдк Ауылдан 63

бар еркек атка мшдж. Bopiivm алты-ак KiciMi3. Ж ау 6ip топ дейдь Маран Балабайдыц кызы мшетш кызыл жорта атын ерттеп бердь Б ip-6ip сойыл алдык. Б iр мылтыктары бар екен, оны мен алдым. Ж ау бекжген буйрашокыны ку- рылран план бойынша 6Ki болшш, алыстан орап кдмадык. Ж ау б1зд1 бурынырак корт койып, Сем1збуры тауына ка­ рай кашып барады екен. ¥зап кеткен екен. Б 1раз соцынан барыцкырап, 6ipa3 карауылда турып кайттык». Сол 6ip замандарда уры мекеш атанран Сем1збугы тауынын да оз алдына некилы тарихы бар. Мунда 1927 жылдан бастап жер уст1нде сирек кездесетш корунда ке- Hi шыга бастапты. Осы 6ip шарын кен онеркэс1б1 CeMi3- буры айналасындары туррындарды талай ауыртпашылык- тан аман алып калган екен. 1930 жылдан бастап осы Се- м1збуры руднигшде ecenmi-бухгалтер болып кызмет етш келе жаткан Василий Васильевич Ермушкин ез басынан ©ткен талай кызыкды окираларды эсерл1 эцг1мелейдк — 1931— 1932 жылдары, ездерщ1зге мэл1м, жалпы ауыр кезец болды рой. С ол такта осы Сехпзбурыда шыратын эл- ri 6ip кенд1 Керекуге ат-арбамен тасуды уйымдастырдык. 0 з к©л1г1мен келген казактар б1рнеше куннщ азык-тул1гш алады да кещи арба-шаналарына тиеп, Керекуге карай кет­ кен болады. Сейтсек, элг\\ адамдар Сем1збурыдан он т а к ­ ты шакырым шырып, 6i3 тиеп берген квгышр тасты дала- га Torin тастап кайтып келетш кертедк Отызыншы жыл­ дары тогтген сол ушнд1лерд1 Keftmri кезде тауып алып та ж урдж ,— дейд1 Василий Васильевич. Сем1збуры руднигшщ директоры Энтай Сэтарулов — жука ецд1 кара торы жас Ж1г1т. Балабайдыц Сарыадыры- на б!зд1 Энтайдыц ©3i бастап журдь Сарыадыр — Караганды облысы Ульянов ауданы «Красный Октябрь» совхозыныц жерь Бул мекенге келу1н Сэкен ©зшщ эйгЫ шырармасында былай деп сипаттайды: «Намаздыгер кезтде Балабай ауылы отырган Сары- адырра келд1м. Сарыадыр мацайындары таулардан, озге адырлардан болег!рек турран адыр. Турран же-pi едэу1р биж. Кеп жерден кертедь Балабай ауылы Сарыадырдыц как басында, эл1 кыстауында. Сарыадырдыц басындагы Балайбайдыц кыстауы тырбиып, ыктанып KepiHin тур». «Тар жол, тайрак кешуд1» талай рет окып, актарган са- йын осы Сарыадырдыц кай туста екенш б1лмей дал бола- тын едж. Ендц м т е Сэкен ага жазгандай, 6ip тебешц ба­ сында Kemeri Балабайдыц ecici кощне тап болдык. Шо- 64

рырлана салынган уш-терт кораныд журты рана калган. Сарыадыр тебесшщ етегш ала, шок-шок, оскен талдан ок- шаулау ycxi шифрмен жабылран малшыныд ак отау уш тур. Б1з Сарыадырдыц етегш жиектей жылжып, элг1 мал­ шыныд ушне келдш. Бул — «Красный Октябрь» совхозын- дары 6ipiHini бел1мшенщ малшысы Ж умажан Кэр1мовтщ турары екен. Жумажанныд 03i тертбактау келген iiierip кез сары жтт. Ж ада рана малдан оралыпты. — Сэкен агамыздыд осы жерде болганын емш-емю сырт естим1з. Ал жалпы алганда бул жерд1 Бабас Бала- байдыд журты дейдк Малга жайлы жайылым екен. Ocipe- се, мына тебеге шырып алып, жан-жарыдды барлаура ыд- райлы-ак* Буюл айналад алаканыддарыдай коршедд— дей- Ai Жумажан. — Сендер мал кузетпейтш шырарсыддар,— деп Энтай озшщ курбысы Жумажан мен оныд келшшег1 Калкатайды эжуэлады. — Неге кузетпешк! Кузетшз кшк кана жайылады дей- Ai рой халык. К орзмдык малга кырагы коз керек,— деп Калкатай да Энтайдыд элг1 6ip эзш не шын кедюден-ад жауап бердь Жумажанныд карауында ею жуз кунажын бар. Куз\\е дейш ceMipTin, етке тапсыратын мал. K,a3ipri коды мен куй! жаман емес. Бугшде Сарыадыр даласы Караганды облысы Ульянов ауданындагы корпплес ею шаруашылыктыд жайылымына болшштк Сэкен арамыз 6ip кезде бул алап жайлы былай деп жазган екен: «Балабай ауылы одаша. Сарыадырдыд басында. П ав­ лодар ye3i Баян ауыл ауданыныд Каркаралы, Акмола уез- дер1мен шектескен ед шетшде. Сарыадырдыд басында ту- рып, Балабай ауылынан кубылара карасад, Каркаралы уезшщ жерлер1 KepiHeAi. Кунбатыска карасад, Акмола уе- aiHiд жерлер1 коршедь Одтустшке карасад, Семей уезшщ жер1 де кашык емес, когерш коршш турады. Ауылдыд уш шагын — торт уй. Торт уй 6ipaK уйдей. Коп Kici келмейдк Ауылдыд адамдары казакнамай жабайы, жадарай. Бэр1 ак, кедю. Кулык-сумдык баккан емес , соз айдаран суранак емес. Адамдарымен тез уй ip болып кеглю Ауыл — аз рана шаруасын баккан, момын ауыл». Осындай суреттеуден кешн Сэкен aFa озшщ буюл «Тар жол, таирак кешу» сапарында журш откен жерлершщ ка- шыктырына шолу жасайды. 5—752 65

«1919 жылдыд кылшылдаган январында атаман Ан- ненковтьщ отряды 6\\зл1 Акмоладан Кызылжарга айдап келдь Акмола — Кызылжар арасы бес жуз (500) шакы- рым. Муныд торт жуз шакырымдайын жаяу журд1м. Ом- быдан кашып, отарбамен Славгород келт, одан кар ери бастаган кезде Павлодарга жаяу келддм. Жуз елу ек! (152) шакырым. Павлодардан кексокта сумей Баянга жаяу келдж. Ж уз токсан ек\\ (192) шакырым. Баяннан Сары- адырга «— Балабай ауылына жаяу келд1м. Жуз шамалы шакырым. Бэрш косканда ceri3 жуз кырык терт (844) ша­ кырым болады». Кала мен каланыд, елд1 мекендердщ кашыктыгы мен шакырым мелшерш аньщтауда Сэкен агамыздыд eni6ip ка- телеспегендтше ерекше тадымыз бар. Мемуарлык роман автордыд ез1 басынан кеипрген окигалардан кешн шама- мен жетдсепз жылдан сод жазылгандыгын еске алатын болсак, Сэкен аганыд сол 6ip киын-кыстау кезеддеп оки- талардыд кеюрегшде умытылмастай орын алганына кай- ран каласыз! Сэкен ага осы шыгармасында кейб1р адамдардыд eciM- дерш нактылы атамай, тек б!реуд!д баласы едд немесе кы- зы ед1 деп кана ескертш кететш кездер! жш ушырасады. Енд1 осы мэселеге де 6ip шак назар аударалык. Мукай нагашысыныд ушне келу эпизодын Сэкен ез ю- табында былай деп жазган едк «Мукайдыд уш кодыр, жамаулы терт канат уй. Жас катыны бар. Кдшкене кызы бар. Уй жастыктарыныд, бу- йымдарыныд шамалы тана «кункерпш» дерлж нашарлау тана Typi бар. Терге салтан керпеде отырмыз. Мукай ка- тынына 1лиястыд улкен баласыныд елгенш айтты. Катын дауыстап жылады. Дереу -бала-шаталары келт, Балабай- дыд KeMnipi жэне улкен баласыныд катыны Мукайдыд катынымен кушактасып жылады. Бой жеткен, бойшад, дедгелек бет, 6ip кара торы кыз келдь Мукайдыд балдызы, Балабайдыд колындаты кызы екен. Балабайдыд улкен ба­ ласы келдк Kimi баласы келдк..» Осы арадаты «Балабайдыд улкен баласы» деген юшмен 6i3 Акжар ауылында кездестж. Ол — 86 жастагы Эбжж. Б1з Эбж ж аксакалта Телеген Мукаевтыд айткан сэле- MiH жетюздж. Кария кезше жас алып, 6ipa3 уакыт есед- ripen турды. Содан кешн Сэкеннщ осы Сарыадыр басында болтан кундер1 жайлы эдпмеге ойыстык. Сэкеннщ бул ауылта келу ce6e6i былай: Балабайдыд кызы Кулшираны Мукай алтаи да, Мукайдыд карындасы 66

Мэкегда Эбж ж алган. К,аз1р сол Мэкеннен Нэби бар. — Сэкен б1здщ ауылга келгенде он ею жаста ед1м. Эйткенмен, сол 6ip умытылмас кундердщ окигалары эл1 де еамде. Сэкеннщ ©3i де клтабында накышына келаре жа- зыпты fой,— дейд1 Эбжжтщ улкен баласы Нэби. Ол кеп жылдан берi осы совхозда жылкы барады екен. Сэкен арамыз «Тыныс берген ауыл» деп осы Сарыадыр- дары Балабай конысын текке жазбаран коршедк Асылын- да бул яуылдьщ адамдары ерекше мешрманды, мейман- шыл, акжаркын квршедь Кэне тарихтыц алуан турл1 сы- рын шертет1н шеж1ре-аксакалдар да осы ауылда коптеп кездеседк Алдагы очерктердщ б1р!нде жазран Ж ушс Ма- кашовты да б!з осы Акжардан кездесйрген едж. Сондай эщлменпл, шеж1ре кариялардьщ 6ipi — Эбд1рахман Саби­ тов. Ол да Сэкеннщ осы Сарыадыр даласына келу жа- йынан б1ркатар эьшменщ тиегш арытты. Ал енд1 Акжар ауылыньщ окыран жас азаматтарыныц бyriHri казак, совет эдебиетшщ жацалыктарына куштарлы- ры ерекше екенд1гш мына 6ip мысалдан-ак, коруге болады. Осыдан уш-терт жыл бурын жазушы Сэйдш Талжа- новтьщ «Сейфолланыд Сэкеш» деген noBeci баспадан шык- ты. Осы шырармадары автор тарапынан кеткен кейб1р та- рихи агаттыктарды Акжар ауылыньщ азаматтары орынды KepceTinTi. Осы повестег1 кейб1р орашолактыктьщ басын аша жазган Акжар ауылыньщ окырмандары Сэйдщ Тал- жановда арнайы хат жолдапты. Жазушы да ©зЫн, окушы- лары алдында KeiHipiM сурап, жауап хат жазган коршедь Оныц 6ip тусында Сэйдщ Талжанов был ай деген екен: «Балабай карттьщ ypiM-бутагына сэлем айтьщыздар. Мен ез ютабымда ол к\\с\\т жазган жокпын. Мен тшй «Тар жолдьщ» iaiMeH де жургем жок,. Адассам ©з1мше адастым... Мен Сэкенмен жакын туыспын, оньщ бар ецбегш орыс- шага аударган адаммын. Сэкен аганы 1916 жылдан б!ле- мш... «Тар жолдан» алынган нэрсе: Сарыадырра келук 1919 жылы Омбы абадтысынан кашып шыруы, будан баска же- piHiii бэр1 менщ толгауларым». Рас, жазушы ©зшщ к©ркем туындысына кейшкер еткен тарихи тулганы кандай ма жардайда, калай с©йлетсе де 6ip логикалык шындыктан шыгып отыруы шарт. Мундай жаг- дайда автордыц тарихи шындыктан оншама алшактамай,' ©з жанынан окиралар ©рб1ту! зацды кубылыс. Балабай урпары KB3ipri Акжар ауылында мекен тепкен. 5* 67

Ал енд1 бул ауыл — Караганды облысы Ульянов ауданы- на карасты X X партсъезд атындагы совхоздьщ eKiHmi 60- л1мшесшщ орталыгы. Жалпы совхоздьщ бупнп шаруашылык жайы туралы директоры Григорий Афанасьевич Заика 6i3re егжей-тег- жейл1 эдгшелеп бердк — Б 1здщ совхоз сут пен астьщ енд!ру багытындагы шаруашылык;. Эрине, биыл астьщ туралы оншама мактана алмаймыз. вткен жылы совхоз ауыл шаруашылык, ешмде- piH мемлекетке тапсыру жоншдеп жоспарды артыгымен орындаганы ушш Казахстан Коммуниста партиясы Орта- лык, Комитетшщ курмет дипломымен наградталды. Биыл да ет пен сут ©щцру жоншде совхозымыз аудан бойынша алдьщгы катарлы шаруашыльщтардыд 6ipi болып келедй Сарыадыр алкабын коныстанган адамдардыд бупнп едбектеп жемшп icTepi мен к©зкуантарльщ K0piKTi турмыс- жайлары осындай. Сэкен ага журш откен жерлердеп тад- гажайып ©згерштщ бэрш ауыз-eKi айтып жетюзу киын. Бул ушш ед алдымен ©з к©зщмен, ©зщ аралап к©рущ ка­ жет сеюлдй Мэселен, X X партсъезд атындагы совхоздьщ Акжар ауылындагы эсем табигаты KyMic сылдырлы ©зеш жэне жасыл желекн тогайы шмд1 де болса кызьщтырмай коймайды. Эр жыл сайын ©тюзшетш шопандар мен мал- шылардыд шат-шадыман мейрагл-жиыны да осы атырап- та болады. Ж ерплпш халык, бул араны Жусанды деп атайды. Бул шурайлы алкап совхоздьщ мьщдаган ipi кара малыньщ жайылымы болып отыр. Осы тустан, ягни Кара- тока езеншен ©ткен сэтш Сэкен Сейфуллин былай деп еске алган: «Жолдагы талды ©зеннен шепшпп ©TTiM». Каз1рде Каратока ©nipinin, 6ipa3 жер! «XX партсъезд» совхозыньщ ericTiriHe айналып отыр. ByriHri Балабай ауылыньщ азаматтары эдебиетке, мэ- дениетке улкен ©нерд1 тусшуге деген куштарльщты 6ip кез- де ездершщ ауылына келш, тыныстап кеткен Сэкен агала- рынан тагылым еткен тэр1здй Акжар ауылыньщ ажарлы адамдарыньщ 6yrinri келбет- бейнелер1 де кез куантады. Бул жагынан алганда, осыдан жарты гасыр бурын Сэкен агамыздын, ©зшщ эйг1л! шы- гармасындагы осы атырапка арнаган тарауын «Тыныс берген ауыл» деп атауы TeriH емес. Халкымыздьщ ардагер улына тыныс берген ауыл бупн- де диханшы — малшылардьщ жемшп едбек eTin, кед ты­ ныс алатыи кутты мекенше айналыпты. 68

«Сэкен — ел!м!здщ елд1гшщ, ел1»шдщ ерл1пшн, ел!м!здщ акындырыиыц, ел1м1здщ сулулыгынын, бейнесЬ.' (Сырбай Мэуленов) Сэкен Сейфуллин eciMi 6yriH де осы ещрдег1 9p6ip аб- зал азаматтын, аузында. Ж уйрж тепловоздар жург1зунп машинистер де, станциядагы тем!ржолшы да, мектептерде- ri шэюрттер мен устаздар да, совхоздардагы диканшы-ме- ханизаторлар да, алыстары мал отарларындары малшы- шопандар да, партия-совет кызметкерлер1 де, карт пенсио- нерлер де — бэр! ездершщ дацкты жерлесш мактан ете- дк Сэкен eciMiH атай келген тосын жолаушыга бул аты- раптьщ адамдары жайдары мшез1 мен жаркын пирылын аямайды. Муныц дэстурл1 себеб! де бар. Кец байтах, Отанымыз- дьщ кай тукшршде болмасын Сэкен eciMi аталса, оныц туран жepi — Жацаарка да еске алынады. Жанаарка халкымызра Сэкен сынды ардагер ул бepдi. Жацаарка атырабында туцрыш казак революционер- лерш!ц 6ipi, бYгiндe сахара Суцкары атанып отырран аб- зал перзент ecin, ер жеттк Жацаарка аясында бутш 6ip халык эдeбиeтiнiц улкен 6ip кезецшщ кеш басшысы болран, казак совет эдебиеттц Heri3in каларан эйгш жазушы, аскак, унд1 акын алрашкы жырын жазды. Жацаарка eiiipi казак, елшщ 6yriHri мэдени, рухани есушщ KepHeKi межесц шыркау шыцы шпеттес. Жука eцдi, биязы MiHe3 KepiKTi жiгiт эцг1месше б©где мазмун KipicTipMeft, каламгерге рана кажет дepeктepдi са- ралай, салалай сейлеп отыр. Бул — Жацаарка аудандык партия комитетшщ секретары Эбiлpaзы Куленов. — Сэкен ага туран олкенщ 6yriHri келбе^ осы. Ж аца­ арка ауданы жер колемi жагынан 6ip жуз мыц шаршы метр жерд1 алып жаткан берекел)' мекен. Шздщ аудан ус- 1чмен жезч жуз шакырымдай TeMip жол торабы етедк Тура осы, Атасу поселкеш орнаран жерде жиырмасын- шы жылдардыц аярында бес-алты-ак YЙлi ауыл болса ке- рек. 1937 жылы осыныц мацымен TeMip жол ©TTi. MiHe, осы кезден бастап Жацаарка ещршщ жаца ©Mipi басталды. Октябрь революциясынан бурын Асан кайры жэне Са- рысу болыстары аталран бул ещрде б}рде-^р жотары 6i- лiмi бар адам болмапты. 0 здер1 туып-ескен осы 0цipдiц сурыксыз вткенш бугшде Казак ССР-ныц ецбегг сщген мугал1’м1 деген KypMeTTi атакка ие болып отырран Бидэу- 69

лет ©скенбеков пен карт устаз Балатай ©тешов егжей-тег- ж еШ еске алып, шэюрттерше эркез эцпмелеп журедь Ал енд1 каз1рде Ж^ацаарка ауданы колемшде сексеннен аса мектеп бар, онда жыл сайын он мыцга жуык жас жет- кшшек окьш бШм алады. Мектеп тулектерше алты жуз- дей жогары жэне арнаулы б\\л\\м\\ бар маман устаздар са- бак бередь Олардьщ ш ш де ез пэндершщ тамаша маман- дары да жш ушырасады. Мысалы, «Ортау» совхозы мектебшщ мугалимасы Фаузия Ахметкызы Эуезованыц сабактарын окушылар зор ынтамен тьщдайтын ко- ршедь Kemeri 6ip заманда буюл Ж ацаарка атырабында жал- рыз дэржер (оныц 03i фельдшер) Ерден Карасартов деген Kici болды. Оны осы ел «Локт1р Ерден» деп атап кетсе керек. Бул кундер! Ж ацаарка ауданыныц оз басы мен совхоз- дарында тек жогары 6mm\\ бар 60 адам дэршер болып кызмет етедь Ал фельдшер-акушер — фармацевтж арнау­ лы орта бш м ш алган кызметкерлердщ саны ею жузге таяп калады. Ауданда 15 ютапхана, 17 клуб жумыс штейдь Мунда талай облыстык, республикалык байкауларда муддел1 орындарга ие болып журген Ж ацаарка халык театры журтшылыкка ©нер корсетедь Kemeri Сэкен туып-©скен ещрде ©нерл1 адамдар коп. Сондай жандардыц 6ipi, Курмангазы мен Дэулеткерейдщ куйнплж, домбырашылык, орындаушылык дэстурш 6epiK устаган ©рен ©нер Heci — Мухит Битеновты кездесырдж. Мухацныц домбырашылык, куйнплж ©Hepi ©з алдына 6ip эцпме. Алайда, эн мен куйд1 жаны суйген Сэкен аганыц туган мекеншде Мукацдай ©нерл1 жанды жолыктыруы- мызда да ©зшдж 6ip дэстур бар. Мухит ага кеше гана арамыздан кеткен эйшй 0HHiiMi3 Кали Байжановтан, Арка куйлерш уагыздауда улкен ец- бек еткен Ыбырай Байсештовтен (акын Максут Байсеш- товтыц экеа) таглым-тэрбие алган адам. 1953 жылдан бе- pi «Ортау» совхозында шопан болтан. Ka3ip «Целинный» совхозыныц ymiHmi бол1мшесшде Акшагат атты ауылда турады. Kemeri ©3i туып-©скен мекенде турак тепкен Кур­ мангазы мен Махамбеттщ урпагы — Мухит сынды домбы- рашыныц тарткан кушн Сэкен агамыз 6yriH ecTice кандай шаттанган болар едь.. — Биылгы жаз бiздiц аудан ymiH, эшресе, осындагы спортшыларымыз ymiH ерекше естен кетпес жаз болды,— 70

деп б1здщ зцпмем1зге Ж ацаарка аудандык партия коми- тетшщ 6ipiHini секретары Дмитрий Антонович Чернов ара- ласты,— Сэкен араныц туган мекеш жуырда буюл респуб- ликамыздьщ село спортшылары спартакиадасыныц арена- сы болды. Мунда Казакстанныц барлык облыстарынан келген 600-ден астам спортшы турл1 ойындардан жарыс ©т- юздь Б 1здеп спорт ойындарынын, кауырт ©рге басуына осы спартакиада зор эсерш типздь Стадиондарымыз кайта ©нделдь Жастардын спорттык, жаттыгуларына толык мумюндщ жасалды. Осы ауданнын 6ipHenie спортшысы ©з1м1зде отюзшген спартакиаданын, чемпионы атарын жещп алды. Инженер Бекенаев Дуйсен- бай, «Жещс» совхозыньщ мектебшде мурал1м болып кыз- мет етет{н Нырызбаев Танау, «Рассвет» совхозынан Бит- кезов Диханбай село спортшыларыныц республикалык туцрыш спартакиадасында чемпиондык курмегп атакка ие болды. Аудан адамдарымен кездесш, пшрлесш эцпмелеске- шм1зде 6ip байкаганымыз, бул жерде казак; эдебиетшдегк казак баспасвзшдеп, казак радиосындары жацальщтарра ерекше канык екенджтерк Бул жарынан алранда Сэкен аганьщ жазушылык, творчестволык дэстуршщ жерлестерь не иг\\ acepi болрандырын айкын ацгарамыз. Мейл! ол шо- пан, мейл1 механизатор болсын, 6yriHri баспасез, KB3ipri эдебиет болмысынан кэд!мг1дей хабардар екенш б1рден се- 3eci3. Жацаарка халкыньщ мундай эдебиет пен мэдениет мэ- селесше елгезек болуыньщ басты ce6e6i: осы ауданда ка- ламдары теселш, алды республика, соцы облыс-аудан келемше едэу!р танылып калган эдебиетни-журналистер К0п. Олар — Букпа Энпмов, Эбжен Бактыбаев, Нурман Байдшдаев, ©м!ртай Жакыпов, Асан Жумадшдин, Сай- лаухан Нэкенов, Ерюн Игенберлин, Далиакпар Эбыдин тары баска эдебиет1м!здщ осы аудандары колранаттары, журналистиканыц шын мэншдеп кажырлы солдаттары. u«Жацаарка» атты аудандык газеттщ Сэкен Сейфуллин тойы карсацында шыккан сандарын эдешлеп турып, зер сала карап шьщтык. Жерлестер1 ездершщ кемецгер ара- лары туралы кептеген кызыкты материалдар жариялап- ты. Олардьщ бфазы, атап айтканда, Сэкен араньщ касына epin, дэмдес, пшрлес болван Фазыл Кэд!риннщ «Лашын эцпмесЬ>, Дайыржан Аманбалиннщ «Айтылмай журген эц- riMe ед!» деген естелжтерц Букпа Эипмовтыц «IlJipKiH, Дуйсенбкай!», «Тау шшде» атты эцг!мелер1 облыстьщ, Tin- 71

Ti республикалык баспас©здщ беттерш к©п1ктенд!ретш-ак туындылар. Ал енд1 газет сол такта «Сэкен урпактары жырлай- ды» деген эдем1 рубрикамен эсем жырлар жариялап тур- ган. «Кеудемде — жыры бар жайдары вм1рд’щ, Кеудемде — гулi бар Есендей вндрдщ. Кеудемде канатты сункары даланьщ» Кеудемде — ©3i бар Сэкендей аганыц. Кеудемде — жалын бар, жулдыз боп агамын, Мен 6yrin бакыттыц канатын кагамын. Кеудемде — кед арна Кекшеден таеыран Эр тацды жырлаура Сэкендей асырам»— деген шумактарынан Сэкен поэзиясына тэн шабыт таскыпы байкалмай ма?! Мундай елецдер шын акын журепнен гана тумак. Bip гана тшек: жацарган Жацааркадагы Сэкен урпак- тарыныц эдебиет пен поэзия саласындагы езшдж дау.ысы алыска жету! керек, аспандап шарыктап шыгуы кажет. Сэкен урпактары шабытты юбилейлер мен мерекелер кар- сацында гана ширыктырмаганы жен. Осы журш еткен узак жолымда мен Сэкен аганыц eci- м1мен аталган шаруашылыкты осы ауданда гана ушырас- тырдым. Эрине, бул орынды да. Халкымыздыц абзал перзентшщ туып-ескен жершде оныц eciMi курметтелмесе, кайда курметтелмек?! Бул салада да былайгы елдщ жацааркалыктардан алар улгьенегеа баршылык. Сэкен Сейфуллин еамшде совхоз, 6ipHeme шаруашы- лыктардагы мектептерге Сэкен аты бер!лген. Кей жер- лерде Сэкен ага атымен аталган кешелер де кездеседк Муныц бэр1 дурыс. Аудан басында eKi жерде Сэкен агата ескертюш бар; 6ipi парк 1шшде, eKiHmici мектеп алдында койылган. Сон- дай-ак акын атындагы совхоз орталыгында жэне «Успен» совхозы кецсесшщ албарында Сэкенге ескертюштер орна- тылган. Бул — ©те куптарлык та куанарлык кубылыс. Ал енд1 Сэкен аганыц ерен ©нер иесц поэзиямыздыц ардагер тар- ланы, эсемдж пен революциялык рухты шабыттана жыр- лай бьлген, зор эстетикалык талгамы бар адам болганын ескерсек, ол Kicire туган елшде орнатылган осы 6ip ес- 72

кертшштердщ едэу1р колапайсыздыгы б1здщ к©дшм1зге Kip- бен, келпредк Неге дейаздер рой? О ньщ улкен 6ip себебк осы акын-азамат, коммунист-революционерге арналран ес- кертюштердщ келбет-тулралык шенимшдег! коркемдж эсердщ тапшылырында. Кей сэтте, TinTi жоктырында дер едж. Ж сргш кп мэдени-арарту орындарыныц басшылары да акты жерлестершщ ескертюшш жасату шарында мусш- ьшлерге керкемдж талапты коя бымеген бе деп ойлаймыз. Акын атындары совхоз орталырындары мэрмэр такта- ларынан курастырылван ескертюшке келелж. — Сэкен мусшдершщ im ^ e r i ед ©зше уксастауы осы,— дейд1 жергшкт! кариялар. Асылында, муны бейнелеу ©нершщ коркемд1к шартта- рынан хабардар адам жасаган сеюлдк Ал евдд баска ес- кертюштер, acipece, «Успен» совхозыныд орталырына ко- йылран ескертк1ш нарыз кэсшкер-мусшнпнщ кулдьбадам туындысы. Мундай белг1с1з бейнелерд! керген журт эйтеу1р турырдары жазу аркылы рана ол адамныд KiM екенш анык- тауы мумк1н. Жацааркада Сэкенд1 корген адамдар эл1 де кеп кез- деседк Белг1л1 жазушылар мен ралымдардан Сэкен Сей- фуллин туралы естелжтерш суратып алса, олардыд да- уыстарын магнитафон пленкасына жаздыртып алса, Tinxi кейб1р адамдардыд (мэселен, Москвада Галина Серебряко­ ва, Захар Катченко, Омбыдагы Венедикт Иванов, Ригада- ры Михайл Юдин т. б.) кинога туаршген бейнелерш жер- г1л!кт1 киностудия не телестудиялар аркылы суратса, бу- лардыд бэр1 кемекке келу1 c©3ci3. Сонда 6yriHri урпакка бара жетпес кернею де тарихи материалдар жинастырыла бастар едк Жацааркалык жастарра осы салада жедел ойлану ка­ жет сеюлдк Сэкен атындары музей тек жерлес акынныд вм]р1мен рана шектелмей, ол туып ескен ©д1рдщ Keuierici мен бу- riHriciHeH, сондай-ак болашарынан да журтшылыкка алуан сырлар mepTyi шарт кой. Мэселен, Kemeri 6ip казак тарихыныц шыцырау тубш- дегч ацызбен колтыктаса журген эдг1мелердщ б1рш де— осы 6yrmri Жадаарка жерше Асан кайры келш, Есен ©зе- пiHiд жагасына алты кун ат шалдырран дейдк Акын атындары совхоздыд К,ара©зек деген б©л1мшесш- де бастауыш мектептщ щтал'тх Задан Бейсенбаев та С э ­ кен экеп Сеифолланы'д осы ед1рдег1 кейб1р и гш кп icTepi- 73

нен 6ipa3 эцг!мелер айтып бердь Bip ecni тоганныц басы- на epTin экелген Задан б!зге: — Мше, осы тоганды журт Топи тораны деп атайды. Осыны отызыншы жылдары байлатып, кар суын жинатып, елд1 eriH салура баулыран Сэкеннщ экеа Сейфолла — дедь «Ортау» совхозыныц тертшнп бел!мшесшде шаруашы- лык icTepiH мецгеруцпш Дэлеш Илеуханов б\\зт Сейфол- I ланьщ KapainLniri деген жерге алып барды. Сэкеннщ ту- ран жерк Сейфолла корасыныц орны осы арада. Ерекше керкем, uie6i мен гул! белуардан келетш жап-жасыл маса- тыдай кулпырран кайнардын, бойы екен. Децестеу жерде уш-терт уйдщ журты жатыр. Дэлеш агай 6isre осы ещр- деп таулар мен тебелердщ еамдерш Ti3in шыкты: — Анау турран Бауыр тау, мына тусы Сырт дейдь Оныц бер жарындары тебеш Бексе деп атайды. Акшокы, Кусмурын, Жалрызтау — осы ушеушщ орталырындары сайды ж ергш кт1 туррындар Сейфолланьщ KapaiuLniri деп атап кеткен. Ал жалпы осы атыраптьщ бэрш тутас алган- да Аба таз, Аба, котыр Аба таулары деп атайды. Сэлден кешн касымыздары жолаушы достарымыздьщ 6ipi — Даражалдары орталык электромеханика мастер- скойыныц бастыры Дазырул Абуйыров Дэлеш аксакалдан ecKi кендердщ женш сурады. — Осы уй Сейфолланьщ ©з yfti. Тал ай дэм таткан ша- цырагымыз едьау, цпрюн! Сэкеннщ iHici Мэжит KefliHri кезде экесшщ журтына жылда келет1н болып жур. Сэкеннщ «Сол жылдарда» атты шырармасыньщ кешп- Kepi — Эбен Турмарамбетов Ж ацаарка ауданыныц орта- лырында турады. K,a3ip жасы жетшс алтыда. Эбеннщ ажуашыл, эзыкойлыры, тары баска да ©з шырармасында Сэкен жазатын кылыктары эл! кунге дешн калмаран. Ша- быты келген шакта орысша, казакшаны араластырып эн де шыркап коя бередь Сексен жастары Энпм Бщэлов Сэ- кенмен катар ecin, ж!г1тт1к курган адамдардьщ 6ipi. Бул кариялардьщ дацкты жерлес-туыстары туралы эцг1мелер! ©з алдына 6ip тебе. — Сэкен эдщджт! мейлшше жактаушы едь «¥лык бол- сац юнпк бол» деген рой. Сэкен буюл елке совнаркомыньщ Тереагасы болды дегещи ecTiciMeH-ак б1здщ Кареке-Тока- нын, бал асы 6ip аз кождиып, Терагасымен кездесуд! асыра кутт!к. Кдркаралынын, тусында Ботов жэрменкеа етюзь летш жерде осы айналадары 6ipa3 болыстьщ адамдарын жиып, Сэкен жиналыс ашайын деп жатыр дегенд1 ести са^ 74

ла атка дондыд,— деп еске алады пенсионер Нурфазыл Смайылов. — Содан жиналыс болатын жерге Сэкеннщ туыстары- мыз деп кеуделей келмейм1з бе?! Шздщ шагым-муктажы- мызды ецалдымен тацдап, туысдандыд-арайыншылык жа- сармыз деп журм1з де. Ауылдыц 6ip-eni белсенд!с1 барып Сэкенге жолыдты. Элплер онан томен карап кайтты. Не болды деп сурадыд. «Сендер арайын-туыстарымсыцдар. Кайта осындай кысыл-таяц жерде, дау-жанжалдьщ, ©TipiK- осектщ коп орбитш кезшде жарадан алмай аялдай турсац- даршы деде «Ей, бул Сейфолланыд баласын кой деймш. ¥лык болранда арайынын кеудеден итерш бола ма екен?» деп туцшгеш бар емес пе олп атдамшерле.р1м1здщ. Содан Сэкен агайын-туыстарын журттыд алдымен ж 1берудщор- нына, елдщ ед содында калдырды. Бертш келе ойласак, соныд ©3i Сэкен мшезшдеп эдшеттшжтщ 6ip кырын бай- катады екен,— деп аядтады эдпмесш Нурфазыл. Сэкен араныд осы ©д1рдеп жадын туыстарыныд 6ipi, атап айтданда, жиеш — акын атындагы совхозда туратын Нуркежан Ахметбеков. Ол отызыншы жылдардыд орта- сында Сэкеннщ Алматыдары ушнде 6ip жылдай турып оку одыран. — Сэкен нагашымызбен 6ip уйде турранда байдараны- мыз богде созге сарад едк Жазуын жазып болран узш е сэттершде домбыра mepTin, баяу рана даусымен эртурл1 эн сазын орындаушы едк Сонда турранда 6ip байдап кал­ ганы м, нагашымыздыд колжазбаларыныд KonTiri. Кей}н Мэжит айтты: Сэкеннщ жиырма ею папка колжазбасы i3-Ty3ci3 кеги деп. 1964 жылдыд жазында Сэкен араныд туранына 70 жас толуын кедбайтак Отанымыз тойлап ©тть Сол тойдыд ду- манды 6ip мекеш акын атындары совхоздыд кун шырыс ырындагы Иманак тауыныд беткеш болыпты. Бук1л Ж аца-' арка ©nipiniд, оран корпилес жаткан Каркаралы, Шет ау- дандарыныд халды тугелдей, Москва, Ленинград, Киев, Казан, Уфа, Алматы, Караганды, тары баска далалардан келген дад1рменд1 меймандар бар, Сэкен араныд туган же- рiндег! сол 6ip той-думанды зор куанышпен тамашаларан екен. Кешнде осы Иманак тауыныд етеНндеН той K©pi- nicTepi — «Казакфильм» студиясыныд «Сэкен Сейфуллин» (сценарий авторы А. Нурыманов жэне М. Портной, режис- cepi А. Нурманов) жэне Караганды телестудиясы туЛрген «Сахара суддары» (сценарий авторы С. Оспанов, режиссе­ ры А. Салыдов) атты документальд1 фильмдерге к!рг1з1лд1. 75

Жанааркалыктардьщ сол кундердеп ездершщ данкты жерлестерше деген ыстык сез1м, куаныш кернеген шат ыкыласын Ж анаарка аудандык газетшде жарияларан мы- на 6ip жолдардан айкын ацрарура болады: «Кешеп» квкектен баска кусы жок, кекпектен баска шеб) жок» дегендей Сарыарка бупн жайнаган Жацаарка- ра айналып отыр. Алтын арка атанран Жацаарканыц эр- 6ip ецбекнпш суй!кт1 жерлеа Сэкен Сейфуллиннщ жетшс- ке толран куш ардагер улын мактан етедЬ. Жиырма жылра толран сергелдещ мол узшстен кешн Сэкен сынды ардагер араларымыздын, азаматтык арда кел- бет1мен кайта табысып, акындык ер дауысынын, жацадан жацрырыра есплген yHi ymiH 6yriHri урпак ец алдымен, Лениндю Коммуниста партияра шетс1з де шекЛз алры- сын быццредк Сэкен Сейфуллиннщ осыдан отыз уш жыл бурынры ду- манды тойында акын 1лияс Ж ансуг1ровтыц шырарран мына 6ip жолдары 6yriHri Сэкен салтанатына тары да деп келю тур: «Жырламаска тешздей, Куаныштыц meri жок. Ардакталган езшдей, Казакта акын Teri жок!» Каламдас акынныц, канаттас акынныц, тардырлас акынныц каламдас досына, канаттас досына, тардырлас досына арнаган осы 6ip шалкыран шабытка толы шумары Сэкеннщ эл1 алдары талай мушелд1 тойларыньщ беташар жыры болып кала бермек.

ЖОЛ УСННДЕП TAMVK (драмальщ повесть) ПРОЛОГ Тун ортасы. Шарын бвлме. Караколецке. Быте шам- иыц жарыгында жазу жазып отырран Сэкен ерекше шабыт устшде. Бгз ол юсшщ бетш кепке дешн кере алмаймыз: Сэкен сахна тврше карап, корунплерге аркасын 6epin отыр. Сэкен отырран белменщ твбесшен былайры жорарры жарында Kernin втш жаткан булттар кершедь Б1раздан соц булттардьщ рецы кызрылттана бастайды. Сэкен шамнын, бытесш кетерш, кайтадан каразра ущ- ледь ...Алгашкы музыкара алыстан «Интернационал» эуеш 6ipTe-6ipTe жакындап, кушейе туседк Б1раздан соц музыка TinTi айкын естыедй «Интернационал» эшнщ соцры ак- кордтарына атылран мылтык дауыстары уласады. Сэкен терезенщ перделерш ашады. К©к жиектен кы- зыларайланып, атып келе жаткан тац сэулеа бшнедь Сэкен. Тац да атцан екен рой далама! (Ол кетершп ке­ ле жатцан куннщ алрашкы сэулелерше кумарта карайды. Сэкен киялга шомып, 6ip сэт турып калады.) Сэкен (каразды окып). «Петроград, Смольный. Влади­ мир Ильич Ленинге. К,ымбатты Владимир Ильич!..» Осы кезде есж карылады. Тыста eciK карып тургандар тюль шымылдыктыц ар жарынан коршедк Олар терт-бес юнкер мен 6ip казак ж 1г т . Сэкен. Бул KiM? Казак ж 1 г т . Мушрэл1мш рой. Сэкен, меш с1зге Мат- ченко ж 1бердь Ж 1г1ттердщ 6api совдепке жиналып жатыр. C i3re де тез келсш дейдк Сэкен. Тац сэрще не бои капты совдепте? (eciKTi ашады. Уйге cay eTin юнкерлер юредь Оларды бастап журген Мед­ ведев Сэкенге жакындайды). Медведев. Сейфуллин?! Сенсщ бе? Сэкен. Менм1н. Медведев (караз усынып). Окы мынаны?! Сэкен. Бул не? Медведев. Совдептерщ кулады. Сэкен. Ым-м!.. (ойланыцкырап.) Иэ, немене... сушнпп сурап келдщдер ме?! 77

Медведев. Жод! Большевик Сейфуллинд1 тутдындаува келдш. (Осы сэтте юнкерлердщ 6ipi терезенщ перделерш жа- бады. ЕндХ 6ip юнкер дабырвада \\лул\\ турван Лениннщ шавын портретше кол созады). Сэкен (юнкерге). Тарт долыцды! (юнкер ацырып турып далады). Медведев (юнкерлерге). Байлацдар долын! (Юнкерлер Сэкенге жабыла кетедд Стол устшдеп бш- те шам ©шедд Болмеш даранвылыд басады). Кайвылы сарын. Сахна сыртындавы хор мен оркестр залды кущрентедд Спектакль шымылдывы Tycipiлед1. Жел ызьщдай бастайды. Komin ©Tin жатдан булттар, булттар... Олардын, ушы-диыры жод сиядты. Полковник Каменков пен поручик Медведев шывады. Каменков. Кеше Омбыдавы полковник Волковпен т\\л- дест!м. Ондавылар е р л т м 1зге разы кершедд «Большевик- тердщ басшыларын да езщмен 6ipre ала келгенщ жен, керек те болып далуы мумюн» дегенд1 айтты. C i3 тутдын- дарды ipiKTen, дауыпты дегендерш вагонва тиетвдз. Б1здщ составтын; содына т1ркелс1н. Медведев. Орындалады, полковник мырза! Ал кирвиз болыпевиктерш дайтем!з? Каменков. Оларды да тиеу керек. Егер ондавыларва да- жетс1з болса, вагонда ©лер. K a3ipri сэтте киргиз больше- виктер! бул елкедеп орыстардан да даушы екенш еспиз- ден шывармадыз, поручик мырза. Медведев. Тусшштд BipaK, соларды осы арада-ад жай- васа... Каменков. Совдепияныд даладавы ©юлдерш Омбыда- вылар да кореш. Элде, вагонва симас деп ойлайсыз ба? Медведев. Сивызамыз. Арнаулы ею вагон бар. Каменков (саватына дарап). Ал ендд асывыцыз. Мен ©з1м де боламын. Тутдындардьщ дарауылы к у и т болсын! Медведев. Орындалады, полковник мырза! (EKeyi eKi жадда кетедО. Залда. Б 1раздан соц юнкерлер тутдындалван больше- виктердщ 6ip тобын залдьщ ортасымен сахнава дарай алып ©те бастайды. Революциялыд эннщ сарыны. Тутдындар ©Tin 6iTKeHHeH KefiiH барып, спектакльдщ арнаулы пердеш котершедд Сахнада бас суйек пен айдастырылван жшктерден бел- rici бар арнаулы вагонньщ сырт KopiHici. Кар борап тур. 78

Жел ызыц-ызьщ етедк Музыкалык паузадан кейп'н вагон- ныд imi жарыдтанады. Вагон iiuiHAe Вагон ортасында тем1р пеш. Туткындар нар тосектерге орналасдан. Bip-eneyi пешке агаш салып, отка жылынып отыр. Сырттан eMic-eMic поездщ гудогы мен вокзал басы- на тон шу естшп турады. Кондрашина. Тагы да кеш батты. (Kypciiiin.) Тун ке- ледк.. Сэкен. Иэ, ом1рдей узак тундер. Байжума. Куннен де жацыла бастадыд-ау осы. Эйтеу1р кыстын, бел ортасы екеш белгш . Кондрашина. Эр жылдьщ терт мезпл! б а р го й . B ip iH e H сон, 6ipi кайталап келе бередк Сэкен. Бэршен де куз жаман. Гулдер солып, жапырак саргаяды. Абдолла (сыртда кулак; турш). Тыста жел кушешп кет- Ti-ay деймш. Матченко. Аяз да кайарына кайта мшген тэр1здь Агеев. Ah! Кдз1р мамам не icTen жур екен?! Элде жапа- дан жалгыз, тэндрше табынып отыр ма? Эх, мама! Мама! Сэкен. Капаланба, Николай! (Ойга шомып.) Ана! Аяу- лы ана! Жан-ана, камыктырдыц ер улыцды... (Агеев- ке.) Кажыма, Николай! Байжума (киялданып). Егер осыдан аман кутылып, ак­ ты жецетш кун туса, елге барып... Жок, жок! Ец эуел1 ба- лаларымды тауып аламын гой. Сонан соц ауыл-ауылды аралап, балаларымды бетшен какпай ecipeTiH б1реуд! i3- дест1рем. Ол табылды ма, ел1м Ереймен кайдасыц деймш. Орныгып, TyTiH тутетем. Епншшкпен айналысам. Жер же- тедк Бала-шаганьщ Hecioeci деп, бидайды себем де тастай- мын. Нан жарыктык болтан жерде береке болады гой. «Береке Ty6i мереке» деген. Сонан кешн барып, балала­ рымды медресеге берем. 6 з1м барып, эдешлеп турып ус- таздарына тапсырам: «шэюрттерщ уйпнпк, буйык болып ecneciH! Була кылып ecipimjep! Окуы ез алдына. Былай- ша, шаруага да мыгым болсын! Болыневиктщ баласы нен- дей киыншылык болса да, тетеп беретшдей тэрбие алуы керек. Ен, алдымен ез нанын esi тауып жеу жагын уйретш- дер» деймш. Кондрашина. Дурыс айтасыз, Байжеке! Эттец менщ Ванямньщ да мектепке баратын жылдары 6Tin барады-ау. 79

Абдолла. Байжеке, осы ci3 Ленинмен кездест! деген хауесет бар. Сол рас па? (Байжуманьщ жанына отырады). Байжума. Кездесе алмай калдым. Понт жылдары б!з- дщ Ереймен жакка келш кайтыпты. Ол да меш 1здесе ке- рек. Мен ол кезде Бала Сыздыкдьщ сарбаздарында жур- Д1м де, кол тимедь (Bopi ду куледк) Неге кулесщдер? Сай- тандарьща кулесщдер ме? Матченко. Ж ок, шздщ еН р тщ зге кулем1з. Байжума. Иэ, неш ©TipiK айтыппын. Матченко. Ленин 03ipre бул жакта болтан жок. Сибирь- де болды, ал Акмолага келген жок. Байжума. Е, о жагын кайдан бшешн. Эйтеу1р, эл1 eciM- де понт жылы болуы керек. Б 1зге кудандал Ыбрай деген ж\\пт 6ip KyHi ауылга келш, дуан жакта жаца ©м1рдщ са- ра жолын сызган Ленин Караоткелге келшть Осы 6ipep кунде Ерейменге де барып калармын деп хабар айтыпты дедь «Ест1ген кулакта жазык жок». Содан жадымда кал­ ганы гой. Дегенмен, буюл елде Совдеп орнап болтан соц Лениннщ б1здщ Караоткелге де келш кайтуы да * ыкти- мал-ау. Абдолла. Эрине, мумюн! Жолы туссе, б1здщ елге сок- пай кетпес. Кондрашина. Абдолла, картты ажуалай бермесецпп. Нуржанов нагыз лениннлл большевик. Сэкен. Нагыз болыневиктершз жаца заман курыл- майды. Матченко. Ец болмады вагонньщ 6ip бурышына отын да тиемепт!, иттер! Абдолла. Агаш 6irri ме? Матченко. BiTTi. Тыста жел катты. Тез тартып экетедк Сэкен. Турмедепден repi ауа таза. Кеуде тунган сасык шстен арыла бастады. Сезесщдер ме, достар? Матченко. Сезуш сезем1з гой. BipaK, мынандай аязда вагонньщ Heci жаксы дейсщ?.. Байжума. Коп журмесшз. Кыстаганда 6ip апта шыгар жетер жер1м1з. (¥зак пауза. Тыстагы желдщ ызыцы маза­ ны алады.) Сэкен (Абдоллага). Совдепте хатшы болып журетш ка­ ра торы ж т т бар ед1 гой. Абдолла. Мушрэл1 ме? Сэкен. Сол-ау деймш. Байжума. Ол байгус та усталган шыгар. взш щ пар- тияга KipreHiHe уш-терт-ак кун болып едь Сэкен. Ендеше сол саткын екен.

Байжума. Сатдын дейм1сщ?.. Сэкен. Иэ, меш тутдындаранда уйге юнкерлерд1 ертш экелген сол жш п. Абдолла. Арамзалыд пен залымдыдты анасыньщ дур- сагында жатып одыран ба? Сондай мерез екен рой. «Боль­ шевик болсам, дызылдар мал-мулюме тиюпей ме?» деп Совдепке келген Нуртай байдьщ баласы есщде ме, Захар? Матченко. Кергемш. Партия билетш далтара салып, «коммуниспын» деп елге дыррындай тиген адамдар да аз емес. Сэкен. Тубшде, жада догамдары ед xayinTi адамдар сондай жалран «коммунистер» болмад. Олар журген жер- де партиялыд турашылдыд, болыневиктж бударашылдыд элшрей бередь Ымрашылдыдты, жарымпаздыдты, бюро- кратияны ер1стетуге себепиплер де солар болуы MyMKiH. Матченко. Дурыс айтасыд, Сэкен. (Ойланып.) Кейде 6i3 03iMi3re nri ниетпен досылган адал жандарра да тым катал дараймыз. Кондрашина. ЕрлБзайыпты Патриекеевтерге «меньше- виксшдер» деп сеш маздж 6iлд1рin едж. Адырында, жау алдында жасданбаган нашла табанды большевиктер солар болып шыддан жод па? Байжума. Адамныц адамгеррпшг! осындай диын-дыс- тау кезедде айдындалады. Ал б1здщ бастыд eTin басымыз- ра квтерген Бешкем1з юм боп шыдты?.. Абдолла. Бвшкегиз юм, Байжеке? Байжума. Совдепке бастыд болран додыр садал, до- дыр мурт, кунде мылжыд, кунде дырт Бешкери айтамын. Сэкен. Бочек дой. Кондрашина. Барып турран арамза адам екен. Соныд 1905 жылры революдията датысданы да жалран болуы керек. Абдолла. Катысса датысдан да шырар. K,a3ip 1905 жыл- гы демонстрадияларды уйлершщ терезелершен сыраларан- дар да революцияга белсене датысдамыз деп жур рой. Матченко. Сол Вочег1м1з б1рде «солшыл эсер ед1м, енд[ большевик болдым» дегерп дайда? ^ Абдолла. «Аддау елге арамза молланыд» Kepi болды. Еюбастуздыд жумыскер1мш деп те ладты-ау. Байжума. 0pneyip, ©3i 6ip жары мен тш не суйенген, гезшед ду болатын. Солд-солд eTin Kenipin сойлей бастара- нын жаным жек коруррп едк Bip сойлесе, тодтату диын- дыдда тусетш. Кондрашина. 03iH адтар не \\стед\\ екен? в—752 81

Матченко. Не icTeyiui ejx\\?.. Коктен ллегендерш жердей берд1 рой. Тоты кустай сайраТып койган шыгар. Сэкен. Элде, KenipMe свздерш KoftiTiп, тары 6ip кала- 1 дары Совдептщ басын катырып отыр ма екен? KiM бьпсш?.. 1 Матченко. Иэ, ондай «социалистер» кургак сезге кел- I генде шебер сейлейдц кол шапалактаура да жалыкпайды. I Каулылар шыгарып, директивалар кабылдайды... [1 Абдолла. Дерективалар, дерективалар!.. 0л1мге бара !| жаткан жандарра 6ip кездег1 жалран жолбикелерден не 1 пайда?! Эттец, сол кезде б1лмед1м-ау! Дорар KenipMe созщ- 1 дИ Шабактар! Куар ед1м Совдептен! Атар ед1м шатырла- 1 тып, косактап! Эттец, ыпркш, бьлмед1м-ау сол сэтте! 1 Сэкен. Ондай опасыздар тунг1 урыларра уксап, ел1м\\з- 1 дщ эр тукшршде ездершщ арам ойларын орындап журген ,| шыгар. Олардыц 6i3re эл1 де келешекте канша кайры эке- I летшш KiM бiлciн! К,анша кан тeгiлeтiнiн, зердем1зге кан­ ша у куйылатынын кайдан б1лемАз?!. ¥лы курестен калжы- раран ceзiмтaл журекке куджтщ, тYцiлгeндiктiц уын сеппе- сше KiM кешл?! (Ойланып.) Олардан осындай зардап калатынын журек KyHi бурын сезедь.. 3 Агеев. Ой! Ой! Куларым шыцылдады. Бул мамам! М а­ мам рой меш eciHe алып отырран. Матченко. Сабыр ет, Коля, сабыр! Кулатыц ба?.. (Ойла­ нып.) Басыцда малакайыц жок, куларыца жел тигеи рой. | Пешке карай жакын отыр. Байжума (eciKTi кагып). Карауыл, эй карауыл! Аш | eciKTi! EciKTi аш! Тыстан дауыс. Йемене?! Не керек?! |! Байжума. Отын керек! Су керек! |! Абдолла. Байжеке-ау, куырдакка тойып отырран жан- I ша, тек кана су демей, тамак та сурасацызшы? Байжума. Су керек! Нан керек! Май керек! Абдоллара | 6ip табак ет керек! (Туткындар арасында KYЛкi. EciK ашы- | лып, фельдфебель мен 6ip солдат юредь) ! Фельдфебель. Араларыцнан eKi адам бoлiцдep (пауза). Кэне, кайсыц кыдырып кайтасыцдар? Естерщде болсын, кашам деупплер табан астында атылады! (Вагоннан тусш J кетед^. Матченко. Байжекец екеум1з барып кайтайык. Сэкен. Катаз-газет карастырыцдар. Матченко. Жарайды. (Байжума мен Матченко кетедк Кондрашина тамак Ашуге орын эз1рлей бастайды). Кондрашина. Bip жерде кеп отырран жаннан тэп-тэ)чр 82

философ шыгатынын ещц 61‘ле бастадым. Бадыласам, бэ- р\\тз куннен-кунге философ болып барамыз. Сэкен. Революцияньщ ©3i сол философичны 6is сиякты карапайым адамдардыц тусш гендтш ен туган жок па? Пролетариат философ кой. Абдолла. Тек мына вагонмен ажалымызга катан жете- piMi3Ai б1лмейт1нд1пм1з тана кинайды... Eh, илркш! Осы- дан кутылып, колыма ещи кару тиетш кун туса, юмнщ большевик, юмнщ меньшевик-эсер екенш кезшен-ак айы- рып, кездескеш болса, жок кыла берер ем! Кондрашина (кулш). Мундаи каркынмен сен Совдепы тез1рек орнатады екенсщ. Абдолла. Жауды тани б\\лу керек. Кондрашина. Дурыс айтасыц, Абдолла! Б1з бул жолы капы калдык. Сэкен. Ж ау жатадан алый, аяктан шалтанда тана оян- дык. ¥йкы ажалдыц iHici деген осы. Кондрашина. Ж тытер, от c©Hin барады. Аташ тау- сылды. Абдолла (нардыц 6ipiH KopceTin). Осылар 6i3re кайб1р тесек болып жарытар дейсщ... Ептеп болса да жылынуга жарасын (Абдолла нардыц тактайларын сындыра бастай- ды. EciK ашылып, Байжума мен Матченко юредь Олар б!рнеше кесек нан мен 6ip шелек су экелед1). Абдолла. Мыналар тез оралды той. Байжума. 9, отырсыцдар ма, кегенкездер!м! (EciK жа- былады. Байжума койнынан ею-уш тарак катаз суырады). Байжума (кагазды Сэкенге 6epin). Мынау сатан, С э­ кен. 0 лец жаз! Сэкен (кагазды алып). Рахмет, Байжеке! Матченко. Ж ^ттер, мен 6ip газет экелд1м. Колчактш- ау деймш. Абдолла, шырак жасашы. (Абдолла шырак жасаута юрюедь EciK ашылады. Туткындар тыныштала калады. Медведев пен фельдфебель юред^. Медведев (фонарьдыц жарытымен). Калай?! Отырсыц­ дар ма? (Байжумага жакындайды) Сен шал малакайыцды мунда бер! Байжума. 03iM не киемш? Медведев. Сендер вагондасыцдар. Bi3 сыртта .журем5з. Кыс катты, сондыктан да... Экел! Таста мунда! (Байжуманыц тыматын алып, фельдфебель отан жыр- тык кулакшын беред1). Медведев. Bi3 тыста журем!з. Дала боран. Bopi 6ip сен- дердщ камыц...

Абдолла. Енд1* кшЧтлзд} до корок кыла бастадыцда ма?! Медведев. Довар сездП Так! Bi3re жарайтын енд1 неле4 pin бар?! (Матченконьщ eiiriH керш.) Бугшше кие тур, ертец саран баска етж 6epeMi3. TyciHiKTi ме? * Матченко. Тусшдж... Метведев. Вот солай. TyciHiKTi ме! Мен сендерд* Омбы- ныц цирюнен KepceTKi3eM: «мше, болыиевиктердщ басшы- ларын кepiвдep!» деп базар аралатам. Сэкен. Байкал сейле, есуас! Медведев. Не?! Не дейсщ?! Кара мынаны! (BHmiriMenj Сэкенге умтылады. Кондрашина Медведевой, жолын бе- гeйдi). Кондрашина. Тарт колыцды! E i3 де адамбыз! (Тугкын- дар Медведев™ коршай бастайды.) Медведев (наганын суырып). Жакындамандар! (ШегГ Hin.) Атамын! (Вагоннан Tycin кетедГ EciK жабылады.) Сэкен (езше-езО. Эттец, нпркш! Майдандасып елетш, ацдаусызда рарып болдык канатымыз киылып! Асаулар- дьщ 6ipi мен ем, кeндipдi рой сум тардыр, кол-аякка 6yFay с ап !•• Я щ Байжума (акырын рана). Сэкенжан... Сэкен! Сэкен. ImTi кернеп, симай турран арман мен мун, капе- л\\мле ауыз ашсац жарк етел\\ жалын атып. Кондрашина (пеш Ycтiндeгi шайнекО карап). Ж ^тгер, су кайнады! Сэкен. Кек пен ыза тез кайнатар судан бурын ка- нынды!.. Eh, достар! (Ойланып.) Отырмын кузет камауда, Дуспаннан тэшм жеьйлдп Жене алмас б!рак еш панде Асау-еркш кещлдй Абдолла. Сэкен! Шай iшiп, жылынайык 6ip сэт. (B9pi пеш | | алдына жайрасады). | Матченко. Ta3eTTi де карап шырайык. 1 Сэкен. Экел, кэне! (Газета шырактын, сэулесше тосып, !| куб1рлеп оки бастайды). (Колчактын, ra3eTi екен рой. Кай- | I 6ip шын сез бар дейсщ осында? (Fa3eTTi Абдоллара 6epin, | | шай iшyгe к!р1сед1.) I Абдолла. Эйткенмен, кур карап отырранша, ермек болсын. ee Кондрашина. Эyeлi мына ыстык су iшceндepшi. Газет окура уакыт табылмас деп отырсыцдар ма? (Агеев самар- кау отыр) Николай, тамак алсаншы?

Агеев. 1ишм келмейдь Батпайды! Байжума. Ана вагондагылардыц арасында Хафизге суык катты тшпть (Вагонныц eciri ашылып, Мурит пен фельдфебель кь редь) Фельдфебель (фонарымен Муритты жарыктап). Мына адамды танисыцдар ма? Мурит (кербездешп). Бул азаматтар меш танымас та. Огам em6ip танданбаймын. Мен эдеш Семейден келш тур- мын. Мына Ыздердщ, ягни алаш азаматтарынын. ауыр хал-жайы туралы Шзге де хабар жеттк Байжума (e3iHe-03i). Куткарушымыз осы болып жур- MeciH?.. Ырак, куыршакша кылтиган Typi жаман екен. Мурит (туткындарды жагалай карап). Мына eKi-уш кэ- nip кауымыныц вюлдерш есепке алмасак, бул вагондагы- лар Q3iMnin aFa-mmepiM коршедь Кол алысып, кушакта- сып солемдеспесек болмас (Байжумага беттеп). Mine, «Алаштьщ» достык ниетпен кемекке с.озган колы деп ка- был алыцыз, аксакал. Байжума (Муриттыц колына ущлш). Мырза, колыцыз тым таза кершедь Б 1здщ б1рнеше ай сабын кермеген ко- лымызды устатудыц ©3i калай болар екен? (0з колына ка- райды да, жещн кусырады). Мурит. Уакасы жок, аксакал! Ештеце етпейдь Колдыц Kipi сабынмеи жуса KeTin калады. Бет-колдарыцызды са- бындап жуып журу унпн бугшнен бастап жагдай жаса- тайын. Сэкен. Мырза, дурыс айтасыц. Колдыц Kipi жуса кете- д1. Ал ниеттщ к:iрiн, ардыц ластыгын немен KeTipyre бола- ды?! Ол жагын бымейсщ бе? Мурит. Байкал сойлещз, жiгiтiм. 0з халкыныц улттык намысын жоктау ymiH ту котерген «Алаш» партиясыныц екш мш . MeHi осында б1здщ басшылар ж!бердк «Акылга келтзрш, алып кал! Казакты кэшрдщ туткынына 6epin, кыргыза бергеннен не пайда?»—дегенд! айтты олар. Абдолла. Сонда калай ©3i? Мен эл\\ де тусшщюремей отырмын. Kaaip босатасыцдар ма? Жок, элде... Мурит. Кейб1рщгзд1 казф де босатуга болар едь.. BipaK... (Сэкенге карап). Тэртштерюцз кудж тугызып тур гой. Былайша, шздерге жаппай бостандык зор мэрте- бел1 адмирал Колчактыц ез руксатынсыз болмайтын ке- piHeAi. Сол себепт1 мен осы сапарда адмиралга арнайы ба- рып жолыгам. 85

Сэкен. Осынын, ез\\ сендер унпн желге ушкан орынсыз шыгын болып журмесш. Байкаддар. «Алаштыд» адкау к,а- закты алдап, жиган каржысы онсыз да белгш гой. Мурит (Сэкенге ала коз1мен 6ip карай). С1здердщ ара- ларыдызда Нуржанов деген юм? Байжума. Оны кайтесщ? Мурит. Ол жайында 6ip азаматтан eciin ед!м. Он ал- тыншы жылы Ереймендеп бунтта ерлж жасаган ардагер- лердщ алды болыпты. Мен сондай ержурек адамдарды жаксы керем. (Ойланып.) Полковник Каменковпен акыл- дасып, peTi келсе, осы жерден-ак босаттырмакпын. Байжума. Е, олай болса... Эйтеу1р, б1рдеце колыцнан келетш жан болсад... жасыратын Heci бар? Солай емес пе, жтттер? (Туткындар ундемейдп Байжума Муритка Аб- долланы керсетедп) Mine, Нуржанов, мынау. Мурит (Абдоллага карай, басын шайкап). Мен chjxi мундай адам деп ойлагам жок. Ал жаксы, жпчттер, келеа К0р1скенше, cay турыдыздар! Матченко. Бар, бара бер. Енд1 кайтып оралма! (Мурит пен фельдфебель кетедь Вагондагылар Байжу- мага бурылады). Абдолла. Муныдызды калай тусшдж, Байжеке. Байжума. Йемене? Не болды, жжггтер?! Сэкен. Жадагыга Абдолланы неге керсеттщз? Байжума. Енд1 кайтешн?! Егер шын колынан б1рдеде келетш жан болса, менщ орныма Абдолла екеущнщ 6ipin босагандарыд жен гой деп ойладым. Сэкен. Ондай ойыдызга жол болсын? Байжума (жан-жагына жаутаддай карап). ©3i немене? Менщ жадагыга Абдолланы к©рсеткешмд1 кэдюдерще алып калганнан саусыддар ма? Мен болсам карадгымын. Мунан босанган куннщ ©зшде не штеймш? Бэрщд1 босату- га эрекет жасау керек кой. Ол менщ колымнан келмей- дь Ал сендердщ 6ipiд шыксаддар, окыган, кездерщ ашык. Б 1рдеде кылып, бюд1 куткаруды тез реттер деп ойладым. Матченко. Нуржанов ©зшше дурыс icTereH сиякты. Bi- рак, 6ip таяктыд eni ушы бар екенш де умытпаган жон. Кондрашина. Байжекенд! одай карт демед1здер. Бул ю- ci конспиратор — большевик. Байжума. Лена карагым, ж тттерд! тагы рен ж тп алып журерм1з. Сол консарбатырыдныд кереп жок. Балшебип калса болды. (Вагондагылар арасында кулю. Есж ашылып, фельд­ фебель к©ршед1). 86

Ф е л ьд ф е б е л ь. Матченко! Матченко. Мундамыз. Ф е л ьд ф е б е л ь. Ер с о ц ы м н а н ! (Вагондагылар арасында козгалыс. Матченко достары- на жаутацдай карап, фельдфебельге ередь) Фельдфебель (вагоннан тусе 6epin). Сейфуллин! Ендш кезек сейш , дайын отыр! Матченко. Егер... (ауыр курсшш) Онда хош болыцдар! (Вагоннан тусш кетед1. EciK жабылады. Вагон imi «ку- лакка урган танадай» бола калады. Даладагы желдщ ызы- цы кушейе туседь Музыкалык пауза.) Кондрашина (ауыр ойдан серпгендей). Жок, мумюн емес! Егер олай болса, б\\зл\\ бул вагонга мшпзбес ед! гой. 0л1м оцай, ©Mip суру киын. Жок! Жолдастар! Мойымау керек! (Абдолла мен Кондрашинаны кушактап). Бэрк Азамат, жунж1ме, журме бос, Кол устас, 6ipirin т1зе кос! Ту устап душпанга барайык, Тецджтщ уранын салайык. Музыка шалки туседк «Жас казак марсельезасын» сах- на сыртындагы хор костайды. Кондрашина. Ждгггтер! Тыцдандар, б\\злщ энге Kopmi вагондагылар да косылды! Бэр! (шарыктата). Ti3eciH батырган залымнан Tycipi- Кун туды 6i3 тецдж алайык. Азамат сестенш кезщд1 аш, журме бос. Уран сал, алга бас, 6ipirin Ti3e кос! Эн айтыла береди Спектакльге арналган перде леди

-------- --------- С А Л ОI I-ВА ГО НД А Салон-вагонньщ терп белмесь Алдыдгы белмеден теле- граф-аппараттары, карта жайылтан стол, дару-жарадтар кершедк Вагонга Kipin-шыгыи журген адъютант пен теле­ графист. Topri белые, дедгелек стол басында Каменков, Медве­ дев жэне Моке отыр. Медведев рюмкаларга арак дуяды. Каменков. Мистер Моке, алыдыз. Моке. Сэнкыо! (Рюмканы алады). Каменков (рюмкасын кетерш). Агылшынныд ipi акцио- нерлж догамыныд е к ш — мистер Мокстьщ жадагы ce3i б1зд! жада жедютерге жшерлещиредь (Моке басын изей- дь) Мистер Моке, шздщ миссиядыз — дулазыган киргиз даласындагы кен шыгатын кейб1р шуддырларга ез догамы- дыздыд акдияларын орнату гой. (Моке басын изейдь) Орындалады, тшегщ1з. Кыргыз елкесшдеп барлыд кен байлыд большевиктерд1 жоюдагы одактас досымыз — агылшындардш. Осы ойымныд тез арада орындалуы унпн (Yrneyi де 1шед0. Медведев. Б 1здщ полковник тамаша оратор! Моке. Шын журектен айтылган асыл сезщ1зге ете ри- замын, мистер... мистер полковник Каменков! Слздщ же- Д1*мпаз армиядыз алдагы уадытта да дару-жарад пен ки- iM-кешек жагынан тарыдпайтын болады. Мен шздщ 6i3re, ягни агылшындарга адал ниегп дызметил екенпдзд1 адми­ рал Колчактыд тура езше де жетюзбекпш. Каменков (дабагын шытып). Keperi жод, мистер Моке! Мен азбен де, сондай-ад правитель-сымад Колчактары- дызбен де алдагы уадытта оншама санаса доймаспын. Моке (абыржып). Егер огаш кеткен жер!м болса, кенл- piд!з, мистер... мистер полковник! Медведев. Б1здщ жогары мэртебел1 полковник ешюмге бас nin керген жод. Моке. Элбетте... MyMKiH... Каменков. Мен тек дана улы мэргебел! патша агзам мен соныд ру-эулетше гана табынам! Маган, мына — менщ «кек уландарым» мен «дара гусарларыма» патша тудымы- нан 6ipey керек-ад. Медведев. Дурыс айтасыз! Bi3 онда даз1риден де к у п т болар едж. Даддда дадд досар едж. Каменков (Мокске). Егер есщ1зде болса, патшамыз да агылшындарга жаман дарамаган болатын. C i3 менщ сый- лы донагымсыз. Сондыдтан да киргиз елкесшен не сура- 88

сацыз да колыдызды какпаймын. (Моке басын изейдъ) Вотсолай! (Телеграфист к!ред!). Телеграфист. Жогары мэртебелд полковник мырза! Проводта Омбы. С\\зц\\ жогары правительдщ 03i такы ­ рады. Каменков (кекесш турмен). Жогары правитель? Коре- лж, не дер екен?.. (Орнынан турып алдьщгы белмеге шы- гады. Телеграфист те кетедь) Медведев (Мокске). Мистер Моке, ci3 б\\зл\\ Kemipepci3! Отанынан, бас панасынан айрылган жанньщ ед жакын до- сы — арак. Сондыктан, ci3 6i3re em6ip тадыркамадыз. (Рюмкага арак куйып алып, шел\\.) Арак imeMi3, урыса- мыз, KepiceMi3, тебелесем1з, атысамыз, карта ойнаймыз, эйел суйем1з, момын кыргыздардыд мал-мулюн тонаймыз. Моке. Расында, аздер — орыс офицерлер1 соцгы уа- кытта арак пен пияз сасып журеаздер. Мен революциядан бурын Россияда болганымда, с\\з сиякты офицерлер —- «арак сасиды» деп мужыктарды келемеждейтш едъ Ал орыс офицерствосыныц осы кунп халш немен тусшд1руге болады? Медведев. Байкал сейлсшз, мистер Моке! Бул Озге ли- бералдык Лондон емес. Россиянын, 6ip тукшршдеп TeMip жол ycTi. (Каменков к!ред{). Каменков. Мырзалар! Мен Сибирь ханы — Колчакпен сойлест1м. Ол менщ большевиктерд1 куртуда корсеткен ерлжтер1м угшн маган генерал майор дэрежесш усынды. Медведев. Куттыктаймын... Каменков (c©3iH б о л т). Ертерек, поручик мырза! Мен оныц атагын езше кайырдым. Моке. Неге? Тусшбеймш?! Каменков. Мен Россия империясыньщ офицер1мш. Осы- лай болтан жагдайда, менщ эскери дэрежемд1 жогарыла- ту 6ip-aK адамньщ колынан келедъ Ол адам — патша аг- замныд 03i гана! Медведев. MeHiMme, вте дурыс 1стегенс1з! Каменков (коцырау сылдырлатып). Дурыс болса сол! (Адъютант кфедк) Элп офидерлерге дайындалган доку- менттерд1 келт1р! (Адъютант кетедь) Егер менщ бул ойла- ганым icKe асса, ертедп куш Россия менщ алдымда т\\зе йугетщ болады. Иэ, Нзе бугедП Сонда патша эулетшщ од колы — Сибирьдщ Колчак ханы емес, мына мен, мен бо- ламын! Медведев. Эрине, каз!рп сэтте бул тек с!здщ гана ко- лыдыздан келетш ic. Оьан eiu6ip кумэн жок. (Адъютант 89

Kipin, Каменковке папка усынады. Медведев шырып ке- тедй) Каменков (папкадары караздарды карап). Дурыс, ду­ рью... (адъютантка) Офицер мырзаларды осында шацыр! (Адъютант кетедь BipeyiH Одесса мен Кырымра, еюнил- ciH Варшава мен Парижра, ymiHmiciH... (Москва карап.) YmiHmiciH Австралияра ж1берем. EcTepi шырып, коркып жургенде, сол жакка да шырып кетулер1 мумкш рой. Моке. Щмдердщ? Каменков. Патшаныц тукым-журараттарынан б1реуд1 табура жасалып отырран шара рой. (Yin офицер юред1). Офицерлер. Полковник мырза, шакыртуыцызбен келге- шм1зд1 мэл1мдеуге руксат етщ1з! Каменков (кул1мшреп). BapiMi3 де патша арзамныц кызметппам1з! Жакындацыздар! (03i рюмкаларра арак куйып) Алыцыздар, мырзалар! (Bapi рюмкаларын алады). Мен Оздерге жет1м калран Россия империясыныц зор умБ т1н актауды тапсырып турмын. Менщ ержурек гусарла- рым, Россияныц, оныц тарыныц тардыры шздердщ колда- рыцызда! Патша тукым-журараттарыныц ец болмады жарымжан 6ipeyiH тауып экеле алсаныздар — б1здщ ецбегь М1*з еш болмараАя. Офицер мырзалар, шздердщ сапарла- рыцыз соты болу ушш! Офицерлер. Тапсырмацызды аброймен орындап кайту- ра ант етем1з! Каменков. Сенемш! Сенемш! (Бэр1 шед1). Сенемш Ыздерге, гусарларым! (Алдыцры бвлмеге шырып кеткен Медведев келедь Ол Каменковке караз усынады.) Каменков. Бул не? Медведев. Ж ауап алура эз1рленген туткындардыц тБ 3iMi. Каменков. Жаксы. (Екшип каразды колына алып.) Ал мынау ше? Медведев. Бул листовка... Каменков (кабарын шытып). Значит, бул калада эл1 де большевиктер бар рой. (Медведев бьлмеймш дегендей кешп б1лд1редь) Каменков. Тергеу кезшде бул да есте болатын мэселе екен. ШЯ Медведев. Мен де солай ойлаймын. Каменков. Мына мырзаларды жонелтешн. Сонан кейш бастармыз. Медведев. Туткындар дайын, полковник мырза. Каменков. Ж аксы. (Yiu офицерге документтер берш.) 90

Мынау Ыздерге. Документтер мен жеке-жеке маршруттар- дыц жоспары. Эбден танысыцыздар. К,аражат жайы мен баска тапсырмаларды Омбыга жеткенше акылдасармыз. Офицерлер. Макул! — Жаксы! — Б 1з енд! боспыз рой? Каменков. Боссыцдар. Керек болран жардайда шакыр- тармын. (Офицерлер кетедь) Булар Россия унпн отца ту- суге дешн бар. (Колында телеграф лентасы бар телеграфист юред1). Телеграфист. Жога„ры мэртебелц полковник мырза, Ом- быдан кабылданган хабар. (Лентаны Каменковке береди) Каменков. Бар, бара бер. (Телеграфист кетедк) Медведев. Генерал-майор дэрежесшен бас тартцаны- цызга ренж1ген шыгар?.. Каменков. Жок. Тыцдацыздар. (Лентаны окиды.) «Б1з мунда одактастармен ацылдаса отырып, большевизмд! эшкерелеудщ дуниежузшк ашык сотый уйымдастыруды уйгардыц. Ол жацтан туткындалган коммунистердщ кейб1р кунды экземплярларын тез арада Омбыга жетюзуд! тагы да еспизге саламыз. Жогаргы Правитель — адмирал Кол­ чак». (Сэл кЩрш.) Колчактыц правитель болганнан 6epri жузеге асырмак, мацызды iciHin 6ipi осы екен. Моке. Дер уагында табылган ацыл! (Каменков коцы- рау сылдыратады. Адъютант юреди) Каменков. Тутцындарды жауапца экеле бастасын! (Адъютант шыгып кетеди Мурит юредь) Каменков. А, Мурит Мусабаевич, жаксы келдпиз. Оты- рыцыз. (Мокске). Мистер Моке, танысыцыз. Болашак кир­ гиз oKiMeTi басшыларыныц 6ipi — Мурит Мусабаев! С 1здер мен б1здщ далада журпзетш саясатымыздьщ сешмд1 Tipe- ri — «Алаш» уюметшщ Mymeci. Моке (кол алысып). Танысканыма шекОз куанышты- мын, мистер Мусабаев! Мурит. Мен де Лзбен жуздескешме бакыттымын, мис­ тер Моке! Каменков (6ip папкадагы кагаздарды актарып). Мурит Мусабаевич, с[зц\\ туыскандарыцыз калай карсы алды? Мурит. Менщ ерк1ме ж 1берсе, ондай туыстарымды сол вагондарда аштан кырар ед!м. Каменков. C i3 тым катты кеттщ1з. Булар б1зге ете керек- Ti туткындар. Колчак большевиктерд1 эшкерелеудщ ду­ ниежузшк ашык сотый уйымдастырмак. (Телеграф лента- сын береди) MiHe, окыцыз! 91

Мурит (одып). Адмиралдыд мунысы ете дурыс екен. Каменков. Дурыс па, дурыс емес пе — оны уадыт к©р- сетедк Енлт мэселе — мынау. (Листовканы керсетедО. Бул неш адрартады? Мурит. Кызылжарда эл\\ де Совдепия тобырлары бар екен рой. Каменков. Вот именно? Мурит Мусабаевич, ci3 бола- шарыцыз зор, ©те алысда баратын, адылды азаматсыз! Енд1 6i3, ci3 айтдан совдепиядан жауап ала бастаймыз. (Медведевке) Поручик мырза, ci3 мында отырып, тутдын- дардыц документадиясын реттед1з. Медведев. Мадул! (Медведев стол басына отырып, да- раздарды реттей бастайды. Фельдфебель юред1). Фельдфебель. Арестанттар жауапда дайын! Каменков. KipciH! (Фельдфебель шырып кетед1 де, еэлден кешн Матчен- комен 6ipre юредь) Каменков (Матченкота). Фамилиядыз? Матченко. Матченко! Каменков. Атыдыз? Матченко. Захар. Каменков (листовканы керсетш). Мынау не?! Матченко. Караз. Каменков. Караз... Ал дагазда не басылран? Матченко. Кайдан бьлешн? Каменков. Бшесщ! Бул — листовка! KiM басдан дей- м1н?! Матченко. Типография. Каменков. Кайдагы типография? Матченко. Кайдан бшешн кайдагы типография екенш? Б 1здщ вагонда 93ip типография жод. Каменков. Егерде сен осыпы шырарран типографияны табура жэрдемдессед, 6i3 ceni босатамыз. Буран далай дарайсыд? Матченко. Мен коммунистшн! Каменков. Сенщ коммуниспгщде шаруамыз жод. Тек б1зге дызмет ете бшсед болтаны. Эйелщ, бала-шарад да- лып барады рой артыдда. Ойлан, Матченко? Матченко (даусын K©Tepin). Мен коммунистшн! Каменков. Коммунистер— отанын сатдан коммерсант- тар! Олар б1зд! патшамыздан айырып, Россия империясын жеым далдырды. Б1з ендд мше, жол устшде ©Mip сурген жеымдерм1з. Матченко. Сендерден адам турсын табират та Tepic ай-

налды. Аяктарыц тиген жер жанады! Шыдатпайды! Шыда- майсындар! Сондыктан да жердей турак таба алмай, тем5р жол устшде УРК*П журуге мэжбур болдындар! Патшаны кулаткан халык сендердщ де орайларыцды табады. Ол кун жакын! Каменков. Кыскарт, подлец! Матченко. Каншама кайарланранмен кундерщнщ са- наулы екешн сезесщдер! Каменков, ©mip унщдц подлец! (Матченконыц жарынан тартып-тартып ж 1беред1). Матченко (умтылып). А зрын! (Медведев пей фельдфе­ бель Матченконы устай алады. Матченко Каменковтыц бе- тше туюред}). Малрундар! Медведев (револьверш Матченконыц 6yftipiHe Tipen). Атамын! Каменков (Медведева токтатып). Сабыр, поручик! (Орамалымен бетш cypTin.) Муныц жазасын баскаша тарткызам! А ярын аспаннан келлрш, шомпылмен жоны тшгшеисш! (Пауза) Экетщдер! Фельдфебель Матченконы алып кетедь Медведев. Табан астында атып тастау керек едь Каменков. Жоц! Бул сеюлд! безерлерге ок шырару ду- рыс емес. Жанын кинап, азаптап елт1рген жон. Большевик- терге осы вм1рде керсеткен «жумарымыз» о дуниеде де ес- тер1нен кетпейтш болсын! Фельдфебель юредь Фельдфебель. Тутцын Сейфуллин! Каменков (папкадары дэптер мен 6ip тарак каразды да- йындап). Бул — казацтыц акыны рой. KipciH! (Фельдфебель шырып кетед1 де, сэлден кешн Сокенмен 6ipre к!ред!). Каменков. А, Сейфуллин мырза?.. Акмола Совдепшдег1 с\\злщ столдан мына 6ip дэптер табылды. ©лецдер кершедь KeiioipiH аудартып, таныстык. C i3 03i лирик екенс1з рой. Моке. Мен туешбеймш. Поэзия мен лириканыц револю- цияра, большевизмге кандай катысы бар? Сэкен. Мырза, с!з кай улттыц адамысыз? Мурит. Бул Kici — улы Британияныц азаматы. Сэкен. Байрон елшщ адамы... Жок, адамы емес, нада- ны екен рой. Мурит. Байкап сойлешз? Сэкен. Сенен акыл сурап туррам жок! ©з ацылыц езще! Каменков. Сейфуллин мырза, акын болсацыз да, т1лге тым еркшдж бере бермещз. 93

Сэкен. Жауап алура шакырран сиякты едщдер?! Солай ма?.. Олай болса, жауап берудемш. Каменков. C i3 в з т з акынсыз. Оныц устше окыран, 6i- л1мдк мэдениетН адамсыз. Сыпайылык дегенд1 умытуга болмайды рой, Сейфуллин мырза. Сэкен. Душпаныммен сыпайы сейлесу эдет1мде жок. Каменков. K a 3 ip r i жардайда акылды адамдар да жш адасады. Сондыктан да аздей жандарды K e m ip e б1лем1з. Сэкен. Еащ зде болсын, атаман мырза, мен KeujipiM су- pan келш туррам жокпын. Каменков. Стздщ ержурек комиссар екешщз 6i3re ежел* ден мэл1м. Алайда, большевиктердщ кундер1 санаулы еке- HiH тары еЫщзге саламыз. Сэкен. Жалган сейлейтш жандарды жаным жек кор- ед1! Каменков. Б 1з с\\зл\\ тусшем1з. Асау оскен, акынжанды адамсыз рой. BipaK, асауды нокталап, уйрету де колы- мыздан келеди Сондыктан да жон сезге келешк. Шздщ с!з- ден сурайтынымыз тек мынау рана. (Сэкенге 6ip тарак ка- разды корсет1п.) Жакындацыз! (Каразды стол жиегше коя- ды.) Болыневизмнщ шырмауына Tycin, нарыз бостандык коре алмай журген кейб1р казактарра арналран ундеу хат- тыц соцында азд щ де колыцыз болраны дурыс шыгар де­ ген тужырымра келдж. Сэкен. Муны ойластырран взщ бе, жок элде мына отыр- рандар да комектест1 ме? Каменков. Б1здщ шыдамымыздьщ да meri бар. Байка- цыз, Сейфуллин мырза. Сэкен (каразды окып). Не ютеймш бул каразды? Каменков. Аяк жарына кол койсадыз болды. Сэкен. Калам 6epiiii3. (Медведев калам береди Бэр] Сэкеннен коздерш айыр- майды). Каменков (жадырап). Адаммен дурыстап сойлессе, эр- кашан т1л табура болады. Солай емес пе?.. Сэкен. Мундай караздарра мен колды былай коям! (Ка­ разды eni сызады). Каменков. Ah! Солай ма?! Каменков тем1р сызрышпен Сэкеннщ колынан тартып калады. Сэкен каразды жыртып та улг]редк Мурит. К©ргенс1з! Каменков. Тарт колыцды столдан! Сэкен. Кол жазасын тартты! Канаран колыныц сыртын корсетедй 94

Каменков. Эрдайым есще алып журесin... Менен ескерт- Kim рет1нде кабыл ал, коммунист-акын! Сэкен. Макул? Мундай тацба тарту еткен адам мэцп есте калады. Каменков. Кыскарт! (Медведев пен фельдфебельге.) Экетшдер! Шомпылмен, есшен тандыра... шомпылмен!.. (Медведев пен фельдфебель Сэкещи экете беред1). Шымылдьц. Тайгада Оркестрде поездщ журюь C i6ip бораныныц ызгарлы ызьщы кайгылы сарынра уласып, желмен уйткып, улып тур. Бул KepiHicTi тац алдында таркай бастаран карацгы- лык т1птен кощлшзджке белейдь Поездыц б1ркалыпты журшь Тутдындар вагоны юлт токтаганга дешн вагон сэл тецеелш турады. Вагон шшде ею-ак нар калган. Баскалары отка жа- гылган. Нардьщ б1ршде ауру Агеев жатыр. Оньщ касында Кондрашина отыр. Баска туткындар пеш айналасында, еденде 6ip-6ipme суйенген калыпта. Байжума калгып ке- Tin, шошып оянады. Байжума. Осы б!з ол\\ журш келем1з бе? Абдолла. Тушмен еш жерге токтаган жок. Байжума. Kemeri 6ip он такты уй! бар разиаздан откен- нен кешн-ак, осылар асыга бастады-ау деймш. Дедекте- Tin, экетш барады. (Агеев ушып турады.) Агеев. Жолдастар! Колчак кашты! Ж аца гана осы ара- дан генерал Гайда етть Ол да кашып барады! Ah, сумдар! Турлерше карацдаршы! Урейлер1 ушып, бозарып кетштИ (Умтылып.) Куып жетш, устау керек! Колчакты мен вз ко- лымнан атам! Баскаларын, тшспецдер! Матченко. Николай! Сабыр ет, Коля! Байжума. Сабыр, карагым! ¥йкысыраган гой. Отыр. AreeBTi отыргызады. Агеев (басын шайкап). Мамам картошкага тузды коп салыпты... каталап барам... Кондрашина (Агеевке су беред1). Акырын жут, Коля! Агеев. Бул сут пе? Сут кой мынау. Кондрашина. Иэ... сут... Асыкпа, Николай? Шашалып каларсыц. Енд1 жатый, дем ал! Агеев тынышталады. 95

Кондрашина. Ж т тт ер , от cenin барады. Агаш тау- сылды. Байжума. Сындыру керек ананы. Осылар 6i3re xaii6ip тесек болып жарытты!.. Ептеп болса да жылыш/Fa жа- расын. Абдолла. Нихолайдын, астындагыга TiiicneceK болды гой. (Поездщ журшй Абдолла сатырлатып, нардьщ такдай- ларын жула бастайды. Осы сэтте сатыр-сутыр етт, поезд токтайды). Байжума. Ойпырмау! Мына хвршде exiprip калай ток­ тайды?.. Токтады?!. (Bip-exeyi кабыргадагы сацылауларга ушле бастайды.) Кондрашина (тыска кулак тосып). Боран да бэсендей бастаган сиякты. Матченхо. Токтамай журш хелем1з деп oxiHin едщдер, токтады мше. Абдолла (сацылаудан сыгалап). Мен бьлсем, осы ток- тау TeriH емес... Осылар б1зд1 ажалымызга жетх!збей ток- татты-ау деймш. Матченхо. Ендеше, естерщде болсын! Бул 6i3 ymiH ец акыргы мумхшд1х. Сэхен. 6л1м мен ем1рдщ тец ортасына хелш токтаган сияктымыз. Енд! орайлы coii хелсе-ак, капы калмайык. Сергех болыцдар, достар! Вагонный, imi сенедк Сахна алдына Каменхов пен Мед­ ведев шыгады. Каменхов (ашулы). Тагы да не боп калды?!. Медведев. Жолды кар басып калыпты. Каменхов. Кар? Кар... Не боп барады?! Медведев. Боран хшэлр полховних мырза! Каменхов. Кайда барсам, да боран, боран! Бораннан 6ip хез ашпайсьщ... Каргыс аткан олхе! (Сэл ойланып) 1з1м1зше кайта оралу херех... Мына exi вагонды жэне ка- рауыл вагонын баскаруды ci3re тапсырам. Булар осы ара- да калады. Омбы алые емес. Жолды аршып болысымен, аржактан хелш, алып хетедк Мен аздердщ осы арада ехен- д1хтер1щзд1 жогаргы ставхага хабарлап хетем. Туткындар- дьщ тагдырына с!з жауаптысыз. Омбыдагы болыиевизм- нщ дуниежузЫ х ашык сотына ©те xepexTi арестанттар exenin есиизден eui6ip шыгармацыз. Бэрш аман апарып тапсырарсыз деген зор сешмдемш. Медведев. Орындалады, полховних мырза! Каменхов. Осыларды Колчахка аман табыс етсещз, 96

штабс-капитан дэрежесше кетерем. Иэ, тары да 6ip ескер- TeTiH жай — осы мандаты тургындардыц бэрш келжтерь мен жолдыц карын тазалаура мобилизовать етщ1з,... Eneyi де кетедк Б1раздан кешн уш вагонныц агытылга- ны, сэлден кешн поездыц гудок 6epin, журш кеткент естВ ледь Музыка. * j* * Тайга. Кун уясына Kipin бара жаткан мезпл. Состав басында таныс вагон. Сахна тукшршде ерсш-карсылы журген б1рнеше карауыл солдаттардын, бастары гана кыл- тиып кершедь Вагон ш ш де ауру Агеев пен оньщ касында Кондраши- на отыр. Eni тобенщ арасынан кершген куннщ соцгы сэу- лелер1 вагонныц еагшен imiHe туседь Жел тынган мезпл. Сахнаныц 6ip шетше Медведев, Мурит жэне фельдфе­ бель шыгады. Медведев. Bi3 мумкш сол поселкенщ 6ip ыцгайлы ушн- де орналасармыз. Тутцындар кар тазалауды 6iTipreH соц, бэрш жаксылап турып, дама! Вагондарга карауылды мык- тап кой! Сонан соц езщ де кел б!зге! Жаксылап турып дем аламыз! Фельдфебель. Рахмет, поручик мырза! Медведев. Ал егер анау-мынау окигага жольщсац, же- дел маган хабарла! Жалпы, ете сак болыцдар. Бул мацда Кызыл партизандар да журу! мумкш. Фельдфебель. TyciHiKTi, поручик мырза! Мурит. Ертецдер, туе ауа паровоз келш, алып кете ал- са, тшы жаксы болар едь Омбы алые емес. Медведев. Иэ, ешмнен шыгып барады, 6ip-eKi солдат­ ка арестанттар косып, тогайдан агаш алдыртындар! Аш болса да жылы отырсын! BipaK, сак болыцдар! Bip арес- танттан айрылсац, тура адмирал Колчактыц алдында жа- заланасыц! TyciHiKTi ме? Фельдфебель. TyciHiKTi, поручик мырза! Медведев. Ал ендк кездескенше, фельдфебель! Бэpiцдi 6ip христоска тапсырдым! Фельдфебель. Рахмет, поручик-мырза! Мурит. Кун батып барады. Поселкеге тез жeтiп алган да дурыс болар, поручик мырза! Медведев. Жылы уй, жумсак TeceKTi сагынып калган- сыз-ау, Tapisi... ЖурпВз, журщ1з. KeTTiK, Мурит Мусаба- евич, KeTTiK!

Медведев пен Мурит кетедк Тукшрден Абдолла келе I жатады. ! Фельдфебель (Абдоллага). Мында кел! (Вагон мацын- ! дагы солдаттардыц oipiHe.) Мына киргиз тогайдан бутан,- | тар сындырып экелщдер! 1 ! Абдолла. Отындык агаш па? Фельдфебель. По, сендерд1ц камыц!.. Барыцдар! (Сол­ датка.) Кашып кет1п журмесш! Сак бол! (Солдат пен Абдолла кетедк Фельдфебель вагоннын, eciri алдында турган солдатка келедь) Фельдфебель (солдатка). EciKTi неге аштыц?! Солдат. Арестантка сурап болмады, сонан сод... Кондрашина. Офицер мырза, квптен 6epi куннщ батка- нын кормеп едж. Егер руксат болса, eciK Снраз ашык тура турса екен?.. Фельдфебель (Кондрашинаны ала коздеп). Куннщ бат- канын керплерщ келедь.. Жарайды, ом1рлерщнщ соцгы кундершде менщ кайрымдылыгымды пайдаланып калыц- дар! (Кетед^. Кондрашина. Кайрымдысын, цпркшнщ... Николайдыц наукасы жанга батты... оныц устше ашык... (Кондрашина ойланып турады да, «Степь да степь» энш айта бастайды. Сахна сыртында «кар куреушшер» эннщ кайырмасын кайталап турады.) Солдат. Тетя! С1здщ айтып турган эшщз дала жайында гой... Ал 6i3 Тайгада, калыц агаштыц ортасында турмыз. Кондрашина (ауыр KypciHin). Иэ! Б1здщ туган жерь Mi3 — дала! Тайга! Сибирь! Байкал! Халык булар туралы да тамаша эндер шыгарган! (Музыкада орыстыц халык эш «Бродяганыц» oyeHi. Б1раздан кешн Агеев кимылдай бас­ тайды.) Агеев. Тамаша! Жаксы коретш эшм! Осы эщц айткан матрос дл\\ еамде... кез алдымда тур. (Киялга шомып) тол- кын-толкынга урады... Курыштай сургылт толкындар ке- менщ болат бортын жалайды... Ыз Балтык тещз1мен жу- 3in келем1з. Кондрашина. Николай! Николай!.. Агеев. Корыкпадыз, Елена Петровна! Бул жолы — сан- дырак емес. Мына 6ip энд1 алгаш ecTireH кушмд! ешме ту- cipin жатырмын. (KypciHin). Ажал жецдь Мен eндi елемш. Елена Петровна, егер осыдан Tipi калып, Акмолага орал- еацыздар, б{зд!н уйге де барыцдар. Анам ойшыл, наукас адам едь Ж уреп де ауру. Менщ каза болганымды ж 0нiн тауып еспртпВздер. Ботинкамныц вкшесшде партбиле^м 98 40

бар. Оны Балтык тещз флотыньщ орталык партия уйымына ж 1берЫздер. Билеттщ ш ш де кальщдыгыммен тускен су- peiiM бар едк оны анама табыс ет\\щз. Кондрашина. Боран басылды рой. Агеев. Ж1гптер кайда? Кондрашина. Олар тыста кар куреп жур. Поездщ ток- таган жер1 эдемП Тайга! Керемющ? Агеев. Керешн. Кун батып барады. С онры куннщ... (Агаш буталарын кушактаран Абдолла мен солдат шыра- ды.) Булар KiM? Кондрашина. 0з!м1здщ Абдолла той. Пеш жагуга агаш экелдк (Абдолла вагонра юред1). Абдолла. Кол ycin кегп-ау деймш. (Буталарды пеш жа- нына тастап) Николай, хал калай? Агеев. Жаксы, Абдолла! Абдолла. M iH e , отын экелдш. Елена Петровна, neurri кыздыра жарьщыз. Жылынган сон Николайдыц да дерн кетедь Солдат. Туткын! Кар куреуге жур... Абдолла (солдатка). K a3ip. (Кондрашинара) Осы жо- лы 6ipiMi3 кашуымыз мумкш. Сэкендер б!рдеце ойласты- рып жаткан едь Солдат. Туткын! Жур деймш, бастык Kopin койса, жа- ман болады. Абдолла. Ал, мен кегпм. Елена Петровна, от жарып, yftiMi3Ai жылыта берщ1з. Ж!пттер де тоцып кайтар... Кондрашина. Жарайды, Абдолла. (Абдолла мен солдат кетедь Кондрашина пешке от жа- рура камданады). Агеев. Абдолла жаксы жтт\\ Егер флотта журсе, ержу- рек матрос болар едь Тещз — алып журектк к у н т бшек- Ti жаксы кередь 1Шрюн, тещз! (Музыка.) «Раскинулось море». E ciK алды нда Жамак ко р ш е д ь Жамак (карауыл солдатка карап койып). Айырбаска пэрсе бар ма? Айырбас, баспа-бас! (Вагонра юредь) Мен атшымын. Жэмнпкпш. Мынау сендерге. (Кондрашинара ■ 'ушншек беред1). Егер мумкшдш болса, ертец тары эке- лемш. Кондрашина. Рахмет, аксакал! Жамак. Кай жерден келесщдер, кызым? Кондрашина. Акмоладан келем1з. Поезра Петропавлдан отыррызды. Жамак. Менщ де кызым бар. 0 з!р куйеуге шыккан жок. 7* 99