Әйлисли Ә. Мезгілсіз келген көктем

cipo, арасына 6ipey жасырынып турган спякты, 6ipan Са- дыд Kici оны байдайтын см ес). — Насдаяши исгусдо!..— дейд1 ол. — Ни?!— Данн агай ашуга булыгьш Садыдда тура умтылады,— Ccu Gip озщ бар тйцД бшем деи ойлайсыц ба? Bia басда тшдо бшмейд1 дейсщ бе? — КепирЩ з, ыеп cisfli... — Сен меш дайдан бшешн деп ец?!— дейд! Даян агай оган сезш толыд айтуга мурша бермей.— Тым шыр- цап ж ур сщ гой... Б1рад есщде болсын, Даянды танымага- ньщ саган oai дыыбатда туседй — Сабыр еВщздер, жолдастар!— Бул сезд! айтдан, эрине, Неймет едй Сосын ол бауды суйретш TiKe Садыд Kicire дарай ж урод!. Bipan жадындан улгермейдд далыц бутаны д арасынан садалы ocin кеткен, тап жауы eiteiiiii турш ен-ад адгаруга болатын 6ipey шыга келедь — Кебле Дазым, бул сен бе?!— деп сурайды Даян агай. Неге екеш белгняз, тамагыыа жаназаныц 6ip т у т р халуасы турыц далгапдай адырын сойлейдй— Кептеп ко- ршбей ж ур ец, келгенщ дандай ж адсы болды. Кебле Цазым сумдыд шаршаулы коршедй Тула бойы- нан эл кетш, бадам агашьшыц тубш е отыра кетедВ — Кербеледен келе жатырмын,— дейд1 ол.— Греция- дан шыгып, Дырымда аялдауга тура келдь.. содан аздап шаршагап сиядтымын... (Садыд Kici болса aai гулд1 дызыдтап тур). — Солай ма?!— деп дуана айдайлап ж1берд1 Даян агай,— Грециядан шыдтым дейсщ бе?! Демек, хабарыц бар екеп гой...— Ол лып етш Кебле 1^азымныц жапмпа отыра кетедй— Иэ, Кипрдеп жагдай далай?! — Д аян!— Кебле Дазым оган жалыпышты кезбен да- рады,— цасиегп Кербелеге кемшген ж уз жиырма торт оулиенщ аруагы риза болсын десец, сен мундай сурадтар- ды маган доюшы болма! Бш есщ гой, мен саясатпен еш- дашан да айналысдап cMccniu. — 0TipiK айтпа!— дейд1 Даян агай Кебле Казымга отты кез!н дадап,— Сен ecni саясатшылсыц гой. Айтшы, дане, Грецияга не бш р еш н деп бардыц? А?! Айтшы, таза адам болсац?! Бадам кошетш алайын дедщ бе?! Сойтш менщ багымды дуртайын дедщ гой?! Сен Мешади Муртаз- га ез бадамыцды сатасыц, ал MeniKi бутагында турып Mipn бермек не?! Сешцше, бул саясат емес не?! Садалыц- ныц агынан уялсац e n i , ец болмаса! — Мешади Муртазыц не?! Мен Мешади Муртазды 100

кормегелi дай замай...— доп Кобле Казым кенет жылап ж1бередй— Соыыц KecipiHen данша адшамныд дурыганын бш есщ бе — отыз пут ж1бек дуртынан артыд... — Ендеше адшацды дайтарып ал! Ол аман-есен, Ш у- шеде турады. — Не?!— Садыд Kici уйдысынап енд1 рана оянрандай селк ете далды.— Мешади Муртаз Tipi дейсщ бе?! Мум- кш емес! О-о!— Кебле Дазымды епд1 рана керсе керек, айдайлап либердй— Мен KiMfli Kepin турым? Сэлеметыз бе, дурмегп Кебле Казым! — Мен Кербеледен келем!— Кебле К азьш ыдырсып дайтадан жылай бастады. — Сод eiipiKTi!— деп тойтарып тастады оны Даян арай.— Сен Грециядан келе жатырсыд! А л кошеНнда жа- сырып дойдыц,— оны д а бшем! Ж эне дайда екеш н де 6i- лем!— Д аян арай элгшде рана б!рдеце дозгалган бутара дарай тура умтылды. Bipai<; ол жерде (туе кергенде 6opi де болуы мумшн рой) енда ешдандай да бута ж од едь Оныд орнында аппад шымылдыд желб1рейд1. — Biafliu, дацдты жуз1мшшер1м1здщ атынан сез... — ...сез музыкара бершед1 — деген эйел даусы еетше- Д1, мен кенет сахнаны, элденендей арыдты ж эне 6ip эйел* fli KepeMiH... Сосын элы шубатылган узын баулы микро­ фон. Эйел долына микрофон устал, арыдты жаралан элде­ нендей эн айтып келедд микрофон бузылеан ба, жод, журтты ц дол урганы кедерп ж асай ма, efiTeyip, маган (дас дарым сэттен кешн) эннщ Cip-ад жолы еетшедй MeHi, cipa, осы дол ш апаладтау оятьщ нйберсе керек. (Телевизордан т ад атдалы Gepi хабар б е р т ш жатыр екен, журт та дол урып жатыр, оларга досылын, мешд балала- рым да мэз болып дол урып ж аты р). Мен эйел1мд1 шады- рын алый урыспад болдым. К идiri жерде мен уйдтап жат- данда, ешдашан д а телевизорды досушы болмаддар демек ед1м. Bipait, оны шадырган жодпын — мен т уе керген екен- Min, егер ол туе мен ойларандай болып аядталмаса, теле- визордыд не жазыры бар; рас, егер мына ш у шыдпаранда, мумшн, мен арыдты да, элы эйелд1 де Kepin, бузылган микрофонныд oyenin де тыддар ма ед1М. Mine, осы жер­ де — жасырып не кереп бар — егер мешд TyciM дэл осы- лай кедш из болып аядталмаса, Д аян агай бута арасынан Кебле К азымныд Грециядан экелген кешетш тауы п алар ед», сосын дайтадан урыс басталып (егер мен шынында оянып кетуге Tuic болсам), солардыд айдайынан 6opi6ip оянар ед1м...

КУРАДАГЫ ШЕТС13-ШЕКС13 ОР М А Н Д А Ж ол айрыгынан вз дадпасыныд алдына шейш Дадыр ауылдыд 6ip я п г т н е н келген едц содан бурыщ-бурыттан ойнадтай ceKipin — oyeni 6ipeyi, сосын екшшнп, ушшппы досылды да, cofiTin, шарбадтыд алдында 6ip топ бала жи- нала далды. Дадыр ашыд дадпаны жайымен итерш, iinice Kipfli. Дэ- fliare дейш п басдыштыц ушеуш ен б1р-ад ыргыган. EciH те бештшмепм, демек, Салтанат уйде. Салтанат eciKTi ашты, сойтш eneyi жуздестй Б ул екеуш щ коп жылдан Kefiinri 6ipinmi кездесу! едь Eipaiv, eneyi «аманбысыц» дегещц де айтпады, тштен 6ip- oipine дол да усинбатан едй Дыбыр етпестен бетпе-бет тургап. Салтанат — доршау дабырга сеюлд1 де, ал Дадыр солып далтан агаш сешлдй Егер Дадыр oipiim ii болын Tin датпаса, мумшн, олар солай тура да берер ме одь — Лмапсыц ба, Салтанат... MiHe... Мен келд1м...— Ол тш тен селт еткен жод, ж узш ен тадданганы байдалмады. — К елдщ бе?— деп ity6ip етть— Дудайта niyKip! Салтанат босагада, ал Дадыр оган дарама-дарсы дэ- л1зде турды. Зшдей шамаданын жерге доятын да емес, т1птен оныц ауырлыгын да мулде сезбейтшдей. Содан сод Дадыр осы 6ip салмадты енд1 адгарЕандай, шамаданын еденге доиды. Салтанат та ыгысып, кейш шегшдд Gipan буныд 6api арада б1рталай уады т еткесш, балалардыд i<efi6ipi аулаЕа Kipin, далгандары дуалга ермелеп шыгып алтасын барып болран ед1. Дадырдыд келгеш жайлы хабар ауылеа таран та ул- герген болу керек — оныд есш кез досы, шофер Дасым дуанЕаннан од1 бал-бул жана, долында 6ip жартылыты бар, дадпаны ашып, бутан дар ай емпелед дагып келедк Дадыр есю кез танысын душ адтаута асыддан жод, 102

оныц e 3i бас сап, душадтап суйдь T im c n жылап та алды. Шынымен-ад жылаган, совап соц коз жасымен шылангап жанарын Салтапатда дадады, ce6e6i Дадыр оган емес, тек Салтапатда гапа дарап тур едь Сосын екеулеп доу, ж алпад тасты дабыргадап 6epi жылжытты да, соган отырды. А л Салтанат eciic жадтауы- на ардасын суйеген далпы, 0Л1 сол куш тур. Оныц онсыз да шаралы K03i опд1 Т1'птен улкейе тус- кендей, opi осы бадыр айран коздер! жерден, Дасымныц долыпдагы ботелкеден, Дадырдыц шамаданынан, бул жерден сэл ауладтау — дуалдыц ар жагынан, TinTi со- н ау алыстагы К ур а устш д еп орманнан кезге KepiH6ec кш- тпткене б 1рдецеш 1здеп тургандай. Кезш де мулде жан жодтай нурсыз, oaiMciperen нурсыздыгы сондай, T inii да- быргадан сэл api дозралгапда оныц кезш де б1рдеце кол- бец еткенш Дадыр байдап далды. Сосын ол дэл1зден ду- мыраны алып ш ы ры п : «Су алып келешп»,— дед>. Сол 6ip думыра с у болмаса дуние куйш кетердей, айтты да, кете барды. Салтанат кетюмен, досыныц козшен ушдын ата дуа- нып, Дадырга дарады да, козш дысты. Ботелкеш пусдап, арда-жарда боп кулш алды да, долын уйкелед! (бурын- дарм да ылги остетш, су л у дыз корд!-б1ттд осылай коз дысысып, дэп осылай кулш , долдарын уйкелеуш! едк..) Орнынан турып, арадты неге дуйсам екен дегендей жап- жагына дарады, ыцгайлы ештеце таппаган, ececine дуал- га донадтай отырып алFan балаларды корд!. Содан олар- ды дуалдан тырдырата дуып, тш тен Komeni бойлай соц- дарынан 6ipa3 жерге дешн жуг1рген, жадын манда Tipi пенде далмагасын, дайтып колin аярымен KipniniTi ите- pin турып, дадпаны жапты да, Дадырдыц дасына ксп отырды. — 0й, caFan не болтан, э?— Ол Дадырга тацдана д а­ рады.— Бар да, е м стадаи экелсецшП Дадыр орнынан дозгала доймады. Дэл!зден барып жарты литрлп; шыны мен TeMip ожаушаны Дасымпыц oeiHiH экелуше тура келд1. Ол арадты б о л т дуйып, ож ау­ шаны Дадырдыц алдына дойды. ц— А л, inimeKi— деп Дасым шыпысын котсрдк— Алып дой, enfli адам бол! Мен кетейш! Тек сопыц TeaipeK кеткеш'п куткендей-ад, Дадыр дем алмастап арадты Cip-ац дылгытты да, Дасым далтасынан алган жацгадтыц д э т н туГпрш де далдырмастап аузыиа ытдыта салды. Содан жацгадты шайнап, ун-туншз 6ipa3

отырды. Сосын Касым орнынап турды. Д уалга шейш бар- ганша да булар лэм-мим деп тш дат дак жод, тек дадпа- ныц алдыпда гана одпме ти еп агытылды. — М уныд далай, а? Цасымпыд «неге осыпша уадыт келмсй дойдыд» де­ ген сурагын Кадыр тусшдк — Мулде колмеси iu деп те ойлагам. — Колды Cip-ад сштеп тастау дпын болды ма? — Оралам ден те жпналган жод ед1м. — Сонда дайда жогалып журсщ? — Белоруссняда болдым. — Уйлендщ бе? — Уйлещдм. — Балалармд бар ма? — Бар. — Сонда далай кеттщ? Bapi тыныш дой? — Не? — А на жадта... Ол адреЫдд! бшмсйтш болар? — Бшедь — А л балад 6ipey ме? — Екеу. — Алимент толейтш шыгарсыд? — Бшмеймш. Касым боркш nieuiin, диналгандай басын шайдады. Сосын Кадырдыд аяд KniMiHe узад дараган, дыры сынбай утш гелген шалбарына, аппад жейдесше, галступне коз салды. Сосын барып ед содында бетше уцшдк Карап тур- ды да: — Сен былай, Кадыр,— дедь— Mem 6ip туйсшмз жан деп ойлама. Ж олдан шаршадыд гой, саган уйдтап дем ал у керек. 8pi ei:i баладды да бетен жерге тастап келдщ, бул да одай ш аруа емес, оны да тусшемш... Салтанат та ашулы, сеш д келгенще риза емес, бу да TyciHiKTi, 6opi де жонге келер... Б1рад сен ше, Кадыр!.. Тек сен маган рен- жп корме... сен 6ip турль.. Калай десем екен, сен датты езгершсщ! К¥Дай ады! Касы м тапалтад та, К аДыР бойшад ед:. Досыныд беп- нен сую yniiH Касы мга аягыныд ушымен туру керек. Ка- сымныц 03in cyfirici келш турганын тусш е дойган К аДыР басын ид1, Касым да ыржиып, досыныд мойнынан душад- тай алды. Содан жылады, к у л т с ш де тыймастан Кадыр- дыд бетш коз жасымен айгыздап, opi жылаган, opi кул- ген куш ол да к е т . Босаган жартылыдты Кадыр оуел: батедкеышд ушы- 104

меи 6ip Teyin, жолдан ауладтау тастады, сосын ауланы кезш орльберл! журд> де, ецкейш ботелкеш котерш алый, буюл ауланы бойлата буталардыц тубш е дарай ладтырып тастады. Содан Дадыр тары да ауланы 6ipep айпалып шырып, аяд астында жатдан шины мен ож ауды алып, дабыррага суйеп дойды. Шамаданын бурышда океп, Дасы м екеуш щ отырган тасып бурыигы орныпа жыл;кытты, шыны ыен ожаушага дарап турып, долына алды. Сосын oyeni шыны- ны, содан ожауды шскелеп керш , терезешц алдына, шп- шасыз, куйелештенген май шамныц жанына тецкерш доя салган. Ол содан таЕЫ да ауланы кезщ ж урд! де дойды. А ул а эжептоу1р кед болатын, дэл!з бен улкен белмешц узына бойындай едi, opi дол1зге KipeTiH eciKneH датар терезе де осында дарайтын. Есш ашыд болганмен, терезе беш тул1 едй Дадыр терезе эйнегше мадданын ripen, болменщ im i- не уцш дд болме мунтаздай тап-таза екен. Еденш д жар- тысына шлемше теселш т! де, дал Fan бол1гш кенеппен жауыпты, дабыррара тадап дойылран ecifi TeMip кереует- т щ бас жарында мамыд жастыдтар — ei<i ж асты дда да долдаи тодырап аппад жапдыш жабылыпты, дуы ста ай- намен датар турран самаурында д а дол сондай жапдыш. Болмотц ш ы рыс жагындагы терезе алдында гул оскен думыралар... Дадыр терезеден ауладтау кетш, ашыд турран eciKTiH; алдына кеп тодтагап. Дэл1'здс дара коледкелеу ед!, онда- гы — нан тадтай, улкен жез леген, есш думыра, Ty6i кум- пнген шылапшынды б!рден аж ы рату диын едь Осынша уадыт 03iH-03i дайрап шыдаран ед!, ал енд! мына 6ip ecid заттарды кергенде ед!реп лаберуге ш ад далды; журег1 аузына тырылгандай болды; с а й т де зыгырданын дайна- тып, Салтанатда айтам дегеп!н!ц 6opin соларра — жез логенге, ecKi думырага, Ty6i кумпнген шылапшынга айтты: — Келгешме дуанбайсыц, бш гщ де келмейд! гой, жа- райды. Мен саган не дейш — ceHi урдым, есщнен танды­ ра урдым, умытдам жод, дорыдпа! Тунде мае болып келе- TinMiH, тац атданша уйды бермейтшмш, ceni абден дина- дым, 6opi де болды! Мешмен турраньщда еш дызыд кер- мед!й, Салтанат, бшем, оны да бшем! А л енд!, мше, сен!ц еагщ н щ алдына кеп турмын. Саган апталап H;ypin жет- т!м!.. Жарайды, мен саган ж ат болайын, б1рад ж ат жанга да жылы шырай танытып, 6ip шыны шай усынбаушы ма 105

еда!.. А л сен ше?! Сен болсац тштен маган кез тодтатып дарасац етп , мумкш, мен бурынгыдай емес шырармын, мумкш, мулде озгерген болармын — арада даптам а уадыт erri, Салтанат! Цадыр кенет oaiiiiu жылац турранын сездь Аузы кер- мек татып кетпесе, бшмес те едь.. бзш е-esi ызасы келш, к е тй де, тездетш орамалын алды. Коз in суртш, тары да есш ке дарай бурылды. — Сен бшш дой, Салтанат, мен сешц уш це юрмей- мш !— осыны айтты да, елде тадтайга ма, элде жез леген- ге ме, илде ш ылаппш нга ма, саусагымен сес керсеттй— Мина босагапы аттамаймын!.. А л аттадым бар рой, онда еркек eMecnin, онда мен тукке тургысыз жанмын, ягнн абырой дегеннен журдай болтаным? Озщ дашап маган адамша дарап, дашан елге айтдаидай «амансыц ба» деме- шнше, бул уйден м е т кормейсщ! Одан сицгысып езщ шеш, даласац жаныцда болам, даламасац кетем... Кетем, Салтанат, ашыгын антам, кетем1 Кетем! Кетем! Кетем!.. Ол тары да ауланы кезш, ж уре бастады. Ж эне де сол 6ip созд1 дайталай берген, эр дайталаган сайып, неге еке- ni белпс13, коз1пс поезд елестедд поезд сонау алые жолда зулап барады, опыц болат децгелектер1 болат жолта сарт- сурт согылып: «Кетем... кетем... кетем...» дейтшдей. Тары да аула. Тары д а ауланы кезш жур. Б1рад айыр- машылыгы енд! дарацгылыд тускен едд ауыл уетше ымырт уш рш дь Тары 6ip айырмасы, бурыпгган бурышда орлКберл! тецселш ж урген К,адыр енд! мулде басда сездй «Алты жыл! А лты жыл!.. Алты жил...» дегенд! дайталай берген. Адыры ол шаршап барып тодтады да, басдышда су- йендь Б у л жерде шатырлар, алып агаштардыц ушар ба­ сы аны д KopiueTiu. А уы л сол далпы, алты жыл бурынры- сындай. Из, аулада да ештеде езгермепть Тек солып дал- ран алмурт агашыныц Ty6ipi сорайып тур. Уйде де — ол болмеш ойша кез алдына елестеткен — кереует сол тур- ран жершде, самаурын да сол бурынры орпында, ыдыс- аядда арналган дуыс, уй To6eciHfleri борене де, перделер де. Bapi де сол далпында. Жод, 6ip oarepic бар, тек ол б!рден ecine Tycipe алмаган едй Содан тары да дэлюда, одан белмеш елестете бастады да, кенеттен туеш е дойды, бурын кенеп ж од болатын. Бурындары еденге тепе кшемшелер тоселген-TiH, булардыц уш кш емш еа бар ед1, еденда тутас ж ауып жататын, ал даз!р еденде кенеп то- селген, opi ол кезде лнмондары бар-тын. К,аз1р гул ecipreH

думыралар дойылган терезе алдыпда лимон агашы бо- латып. Ж уда дышпеп жабылран уйлер. Дандай мьщты, берш api тиянадты едь А л агаштар ше — тамырларын миллион шадырымга, жер шщцгшр мыдтап жайран, оларды орны- нап дозгап кор! Ж астыдда ж апдан ж апдыш та, саыаурып- дагы шштер де — бэршде де зшдей 6ip ауыртпалыд, доз- ралтпайтыи б1рдоце бардай, нан тадтай сиядты, олде шылапшын, олдо жез легендей ые, оныц кезшде де сон- дай ауыртпалыд. Осы 6ip TyciHiKci3 ауыртпалыд буш л тынысьщды тарылтып, жан-жагьщнап дыспадда алады. Bip кезде барып ойына сад ете TycTi: бул жерде ол алты жыл болран ж од дой — Mine, мэселе дайда жатыр! Осы ойдап-ад ecinen танрандай-ад болран. Дадырдыц б1рден кецш! босап, куш-дуатынан айрылтандай, кеудешмеп бас- дышда асыла кетт1 де, бейне жаны жодтай сол куЙ1 турып далды... Муныц бурыпгы Дадыр емес екешн Tyci пбейд! Салта- нат, тусшбейдд Tycine де алмас, ce6e6i e3i сол боз-баягы далпыпда гой. Ойткеш муяда со 6ip алты жылды басынан кешпеген едь.. Дадыр сопау ауыл сыртындаил орманныц басталар тусыпа дарарап — агаштарга да к е ш т ымырт yiiipiл!пт1. Орманнан opipeicre К ура жатыр, 6ipaK, бул тустан К ура кершбейдд аспаниыд со ж ад 6eniri дызрылттаиып, булт шорырланран екеп. Ол мана сол тустан коз айырмай тур- ранда, аспан бултсыз едь Дадыр енд! басдыштан TycTi де, ызамен дорменс!зд1К- тен жылармандай бон, тары д а ауланы кезе бастады: «Ал кенеттен оныц басына дайдары 6ip ой келш, Курага батып олмек болса ше? Дудайым-ау! Мунда neFbin дана келд1м! Жарайды! Далай келсем, солай кетермш!..» Оныц су экелуге кстпегенга Дадыр аныд бшген, су экелуге буйтш бармайды рой, м у м тн , уйгае кеткен болар, оныц дарт OKe-nicmeci бар рой. «Тым болмаса соларра кет- се еттП,. Иэ, эрине, соларра бармаранда, дайда барады?..» Дадырдыц уйдон аттап та шыддысы келмедд 6ipey- Mipeyfli коруго де дулды жод едь Бала куш нде ж е тм далган оныц бул ауылда 6ipep жамагайыны бар болатыи, олардыц i(oii6ipeyi мунан бузады, адам болмайтын бала KiMre керек деп бездд ал кейб1реулерш муныц оз! туы с деп санамаган, ойткеш ол кезде бул мулде басда Дадыр едд ол Дадыр ауылдастарын адамга санамайтмп; улу, дурт-думырсда, жоргалагап жексурын болып KopineTin. 107

Imin алса — бгги, коздершше айтатыпы: «Курт-думыре- дасыддар ецшед, жоргалаган жексурып пемелер! In«epi- де Kipin а л ь т жоргалайсыддар, coFan мэзтддер! Арад iinneficirwep! А дш а жпясыддар! Тобелес бастамайсыпдар! Задым бод журерм13 дед дордасыцдар! Сендер о дуппо- ден 6ip ж айлылау жср тпсс еден дед дудайга да пден! жарамсадтадыд сыйынасыцдар! Сойтш мурдем кетерещ- дер, дарьшдарьщмен жорралад журш , пт дусал олеЫд- дер!..» Уйлер таура дарай сул1ктей жабыса орналасдан... А гаш 6iTiteH тамырып мыд шадырым жорге жайган... Бу- лар сонау жарыд дуние жаралганнан 6epi бар. Осы 6ip мыдты, аласа уйлер адыр замадра шейш турар едк Осы уйлерде туратыпдар Цадырдал KepeciciH Kepin efli-ay, оларга Hc6ip сойдадды салды гой бул! Ж але де тед уйдщ necine гада емес, олардыц дудайыда да. эулпе-омбиолер1- пе де! Эулпе-пайгамбарда туррап не бар — TinTi ofteni мед дыздарыпа т е й ш ыза-сырыдтад е ттзд 1 емес де? Ж уйтю- Tin деле жатыд, жол-женекей кездескед дыздыд басыпда- гы орамалыд кабпдада отырып-ад ж улыл алатып; ауыл- дыд дурм етп адсадалын дарыл-сорьт ете шыратып, ад шашты кейуапаныд шелегше дум ладтыру, эйтлесс да- быд, де темекш щ тудылын сала салу деген тукке турмай- тын. Оларды дщкелетш efli-ay, мыдтап турып дткелеткеп, TinTi кейде жудырыгып да ала ж упретш ... Б]'рад мупыд 6opi будан бадандай алты жыл бурын болды рой!.. Опда бул бала едь «Алты жыл... Алты жыл... А лты жыл...» Ол мунда сол 6ip алты жылра yMiT артыд келгеп. Ал enfli минут сайып бул жерде езш щ болмараныпа iteai аныд ж ет!д отыр. TinTeH муны адам дед санап, Tipi пен- денщ амандыд-саулыд сурап Kipin шыдпагадына да, Сал- танатты д суды сылтауратыд дашып кеткен!пе де емес — Цадырды бул жерде бадандай алты жыл болмаганын сез)‘- Hyi датты дпнады... Балалар да сол кеткеннен оралмаган. Н э п Дадырдыц KiM екеш жайлы олар да ecTiren шыгар-ау! ¥ры, бузады, кеззад, турмеде басы ппрптшш д озП Уйш е жадын бар- маддар, дадпасыныд алдында ойнаушы болмацдар, алма- сын ж улыд журмецдер деген шыгар. Осыныд 6opin ecri- ген балалар шошыган да болар. К,орыддандарынан енд! дайтып жоламайды да гой. Сол уйлер, сол агаштар. 8р тустан енд1 терезелерден KopiHren жарыд Tepipeim дуатты сары алауга бвлед!. Б ip дызыгы — сол уйдеплер муиыд келгенш бше ме екен? Bi- 108

лед!, олардыц 6api де бшедь.. Mefini, келмей-ад дойсын, мейл!, т!птен Koprinepi де келмесш. Тек 6ip-aK napconi жа- самаса болтаны: дадпаныц алдында асыр салган жацагы балаларга муны бузады, уры, кэззап деп уйретпесе екен... Кадырдыц уй шатырларына дарауы муд екен, сол замат- та-ад олардыц сонда отыррапы, бул жайлы балаларга пе деп айтатыпдарыпа шейш козше елестеткен, сол-ад екен, оныц куш-дуатынан, yMiT-ceniMinen т у к далмады. TinTi аягынап да эл кетт!. Кадыр терезе алдындапл еденге отыра кеттд т е с ш е басын суйеген куш ж алац тадтайда отырды да дойды. Б ул жердеп кетершдег! соцры кунд1 Цадыр eMic-eMic дапа б1лет1Н. Ол уйге мае боп келген. Келд|* дейдЬау. Оны Дасым суйрелсп экелш, белмеге Kipri3ren-Tin. Сол туги Салтапатпеп екеуш щ ортасында не болгапы Цадырдыц есшде жод. Б1рад, eilTeyip, аныд бшеда: ocipece мае бол- ранда оган душтарлыгы артатын, оны cyfirici кеп, еркелет- Kici кеп, баламен ойпагапдай асыр салрысы келетш . Ондай сэттерде, неге ei<eni 6enrici3, оныц шашы муныц есш ала- тын, оныц дап-далыц бурымын тардатьга, жасты дда жа- йып ж1беретш де суйе бастайтын, бетш комш жылаушы едь «Сешц шашыцнан анампыц nici шырады! TyciHecin бе, мешц анамныц! Ж усац да ацдиды, ж ум асац да ацди- ды! Неге олай, Салтанат?!» Шашын суйетш де жылайтын, сосын тары да суйетш... Б!рад дел осыпдай сэтте Салта­ нат бутан acipece цатал ед1, nTepin, дашып, вйтеу!р, езше жадындатпаудыц бутил амал-айласып жасап багады; урыс-жанжалдары да содап басталатын. Кейде тун ш ц 6ip уарында Салтанат ym ne KeTin те далушы ед1, содан К а- дыр б1рдеп ертецг!сш, пе кешке таман, эйтпесе 6ip немесе 6ipep аптадан кейш эйелш уйге дайтып экелуге барады. MyMKiH, оскерге аттанардары соцры тупде умытылмастай, DMipi кепп'рместей б!рдеце булд1рд1 ме? Ж од, умытшад болгандай — ecine Tycipe алар емес. А л келесл кун бугш- г!дей тутасымен коз алдында. Бозала тац. А гаш тар да бу­ ран ерегескендей, тштен бурынрыдан да осей коршедд 61- рву жуып-шайып дойгандай эр жапырагына шейш тап- таза боп, жаца рана бур жаррандай кун козше жалтыл- дайды... Курага паромга шейш олар жап-жасыл орман /Польшей ж уредь Оныц басы быт-шыт боп ауырып, журе- ri айнып келе жатты, ал орман болса гажайып эдем!, агаштар да керемет сэнд1, opi бадытты едь Элде басы сынып шыдатпагаидыдтан ба, элде эскерге аттанып бара жатдасын ба, Кадыр сол тацда жыны дурыедандай ашу-

лы ед1. Дегенмен, акырын гана, тштен сыбырласкаидан сейлегендерш бул аныц бшедк Тары 6ip тадцаларлыгы — Кай жерде, кай агаштыц тубш де ездершщ не анткандары- на шешн есшде капты. — Калан, кеткешме куанып келем1с1ц? — Жок. — Шыныцды айтсацшы, шын суран турмын рой. — А л вз1к калай ойлайсыц, куанам ба, элде жабыр- кайммн ба? — Куапасьщ. — Жарайды, 6api6ip 931Щ де 6inefli екенсщ, айтайын. Б эр ш айтам. TyciH, Дадыр, менщ орнымда кез келген жан куанар едь Саран TeeiMi жетердей эйел табыла кояр ма екен! Осы азап-дорлыкка KiM шыдайды? С е т м е н 6ipre турганда не ракат керд1м? ©Mipi 6ip рет адам кусап уйге келга пе едщ? Ы лри да массыц, ылги да кол жумсаушы ек? Yfifleri Tipairig сол, ал кешеге шыксам елге караура бет ж ок— KeTin барасыц, Tipi пенде шырарып салуга ксл- Д| ме? Сепеп кутылгандарына куанып жаткан болар... Ал enfli e3ig-ag айтшы: осындай куйеуден куты лу куаныш па, элде куаныш емес пе?! Ол осы 6ip сумдык создердщ езш акырын рана, т й т Ky6ipnen айткан... Элде орманда солай естше ме? Bip га- жабы — орманда дауыстап сойлеу мумшн емес. Bipag акырын айттыц не, айкайладык не — 6api6ip, айтылар соз айтылды, оныц ж урегш Tinin тускендей болды. — Жарайды. Мен енд1 келмеймш, корыкпа. Оралсам, сумелек ит боп кетешн! — ©aiKfli мукатып кайтесщ... Keperi жок--. Тек, эйте- yip , келмесец болды, Дадыр! К удай упин етшем, енд1 Кайтып оралма! Дунпе кек гой, жаксы жер аз ба! Bip жерге барып турактарсыц, уйленш, балалы-шагалы болар- сык. ©з epnig esigge, тек кайтып келе корме! Ол муны улкен Kapi шамшат агашына суйеяйп турып айтты, келеЫ шамшатка жеткенше, Дадыр пстенш алып ундемеген. Сосын барып: — Келмеймш, капаланба! Паромга mefiin олар 6ip-6ipiHe Tic жарып, ун катпа- ды: ал паромда айткандарын Дадыр куш кеше гана бол- гандай жатка бшедк — Мен кайтып келмеймш! Естпмшщ? Егер оралсам еркек емес, катын боп кетешн! — Кадыр, eaiHfli к е м с т ц кайтес1н... 9frreyip, келмесеп, болды. Bip аааматтык, ж аса — оралма! m

Осы иаз!р ж а т а тоНтагап паром да дайтадан ж ургелт турган, ол болса, него екеш белгйпз, Салтанатты д насы­ пан кете алар емес. аман- — Б1рдеце десецпп! — Не айтам? — Адам сиядты 6ip нэрсе айтсацшы! Аитшы... — Жолыц болсын!— дед1 Салтанат.— O m eyip, сау бол... B ipan «ораларсыц» деген сезд! со куш айтпады... _ 1^адыр 6apiH eciHe Tycipin, доцбешшп ж атып, уйцтап кетт1. Содан тусш де орманды Kepfli, 6ipaK, 6ip Typni Tyci- nii<ci3, шатысдан б1рдеце. flanipeK айтданда, сол орман, шамшат та, паром да, жол да сол куш . Тек Салтанат мул- де басда едд су экелуд1 сылтауратып будан дашып кет- кен. Салтанат сол бурынгыдай, бэз-баягы далпы едц тек im i тым улкен болатын. Ш амшат агашына суйенш турга- нында, ол калыц орамалын imiне дар ай тартдыштай бер- ген. Бул налай, сонда бурынгы Салтанаттыд орнына б у гш п ш кореиш н еа ?! К,адыр тагы д а орманды, агашты, паромды есш е т уй р дь.. Кенет орнынан атып турды: «Ио, ол еш набат ед1 гой! Бала болуы керек ной!» 1\\адыр тере- зеге кеп жабысты да, иарацры белмеде дэп 6ip сол бала бардай-ан уцш ш нарай берген. — Гулгяз эпке! Гулгяз эпке! Салтанат 6ip уйдщ дадпасыныц алдында турды; inii эжептэу1р улкен, 6eTiHe нонталанып дан тусш т ь А улада да, айванда да ешшм коршбейдк Табалдырын алдында сенделген шшкене куппк Салтанатна ш эуш деп урмек боп электепдд 6ipan ол эрекетшен ештеце шынпады. К уш ш тщ мадында эрлйберл! журген тауынтар жем шонуда. — Гулгяз эпке!— дед! тагы д а Салтанат. Ауланыд нарсы жан бетшен эйел даусы есилдк — Цаз|р, нызым, naeip! Y fire Kip! Салтанат аулага Kipin, eciK алдына idflipfli, сэлден соц агаштардыц тасасынан полында нумырасы бар Гулгяз эпкей де коршдй — Отыр, дызым,— дед! ол,— Аягыдды суыт. Жайшы- лын па, айтоуip? Гулгяз эпкей ecii« алдында жатнан туланты алып, та- балдмрынна тоседь — Байнаймын, аяд-долыцды бауырыда жияр шагыц 111

жоткеп спядты. Bipep кунде босанып та даларсыц. Сал- таиат, отырсацшы, дудайды ызалантпа, текке балаиы дц- парсыц. Салтанат Tiao букисдй — Радмет, Гулгяз эике, iywip кетемш. 1'улгяз эике, мен 6ip етш ш ш ен келш ед1М, 6ip тунге Сонапы маган !ni6opeci8 бе? Кепке емес, 6ip-eKi тунге гана. — Сонаны ма?— Гулгяз опкей ойлангандай yucia дал- ды,— Heci бар, болады... Bipaa; саган одан не панда? Сспщ дасыцда ко п и керген, бш ш и эйелдщ болтаны жон гой. Б ул туцгышыц гой? Шешеце не гып айтпайсыц? — Ол сырдат, 6ipaa болды тесен тартып жатданына... — Ауырып далды де. Сопаныд сенде донганына дар- сылыгым жод, тек шешецшц жанында болганыц дурыс едй Сырдаттанып ж атса да, Kosi дарадты гой... Туган уй- д щ дабыррасы да дем береди — Экемнен ыцгайсыз, Гулгяз эике. Гулгяз эике тагы да ойланып далды. — А л емханага барсац дайтед1? В? Онда жадсы да- райды дейд! гой. Кунш е уш мезгш тамад беретш керше- Д1, 6opi до тегш, сенен кок тиын да алмайды дейди.. — Ж од, Гулгяз эпке, емханага баргым келмейди Yii- де босанаыын. Bip ж эш болар. блыесшн! блеем де меныз дуние дарац далмас. Тек дасымда Tipi пенде болса екен. Толгад басталысымен, шндп; шешеге, Муневвер эжеге ж упртетш . — Жарайды, дызым, озщ 6in. Сен enfli бара бер, бос- да шаршама... Цызымды наберем. Мектептен ке.лicixieн 6ipfleu бар деп айтамын. Барып дем ал, саган даз1р коп ж уруге болмайды... Цадырдыц кеткешне Gip жарым айдай болган, Gip ту- Hi Салтапаттыц толгагы басталды. Гцалай босапгапы есш- де жод, тек кш дш ш ешеш шадыртудыц Keperi болмай далды. 8йтеу1р, Gip кезде козш ашданында, дасында Со- наныц турганын корд1, ал кереуетте, жастыдтьщ жанын­ да дэкеге оралгап сэбп жатты, жапсыз нэресте, 6eTi кек- пецбек; сосын Сонаныц жылап турганын кордй Ол айдай- ламады да, ботадай боздаган да жод, тек козш жумды, жум улы коздершен адырын гана ж ас парлай берген. Сона болса жансыз нэресте дундадталган дэкеш ц 6ip шеимсн оныц коз жасын суртш тур еди Сол Kyni кешшеш кун уясына донар шадта эбден дал- жыраган, шала-жансар куш Салтанат дэкеге ораулы нэ- рестен! даб1рге дарай алып келе жатты. 112

Ka6ipmi оз iciH 6iTipin, TBMip курегш 6ip щетке лац- тырып тастап, шшкене ца&рдщ цасында eKi б у т р ш тай­ ный, Салтанатты кутш тур екен. — Жатцыз! MiHe, ыында! 0 з щ цоюыц керек! Te3ipei< цнмылдасацшы!.. Ягпн цуранда осылай айтылгап болды, анасы сабиin оз цолымен жорлеу! керек. Цаб1р ш т к е п е рана, е тц ан дай тас та цойылмайды. Bip ай, немесе eici айдан соц, эйтпесе уш айдап кешн мундай K,a6ip.nep жермен тецелш кетсдц заты ол да дуранда жазылган болар. А л шуццыр эжеп- Tayip терец, цолыц зорра жетедк — Не ры п турсыц?— дед1 цаб1рпй Салтанатца айцай салып.— ТуырсецшП Оныц озше тары д а айцай салганын ecTirici келыеген- дей Салтапат ецкешп, баланыц денесш K,a6ipre Tycipfli, со- дан белш жазрасын барып, кенет шуццырдыц ш пнде оныц iiapecTeciuin жанынап кш-шшкене, алацандай рана куп сэулесш кердь — Цолын кеудесш е цой! Салтанат оныц айтцанын штсдь — Bip уы с топырац таста ендП Салтапат топырац тастаган. — Болды. BpipeK тур! Ол барынышты куймен аулацтау барып турды, na6iprai корге шшкене Teric тас цойды да, топырац уйе бастады, Салтанатца сонау шуццыр iminfle жылтыр тастыц астып- да оныц нэрестесшен 6ipro Kin-шшкене, алацандай рана кун сэулеш цоса цалгандай кершген... Bip айдан соц ба, элде eKi айдан соц ба, мумкш уш ай­ дан кешн бе, цаб1р жермен тецесш бЫ нбей Kerri, б1рац со б1р кепгп, куп батар шацты, шуццырра кш-шшкене кун сэулеймон 6ipre жерлегеп пэрестееш Салтанат ешуац умытцан емес. С а б и т жерлегеннен кейш Салтанат элдецайда жоц боп кати, кошеге мулде шыцпады, булац басында да ко- pin6eroH. Bipaif, арада коп уацыт отпей-ац ауылда, сол кошелердщ бойында, сол булацтыц басында мулде басца Салтанат пайда болды; ол айцайлай сойлеп, ашыц-жар- цын кулш , кездескеннщ бэршен хал-жагдайын сурайтып, api осы 6ip ашыц-жарцын, авдтмеппл жап-ж ас Салтанат ез ушне цайтып келгешн журттыц бэрше, р еп келсш-кел- мемн ыцыластана айтушы еда. Экенщ уш н е куйеуден цайтып келу дегеншц жацсылыц eMecTiriH бш се де, ауыл­ да журттыц 6api 6ip шмдей, Салтанат уш не келгешне 113

емес, Цадырдан цутылганына дуапып ж ур деп шешть «0йтеу1р, иыгынан ж ук тускендей болтан шыгар!» Сейтш, 6ipey;U свз дылын, осектемей, 6ip кун тыныш отыра ал- майтын ауылда, эйтоу!р, куйеуш ен дутылгапына цуанган Салтанатты сипом до сокнегсн едй 3 Тун дарацрылыры дашан тускеш н айырып болмайды. Ай туды ма, батты ма, aiiieyip, ауыл ауыр жынырларан жап-жарыд жулдыздыц аясында уйдыра шомран, oei де туе сшщты, немесе 6ip елестей едп уйлер кершбейдц тек колецкеы бар, агаштар да коршбейдц тек кеяецкеы бар, TinTi шарбадтыц да G3i жод, колецкес1 рана. Аспапда жул- дыздар жымыцдайды, жерде бадалар бадылдайды, осы козге туртсе кергййз дарацгыда бадалардыд ynine толы тунде, аснанда данша жулдыз болса, жерде де дап сонша бада бардай. А уладта пт уредд шындырында урыейдц улнды; оныц уздшыз, жан-дунпецд! жабырдатар аянышнен улуы да- рацрылыдты урейге болегендей. Дадыр т а м жагып, еденге дойды, сосын пальтосын еденге тесеп, шамаданын жастанды да, бешпепн басына жауып, жатып далды. К енет ауылдьщ шет жарында иттер арпылдап, ызала- на урд1. Содан соц оны жадын мацдары пттер достай жв- нелдь Кен кеппкпей дэл мандаты нттер урген. Цадыр дарацрылыдда теыле дарап отырды; иттердщ арпылдаран у ш тыйылранымен, ол дап-дарадгы дадпа жадтан кез ал- маган; дадпа сыдырлап ашылранга деш н дарай бердд да- рай бердц дадпа жайлап ашьшьш, дайтадан жабылды; 6ipey шрген, б!рад уйге жадындамастан сол дуалдыц жаныпда ун-тушйз датты да далды. Агаштардыц тасасында далран дадпаны Цадыр кер- ген де жод, б1рад ол орнынан дозгалмады, TinTi дыбысын д а шырармастан кутш отырды да дойды. Ит улып, бада- лар бадылдады... А ядты ц дыбысын К,адыр емаген жод, б1рдеи оныц 03iH кордь Салтанат араш тубшде мелшшп тур екен; 6ip долында думырасы, е т ш ш долында — аяд KniMi. — Ж уре бер, Салтанат, дорыдпа! Мешц мупда еке- HiMe дарама, ж уре бер!— Цадыр жалына айтты, оныц дау- сы да абден дорлыд корген адамдай аянышты едц б1рад Салтанат орнынан дозгалар емес.— Бар, Салтанат, жат- 114

сащпы! Мен юрмеймш, мен осында, дэл1зде тунеп шыгам. Ж ата бер, Салтанат! М е т ж од деп есепте! Ол 6ipep аттады да, тары да турып далды. — Ceni уйдтап далды деп ойлагам,— дедь Содан дэл1зге кетерыда де, сэл opipeK барып, басдыш- да суйенш турды. — KypaFa бардым, батьш е л п м келдй.. К,адыр, сен не­ ге келдщ? Неге?! Алты жыл мен адамга удсап ед1м... Енд1 сен кеп едщ, тары да барар жер]'м, басар тауы м жод, ба- сымды дайда сугарымды бшмеймш!..— Айтып турып жы- лайды, жылап турып айтып ж аты р:— У эд е 6epin едщ... Оралсам, ец соцры сумелек болайын деп, ант-су йпкевсщ ! Мен енд! дайда дурымадпын! К,адыр?! Ол сол далпы, ез пальтосыньщ устш де дозгалмастан отырды, ал Салтанат болса басдышда суйенген куш тур, дэл сондагыдай, шамшаттыд жанында тургандай адырын тана, сондагы Салтанат спядты кереметтей дордынышты создерд! айтып турды: — Мен баганадан 6epi К урада болдым. Орманда тун- нщ 6ip уагы на шешн, уй й куМ ж од дадгыбастай дадры- дым... Ты м болмаса дасдыр, не 6ip дутырган дабан кез- дессе ше... К ур ага батып ел п м келдь.. Мумкш , батьш та кетер ед1м, тек экемд! аядым... Ол сырдат дой... Bip кун журсе, уш кун жатып далады. ©лее, козш ж умар пенде жод дой деп ойладым... Егер экем болмаса, Курадан орал- мас та ем. Оралмас ем! «Маган дарамайды, т т т е н itoprici де келмейдь А л ке- з1ме тек 6ip рет дана дараса, мумкш, басдаша болар едд мумкш, ол менщ мулде езгергешме де сенер едь..» Б ipад Салтанат огап дараган да жод, ол дарадгылыдда, тунге дадалып турран... Бадалар бадылдады, ит улып, ашыд аспанда жулдыз- дар жымыцдады. Содан адыры Салтанат дарадрылыдтан кез узш, буран дараган, осы жалрыз-ад рет жанарын да- даганы да Кддырдыд сойлеуше тур и й болды. — Сешц орманга барканывды бивдм,— дед! ол.— B i- рад ойлагам, мумкш, уйш е кеткен шыгар деп. — Онда да болдым. Цадпаныц алдына 6ip емес, уш рет бардым... Цаз1р де содан келем. Сырдат адамга не демекпш? Сешц келген1ДД1 ecTireH де болар, 6api6ip Kepi дайтарар едй 9pi ол менщ онда донганымды даламайды. «Кенет туннiд iiuinfle еле кетсем, дорыдданнан ж ур епц дозгалын журер...»— дейдй Сен тым болмаса дарт адам- ды апсац eTTi, Цадыр, саган даншама жадсылыд жасап 115

едП Ол датты сырдат, енд1 орнынан турмас та! Кетсед дайтедд о? Тым болмаса тыныш жатып елсш... Салтанат болмеге Kipin, шамды жадты да, ociiCTi im- тен беютш алды; содан жарыдты еппрдд сэлден соц дай- тадан жадты. EciH ашылып, Салтанат шыдты, ол двл!здщ еденше кенеп тоседд Сосын кенептщ устш е керпе-жастыд тастады да, есш и ж ауып, терезеге нелдд — Барып жат! Men анда тосек салдым. Дэл!зден то- дарсыд. Шамды да ал. К,адыр шамды алып, дол1зге шрд1. Салтанат жарьщты omipreH. Ол салулы тесекне дарап, сэл турып далды. — Салтанат!— деп шадырды сонан сод,— Сенен 6ip- деде сурамадшы ем. — Ж ат, Цадыр, мепеп епггеде cypaMaii-ад дой. — Ж од, айтсадшы: мен саган не 1стед1м? Сол асдерге кетер T\\’Hi? 8? Айтшы, Салтанат! Сосын ж ата бер, мазац- ды алмаймын. Салтанат кереуетте кшмшед куш , дарадгы тебеге да- рап, унЫз гана ойланып жатты. Сосын 6ip ж ад дырына бурылды. — Оныд 6api e n i де дети ,— дед! ол.— Енд1 есде ту- cipin дайтесщ? Тед б1р-ад napceni бш сед болды, егер дет- песед, мен eaiue-eaiu дол салам. Ещц сенщ эйлщ бола алмаспын. * Дадыр eciKKe таман келдд — Ол жолы оле мае ед1м гой,— дед1 эйнедде ершдерш тадай, адырын гана айтты,— EciMe Tycipe алар вн ести , сенесщ бе? Сен орманга детденнен 6epi тед соны ойла- дым, 6api6ip туд те шыгар емес. Сол туш саган не жаман- дыд жасадым, сопы 6inyiM дерен. Тадтай сыдырлады да, Салтанат тесегше и зесш ду- шадтай отырды. — «Сол туш , сол туш!» А л соган деш нп тундерд1 не- гып сурамайсыд? 8? Сол тунге деш нй он-он бес кущи неге сурамайсыд? Дурсагымдагы нэрестеге ж е и ай болганда, сырдаттанып жатданмын. Сонда сен Дасымныд доз1шпе не дегешдд! бш есщ бе? Е с1дде ж од па? «Дыз тусад ели- рем! 0з долыммен туншыдтырамын да, дэретханага тас- таймып!» Сенщ создерщ нэрестемд! жатырында-ад шо- шытты. Толгад басталысымен-ад мен еетынен танып дал- дым, тед долды гана нерд!м! Y n -улнен долдар... Нэресте- ге дарай умсыпып келодП Царасам — дудайым-ау, ceniu долдарыд! Сеп ененещ, Цадыр! EciMfli жисам нэресте жансыз еден, улым менщ, донпедбен бон туншыгып дап- 116

ты... KeaiMAi жумдым, содан б1рден сенщ сездерщ ойыма орала к е т ... Ейцде ме, Цасымныц кезшше айтданыц? Егер сен болмасац, улым елмес те едь.. 0aiM жерлед!м... Солай, Цадыр, ол кунге дешнгпп тштеп ескерген де вмес­ т и , магап о т жамандьщ корсетпегендей-ак, едщ... Сен кет- KeciH, эуел1 азап шегш, ормандагы айтдан сездер1м уппн eaiMfli юнэлап та журд1М... А л аласурып жатдапымда, коз алдыма елестегешцде, одап сэбш м ол1 туганында, 6api узшдЬкесш д! б1ткеп едь Со жолы да, к е й т де, дапшама жылдар бойы еткен жылга дешн сен енд1 дайтып оралма- сын деп дудайдап тшеумен болдым!.. Сосын у ш сап тыйылган, ол TeceriHe етпеттей дулагап куш уйдтап кетт!. Туслнде де ол Кураныц жагасында тур- ды, cyFa урейлене дарап, дулама жардан зэре-дуты дал- май Tycin келед1 екеп. Тосегшде емес, ушы-дпыры жод дарацгы ормапныц шпнде уйдтагапдай... Сол ормандагы эр бутадан мыддагап сумдыд дордынышты кездер буган дадала дарайды, тас дарадгыда жылт-жылт еткен коздер шоп сиядты ма, олде жапырадтардай ма, ш екй з деп-ад... Ж ан-дунией дулазып сала берген Цадыр есш тен Bpi- рек к е т . П идж аи мен аяд к т м ш memTi, шамныд бште- ciH туйрщ ш реп дойып, тесегше дисайды. Сол куш дыбыр етпестен, ештецеш ойламастан 6ipa3 жатдан, содан eciHe кенеттен сонау алыста, суыд жадта далган дуйтадандай ею дызы туст1. У лкеш терт ж аста, Цадыр оныд атын Лейла деп дойды. «Мешд апамныц аты д а осылай! Ал- лам-ау, шашыныд niciH-ай, тура менщ анаыныд шашы- ныд тсш д ей !» EKiHmi дызы oai кш-юшкене, 6ip жарым ж асда enfli толады. KimiciH Салтанат атаган, мумшн, онан да анасыныц шашыныд nici шыдсын дед! ме екен, oiiTeyip, сол nicTi ацсайдм, оган осы 6ip nic жетпейтга вдь Сонау алыстагы суы д ж адта KimKene Салтанатты — селтеддеген Салтанат деп атайды, оларша юшкентай шай­ тан деген!, айтса айтдандай-ад, ол шынында да тентек, ерке-шолжац дыз ед!!.. Салтанат, балам менщ, юшкен- тайым менщ! Цызын осы ес!ммен атаган сэтте ол дуйта­ дандай Салтанатып тастап, сонау жер тубш д еп басда 6ip улкен Салтанатда аттанар кун туады деп ойлап па?! Салтанатда айтар жауабы да дайын, TinTi адталар дэ- лел1 бар болса да, оны оятдап жод. «ЕсЛдо тусЛрпп, Салта­ нат, дудай ym in, есще Tycipmi, олай емес ед! гой. Мен дыз болады деп дорыддан жодпын, журттан дорыдтым! Эри- 117

пе, мен де оларга талайды керсеитм, TinTi шектен шьщ- кан кездер1м де болды, 6ipaK олар да меш аяп калган жок. Тауы к урлапса — Дадыр кшэлП Швп ортепсе — Д а- дыр кшолП А л БшгеШс эпкейдщ юлем! eciiwe ме? Аудан- нан милиция шацыртып, пт алдыртты гоп! Клубтыц ал- дына жпырма, мумкш, отыз шацты болар, еркекп тугел- дей сапца тургызды емес пе, сен де сол жерде болгап- сыц,— eciiwe ме? А л ит ше? Тумсыгымен шскелеп — тура маган карай умтылсын, ппджапмнен бас салды. Мен ше, акьгаак басым, сол кунге meiwi, оларды тек урыны устау- га унретед! деп ойлаушы ем. Сейтсем, цателесшиш, бул да жалган екен. Ит екеш пт те юмге жармаса кетуд! 6i- лед1 екен. Meni мегзей цойгап, содан ол кеп маган бас сал- ган гой. Б ес ай отырып цайттым. А л сол юлемд! тштеп корсем K03iM шыксын! e.Mipi б1реудщ ала wi6iH аттама- ганымды озщ де бшесщ. Mine, мен солардан, пт екеш ит- Ti де маган айдап салгандардан к°рьщтым! Аягыцныц ауыр екен1н 6i.TiciM0H-aK кенет кыз бала болса, кейш куйеуге шыгып, бейтаные б1реулерге цызмет цылады-ау, 6ip оцбаганпыц аягып ж уады -ау деген ой басымнан кет- пей койды! Мепсн вш кайтару ymiH оныц да OMipiH ексь тед! гой! Сол ойдан TinTen ес!мнен ауа жаздадым... Мен сондай нацурыс болдым гой. Салтанат, кейш есейе келе тауцымет тартып, ес жигасын соныц бэрше тек оз1мшц ю нэл! екешмд! бшд1М...» Ол ж а т ь т альга, Салтанатпен о п т а эцпмелескен едк ал коз алдынан сонау 6ip солтуепк циырдагы уядай гана уй кетер емес. Булардыц 6ofliMmeci Белоруссняныц осы 6ip юшкене калашыгында аялдаганда, Дадыр Марпнамеп таныекан едй Сосын Дадыр мулде баска аймактап 6ip-aK шыцты. Араларында уйлену жайлы т1птен эцпме болган жок-тын. Кенеттен хат келе калмасын ба, дуниеге нэресте келмекш!. Bipaa бурып oaiHin з1лцара эскери ж ук машн- иасын айдап барган Белоруссняныц со 6ip калашыгына Дадыр 6ipep созбен хат жолдады: «Здравствуй, Марина! Если будет девочка, назови Лейла. Другой прозьба нет». Эскерден босаганнан кешн, ол торт кун бойы вокзалда тунедк тац атцаннан кас царанганга шешн Кавказга ка­ рай жол тартцан поездарды шыгарып сальто, перронда сандалып журд! де койды, соцдарынан телм1ре карап кан- шама поезды аттапдырды десещш. Сонан сон, ai'iTeyip, 6ip кездер1 эйдш эскери ж ук мапшпалар коллонасымеп откен KiniKeHe калашыкка калай келгенш 03i де анык 6in- ыейдк.. Келд1 де шшкопе Лейланы корд!, ез!шц кызы.

Лейла аталгап юп-юшкене дызыныц eai-ак, оныц солтус- TiKTeri шагын далашыдта мулде далуы па донекер болды, мундагылар да опы ж адсы корупн едь 8pi Марина да сым- батты, бйпмд1, боз балалармен дылтыц-сылтыцы ж од, 6ip далыпты дыз едй.. Эуелде — 6ip кездер1 осы ж адтан да кетемш-ау деген ой Цадырдыц миына Kipin те шыдпаган. Мейл!, дадаган аяз болсып, жылдыц он айында сшб1реп ж ауы н жаусын, ми батпад бои ж атса да мейль Эрине, кей-кейде Кураны тусш де Kopefli, козге жылы шалынар жагасы, уядай гана ормандагы араштар... Heci бар, бул ж ердщ де орманы, агашы бар... А л адамдары ше... А дам деп осыларды айт! Цадырдьщ тштен 6ip кездер! оларды дурт-думырсда, су- мырайдай коргеш даз1р TinTi ойына да Kipin шыдпайды. Сонан, неден ei;eni белгыяз, oftreyip, озшде 6ip osrepic болды, эуел1мде ж ай гана елеуыз басталганымен бара-ба­ ра шпрыгып к е т . . . Ж о, жод, адамдар кепеттен дурт- думырсда, сумырай болван жод, тек олардыд 6opi буран ботен, тштен ж ат бон шыдты. Еыд! олар бурынгыдай емес, мулде басдаша журш-туратын, басда тйхде сойлейтш, бо­ тен жолдар, ботен уйлер, ботен араштар... Б1рде cin6ipe- ген жауынды куш ол ж ол бойындагы 6oiiiTTi кордд буран д е й т де oainiu; дэу самоевалымен opni-6epni ж уйтш тш ж ургенде мыц рет корген шырар, 6ipaK, кенеттен осы беМт Цадырдыц туда бойып далтырата зэресш алды.— Бурын- содды ол доп осылай урейленш кормегеи шырар. Козш таре жумды да, газды басьш, ыапшнаны заулатты дейс!ц, дэп даз1р, куздщ осы 6ip жауын-шашыиды Kyui 6ipey шап 6epiu устай алый мына суы д даб1рге Tipuieii коме са- лардай елестеген едь К еш ю лш буран Марина туцрыш рет сауал дойды: — Айтшы, Цадыр, саган не болды? — Нпчпво, Марина, ничиво... Ол жолы расында кету жайлы мулде ойламаган едь Мына зкердеп KOTitici келгеннен алай-тулей куйге туске- нш бшмеген едь Mine, ещц рана сонау 6ip ж адта козге жылы Kopinep орман барын, агаштар барын... о жадта суы жып-жылы бон агатын езен барын ж эне де езше жа- дын 6ip эйел барын 61лд1. Gpi сонау алые жадта мупыд анасыныд 6eiiiTi бар — сосын тары 6ip ботен бешт бар — осы жерде, дол жанында, жат жерде мурдесш щ далганын да даламайды! Ничиво, Марипа, чесная слова, ничиво... У стал... У меня галава балпт... 119

Содан муны, неге екеш белпшз, 6ip уйды бассын, ду- дай-ау, адам деген де осынша уйдтайды екен! Енд1 мына жарыд дуниеде ыунын ыашинасымен кереуетшен баска оштеде де билмагандай. Машпнасыпан суйретш п Tycin, уйге келед1 де б!рдеи уйдыга бас дояды. Марина кунде KeniKiciH балаларын балабадтадан алын келгенде, оныд уйдтап жатданы н коретш болды. Он кун eTTi, он бес кун oTTi... Содан 6ip куш Дадыр кереуетте отырын, уйдыдан домбыддан кезшен Маринага дарады. — Х ачу уехат, Марина! Ни магу. Прости. Х ачу уехат. Кереуеттен аягын салбыратып, буктет1ле Tycin отыр. Дыздары еденде асыр салын оинап жур, ал Марина 6ip- дсцеш yTiKTen жатыр ед1, сол yTiKTi устаган куш датты да далды. — Сезш ед1М, со жолы-ад сезгем, ес1дде ме, саган не болды деп сураганым... Балалар ше, Дадыр?! Мынау oni кипкентай, ал Лейланыд сен дегенде шыгарда жаиы бас- да!.. 9кес1з еспекнп ме?! Сосын бу жайында Tic жарып, сез дылмаган. Тагы да дэп бурынгыша: кереует — машина, машина — кереует бон кундер отin жатты. Мумшн, 6opi де оцынан оралып отер де, кетер ме едг, сагыныш-муды да басылып, мынау таусылмайтын уйды да ашылар ма едй.. Б1рад олай бол- май шыдты, Марина кутш жатнады. Дадыр б1рде жумыс- тан келгеншде, устелд1д ycTiHfleri доу кок шамаданды кордь Су ж аца — Марина сатьш алыпты. Аузы ашмд жатыр, муныц шалбары меп жейделер! жуылып-утштел- ген куш салыныпты, е й далбыр дойытылган сут, будты- рылгап ет, сосын 6ipHeme дорап печенье, Марина муныд майшсш yTiiwen бетше салды да, шамаданныц аузын жапты. Д ш м ш п ш тщ дасына барып, пальтосыныц далта- сынан б1рдеде алды. — М ше, билет алдым,— дед1 ол озше ад-тац бои дарап турган Дадырга.— Поезд сагат онда ж уредд сен б1рад даз1р женей бер, балаларды кутпей-ад дой. Оларды буин Вера барып алады, оган айтданмын. Содан олар перронда турды. Поезд орнынан дозгалгап, ал Дадыр даддан дазыдтай селт етер емес, тукке тусшсе буйырмасын. IVJapima оныд долынан устап алып, вагонга алып келд! де: — Бар, бар, буйтш ж уруге болмайды! Bapi6ip 0Mip болмас ендь— Ол Дадырды cyftfli де, Kerin бара жатдан поездыд соцынан дарап, д1ршдеген ершн тштелеген куш перронда турып далды. 120

Дадыр данша дедбекпйгетмен KipniK ш е алмады. Ор- нынан турып, есш тщ алдында орл1-берл1 6ipaa ж ур д ь Эй- нектен ш к е уцшдд содан есйгйц тутдасыпа журексшс дол созды да, демш Ш н е н алып, eciKTi езш е дарай тарт- ты... Дайтадан орнына келш жатты. «Bipey ceHi езгертш дойган секшдП» Муны Дасым доп басып айтты. Бурынгы Дад1р болса, естш ж е и м балага удсап, eciKTiq алдында сенделер ме едi! Мына eciKTi 6ip-aK Teyin кул-талданын шыгарар ед!-... Ж арайды, кул-талданын шыгарар, ал opi дарай не болмад? Ештеце де... Оныц долынан тырп стшз- бей устар ер},— сосын 6opi де жен!не келед1 рой. Эйелге ani келмес деймййц? Б у да Дасымныц C03i рой, сайтан- ныд гана баласы, уйды берер емес! Сол Д асымныц ызыц- даган унш ен дутылрысы келгендей Дадыр шамды emipin, тас буркепш алды. Содан К ураныц туцриыд терещнеп 6ip- ад шыдты. Кураныц сонау туцриырынан кун жардырап ш ы ры п тур екен дейдь К ураныц туцгиырындары кун сэу- лесш ен K03i шагылды, opi сол К ураныц туцгиы д терещ- нен Дадыр дуйтадандан баланы корген екен дейд1. Д адыр балдырлардыц арасымен ж узш ж ур щ Салтанатты 1эдейдь Баланы корсетпекпп. 0 a i ж ур ей жарылардай дуанады, Ьалыдтар да, балдырлар да дуанады екен. Олар муныц жан-жарында дарац-дурац eTin, шаттыдтан мэз-мейрам болып билейдь «¥л келд! дуниеге! ¥л!..» Дадыр к ун сэу- лесш ен сыррадтай жузед! екен, ал тещрегшде кш -юш ке- ие балыдтар жалт-жулт етедь.. «Ол Tipi! Ол r ip ib — деп олар да дуана айдайлайды екен дейдь Ал бала да сол ба­ лыдтар сиядты KyMicTeii жалтырап, солардыц арасынан дылт-дылт eTin KepiHin далады. Дадыр man 6epin, оныц аярынан устаган, алып шыкпадшы ед1, Салтанаттыц i3iM- райым болтаны... «Салтапат! Салтанат! Дайдасыц?! Mine, б1зд!ц улымыз!..» Ертесше ол уйдысынан оянтанда, аппад тац атдан екен. Жартылай ашыд турран еыктен кун coyneci сыга- лайды. Белмешц ашыд далган eciriHeH inline кун сэулес! дуйылып тур. Дадыр дэл1здеп терезенщ алдына дойган нан, ipiMmiK, 6ip болек шай-дантты корд!. Дайнагап су дуйылган шайнск пен аддумап да тур. Ол болмен i дарап, одан ауланы да шолып шыдты... Думгап орнында едд тек Салтанат жод. Дадпаныц алдына ж ук машина кет? тодтады. Дасым рой баяры, онан басда ш и болушы еде — Далай, турдыц ба?!— деп айдайлады Дасым, дад- паны ашып ж атып.— Оразацды аштыц ба?!— Дэл!зге ке- 121

лin Kipfli.— Ауданга председательд! а л ь т бара жатырмын. М уммн, 6ipre барармыз, бой cepriTin дегендей, сосьш са­ ган жумыс i3flecTipeMi3. Ауданда nasip машинадан квп нэрсе жод. Цалан? Ей, саган не болган eai? Мец-зец бон! Салтанат уйде ме? Салтанат, бармысыц, ей? — Айдайлама!— Цадыр басып шайдады,— Ол жод. — Е, ел1 момлеге келмеген екопсщдер гой?! Кой, сен оны! Эйелдерд1 бшмеупп ме ец? Цанша багып-дацсац да булдануга шебер гой. Кайда кетер деййц, eai-ад келедИ Колын далтасына салган куш Касым дэл1зд1 кезш сэл ЖУРДЬ — Сонымен ермейсщ гой? Жарайды, 6ipep кун тыныд, шаруамен айналыс. Мен сенщ орныцда болсам, ед алды- мен арыдты дазар ед1м, эт-м ш е дегенше жаз да шыгады, суды жапса, сенщ аулада толады да кетед1 гой. Мына 6ip TyQipfli ладтырып тастамаймысыд! А гашгыд Ty6i де доп- сытылмапты, дазсадшы! Мен, мумшн, кеппрск келермш, председательд! жиналысда алып барамын. Сен, епд1 бы- лан унжыргац туспесш , 6api де далпына келедй Кеткень не коп болды ма? Вш меймкщ? Солай де, дайда кетксшн де, дашан KCTKenin де бкпмеймшщ? Экесшшшде гой, одан басда дайда бармад! Кордытпадшы гой взшше, сен баягы ж ай ы льт ж астыд болсын д е г е т . А л сен де былай шал- дайып бад, 6i3 деген эскери адамбыз, анау-мынауыдды елей де доймаспыз деп. Келедц эрине! Аягын ушынан ба­ сып, osi-ад келер, элП.. Цадыр нан мен ipiMmiK жеп, 6ip шыны шай inrri. Се­ дан Цасымныц айтдандарын, к о д в т 6ip командпрдщ буй- рыгындай-ад тап-туйнадтай гып орындады: вуелг арыд- пен айналысты, терецдеу етщ дазды да, ж пейн бекгтть Сосын Ty6ipfli алып тастамад боп, тал туске дешн соны­ мен ауре болтаны. Тустен кешп, айтдандай-ад, Салтанат дайтып келдь Кадыр агаштыц тубш допсытпадшы болып жатдан. Ол тагы да дэл кешепдеи дадпаныд алдында бу­ гаи урке дарап турып далды, сосын жадындау кеп агаш- да ардасын суйеген куш , терец 6ip ofiFa бершдг де, сэл- ден соц: — Кшм-кешепмд1 алгалы келД1М,— деда.—гЭкем де KenicTi. А л сен осында тура бер! Келген екенсщ, п р лж ет! У й-куй ceHiKi. Bipa3 кутш-баптасац, жемюш де жияр- сыц. Ж умы сда турарсыц, ецбекады алатын боласыц. Уй езщ кеткеидеп далпы, ештецеге тиген жодпын, тек ана кшемше болмаса... Осыпша уады тта жалгыз кшемшеш гана саттым. К¥Да “ га niyKip, уй-жайыц ешюмнен де кем 122

емес, уйленш, уйлГбаранды боларсыц, бойдац боп жур- ыейсщ гой, aHTeyip. Кейлек эперсец болды гой. ffiecipre уйленерсщ, мумкш, цыз аларсыц, цаз!р цалыцдыц деген ж етедь Кейлегш эперсец 6iTTi. Т е к есш корген >кос!рд1 алып цайтешц, цызга уйлен. Цудайга ш уш р, тур щ де ке- лш й, бойыц да бар, жасарып кетш сщ... Сацинац мен ал­ тын сагатыц сандыцта, оларды устаганым да жоц. Men тек кейлек-коншектер1мд1 аламын. Сеш ц 6ip сабац ж1бщ- ш ц де цажетг жоц. Оз мулшц озще. Тгрлш цд! ж асай бер. Айтарын айтьш, ол уйге царай жылжп женелдь Ал Цадыр болса сол агаштыц цасында цаццан цазыцтай боп турып цалды. Сосын ж аца гана озш щ эушр1мдеп зорга цазып алган iy6ipre, iy 6 i цопсытылган агаш ца K93i туст1, одан соц тас тобеден шацырая цалган кунге царады. Цо- лында туш нш еп бар Салтанат уйден шыцты да, бутан уркектей цараган куш , басцыштан тускен бойы, цацпага царай тура ж упрдй К,адыр оныц соцынан коз салган жоц, ол тагы да ж аца гана цазып алган уйди; iy 6ipre, сосын агаштыц цопсытылган тубше, тас тобеден шацырайып тур- FaH кунге царады, сол мещрейген куй! дел-сал боп 6ipa3 турды. Содан кенет Цадырдыц куш -цуаты мына Ty6ipre уцсап тастай боп, мына кунге уцсап цыз-цыз цайнап шы- га келдц енд1 ол Ty6ipfli «эуп» деп Keiepin алып, жер ту­ бш е дешн оп-оцай лацтырып ж1берерш, ал itopi анар агашын 6ip жулцып жерден суырып аларын еездП А га- шыц не, тошрц ол аспаннан кунд! де ж улып алар! Сонау кектен жарыц дуниеге кекбеттене шацырая царауын, бул ж узщараныц еш тецей де кетпейд! — тым болмаса арада еткен алты жыл да жуасытпапты гой, оны! Ол Ty6ipfli де лацтырмады, агашты д а жулып алмады, бар куппмен цолын сыгымдай, жудырыгымен т уш ен куй!, Ticin цайрап кунге царап тура бердь Содан жулцынып уйге шрд1 де, ж ан даусы ш ыга цулай кетш , озш-о;п бас- коз1не царамай жудырыцтай берд!, басын кереуетке де, еденге де согып, ез цолын eei тштеп, кенешч TiciMeH дар- дар айырды дерсщ... 4 У стш деп KocTioMiHin шыттай ж аца екенш, жейдесш щ тагх-таза, аягындагы бэтщ кесш щ жаца, жалтырап турга- нын Цадыр бшетш. Галстук таццан жоц, efrreyip, галсту- п ш ц жоц екеш аныц есшде, ал мацдайы мен кезш щ асты колшлдеп icin кеткешн ацгармаган да едк Тек мацдайы- 123

ныц дуылдай ашып ауырганынан, ол коше кереуетке сод- данын б!лд|, ал кезш щ асты квлшлдей докеншен тштен бейхабар едц эйтпесе ец алеаш кезшйрген адамыныц oei- мон терезеЫ тецдей сейлескешне тацданбас та едь Арык, дазып, одан туб1рмен эуреленш, анар агашыныц тубш допсытып жургеншде, Салтанат эл! келмеген, туйш- nierin алып кетпеген шагында, тас тобеден тенген кун сон- ша 6ip шадыраймаган кезшде Дадырра енд1 осы аулада жуз жыл румыр кешердей, ж уз жыл бойы арык, аршып, араштыц Ty6in допсытатындай, ж уз жыл бойы аш коздо- не кун K03iH бойына ыщрердей KopiHreu едь Жылылыд- ты, кунд1, бусанран жер ш сш — соншама уадыт ацсады еыес пе?! Eipai; Салтанат келш, дайта кеткешнде eei уйге жулдына Kipin, еденге дулай кетш, басын кереуетке сод- дылап, TiciMeH кепеий й стелеп жыртданында, сосып ор- нынан турып, жан-жарына байыптай дараган сэтте-ад бул жерде й р л ш ете алмасын тусш е дойды. Б у жерде шсшщ тынысы тарыларын, ауа жетпесш бищк Дадыр ппджай мен бэтецкесш киш, шашын сипалан ретке келйрд! де, кошеге шыддан, тек ыацдайыныц шодырайын icin, ал кв- зш щ алды колкшдей Korepin турганынан мулде хабарсыз едь Солай де. Мынау сатушы Аршадтыц yiii рой. Я рни 6i- pinm i бон жолыддапы Аршадтыц улы. Оп жаста болар, шамасы, одан коп еыес, дукеннщ темешсш уш ш ц жанын- да сатып отыр екен, егер Дадыр езшщ бет-ппшшшц дан- дай халде екешн бшсе, ыына бодмурынныц ез1меп эцйме- ni булай бастаганына тацданбас та едь — Аршадтыц улыыысыц? — Ио. — Йемене, окец эл1 дуксиде сауда жасай ма? — Иэ. — Темсю ш даншадан сатып отырсыц? — Оныц саган Keperi не? Bepi6ip адшасын берменйц гой! — Бермеййшыд1 дайдан бше далдыц? — С е т бшмейд1 рой дейсщ бе? Дадыр ем естсщ ! Ceni 6opi де бшедП — MiHe, дандай беле, саудагердщ урпагы, дукеннен е т аттам жерде т е м е т сатып отырсыц, онымен доймай ез1нде уят та ж од екен! Иэ, ыунда сол бэз-баягы далпы, ештеце де озгермепй. Аршад та сол бурынры сумпайы, дурт-думырсда сумырай кушнде!.. Дадыр баланы Teyin ж^бердц темеш бйкен шашылып

туст!. Бала oyeni абдырап далган, сосын шашылган за- тын жалма-жан жиып-терш, ж ейдесЫ ц етегше сала бас- тады. Апыл-рупыл жиыи алый, аул ага цойып Kerri де, ендг сол ж ацтаи Цадырга бар даусымои айдайлай бастады: — Есалац! ¥ры ! Царадшы! Мен бшмейд1 рой дейо'ц бе? Сен Б а г е т е апамныц кшемш урларан Цадыреыч Сосын доп дукенге шешн кешеде дыбыр еткен пенде кершбедь TinTi дукеннщ жанында ешшм жод екен, тек е сш ш ц алдындагы орындыдта Аршад отыр. Эрине, бет- аузындагы iciKTOH Цадыр мулде бейхабар едц эйтпесе мына 6ip Gyitipeflreu, д у суйек адамсьшадтьщ осынша даб- дырлай цалганыпа танданбас та ед>. — Э, Цадыр! Амансыц ба, жарцыным, аманбысыц! Келущмен! Ойпырмай, esiqni танымай да цалрандай екен- 613! Т ур а б1здщ «райторг» дусап к т н ш апсыц! Сен 03i нетын коршбей дойдыц, о? Кеше келгеннен 6epi уйщ нен аттап шыдпаганыц цалай? Цудайы KopmiMi3 рой деп, ю - pin шыдпац бон ем, сосын сендердг эуре-сарсацеа салмай- ац дояйын дед1м. Ой, шрсещш ендП K ipe бер, отыр! Не im ecip, oai сол арад па, алде... Цадыр жайрасып отырды да, дукеннщ imiH шолды. Аршадда назар да аудармастан: — Т к к е басар б1рдеце бар ма,— дедй — IpiMiniK дана... Б асда дым жоц, езщ де корш отыр- сы ц рой. Цаласад, ж уа экелешн. Печенье де табылып далар. К,адыр жауап цатпады. Аршад 6ip шыны арад экелш ашты да, соренщ астынан стадан алды, ж эппктен 6ip уы с печенье алып, copenin yciiH e тастады да, ж уаны жуды- рырымен Gip-ац жаншып, дасына дойып, стадаига арад дуйды. К,адыр оны долына алып, дылрыта салды. EKeyi до ушйз. Ж уа мен печеньеге кез диыгын да салмастан Цадыр Аршадда дарады. — TicKe басар (Нрдецец бар ма?— деп ол тары д а су- раран. — Мына ipiMmiic пен печенье рана... — Kopin турмын, муны айтпаймын. Мен сенщ сауда- пыц бастырына, нснолкомга, мектептщ директорына сад- таганыцнан сурап турмын. Соны айтам, тусш дщ бе? Ол да тусш е дойды. Муны ол есшде мыдтап садтаган 0Д1: даусы да сол бурынрыдай, дарараны да, TinTi жуды- рырына mefliH езгермешч, сол далпы. Кезд> ашып-жум- 125

ганша середе дуырылган тауыд, элп-эз1рде даярлаган чорек, баклажан досылран туздыд пайда болды. К,адыр CepiH iinin-жен алды. Арадты палендей ime до дойган жод. Тагы 6ip жарты стадандай iinin, далганыц асыцпай-сас- пай, бипаздап турып жерге теки . Сосын середен бастал- ран «Аврора» т е м е т сш дорабымен, дасындагы с!рщкес1мен далтасына сущ чти. К елеы далтасынан адша альш, Ар- шадтыц алдына ладтыра салды да, лэм-мим деместен кете барды. Аршад адшаны далтасына суцггги. Жалма-жан суйек- саядты жиып-терш, алысырад ладтырып, Кдцырдыц арад теккен жершен nici де шыдпасын дегендей, топырад тас- тады. Сосын барып оныд соцынан дарап турып, ызалана шырт тушрген. Бхрад К,адыр узап кетш едь Ол шайхана- да, нард ойнагандарды топырлай доршап алган жанкуйер- лердщ ортасында тур едь Ойыншылардан тартып алган сунектер енд! оныд долында. Суйектерд1 дадпадылдап ту­ рып, мацындагыларды тугелдей шольш е т й де: — А л мешмен дайсыд ойнайсыд?— дед!. Ойындарын аядтай алмай далган екеу буран алара да­ рап дапты. Устелд! доцгелене доршап алган жанкуйерлер де Ца- дырга коз салып тур едь Басына дымбат TypiK папаха, ycTine батсайы бешпет кпген, жасм жер ортасына таян- ган мадайындарылардан opipeKTey турган мацгаз шайха- ыашы да, будан коз алмай дапты. — А л, кэне, шм ойнайды? Б ул кезде шайханада топырлап жургеннщ Ke6ici бала-шага, ж ас есшр1мдер-тш, 6api де 6ip-6ipiHe удсас, тырнган ап-арыд, боп-боз. Тек !штершде 6ipeyi рана езге- шелеу: бойы Цадырга жетегабыл, opi мунан ropi жауы- рыны да дадпадтай. Ол басдалардай емес, бутан жайба- радат, байыппен дарайды, eciKTi ашданнан-ад шайхана- дагылардыц 6epi урпие далатындай мына адам шынымен де д а у ш п ме деп байдастайтындай. Bip заматта барып тадтаны д жанында отыргандардыд 6ipeyi: — Отыр, ойнайыд,— дедь Цадыр оган дарама-дарсы отырып жатып: — Не TireMia?— деп сураган. — Ершц бшсш! Дадыр бурылып, шайхананыц iuiiH шола бастады. Со- дан оныд жанары шайханашыныц дымбат папахасына дадалды да далды. 126

— Mine, Гейбулланыц папахасына бэстесешк! — Ацымацтанбасацшы! Coni шынымен-ац ойнайды деп ойласам!..— Ы залана epniH жымцырран miriT тацтай- дьщ басынан турып кетть Юхдыр тагы да суйектерд! цацпацылдай бастады. — Цане? Гейбулланыц папахасына! Ю м ойнайды? Bapi до ун-туншз. Гейбуллага царап цапты. Ш айхана- шы тук то естш-бшмегендей тур танытты. Цадырга байып- пен сынай цараган жацагы денел1 ж ш т оньщ цасына ке- лш , царама-царсы отырды. — Мен ойнаймын. Т е к 6ip шартым бар: ш м утылса... — Юм утылса, сол напаханы алады да, оны ана жац- ца!— Цадыр кошедеп терезенщ алдында туррап цоцыс салынган кэрзецкеш нусцады.— А л жецсед, imerin, цат- цанша кулесщ бе, ерю ц 6incin. Ke.aicTiK пе? — KeaicTiK. Ойын басталып та к е ти , opi ойын болтанда да цапдай, нардтыц бухал тарихында мундай ойын, cipo да, бон кор- меген шыгар. Цадыр эп-сэтте утылып цалды, ойтпегенде ше — алты жыл бойы суйектх цолына устап та корген жоц цой. Ол орнынан турьш, шайханашыга царай журдх — апау болса ani де ештеце ацрармаган, тш тен ештеде ecii- мегендей сыцай танытдансыды, К,адыр 6ip сэт те ойлан- бастан напаханы ж улып алып, тура цоцысца атып урды. Bipan туррандардыц 6ip де 6ipeyi кулш , пе езу тарт- дан ж од ед1, ец таццаларлыгы ш айханаш ы да т у к те байцамаган сияцты. Бары п папахасын алды да, цатып-ца- ры п басыпа кидц содан т у к болмарандай Цадырга жайба- радат дарап турып: — А л сен сол баяры адымад кушцде дапсыц,— дедь — Байдауымша, сен озгершсщ. Ар-намысты аядда таптата беретш бопсыд.— Цадыр напаханы мегзедь Со- сып бурылып, осы жерде бурыпдары д а талай рет кездес- кен е с т таныстарын (здегендей шолып шыдты,— Сендер езгершыцдер. MiHe, сен озгершсщ. Сен де... Сен де... Бэ- рщ де озгергенсищер. Б1рад сол баяры далпы, жексурын куш дапсыддар! Цурт-думырсда, жорралаган мадулыд- сыддар... Содап Цадыр кошеде мае болып келе жатты. Б ул ауылдыц дал орталыры едк штапхана, басдарма, flapirep- л!к бел1м — 6api осы жерде. Муны сонадайдан байдап далрандар ш тапхана мен дэрйерлм; 60Л1М eciriH ж ауьш та улгергон. Цадыр басдармага царай ж урдь Кедседо жал- рыз есешш рана, дагазга уц ш ш б1рдеде жазып отыр екен. 127

Дядыр Kipin келгенде, ecenmi басын кетерш 6ip дарады да, дайтадан дагазына шудшия далды. — Келдщ бе?— деп сурады ол дараздан коз алмагап куш. — Келд1ы. — А л келген екенсщ, аманбысыц? Отыр, дайда бол- дыц, не керш-бшгенщ бар, айта бер. Осы сездерден кешн барып дана, ол алдындагы дага- зыпан бас котерген, 6ipait, сол сэтте кедседе Дадыр жод едь Кецсеш ц алдындагы узын дэл1здщ оц жагында ауыл совет, сол жагында почта, екеуш щ eciri де таре жабыд екен. Дадыр eKi eciKTi 6ip-6ip теуш , дайтадан кедсеге да- рай бурылды. Б о л м е т Ke3in ж урд1 де, терезепщ алдында сэл аялдаган, сосын устел жанында отырганныц дасына келдд ол болса yHci3, мыпа жарыд дуниедейшд бэрше неыдурайлы куйде, дэп 6ip сулесодтардыд патшасы дерещ! — Тыцдашы, Mycip! Сен осы бурындары дылгытып доюшы едщ гой? — Оныц д а ж е й данша, дылрытты м ба, жод па?.. 1ш- кщ кеп турса булталадтамай, турасын айт... — Дэп солай, M ycip! Б1рдедед бар ма? — Ж од.— Сулесодтардыд патшасы тагы да басы» ко- теруд! жон сапаган болу керек.— Далтамда да кок тяып жод. А дш а болса, ойластыруга болар едк.. Дадыр долын далтасыпа салды. — Менде адша бар. Eip ж о т н тап, Mycip! Мына жарыд дуннедей ец сулесод адам о| нынап ту- рып, асыдпай-аптыдпай терезеге дарай беиедк — Эн, ж мтйм, 6epi колmi! — дсп жабыд ютапхананыц алдыпда турган, долыпда н!табы бор баланы айдайлап шадырып алды. Бала ж уй р ш келген. Дадыр далтасьшдагы бар адша- сын сыпырып-сиырып, устолдщ уст)’ пе тастады да: — 03i данша турушы eni?— деп сурады. Mycip мыре е й а, кулш »ri6epni. — Мэссаган, керек болса! <■ Kepi есек, дшрменге барар жолды суранды» дегеп! Дадырдын адшасынан керогш санап алды да, оныц ус- TiHC тагы 6ip сои досгы. — А л, капе, балом, Аршадда зымыра. EKi жартылыд ал, мыпа 6ip сом сагап, далтода судй т. Кггабыдды осып- да далдыр, келгесш аларсыд. Тек тездет: 6ip аягыд анда, 6ip аягы д мынд-1 болгып!.. 128

Сосып кезге туртсе Keprici3 тас дарацры тун н щ 6ip уа- рында жол бойында ес-тусш бшмей тецселш , Цадыр деле жатты... Bip тустан 1^ асьт шыга келген. — 8й, дайда дурып кеттщ, бар болгыр?!— деп бур- дылдап, Цадырдыц бст!не дол шампыд жарыгын Tycip- дь— Буш л ауылды шыр айналып шыдтым, сен болсац жер жутып кеткендей жодсыц! Мыдты боп турсы ц! К,ай- дан inrrin, о? Bip сагатда шыдамаганыц ба?! K enicnen по ед!к? 8йел1м деген палауын nicipin, долмасып дайындап та дойыпты. А дам к усап 6ip отырамыз рой деп ойлагап ед1м, даиша жыл болды 031, 6ip дастардаппап дэм татпа- ганымызга. А л сен болсад мынау — дараудыц 03i жшрке- HiniTi! Епд1 не icToiiMie? Е ц дурысы, сен бар да уйдта. Ер- тец купд1з корерм13, opi ертед менщ демалысым. — Касым, сен журе бер,— дед1 Цадыр зорга дегенде М1дг1рлеп.— Бар, тусш д щ бе? Долмадды im. 0й, шайтан алгыр, шамынды opi окетш!, коз1ме шадырайтпай! Касым дол шамып томеп туЫрдк — Hfhh, келмегеп гой? — Келд! ме, келмед1 ме, опда ш аруад болмасын... Сеи бар... Долмадды im!.. — Ал сен дайда бармадсыд? — Men бе? Men 03iM 6i.neM, дайда баратыпымды... Он- да ш аруад болмасын, тусш д щ бе? Цадырдыд Салтапатты д oKecine бара жатданып Касым 6ijifli, тек досыныд дайып атасына мына TypiMeH барга- нын даламап ед!. Ол Дадырды алдап-сулап апарып жат- дызбадшы боп, оуреленш-едд шамасы келмедь — Бшем гой, дайда enirin турранынды,— деп кудшл- дед1 Касым.— Бар, сайтан алгыр, тек байда, онда барглп ш у шырарушы болма! Э кесш щ козшшо урам деп ойлама, дарттыд xani тым пашар, тосек тартып жатдалы жарты жыл болды. 5 Епд! Цадыр сырдаттанып ж атдан дартты д тесегш щ жапында турды. — Эке! Цадырмын гой, мен келд1м! К уй еу балацмын! Таныдыд ба, э? Цадыр бар куш1меп оз кеудесш соддылап, даусы ды- рылдай ор еозш зорга аптады. — Но, дуапбайсыд ба? Элде дуап уга ш амад келмей ме? 8, MyMitin, o.nrcai жатдан шыгарсыд?! 0ле корме, эке! 5-4105 129

ОлмешП Одан да аналар дырылсыи! Корнейсщ бе, олар даншама! А л дарт болса оны коргетн е дуанран, дудайым-ау, да- лай дуанды деседшП Дезшде дуаныш ушдыны ойнады. Дадырды душадтамад боп оган далтылдагап долдарын созды. Дадыр пзерлеп отыра кеткен, дарт оныц басынан ду- шадтай алып, жылап ж1бердь Енд1 болмаса озшщ де naaip eyipereai турранын сезш, Дадыр назарын тайдырды да, орныная турып, бурышта 6ip уыс боп 6ypice далган Салтанатда дарады. — А л шешой дайда?— деп сурады одан. — Шешец enfli дайтш жод, балам,— дед! дарт. Бу- рыштагы Салтанаттыц oKcireH yHi естивд де, сол сэтте-ад оз yniHeH 03i шошынгаядай тына далды. Содан 6api ynci3 далган — элде мардумды ecrepine ал- ды ма, олде айтылар соз далмады ма... Осы 6ip тыныш- тыдтьщ шырдын бузу мулде диын efli, 6ipai; ун-тунмз тур а беруге де болмады. — Жарайды, эке, репж1ме, ал дызыцды мен алып ке- темш! — Экете бер, балам, экете бер,— дед1 дарт, оган 6ip- ден жан б1ткендей болды.— Менде турган не бар!.. Сенщ эйелщ, сеш д ушнде TipiniaiK ж асауы керек! Е, меп бу санасызга: «Уйще бар, дызым, жет! дарацгы тунде эйел дегеп ошатыныц дасында болу керек» дегенд! олай да- булай да айтып жатырмын-ау.— Ол мулде озгеше, тыц дауыспен сейлеген.— Экет оны, улым, сойт, жардыиым, дудай жарылдасын! Маран алацдама, бугш-ертец деп жа- тырмын. Dip аярым корде, 6ip аярым торде. Сендердщ жарасдандарыцды корсем болды, о дунпеде тыныш жатар ед!м... Д арт дайтадан жастырына сылд e iin жата кетти Епд! ол шадырадда жайбарадат дарап жатдан: Дудайым-ау, осы 6ip нуры тайран юп-шшкене жанарга сонша соуле сыяды екен!.. Сосып ол таил да шынтарыпа таянып, ба- сып котердй — А л неменеге отырсьщ?— дед1 дарт, осылай деу!-ад муц екен, Салтанат орпынан ушып турьш, конбю куш ociKKe дарай беттедь Ол кутш турды, Дадыр болса дарттыц жалтылдагап жапарынан коз узш коте алмаган, бейне 6ip ол буран oni де б1рдеце айтып жатдан сиядты. Тым узад секьлдд эйте- yip, айтылар сездщ 6api адтарылды, дегенмен де соцгы 130

жалгыз ауыз сез далран, К,адыр еыкке тадатан сэтте сол сезд1 айтып айдайларан дарттыц даусы дуларына жеткен еда. — Балам! Осы жынды суды imyfli азайтсащпы!.. Э?.. Азайт, балам, азайт! Содаи ол толган айдыц суттей жарык, нурына шомыл- ран ауылды корд1. Сол суттей жарык, ай астыпда Салта- иат оныц алдында кетш бара жатты. Цолын кеудосше айдастыра, улкен iucuii жамылган куш ун ы з келедь А й нуры тегшген мына кешеде уны з гана келе ж атдан осы эйелге ше1«йз риза едд осылай алдына тусш алып ж уре берген1не, адамшылырына, сосын окешшц алдында муныц бетiнен алмаганына риза едй Адылдысьщ-ау, Салтанат, i адылдысыд, турдыц да epin ж уре бердщ, экецшц кезш ше масдаралап та жатпадыц... Кошеде Tipi пенде ж од едц тек терезелердеи шам жа- I рыси коршедь Басдарманыц дасыидары бш к баранадары радиодан эуен естшедц 6ipaд ол оуеннщ мына ауылра, айдыц суттсй жарыры дуйылрап мына кешеге, е н а з рана тастадты жолга, мына ай мен жулдыздарра еш датысы жод-ты. Eneyi 6ip-6ipmig тынысын еспрдей ушмз келедь EciriHfleri дэу дулыппен oipre тынши далран шайханаим артда тастап, дукен мен Арш адтыц yiiiHiu; тусынан, ещц рана тылсым куйте енген кешелерден OTTi. Ит бп кен ypin, бадалар тынбастан бадылдайды. Салтанат аулага да сол уны з далпы KipreH. Олар шре 6epicieH дол1зге ендк Салтанат тек осы туста рана eciK ж адтауына суйенш турып далды. К,адыр эуел1 дэл1здщ, сосын белмешц шамын жадты. Салтанаттыц жанына келдь — Бар, ж ата рой,— дед! ол мулде жайбарадат сей- леп.— ¥йдтай рой, дорыдпа, мен осы жерде, дэл1зде ж ата кетемш. Тек eciKTi жаппа, е си гац бе? Ж апсац — сынды- рамын! Салтанат болмеге Kipin кетть Цадыр оныц соцынан eciKTi абайлаи жапты да, кешеден 6epi жиылмаран тесе- riHe кеп отырды. Сол кшмшец жатдан Kyiii б!рдеи уйдтап кеткен, тусш де орманды itopfli, Кураныц бойындагы шет- ci3-meKci8 орман, Кураны да керген, тек оныц туцриыгы бурынрысындай жап-жарыд емес, тунектей дарацгы екен Де|№- Цадыр сол 6ip тынысын тарылтдан дап-дарацры тас-тунектен шыдпадшы бон ж анталасады екен. Б ipад аяд-долына б1рдеце шырматылып, T im i басын да тумша- лайды екен, бейне 6ip балыдшыныц торына тускен сешл- 131

Ai. Сэлден соц барып муныц тор емес, Салтанаттыц шагаы eKeuin тусш дд Салтанаттыц шашы муны шырмап алган окон дейдь Кинет соиау туцгиыдтан ол тары да кокиецбек болгаи, жаисыз балаиы корд!. Дадыр огни дарай алмады, зэре-дуты дашып, ол туцрныдтаи шыдпадшы, дутылмад- шы бон аласурады. Тек шаш оны шырмап алып, мойнм- на оралып, туишыдтырып бара жатты... Дадыр дэп 6ip су астынан шыддандай дара терге мал- шынган куш , орныиан атып турды. Сол отырып, басын шайдады, сол шаш ani де шырматылып жатдандай. Сосын жайлап орныиан турды да, аягыиыц ушынан басын, eciK- ке таман келд1 де, адыры и рана ашты. Салтанат кенептщ устшде, тек басына ж астыд жастаигаи куш , 6ypicin дана жатыр екен, дасында шам жаиып тур. ¥йдтап жатдан Салтанатда дарап, Дадыр 6ipa3 турып далды. Сосын кереуеттен корпе альш, оныц устш е жап- дан. Сэлден кешн, неге екеш белгнйз, Kopneni алып дай- тадан орнына дойды да, педжагш шепйп алып, Салтанат- ты дымтай жанты. Сосын шамды euiipfli. Дай ыезпл екен! де беймэл1м едк Лйсыз тас дарацгы тунде кошеде козге туртсе Keppicia, енд! дайтып бул Tipnimiiuce дудайдыц жарыд сэулеы туспейтшдей едь.. 8лде аз, элде коп уадыт o n i ме, oiiTeyip, мына Tipini- лш ке жарыд соуле дайтып оралды. Дайтадан кун жарды- рап шыдты да, ш етшз-шеказ орманды нурга шомдырды. Кураныц лайсац суына да кун сэулеш ойнады. Терезеден тускен кун шанагы белмеге нур бон дуйылды да, Салта­ натда да кун сэулеш тусш едь Дэл!здег! тесекке де, сосын куш кеше рана iiniHfle печеньес! мен eKi далбыр дойытыл- ган cyTi, тары да будтырылган 6ip далбыр eri бар шама- данныц орнына да кун сэулеш туей... Салтанат Дадырдыц астына тесеген керпеш аулага апарып дагып, бппаздап турып жиып дойды. Еденнен сырмадты да алып, дарып-ешкш тесекке жиды да, жас- тыдты алмад болды... 4 Bipait, жастыдты дарып-ешкуге де шамасы жетпедд оныц эбден эл-дэрмеш дурыган едь.. Ж астыдты устаран куш белмеге шрдь жастыдты ду­ шадтаран далны кереуеттщ жанына т е р л е п отыра к е т де, epipen доя бердь Кез жасы жастыдда тамын жатты: — CyiiKTiM мешц!.. Жаным мен1ц!.. 1970



ЗШ ЦАРА ТАС Рамиз Ровшапга Ж арыд дуннедеп neuip асда и даналыдтан бузбулад- ты д Кебле Салманра мына дарапайым шындыд бесонеден белгШ едц буладда барып беи-долыдды муздай сумей шайдыд дегенше жаи-дуниец жадырап, epi басьщда жур- ген сан-алуан ойыд да ан-айдын боп шыра келедь Содан да болар, Кебле Салманныц ici опбей дойса, немесе эбден титыдтап шаршаган сэттс мш детп турде буладда барып жуынатын — муныд eai б1рталайдан 6epi едетше айнал- ган едь Кейде тш тен Кебле Салманныд туннщ 6ip уагын- да туратын Ke3i де болады — аяд астынан буладтыд тас- тай суын ацсайтынды шыгарды. Эрпне, муныд eai оныд уйдысына, сосын керген Tycine байланысты болатын. Егерде ж аман туе корсе, онда Кебле Салмап туннщ дай уагы внешне дарамастан жуынып-шайынура жоней- т1н: оныд ауласында булагы бар едд epi осы буладтан ад- дан суды д даншама жаман туст1 жуып-шайып арыдда агызып к е т к е т 6ip дудайга гана аян. У адыт етш жатты, Кебле Салман да дартайды, енД1 ол Ko6iHe ж аман туе керетш болды, ал ауылда колхоз жай- лы onriMe айтыла бастаганнан 6epi, Кебле Салман тек жуынып-шайынуды рана бшдь Сонау жап-жас кезшен бугшге nieKTi — Кебле Салман тодсанныд TepiHe шыддан — оныд керетш ед жаман Tyci yneui дап-дара булттан басталатын жене де оныд езшше 6ip ce6e6i бар-ды. Е д басты себеп, ертеректе муныд даз!р- ri сен-салтанатты мекен-жайыныд орны усад диыршыд тас пен дву жумыр тастап KopiH6eynii ед1, оныд KonTiri сопша, осы жерд! реттеуге Кебле Салманныд тура жарты румыры к е т а . Еюнпи ce6e6i — бул тастардыд барлырын да ж азыдда таудан аддан сел екелген, ал yrniHiuici — 134

булт ед1, шалдардьщ айтуынша, сел 6epi ж едкш мес бу­ рый аспанда дап-дара булт пайда болады екен. Булт эуе- jri буршад боп ж ауады да, содан жадбыр себелеп, ал жад- бырдыд содын ала жолдагыныд 6apiH ж айпап таудан сел дулайды екен. Mine, Кебле Салманныд жаман тусппц 6api осы 6ip булттан басталатыны да осыдан едь Т е к оныд тусшде бултан буршад емес, тас ж ауатын, эйдш-эйдш жумыр тастар, кэд1мп озш щ жарты румырын KeTipren жумыр тастар. Содан да болар, Кебле Салман тусшде ол тастардыц децкиш бурынгы орнында жатданын, жердад дайтадан дпыршыд тасда толранын корд! дегенше тесегш ен атып турып салдындауга буладда дарай безетш. Б1рад осы 6ip керген тусш ен оныд коды! к уш де бузылмайды — дайта KepiciHnxe, кед Ш тогайып далады. Мундай туе коргеннен KeiiiH ол ерекше 6ip тодпешлмен мекен-жайын аралаушы efli де, оз долымен отыргызган эр агаш тыд тубш де дэп 6ip жумадтыд терш де ж ургендей сезшетш. А л, енд1 колхоз жайлы эдпм е дозгалганнан 6epi Кебле Салманныд туеш е эр т уп сайын дап-дара булт енетш бол- ды. Жэне де ол туе корд1 дегенше тосегшеп ушып турын буладда жепейтш де, содап муздай сумеп ж уынгасын ба- рьга, Шртшдеп ез-озше келетш , б1рад барын аралаганда бурынылдай коцш куйде болмайтын, т!птен агаш тыд ко- ледкесшде отырып та жумадтарыдай радатты сезшбейтш болды. А л сонан сод Кебле Салман ойда жодта осынау 6ip жумадда айналган ж ерш щ дайтадан диыршыд-тас- тадты жерге айналганын тш есш кеп, муны д 6api де оныд тус1нен дара бултты д гайып болуынан ед!. Bipfle тунде тусш де к э д у м т yiipenuii i;t ! бултты д ор- нына кенеттен кунд1 корд1, кун болганда да дандай, бул- тыднан да сумдыд дордынышты едд Mine, сол куннен бас- тап Кебле Салман озшщ бултын адсайтынды шыгарды, riuTen TyciMe енсе доп армандайды. Оныд бултты адсай- тын жош де бар едд неге десед, б!рш1шден, аспанды булт торласа, ai'iTeyip, уйдтаура болады рой, ал кун шыгып тур- ганда кез ш ш пру мумкш емес, Кебле Салман болса гу- мыры кундоз ж астыдда дпсайып кормеген едй А л, екш - шщен, ол булттан yneMi урейленш ж уретш де, онысы дар- дыга айналып кеткен, ал куннен дорду деген тш тен ойы- на да Kipin-шыдпаран, содап д а болар, даз1рп ypeiii 031м де сескендещцруге айналды; ещу озшщ пайымдауыпан да дауш тенетш болды, бул урейдщ туп н еп зш щ дайдан шырып жатданын шамалайды. 135

Ce6e6i туе ез алдына, жуыр мацпан 6epi кэдуш п ецш- де де: осы кун дегеш ц таудан дылтиып котерйпп, муныц мекен-жайына шуагын TOKTi дегепше шаруамен айналы- суга Кебле Салманныц аяк, астынан долы котертпей дою- шы едь Ощрртш жуыыс icreii алмайды: жарты сагаттай бадта дыбырлап журедр содан кенет коз1 коруден да- лып — ардасы дурысып жаздырмай, дары талатын, сей- Tin, Кебле Салман басын кетерш 3opeci уша кунге дарап туруш ы едк Царайтын да каду1лп сумдыд туелп оцшде Kepin тургандай болады, зэре-дуты дашдан куш буладда безетш де, муздай сумей бетш дайта-дайта шайып, epi Sip-ад нэрсен! онлаушы едр ыуныд мешшкт! жер1 долы- нан сусып шыгып бара жатдапда да куп дэп осылай ша- дырайып турар ма екен? Ж уы ны п-тайы пып, басын салдын сумей жугасын, Кебле Салман езшше 6ip тодтамга келупй едй тштен мун- дайдыд peTi де ж о д — оныц жершде бетен ЕНреулер уш ш кун ш ц оз1 до оньм e cip ie доймас. Осы ойдан оныц орекш- геп к э ц т орнына Tycin, Кебле Салман 6ipa3Pa шешн ас- па ига, жардыраган кунге, жеке менпик жерше дарайтып болды, 6ipan аз гапа уадыт етпей жатып-ад коpiл дула- зып сала беретшд! шыгардьг, ж эне де мына жалганда Tip- лш ету мумшн еместей, оган бэршен де бурын куп юнэ- лщей кершдк Кебле Салманныц кущ и шнэлар peri де бар efli, ол eKeyi туйдей дурдас едд бул Koain ашып мына дуннеде Tipniit eiepin бшгеп сэтте кун де пайда болган едд содан гумыр бади eKeyi пыд Tymcripe жумыс icTen келедд уй- дыдан да 6ipre турьш, датар жатты, ал ец бастысы — Кеб­ ле Салман ж ерш щ эр суйемш тастан аршып ж ургетнде, кун ылгпда тас тобеде туратын. Осыныц бэр! эл1 де кез алдында, енд: келш, муныц жерш бетен 6ipeyaep ушш дыздырмад па, жемшш жиып, дызыгын да солар кереш деген! ме,— бул Кебле Салманныц адылына сыймайтын- дай ж айт едь А л колхоз жайлы сыбыс кун санап даулай бердй 2 Осы жаздыц адырында Кебле Салман тштен булад- тыц суьшан да туцш уге айналды, сейтш кузде, бадтыц жумысына дулшына KipiceTiH шадта, ол туцгьпп рет кун- д!з кез шырымын алуга жатдан efli. Сол кузде жиын-те- piMHip Keoiн тунде icTen, тунде таситын болды: кузд!ц 136

узад тун ш щ б1ршде бадшадан ауылга уш н е келген, со- дан дар жаусы н кеп, сойтш дыс та келш ясеттд дар ж ау- ган куннщ ертецшде Кебле Салман тосектен турганында 6ipHeme айдан к е т н кенеттен к е ц Ы ceprireHiH сездь Сон- даты тан, шат-шадыман, думанды болды, ce6e6i дар далыц жауыпты, Кебло Салманныд w epi ад мамыд дарды дьш- танган ед1, епд! не де болса дар epireHme, оныщ жер! бас- дага буйырмасы аныд. Цар кетпешнше бу жерге еш йм де аяд баса доймас, оны Tipi пенде коре де алмас, дар астында далыц уйды душарында жатдан Кебле Салманныц жер! тш тен колхоз деген создщ не екенш де ecTiMec; кереметтей дунарлы жер, тасдын судыц бар шырынын бойына д ут еткеп, дан- шама жылдан 6epi тыцайтдышсыз-ад ошм 6epin келедд ошм болтанда дандай, бндайдыц эр дэш буршадтай, кун- барысыц — табадтай, жоцышда деген Kici бойындай; ал агаш 6iTKennin бутагы кузде жемшш катере алмай майы- сатын. Кебле Салманныц жанын донрга ж ер тапдызбаган да ж ерш щ осыншама дупарлылыры едд ал даз1р дар ас­ тында жатдан муныц жерш озгелердпйнен ажырату да мумшн емес, содан да К ебле Салман 03iH бадытты сезш- fli. Dip тунде ж ауган дар Бузбуладда зац мен буйрыд ке- лш жататын улкен даланыц арасын шекшз алыстатып ж1бердц хабар-ошар жететш дара жолдыц 6opi дар астын­ да далган, ал жол жбд болганнан соц ауыл советтщ аласа шатыры Кебле Салманга соншалыдты датерл1 керш бедь 3 9n i Tipi пенде аяд баспарап мамыд дарды радаттана кешш Кебле Салман бшк жардабадда шыдты. Мундай далыц дар Бузбуладда б1раздан 6epi ж аумаган д а едд opi Кебле Салманныц бшктен ауылга дарамаранына коп бол- FaH. Мына тустан 6opi де аладандагыдай кор! ire'pi екеп, тау баурайында — уйлер, ал томенде — ericTiK. Ортасы- наи дад жарып озен агып жатдан ею тауды ц арасына ор- наласдан ад мамыд пен кун соулесше оранган осы 6ip Kopinic кун KesiHe шагылысып, дубыла ойнайды, озен озенге, су музга удсамайды, жалтыраган айна дерсщ, жа- гасындары аппад дардан алда таддан уйецш кунмен жалт-жулт еткен KyMic айнаныц ж и еп сеюлдр Б у л уйец- шлер сонау томепдеп Кебле Салманныц ж ерш е ж етш жырылган, ал озен одан да эрмен дарай агады, оныц агы- сы мулдем алысда кетедд ce6e6i осы мандаты улкендьш - 137

mini озендердщ бастауы болган. Араке — барлыд езендер- Д'Ч анасы, бу жердей тым шалрайда едд дегенмен дандай озен болса да, тштен ед 6ip шаеыны да езшщ дайнар ке- 3i — озен-анамен тубшде, eftreyip, Cip кездесу1 т т с . Кебле Салман Араке ж адда дарап турып ойра батты, тым дуры- ганда жылына 6ip рет езен-ана озшщ сай-сала, сагалары- мен ж уздесш, о.тарга сырын ашуы дажет, онсыз болмай- ды, онсыз озен бы кенш д 6api тартылып, дурын KeTepi даусыз. Кебле Салман сол тацда бшк ж агалауда турып альга ауыл-уйд1 ерлей, ацыз бен сай-саланы дуалай Аракске дарай асыга аддан улкенд1-Ю1ш л1 езендерд! itepfli, сейтш осынау сансыз езенге дарап турган Кебле Салман жарыд дуниеш ц ш етаз-ш екейздтне дайран далды. Элде тощрек мамыд дарга оранып аппад бои турраннан ба, эйтеу1р, дуние HiipKiH кереметтей тап-таза, моп-мелд!р коршген болар, Кебле Салман озеннщ усилен дарап, тауда турга- нында, кенет озийд буш л гумыры коз алдына елее бердд KafliMri кектемн1ц 6ip тадында, дозы барып журген жап- жасыл твбешштен басталган oMipi; ол сол тадпыц бояуып эл1 купге шект! умытпаран ep,i, тштеп жап-жасыл бау- райда баддан дозыныд эрдайсысына шей in жадында далган. Сосын дозыдан басда, жап-жасыл болган таднан да басда, есше кенеттен тары б1рдецо оралган — oai румы- ры кермеген, Kop6enire баратын ж ад — Салманды киел1 жерге апарраныыда оран eni алты ай да болмарап екен, 6ipai\\ осы сапар жайлы айтылсан эцпмешд кептш сон- ша, Кебле Салман сол жолды кергешне мулде шек кел- прмейдд эрб1рден сод 03iH Кебле деп те бекерден-бекер атамаран шыгар. Жылдар жылжып eTin жатты, содан Кербеле атанран жерде 6ipfle Кебле Салманныд пайеамба- ры пайда болды, Кебле Салман озшщ жумыр тастарымен олоктенш ж ургенде, оныд Кербелщ еп пайРамбары да оз icin тындырып жатты; Кебле Салман 6ip icTi 6iTipe сап, ешнппеше KipiceriH, ал пайгамбар болса сол баяры iciMeH рана айналысып бадты; Кебле Салман оран дайран да- лып, api оныд icine кереметтей дуанатын, сейтш журш жылдар д а еткен едь.. 4 Кебле Салман езше дай дудайдыд адыл сап, ауыл со­ нетке дай жолмеп келгешн, дандай MeftipiMi мол nepini-

тешц журепндеп 6epim боп датдан азабын данатымен KOTcpin жетшзгешпе тусшбей де далган едк.. — Ж аз!— дед! Кебле Салман.— JKepiMfli жаз, епзд! де, атты да — бэрш де ж аз! Ж аз, мен, Курбанулы Кебле Салман колхозга 6ipiHini боп юремш! 8p6ip айтылган сезден кешн оныц ж урегш аяусыз жа- ныштап ж атдан зшдара тас ж ецшейш сала бердй.. 1971 1НЖ1РС13 KY 3 ¥шы-диырсыз жапан тузде ай жарырымен т1зеден ке- летш далыц дарды керз1 етпшен омбылай келпи жауын- герлер келед1, алда да, ту сыртында да жоцк1лген аскер, тек бул рана cinefiin тур, 6ip орнынан дозрала алар емес — аяры араш боп cipecin далды, дардан аярын суыр- мад боп api-6epi эурелегип корген, б1рад шамасы келме- д1, ал жауынгерлер болса лек-лег!мен алдыцгы жадтан да, ту сыртынан да OTin жатыр; оид! сэлден сод арттары- лар муны басып-жаншып кетердей... Ол енд! бар куш-дай- ратын жиып, аярын дардан — суырып алмадшы едц eTiri сыпырыльш Tycin, со куш дар астында далды, арт жад- тарылар муны омыраулай TOHin-ад далган екен. Бул боса жан даусы шыга: «Тодтацдар! ETiriMfli жоралттым! Eri- riMfli, сэл аялдап осыны командирге жеттзщдер» деп ай- дайлаган болды. Оныц ышдына айдайларанын ecTireH Tipi пенде жод, дадаган аяздан уш де шыдпай далган efli. Ол енд! тктенш алып, осы 6ip даргыс атдыр дарды омбылай журш келед! — б!р аягында рана етш — ец сумдыгы сол жалац аяры мулде тоцбайды да, ауырганы да 6iniH6efifli, т1птен аяты мулде я«од сеюлд!. 1лгер! басдан сайын уреш ушып, дордынышы меддеп-ад келед!, ал аяры сол куй! жеп-жецш, т!птен далыдтап ушып келе жатдандай, аягы- ныд ауырганы журегше б1рад жет1п дадалган ед!, даз1р журег!н!д шаншыганын да елер xani жод — аягын Kecin жатыр! Ара шыдырлап тура cyfierine жеттд керз! ет!кт!ц дарды сыдырлата басдан ушмен доса ол тем!рд!д суйе- riHo шыдырлай Tiireiiin де естщй Осы 6ip шыдырлаган уннен Зияд-Kici шошып оянып, 139

терезеге дараган, содан иыгыпа бешпетш жамылган куш отырып далды. — Бэйбине,— дед! ол.— Iim ipiw ia дурыды! А руз лэм-мим деп Tin датпаса да, оныц ecTin жатда- нын Зияд-Kici сезедц елу жылдан астам отасдан эйелшщ бул б!рдеце айтданда уйдтап жатдап кез! болтан смес. «Эйел — д ус уйдылы» деген бузбулацтыдтардыц дай-дай- сына да мэл!м жайт, opi бул жердщ энелдер! де мупы жергегшде жатып-ад угынатын болса керек. _Зияд-Kici сенектеп Ke6iciH киш, сыртда шыдты, ай сут- тей жарыд, тштен кеше кештеп кун райыныд бузылып турганыпа да сенг!ц келмейд!. Аспанда шеюмдей де булт жод, ай сэ у л е т дарга шагылыса жулдызшалар жалт- ж улт еткенде, одан молд!р муздадтар сау-сау етш тегшш жатдан сеюлдь Мундай садырлаган сэры аязга !нж!р ту- г1л1, мушмула да шыдамас... «0з долыммен,— деп Зияд-Kici дпнала куб!рлед!,— ту­ ра ез долыммен...» «0з дольгамен onTipfliM-ay» дсмекгш едд тек ш ж !рдщ дэп дасында тургасын, Tinin т1стей дой- ды — ce6e6i «олт!рд1м» дегепд1 агаштыц еЫ тпегет абзал. Сумдыд к у т н д ц о й т к е т осылай боларын бшш едд iд1рде аулага шыгьш, далыд дардыд тепелей жаугапынан-ад ар- тьшыц сыдырларан аязра айналарын сезген. Т1птен imitip- Д1 тутты ц жемшш дагып TycipeTiH кенеппен орап-шымдап тастамад боп та ойлаган, Смрад жьга-жылы пеш Ty6inen туруга epiHin едй Е ц бастысы кун райын тушнуден дал­ ды; 6ip дарасад ап-аныд аяз болардай, содан алацсыз жа- тып уйдыга бас доясыц. Сейтш агаш дурыды, аяз урып тсетт!. Агаштыц басы ycin кеткеш аныд, мумшн, сабадтарын усп; шалмаган шы- гар, олай болса кектемде дысдарад етш дпып корсе — еш- теце етпес те, ал ещц сабадтарын да шалса 6api де дуры­ ды дей бер, онда тамырынан шауып тастау рана далады. Т у п тамырымеп допарып тастайсыц 6<Г, аралап кесесщ бе, дай-дайсысы да оцай содпас,— дегенмен Зияд-Kici агашты аралау дегепге тштен дат! жетпедд оныц шыдырлаган yni дулагында далып едi. Зияд-Kici ш ж 1рдщ тубш де тура даддан дазыдтай тур- ды да дойды. Тары да аягы дар астында дадайып далды, 6ip гажабы бул жолы да суыдты сезшер емес. Дал Kasip мына ж ары д дунпеде оныц cipecin далган аягынан басда imKip агашы да ушмеген едь 9 i«eyip, Зияд-Kici мынаны аныд бшед1 (оны дайдан бшш жур екен?), агаш аяз бо- йын шалысымен, содан жансыздана бастап, cipece дата 140

бастаганда, агаштыц езш куткенш, муны кемекке шады- рып, даЫретш айтып у н а э бебеу дадты, ец сумдыры му- ныц eai сол yHcia ышдынысты ecirri рой, тек ж алцаулы д жармасып, тесектен туррысы келмей, жьш-жылы жердей шыцдысы келмед1 рой... Енд1, MiHe, кунэга батты, тым ауыр кунэ, царт муиы да тусш дд содан суыдда тоцып турды да дойды, тым бол- маса остш дудай алдыпдары, табпгат алдындагы KyHocin жуып-гааймадшы болрап сиядты... Содап аяд-долын домбыдтырып Зпяд-Kici уйге гарди А руз да елецдей бастап од!; бурая не болды — элде элг1 оц Ti3ecine дадалран «жарыдшары» цозгалып кет™ ме? Эуел! сал куте турмадда бекшдц ж ылыпса, мумкш, ауыррапы да басылар дегеп; содан ал кутсш кеп, шал кор- neni басыпа шойш буркепш алса да жылынар емес, дал- шылдап жатыр, содан бул унЫз орнынан турып, агаш екелуго сепекке шыдты. П е н т жагып, дайтадап тосекке дисайды. Пеш лапылдай жаиып болме imiH де сэулелен- flipfli, д1рдектей тоцран дене де жылына бастады, дарттыц бойынан: суыд ептеп шыдданымеп, опыц 6yriHri дайре™ 6api6ip умытылмады. — InwipiMis дурыды, бэйбш е! Ty6iHe esiM ж еги м , оз долыммен дурттым. Аруз жауап датпады. Тек nenrreri агаштыц сатырлай жанганы рана естшдд сэлдеп сод ол да enrri. От ошкесш, уй де суыта бастаган, содан Зияд-idci тары да керпесш басына дейш буркепдд сосын огап да мулде шыдай алма- ды, дарадрмлыд езш ж аншып жатдандай корд! де, корпе- ciH cepnin тастап: ай жарыплиа дарамад боп, коз1мен те- резеш !здеген, б1рад ай батып кеткен екен, терезе дарауы- тып кершдц api KeMnipi де уйдтап дапты. Осы 6ip дарацрылыд, eai тыныштыд пен жалгыздыд оныц жанын тгатен дпнай тустд дэп осы сотте imidp ойына оралып, ен- Д1 осы 6ip д аар етк е Tipi ^епде конд1ге алмайтындай кордк Осы ауылда imidp тек Зпяд-тЫ де рана бар едь Оны бУл сонау жШ т шагыпда — 6ip ж адтан кешет экеп еккен efli, содап дызрыштай дорыл, кутш-баптады, api ды с са- йын орап-шымдап тастаушы од!, ce6e6i Бузбуладты ц yciri- piit аяаында ш ж!рд1ц уымей аман далуы екгталай. Imidp- fli ол сонадайдан кезге б1рден шалынатындай рыл а з е н тц жарасына отыррызды, сойтщ куз сайын шяпрдщ Moyeci nicKon шадта букш бузбуладтыдтар шипрге тацдай дагып Дарайтын. Осы 6ip гажапты козбен керген кез келген адам опыц иесш щ — керемет багбандыгына гаек кели р-

мейтш, Зияд-юсЫщ eei де барбандыгына cemMi ныд едд содан шибрдщ жанында жайдан-жай турса да, немесс кектемде долына курек алып агаштардыд тубш цопсыт- данда да, эйтпесе жацадан квшет отыргызбад болганда да осы 6ip ccm'Mi 03iH кереметтей желеп-жебеупп сдр 8р куз сайын озен жагасындагы mmip дып-дывыл тур- ге боялатын, meMici ayeni дызыл туспен мелд!реп, соцы- нан цоцырлау турге енетш, сосын meMici oaineH-osi yauiin Tycin жатушы ед1, оныц алдызыл мвп-молд^р данге толы meMici каре алмайтындардыц к о з л е шодтай басылатын. А л lHmip болса сол взек жагасында мэуелене ecin, эр тац сайын neciH унЫз сана 93iHe шадырушы едь Содан куздщ сылбыраган жауынды тацдарында жу- мыс ютемек т у г Ы орньщнан туруга epiHeTiH кездерде де Зияд-Kici тацмен таласа турып, аулага шыгатын да саф ауаны дуныга жутып, куздщ езше тон сулульты на, мына жары д дуниенщ м елд 1рл тн е судтана дарайтын. Агаш- тан толыса шскен eKi meMicTi узш жейд1 де, бойы ceprin, дуп-дунад боп шыга неледi, тштен жыл бойына осы кещл куш мен журетш . Ж арты айдай, кейде TinTeH бугал куз бойы Зияд-Kici уппн кад!мпдей мереке еда, ендд Mine, ол кундер мулде дайтып оралмастай, жападан-жалгыз тас дарацгы жерде муны ойлаудыц eai Kici тозбестей дасЬ рет-пн. Зияд-Kici эйелш оятпад боп одталды да, сосын тагы да аяды. Dip дмрындай жатый терезеге дараган, сейтсе, тад бозарып келед1 екен, дуаиып кетт1, со Kyfii терезеге дарап жатдан далпында ол Цазымды кердд долында са- жыпм бар Цазым салып-урып тура immpre тартып бара- ды: бул сондагы Цазым едд К,азым-землемер, ал предсе­ датель К урсад Цасым оныц соцынан туд п т ы п жерге да­ раган куш ушпз келедь Содан 6ipi елшеп, 6ipi есептеп Зияд-ш сш щ улесш ен колхозга деп жер диды. Бул одба- ганныц ойындагысын Зияд-Kici qp дегенде-ад уга дойды: шж1рге дарай судсыцдап тур гой, колхозга ала доймад- шы-ау, пттщ гана баласы! Онысымен доймай, тштен mmip жайл1 ештеде сезбейтшдей сыцай танытады — дуанган- нан ырши-секектеп ж ургенш — дудды 6ip аспалы жште бплейтш лезгин дерсщ! Bip сажын, бесеу, одан да api, он бес сажын... Казым лж 1р ден асып барып тодтады. «Же- тер ендП»— Зияд-Kici оны дад бастан 6epin mi6epe жаз- дап, 93iH-e3i эрец устап далды. EKeyi 6ip жылдыц Teni гой, кешеде 6ipre доп твуш , талай рет 6ip-6ipiH жудырыд- тап та алатын, ал б1рад дол бупндвр! Зияд-Kici устамды- 142

лыц жасаматанда, онысы озше тым дымбатда тусер ед1. — Дурыс олшеген ж одсыц!— дед1 ол Цазымга.— К,ай- тадап ол1пей!к1 — Не, есщнен адастыц ба?! Ш аш днгапдай 6ipTeric! — Мен сеш д шашыдды басыдмен досып дпямын! Казым itesin адырайта бутан дарап: «Контра» деп куцк етт1 де, элденеге ойлантандай сэл турып, 6ip мезет- те eciHe б1рдеде тускендей жардабадтан темен дарай дул- дыраддап жоподь — Ей, тодта,— деп Зпяд-Kici соцынан д уа дауы ста- ды,— Цайда зытып барасыд? — Казыы!— деп председатель де айдай салды, сосын Зпяд-Kicire дарап:— K enicnen пе едж, неменеге д ау шы- тарып турсыд? — Келккенб1з! Ендеше не, шж !рге келййм ж ур- мей ме? — 1нж1рщ бар болсын, сеш д!— дед! председатель до- лын алтеп. Дурсадтыц аташты бутан далдыруга пэлен- дей дарсы еместш н де Зияд-nici сезе дойды. — Е, мен немене?— деп дуанганнан бастырмалата сейледь— Мен де тек iH®ipfli айтып турмын гон. А л, дал- ганын дажетшше алыддар — оган еш дарсылытым жод! Председатель аташтан еш адым кешн шегшдр де eri- гш щ басымен жерге белп салды. — Мше, осы жерге тас тесе, К азым! А л сен бар той, Зияд, дызыд адамсыд, дудай ады, дызыдсыд! Айналадда дандай icTep боп жатыр, ал сен болсад дандагы 6ip шж1р- Д1 айтасыд! Интеллигент! «Интеллигент»? Зияд-Kici ыгып далды, r im i дор- дайын дед!. — Мынау 6ip ест!меген сез екен, о? Ж ур т осы соз ой- лап тапдыш!.. Таба дояды, э? — Иэ, таба дояды,— деп Курсад та доштай жвнедь— Сез ж ада болтанмен, магынасы без-баягьппа: азамат екен- с!д, усад-туйект! терме дегендей... Казым жардабадтан epiHe басып келдь Председатель- ДЩ eTiriMen салтан белпсш е дарады. — Нетып б у жерге?— деп суратан. 1нж!рден оп-одай айрылып далу оган да одайта содпаса керек: диялында ол Зпяд-Kiciiiin imitipiii тартып алып, уылжи niciten жеюс1- не ыдылыд ата тойып тур едй — Осы жерде,— дед! председатель,— Мына жерден меже етед!. Imitip оган далады. — Бул, енд! сешмс1здеу гой... 143

«Ит-ай!»— Зпяд-Kici Цазымды !штей сыбап алды. — Ц урсад-ау, тыддашы, мен мынапы бастан 6ip иер­ еем ие icTep ец? Отыргызыи доясыц ба? — Отыргызам! — Е, неге, Цурсад? — Ce6e6i дэл даз1р бул анау-мынау жай «дауатяд» «мое, мемлекеттщ муддесш ойлайтып бас. Tyciniirri ме? Дуны да басдаша. — Туы ткть.. — Т усш сед сол... А л, «Цауашад», тас тесе! Цазым 6ip ойдш тасты алып председатель нусдаган жерге дойды, сойтш дудай дес бергенде соды жанжал- сыз, бас ж арусыз тынды; Зияд-KiciHiu ушнен шай-пай iniin, кедш Kyihiepi жайлангансын eneyi де жешмен кете барды... Т ас белпден api дарайгы жер колхоз мешшгше eTTi, ал Цазымды ж урт содан 6epi «Цауашад» этап кетш еда. Сондай 6ip ic болган... MeiiipiMi мол жаратдан нем, мыд тзубе саган! А руз жатып цалганымен, ж уреп тус- Kip добалжып тынши алмады: Зиядтыц дайта-дайта кур- сшгешне дарап, жарыдшагы мазалады ма екен деп ой- лаган. — Саган не болды?— деп сурады адырында.— Неге KypciHin жатырсыд? — Э?.. — Неге курсшесщ деймш? — Ж ай эншейш... уйдым дашып жатданы. — ¥йды ц келмесе, доцбекшш дур босда жатпай. тур- садшы. Т ац атып далды, енд1 б1раздасын кун де шыгады. — Цой, e a i ерте гой. — А ягы ц дадсамай ма? — Жод. — Енд1 пс боп далды? Элде элп агашыдныц Kyfiiri шыдатпай жатыр ма? — Ж ога, ceni жодтап жатданым гой. А руз дуаны п далганымен ундемедь Цуанганы — ша- лыныц далжыддаганы жадсы нышан; ал ундемегеш — элде де Сйраз коз шырымын алсын деп ойлаган, эйтпесе кун узадда дел-сал боп журеда гой — кунд13 жастыдда дисайды дегенше шалыныц сырдат адамша мец-зец боп туратыны 03iHe мэл1м. Ш алы уйдтап кеткенше, ол дыбыр етпей куткен едд содан аппад боп тад да атты, сырттан агаш экеп пеш жад- ты, ш ай дойды, ceflTin ас-суды дамдауга Kipicri, болмеге дайтш кеп дараса,. Зияд датты уйдтап жатыр екен. 144

Пеш жанында отырып алып, А руз енд! шалын далай оятудыц амалыи ойластыра бастады, себеб! кущ цз уйдтап, тупдо KipuiK шмей дур доцбекипгеппеп ж аман парси жоц, ал ту иди унцтамадыц догоните дайдагы-жайдарыныц 6api оске тусед! гой... 8уел1 А руз шалын оятып алып, дызда- pi.mi.iR RipiHe ж1бсрмекпп болды. Цудайекец ул бермесе де дыздан кснде етпед1 — тогыз дызы бар — 6opi де осы ауылда турадтады.— Зпяд-Kici дыздарын алысда узатпа- ган, онысы дурыс та болды — даз1р енд> эр кеше бас сайын тугандары, onreyip, апда-санда Kipin ш ы еы п , немесе донад боп баратып yiiaepi бар. 8pi дур дол бармау жагын А руз мыдтан ойластыргаи едй А лдаптан анар экелсе са- тып алатын, алма мен алмурт оздершде де кектемге ше- iiin жетедц шалы немерелерше 6apyFa ж иналса болды, муньщ сэлем-саудаты дайын. Сандыгы даз1р де толы; ана- ры да, алмасы да, тш тен ж уз 1м! мен лимонга шешн сол Kyiii тур. Муныц 6api де сададай-сай гой, оны алацдатдап басда нэрсе. Тун деп садырлаган сэры аяздан жерд1ц 6opi кек муз боп датып-ад далган шыгар, ендеше ондай жол- мен цайтш журмек. А лы сда бармау ж агын дарастыру керек, opi бтраздан 6epi бас судпаганы на барганы жон бо- лар едь Зияд-Kici дыздарына кезекпен Kipin шыгуды 03i- ш ц окелп; борышы санайтын. Оларга адыл айтып, жон сш теу деген тш тен ойына Kipin-шыднаса да, муныц ке- лу1мен ipuii-усацты урыс-KepicTep тынып, ец диын деген н т ц 03i оцай KopineTiH, ал бул бар болганы — куй еу ба- ласымен отырып 6ipep кесе шай iuiefli, немерелерш nic- кейдь.. Кенже дыздарыныц уш дэл жандарында ед1 — epi оган бас судпагалы да 6ipa3 бопты — араларында кпюл- ж щ бар десед! — ouTeyip, булад басында эйелдер соны баягыдан-ац куцшлдеп айтып ж ур, 6ipaR, дырсыд дыл- ганда, олардыд кенжелерш1ц yiii долайсыздау жерде, тау- да болатып; дыста балалар дегешц тадныц атысы, к у н т ц батысы со мацда ойнайды, жолды тадтайдай теп е етш тастайды,— содан жол екенш элде сырганад екенш айыра алмайсыд. Эрине, бупнде бала 6iTKeH сол ж адта (данша айтданмен алгашды дар гой), онда барып д аж еи жод... А руз дыздарыныц yfiiHe m eiiinri жолдыц unpin ойымен шарлап OTTi де, шалыныц бугшше уйден шыдпаганы жон деген тоцтамга келдк «Тайып кетсе, дудай оныц бет!ы api цылсын!» BipaR, дес бергенде, шалын тосектен тургызу- дыц амалын да тапты. «Цурт коже nicipeMiH дешн. Сен барып Цазым-Цауашадты донадда шадырып кел десем 145

oai-ад атып турар! К,азыммен эцпме-дукен д ур у уппн пар татпауга д а бар!..» вз-езш е дап риза болган А руз табадда су дуйын, сап- дыдтан дурт алды да опы сура лаб1тпек боп салып дой- ды, содан шал ыныд жанына келген. Ж адындап кеп, эци- Meni тым эрвден бастады. — Е с й д щ бе, К,азымпыц Kimicin Москпага Ж1б е р т й рой...— Э дпмеш орарытып мулдв орвден дозрады.— Тым болмаса дутты болсын айттыд ба? Зняд-Kici коз1н ашданымен, oni ештеде де удпаганы сезшдк — Не деп турсыд? — Ио, элг1 Цазымныц Kimicin айтам... Москзага оду- га ж 1берш п доп ж ур Foii жург. Цайтын келгесш райком болады дейд!. — Цыц,— дед1 де Зияд-Kici дайтадап кезш жумды. — Е, жетер ендП Турсадшы... Мен еж кей e3in дой- дым. К,урт коже дайнатам. Барып Цазымды шадырып кел, эцпмелесш отырарсыддар... Зияд-Kici козш ашты. — Цыц,— деп, тары да дайталады да, басып квтерш отырды.— Мен бе, мен деген эп-сэтте! Москвага деймкщ? — Москвага... Одып, райком болмадшы. Зияд-Kici турып кшндц одан KeMnipi оран думгапмен жылы су дуйды. — Эрипе, егер Москвага барып одыса солай болуга тш с дой... Москвадан 6iTipin келгендерд1 одан томен жу- мысда доймайды. — Цауашадтыц улдары, дудайга myKip, 6opi де датар- ра досылды. Bopi де адам болды, барлыры да бастыд. — Иэ,— деп Зняд-Kici ке л к е Kerri,— улдары сайдыд тасындай. А л 03i данша кушенсе де одан бастыд шыд- пады! Ш алыныц далж ыдына А руз тары да кэд1мпдей дуа- нып далды. «Жарыдшагы» е м е с т т н е K03i жетш Koaini орнына т уе й , ал э л й iHwipi тусю р есшен кетпей турга- нын, шалы уппн ол агаштыд даншалыдты дымбат екенш туеш едь Зияд-Kici шай imneK болтан, содан 6ipa3Fa шешн асда ужйз дарап отырды да сол оразасын ашпаран куМ ныры- на бешпетш жамылып: — Барып, Kepin келешн!— деген. Б1рад Зияд-шсшщ агашда узад дарап турура д эй жет- педь.. 146

2 Цашандарысындай кектем шырысымен ец ayejii уй едш бур жарды. Содап сод бадаы мен алма, opin те коктеп — агаш бггкеншд 6api 6ipiHen сод 6ipi ж апы рад жамылды. Уадыты келгесш тут агашы да жарыд дуниеге езшщ туктЬбудырлы жапырагын жайды, тек inw ip агашы рана гулдемедк... Зпяд-Kici арашты тед жарымынан аралап тастамад боп ойлаган, б1рад долы журмедк Сосын туп-та- мырымен дуртдан дурыс деп memTi. Туп-тамырымен да- зып алып — козден де, кодшден де аулад eTKici келген- мен, оны да ж асай алмады. Б ул кектемде б1рдедеге бел nieuiin Kipicyre оныд куш -дуаты да, зауды да жод еда... А руз босда мазасызданбаран-тын, сол т у ш жарыдшад орнынан жылжыран болатын, енд1 дарттыд аягы да ж ш - жш ауыратынды шыгарды... Дегенмен бурнары жылдары, жарыдшагы тап осылай аягын дадсатданымен де Зияд- Kici бар жумысын тындыратын: атдорадан кещц данша керек болса, сонша тасып, аярын суйрей басып, зорга ж урсе де, араштыд тубш допсытып, бадша салушы едь.. А л, бпылгы коктемде код жайлы TinTi ойларан да жод; oirreyip, ауланыд im infle жерд1 эр тустан 6ip туртпектеп дана дойды; бурш ад ошрмек боп дайындалып, оны тас- тады, содан помидор отыреызура к е д ш к е т , сойтш ту- дым 1здест!рмек болды, не керек, oirreyip, уадытыныд кобш шайханада етгазд1 де, онысы да жайына далды... Кедай ол есекпен таситын, ещц Арузра шелектеп тасура тура келдд Сейтш А руз бадшаны д а oei дазып, ж уйекке де oei ei<Ti: куйеу балаларына да, немерелерше де Tic жа- рып ештеде демеД1 — шалды ренж йуден дудай садтасын деген. Бадшасы да, жумысы тусю р де дурысыншы, оныд ед жаманы кеше кезш KeTyi едь Абырой-беделд1 болу yrniH далыц коппшпктщ арасына анда-санда 6ip бой кор­ сету KepeKTiri ею ш ц 6ipiHe т уш ю к и екенш Зияд-Kici жад- сы бшедь.. 0pi шыттай боп киш щ, садалын тарамдап ауылды аралап шыгудыд e3i 6ip ранибет дой — Зияд-Kici уш ш бул б1рталайдан 6epi кадрипдей мерекеге айналып efli: ел-журт муны Kepin, бул олармен ж уздесга, даудыл- дасып мэре-сэре болатын. Бозбала бгткен жол 6epin, жас- есшр!мдер жары орындарынан ушып турып, жалма-жан темешлерш жасыратын — соныд esi неге турады... Зияд- Kici де ондай кезде озш сымбатты, ер мусш дд шнрад ce3i- 147

He.Ti, датын-далаш, бала-шаганыд 03ine дадпадан сыга- лай дарайтыны бул ойын надтылай тусетщ. Сол коктемде ол унеы! ауыл арасында журдд TinTi уйдо отырып далган кун! жод шыгар, адырында, дудай- дыц дутты куш кешеде жургеннен oaiHe од дымбат, ед Дад!рл! б!рд ецет жогалтдапдай кун копти, соныд Kymri шыдатпай есецпрстш тастагандай болды. Содан Зияд-Kici 6ipneuie кун датарынан аярыныд ауырганын айтьш, уй- ден шыдпай дойды. Сосып торт-бес куя бойы кошеге шыдпадшы бон жиналды: айпаныд алдында турып алын таранды, дайшымен муртып бастырмад бон 6ipa3 эуре- ленд! де 6ip козде долыидары дайшыст.тн бурышда атып урды! — Мыпа турмен ол козше далай коршерсщ! Кеиет Зияд-Kici озш щ педеп урейленеипш сездь Со- гыста аягына дадалга п жардыншагы жайлап журекке да- рай жьтлжып келедд бурынгыдай емес, ощн кеудесшщ дысылуы жшлейтш болды, ж урегш щ ауырганынан еш- 1ймге сыр бермесе де ед! езше унамаган. — ©лin далсам, дайтес!д?— деп сураган кем трш еп,— аруадтан онша ур!кпейт!н шыгарсыц? Ш алыныд, шынында да, oncipen далганын Аруздыц 03i де тосыннап байдады, 6ip KyHi тадертег!с!н Зияд-Kici долында думганы бар дэретханадан шыддан, дарап тур- са dip-ад кунде арып-ашып, бел! бугшген, жанары тайып, аягып суйрете басады. Сол куш А руз алгаш рет Зпяд- KiciHin наудастанып далганын айтып ед!. Б]'рад та кернплершщ не болды, дан H;epi ауырып ж ур деген сурауларыиа 03i де не дерш б!лмеген, тштен осындай мытым адампыд дайдагы 6ip дурап далган агаш- да бола осыпша эларерш е ез! сенбейд!. — Сен тым болмаса сыртда шыгып, аулага кез сал- сацшы... GaiHfli дурттыц гой! Кдйдагы б!р mipii; агаш ymiH олейш д е г е т ц бе? Эйел! осы э д п м е т айта бастады дегенше Зияд-Kici ундемей далушы ед!, ce6e6i ол!м-ж!т!м деген дудайдан гой, одан ешшм дашьга дутылмад емес, бград дурап дал­ ган агапггыщ дайгысынан корге тусу ез!не де 6ip Typai коршдг. М умкш содан д а болар, oin-eyip, дарттыд ажал де- генге одайлыдпен жапын 6eprici келмеп ед!, епд1 ол epi- н щ тосектоп дутыддап, куш-дайраты бойыпдл, KOni.ni т а л д ы п тур а сала !пж!рго баратын шагып елостететш болды. Bipait, далай диялданса да, жапырагы жайдалган, 148

Hceuici уылж п nicKen агагаын елестете алмай дон ган, оныц орпыпа дурап-семш налган агаш пайда болады да, муныц квц1Л куш дулазып сала беретш, мацайыпда сш TipniK жодтай, бэр! дацырап далгап керш дь T im i тац да, куз до — сштеце де ж од едк.. Куз;д пореем деген диялы дартты мулде дажытып-ад тастады: обден далжырап K03in жум ган сэтте, озппц са- гы на ацеаган куз1 кенет олш тщ ite6ini тасасында далады, Зияд Kici де озш щ адтыд дем ш щ жадындаганын сездк.. Сойтш ол купнен-кунге ол ар ей берд!, ж ш талыдентын болган, eciH жиган шадта, тагы да ке м т р ш е сезд1рмей гана 03iniи; не yniiH жан тапсырарын ойлай бастайтып, 6i- рад оны ойлап ж атуга oni келмейтш: 6ipece 6ip жер1 ауы- ра бастайды, ойтпесе ecine басда б1рдецелер тусед i, содан тагы да дара Ke6in KopiHin, колегейлей бастайды, сол за- матта-ад опыц букш ой-армапып аж ал билеп экеттц он- сыз да талыдсып ж атдан ол тш тен нашарлап далды. Епд1 опыц тосектен дозгалар дэрмеш ж од едг, 61'рад эл1 де болса Kyari тацды KepepMiH деген умешен жатты, будан басда Tineri де болмаган, мынау мыц дубы лгап олемдеп туе атаулыдан тек езше гана жадын доцыр кузд1 кору уш ш ж ур еи баяу согып жатты, б1рад аж ал Ke6iHi тагы да тощ рекп б1ркелю дарауытып ж 1бердк Енд1 кунде KeniKiciH К,азым-К,ауашад оныц кецш ш су- рай кеп, тоссгш щ жанында узад отыратын, дыздары да кезекпе-козек келш журген, дарт тшден далса да, кун- узад солардыц даусын ecTin жатады. Bip кун1, кешдурым, олардыц 6opi уйдЬуш не дайтып коткеп-дд содан уй imi жым-жырт бон дацырады да далды, осы 6ip oni тыпыш- тыдта Зняд Kici тагы да есшен тапып, о дуниеден 6ipan шыддапдай болды. Tipi аруад куш ол тосектен далбалад- тап турды да шыр кобелек айнала бастады, сойтш айпа- лып ж-ypin кенеттен дыздарын кердд oyeni жоргектеп жатдандарын, одан соц есейген кездершдепеш... А руад- тай боп осы 6ip жым-жырт, дацыраган уйде айналып жур- д! де дойды, муны айнала дыздары д а далыдтап ж ур — кездершен нур шашады, солардыц козш деп нур дартда дем бергендей, ол eciH жыйды. Сойтш тагы жарыд дуние- ге оралды, б!рад ещц дыздарьтныц жайын ойлап дайгыр- ган одк Бурып-соцды ол дыздарыныц ез шацырагында 6ip мезплде бас досып отырганын керген емес: дыздары 6i- pineu соц 6ipi туган уйден ж ат ж уртты д боп кето барган, дэп уясынан ушып шыддан д ус дереin, дапаты 6eiticiM0ii олар да оз уяларын сала бастап одк Дыздарын ойлап