Әйлисли Ә. Мезгілсіз келген көктем

а як, астынан растап шыга келдй Сол куш ол аде адрай- ганша булад басынан айналсодтап шыцпай адйды — ше- лекпен де, думырамен де, думганмен де келген едй Ая- гын аттаган сайын тодтай адльш, жолыццандарга Ky6ip- сыбмр оцпме айтадн. Сусен апайдыц айтуынша, егер оны дэл осы жолы ад- мамаса, онда Совет ешметшде тай н ам адыл жод дей бер. Ол ана «жэлептщ» адлына тагып журген алтын сагаты жайлы, сосын шамадандагы Берлпннен окелген он кило алтын жайлы адйталап айта берген, 6ip гажабы он кило алтын кеш туспей жатып-ад путад айналып сала бердй Ол аздай, Сусен апай тары 6ip эцпмешц ушыгын шыгар- ган, сол шамаданпыц 1щшде алтыннан басад тагы писто­ лет те бар бои шыдты — езш е л и р у ymiH э д е т экелштд тунде ж айрата салады да, ал ертецпеш ана «жэлебш» алып келмек... Сусен апайдыц бул сапраны аде царайысымен аяд- талган едь Ымырт у т р т о м е н - а д олардыц ауласынан эдеттепдей оныц зарлаган даусын ecTin, ез дулагыма 03iM сенбед1м; ейткеш, неге екенш цайдам, дэл бугш п кеште Елмурат ара Гулшеннщ адсында болу керек деген ойда- тынмын. Иэ, солай боп шыцты да, бул жолы Kyiieyi емес, улы Хашпм Сусен апаныц сыбагасын беруге бел буган КелеЫ к уш 6ipiHini сабацтыц соцында Зиянет Шеке- рекдызы 6i3re, маган, Эзер, Р ахиб — ушеум1зге Kici ж!бе- pinTi, мектеп алацына баруга тура келд1 — цайткенде де 6i3 долга TycTiK. Доцырау согылысымен-ац Эзер значогш тагып келмекке уш н е дуст ай ушты, ал 6is Рахиб екеум1з алацда турдыц, не боп цалганына мпымыз жетер емес, TinTi значопм1зге деш н ез1м1зде... Тагы да 6ipHeme жога- ры кластыцтар келген, оларды да б!зд!д адтарымызга тур- гызды. Сонан Зиянет Шекерекцызы келш, кеше колхоз- дардыц 6ipiryiHe адрсы дауы с берш, б1здердщ алтын уя MeKTe6iMi3fli уятад цалдырганымызды тусшд1рдь Енд! ic 6ip гана нэрсеге Т1релген едк адз1р Шршпп кластыцтарды экелш кодуш п «Масадра! Маедар а! Масдара!» деуден басталмад. OiiTeyip, ол KyHi мундай айдай-шу болмады. KepiciHme, 6i3fli масдаралау ymiH тус-тустан ж уп р ш жет- кен балдыргандарды алацнан дуып ж1берД1 де Зиянет Ше- керекдызы озш щ Шзбен мацызды эц и м е а барлыгын айт- ты. ¥стазымыздыц данш а сейлегеш еЫмде жод, тек Елмурат агага удсаган адамдардыц маска жэне бет перде тагынып ж уретш 1 жайлы айтдацы гана жадымда дапты. .50

Зиянет Шекерекцызы «Алмас» ж эне «Хаят» пьесалары- нан мысалдар келпрдп Егер осы мысалдар болмаса, Ел­ мурат ага маска киш ж\\РД( дегенге OMipi сенбес ед1м. Со- дан кун бата пыгында Kyperi бар Елмурат аганыц епстен келе жатцанын кергешмде, оныц бет пердемен ж ургенш - де ешцандай кумэшм цалмаган-тын. Сол куш кешшсш, тау боктершде ж атып алып б1здер керемет 6ip ю тщ жоспарын жасадыц. Басымызды эбден цатырып ез жоспарымызга гажайып 6ip ат ойлап таптыц- ау, ойтеу1р: цауырт ic r i «Найзагай» деп атадыц. Булай деп атау тегш емес-Tin; т а я у тундердщ б1ршде, журтты ц 6opi уйцыга ж атцан шацта бкздер езен суын арыцца бу- рып, оны Елмурат аганыц бацшасына ж1бермек болдыц; с у деген in заматта-ак, бацшаны жермен-жексеи етедк Bip тунде солай ж асадыц та, езен суын арыцца бурдыц та оны Елмурат аганыц бацшасына ж1берд!к. BipaK, epTenricin. су бацшаны тып-типыл етпей-ац, кошен1 бойлай сылдырап агып жатты. Тек Садат апаныц уйш щ цабыргасын шайып KeTimi, ол Kici ызеден су кешш, езенд! ауылга царай агы- зуды ойлап тапцан жексурындарды царгап-сшеп, селдщ алдын таспен богеп ж урдь.. Сейтш, «Найзагай» аталган цауырт ic осылай аяцталды. ¥ з ац уацыт бойы суды бац- шадан бурып экеткен KiM екеш н таба алмай-ац цойдыц. Содан 6ipa3 уацыт откесш гана буны ж асаган Р ахиб еке­ шн бшдй<; б|зден белйнн оз ж енш е кеткеннен ксййт, ол цайтадан арыцца келш , суды бурган екен, озенге ба- pyFa ершген ол суды тур а кешеге агызыпты. Сол коктемде де Bipinuii Майды, сосын /Keltic к у ш а тойладыц. Ш айхана мен колхоз басцармасына урандар жазылып, ал клубтыц eciri алдына суреттер ийндК Б1з- дер енд1 колхоз багында емш-еркш цыдырыстайтын бол- дыц: Bipinuii Майда мекгеггке цушац-цушац гул экелген ед1к, ал /Keltic куш нен кейш алац мен мектеп ауласын, Tinri кешенщ езш раушангул цаптап кеткен едь Мамырдыц басында т ут агашы эдеттепсш дей ж ап-жа- сыл жапырагын жайцалтты, ал мамырдыц соцын ала ца- шангысындай тут жапырагы жетпей жатты. Белдерше арцан байлап, цолдарына цайшыларын устаган жпбек ма- мандары ж урген жерлершде урей мен oGirepiuiл iк туил- зып ауылды аралауга шыгады. Н ауат апаныц аласалау St

оскен тутыныц дымын цалдырмай кузеген, ал Елмурат агаиыц туты сидитан батанга айналып сала бердй Ж1бек мамандары оныц 6ipeyiH тана цырыццан-тын, цалтанын Елмурат аганыц озйац тамам цшлган. Бутарлай журш ызалана куц тл дейдп «Оцбагандардыц не icTereHin цара- шы! Агаш бгткеншц сицын Keiipin! Буйте берсе алдаты жылга бутарлайтын да ештеце цалмас!» Дегенмен келер жылы да отады, енд1 кебше-кеп тек yfifli-yfifli аралайтын болды. Тацсэрше Садат апаныц уш - н щ жанында басталган айцай-шу, б1ртшдеп ауылды ара- лап келш, туске таман Науат апаныц уш не жеткен. Bis оны тапа-тал тусте еспдш , ал туе цайта Науат апаныц «цант татптын» тут агашы 6ip де 6ip бутасыз, сидиып тур- ды; кешке таман Садаф кешеге ж уп р ш пшрьга, ойбайын сала енесшщ хал уетшде жатцанын айтты. Эйелдер Науат апамен бацулдасып цалмац бон, топтала солай царай шу- баган. BipaK, бацулдасу болмай цалды. Сол аулага ал- цын-жулцын ж уп р ш жеткешмде, кенуананыц уетшде кебшге уцсас ац койлек, цолында уп-узын сыргауылы бар енч аярынан тец басып туртанын корд1М. Сыртауылмен Н ауат апа эйелдерд1 ауладан тым-тырацай цуып жур. Зэ- ре-цуты цалмай опыр-топыр боп цацпата царай умтылган олардыц соцынан Н ауат апа царлыццан даусьш ен айцай- лап жатты: — Ж андарыц барында кейцдер осы арадан! 0лд1 дойдь.. ¥лымпыц турмеден пхыццапын кормей цалай ол- MeimiH?! Ж ацып турмеден келген жоц, булар болса — ол- fli дейдП.. Мегпц олгешмдг кутпей-ац цойыцдар! Кейцдер цане, цудапдан безген немелер! Н ауат апа энелдерд! цацпаныц сыртына шешн, т ш й кешемен де 6ipa3 жерге деш н цуып бердь Эйелдер одан топырлай цашцан. Медина тэтем екеумгз де цаштыц. Bi- рац Шзге орта жолдан Kepi цайтуга тура келдг, ce6e6i ке- нет Н ауат апа барынша апцай салды: — Медина-ау, цайда барасыц?!— Содан жанын ша- цыртандай, естшер-естшместей:— Ой, шырагым, елш ба­ рам!— дедь Б!здер Kepi бурылып, Науат апаныц соцынан унте к|р- дш . Ол тесегше жатты да Рахиб екеум1здг K03iHe де ш- местен, Медина тотеме аяиындагы iciKTi корсете бастады. Содан узын-сонар оцимеге кошкен, айтцаныныц 6opi есиетке уцеайды; Науат апа Рахиб екеум1зге ылгада дос болып, сыйластыцпен OMip cypyipiiani тапсырды, ейткеш 52

6i3, азаматпыз, бую л эулет 6i3re арка суйейдг рой, ал 6i3- д[ц аулетпен жауыгушылар дашанда-ад жетш жатыр. Содан Науат апа эул етп зд щ мадтаны болтан Жадып ж айлы, Ж адыптыц 8Keci мен менщ атам жайлы да узад эдг1мо шертть Тш тен елгеннен кеш н озш Ж ады пты д эке- c i мон мешд атамныд ортасына жерлеуд1 тапсырды. B i- рад, aiiTeyip, Науат апа елмей, сауыгып кетш едь Bipep куннен кешн тесектен турды. А л арага апта са- лып аягындагы iciri де дайтдан едь Сол кектемде Науат а п а Гулш енш д экесшен буаз eniKi сатьш алды, 6ipaK ол ладтап та улгермей, кенеттен Садаф дайтыс болды. Тун- де тамарынан дан кеткен дейдь Ертедг1сш оны аул а iniiH- д еп арыдтыц дасында адыреттеп жуды, ал кешке салым Садафты жерледпг. Сонан соц б1здер, Эзер, Рахи б — уш еу- Mie ауладтау кетш, беш ттщ ар жагындары тауга кетерш- Д1К. Ауы л ж адда кез салмастан б1разырад отырдыд, содан Озер бэр1м1здщ бауырласуымыз жайлы усыныс ж асады. Б у л уппн саусагымызды тш снекпен TecyiMi3 керек-TiH. Bi3 саусагымызды тшенекпен шсшлеп, сосын 6ip-6ipiMi3flin; данымыздан ептеп сордыд та 6ipre туган бауырларга ай- налдыд. Рахиб анасынан айрылды, б1рад ещц оныц 6i3 спядты бауырлары бар. Муны Эзер дуры с ойлап тапдан ед|. 9 Ауы лда тары да жым-жырт тыныштыд орнады. Мун- дай жым-жырт тыныштыд бурып-содды болмаган едь Ел- мурат араны председательдштен босатданнан кешн-ад, 6ip аптадан сод, монша да жабылды. Bipa3ra деш н eciriH- де дулып турран едь Сонан сод Назар ара айтдандай, апа- сыныд тосш е пышад салудан да тайынбайтын элдеб1р жауыз неме тун iininfle eciriii де жулып акетш тй Назар ага далт еткен ш адта моншаны кузетш -ад бадты, опы не- 6ip богауыз сезден доргамад болтан. Б ipад ж угешпз кет­ кен немелер ойындарысын жасады да, енд! сасы д шстен моншаныд дасынан журуге де болмай далды. Цабыргала- рыныд бэрше He6ip элемет суреттер салып тастаран; жа- лацаш эйелдерд1 эрюмдер салранымен, боршщ тусы нда — Гулшен доген б1р-ад соз жазылран едь Б ул суреттер жайлы Гулш енш д 03i ештеде де бшмей- TiH. Ол жумысда шыддан жод-тын, моншаныд мадына да 53

oMipi аяд басдан емес. 8pi сол жазда опыц экес1 корпи ауылдагы 6ip танысымен дудандаласып дойган едд ендр ол коп кеппкпей куйеуш е кетуге тшс. Б ул жайлы Гул- шен Tic жарып eniKiMre айтдан да жод, ешюммен адыл- даспады да. JKysiMfliKTeH мулде шыдпайтын болды. 9п- кемнщ айтуынша, Гулш ен ез ауласындагы 6ip де 6ip ж у- 3i.M шоры н сау далдырмаранга удсайды. Ол б1зд1кше де келген, бар шаруасы ж уз!мдштщ спцын KeTipy рана сняд- ты. YH-тунЫз, олденеш ойлап жуз1мдши аралайтын, со- сын козш е тускен ж уз in ш оры н алып шудылай бастайды. Bipep жуз1мд1 шудылап Kopin, сосын ладтырып тастай- тын. Цудды 6jp бу кiл жуз1м шорын 6yKfliprici келетшдейг ауылдан 03i кететш болрасын, 6ip де 6ip тал жуз1м шоры да далмасын д ей т идей. Гулш ен мен Медина тэтей тштен эцг1мелеспентш де: ж уз!м ш о ры жайлы оран эпкем мулде Tic жарып ештене демед1 де, Гулш ен болса ауланы кезш жуз1м шогып шу- дылаумен ж уредд ал эпкем терезешд алдына отырып алып элдеб1р ecKi кшмд! жамап-жасдайды. Жарайды, кейб1р жайларды м е т ц коз1мше айта алмайтын болар делш. Б1рад мен жодта да олардыд коп сейлем ейптв байдадым. Талай рет сырттан аулага шргешмде ылгида б1рад Hapceni Kepym i ед1м; Гулш ен агаштарды аралап жу- peTiH, ал Медина тотем йабыррага суйенш унс1з ofiFa шо- мып турады. Сол жазда Садат апай мен б1здщ ауланы бо- лш турран дабырра тары да эпкемнщ жайлы орнын» айналды, ойткеш колхоз Tipairi дожырап сала берд1 де енд1 ецбекадыра б!рдеце алам деген умю те далмаган едк Тагы да баярысынша эршм долына т к к е н ш тасып эке- TeTiH болды, ал урлау деген сол бурынрыдай Медина эп- кемшц онына да келмеген. Б а д 6ipTinflen дадырап далды, ал бадша жайлы айтудыц 03i дисынсыз едй Сол жазда да дабыргага суйенш ойра шомган эпкемд1 коб1не-коп мазалантыны менщ дамым efli. Кузде Бак уге ж ур етш болдым. Уннверситетке керек ic дагаздарын жо- нелткен efliM, MiHe, enfli дабылдандыд деген хабар да кел- дд Мектепт1 алтын медальмен б тр ген д ж тен , мен сынад тапсырмай-ад дабылданган ед1м, б1рад жол журуге дара- жатым ж од efli, тштен шамаданым да болмады, адша де- геннен бар болтаны ж уз-ад сом жинадыд — оныд 03in дабылдау бел1мше кепкен жемш-жидек отшзга алгам. Сол жазда эпкемшц жайын.мен де одан кем ойлаган

жодпын. Колхоздыц жумысына да сол уш ш шыдтым; тац атданнан кун батцанга шешн астыд бастыратын тадтаи- дыц мадында журем, ал кеш юсш жадагы тадтайды таси- тын опздерд! багам. Соныд 6api кунде KeniKiciH уйге оке- летш 6ipep душ ад отын уш ш едд дегенмен эпкеме дыстыд отынын жиып берд1м, отын болганда да дандай дуп-дургад ж адгад буталары... Содан ойламаган 6ip га- жайып одиганыд болтаны. Bipfle тацертецпсш епздерд| жайылымнан айдап экелгем, астыд бастыратындар ofli келмептд астыдты кузететш Мурид аганыц аяд асты- нан маган 6ip ic r i буйырганы. TinTi тацгы намазын аяд- тап болмай жатып, маган долындагы сеыкеде бидай тол- тырып алып, y iiiде апар дегеш . Мен сасдаладтап дал- дым — epi мундай icKe кенеттен батылыд д а бармайды гой. Мурид аганыц 03i де ептеп урейлешп далган сиядты. Б1рад сол заматта шала булщ ш , маган айдай салды: — Цимылдасайшы! Цаддан дазыдтай бон турысын! А л мен Tepic айналдым — еы ттщ бе?! Сырт айналдым демей не десш , Мурид aFa opi кузетте тур, api намаз одып жатыр гой, ал намаз устш д еп адам 03i ораза устап ж урген болса мундай ж айтда дарамауы керек. 0pi ж ай гана дымдырып кету емес, бул дегенщ ас­ тыдты урлау гой, ал Мурид аганыц 03i маган элденеше рет мынаны айтдан едк «Егер астыдты дырманныц дай тусынан урласа, мыц жыл боны eriH шыдпайды...» дейтш. Bip кун1 KemKiciH уйге келсем, эпкем дуаны ш тан о pi гул-гул жайнап маган сощц кек костюм мен шагын кок шамаданды, сосын 6ip бума ылги он сомдыдты корсетп — муныц 6apiH маган деп Гулш ен экеп 6epinTi... Б!рде кошеде эйелдердщ ж анынан ете бергешмде, Ел- мурат аганыд Гулшенге Берлиннен океп берген алтын сагаты Мушрдщ эйелшщ долында жур, Гулшен Mycipre сатып mi6epimri дегещц дулагым шалып далды. Содан 6ip Kyni KemKiciH уйге келгешмде Гулш енш ц турмысда шыдданын бшД1М. Ол б1ржола KeTinTi. Эпкем кун батысты долымен нусдаган. Гулшеншц куйеуш щ аулы сол жадта екен. Сосын эпкем Гулшеншц шудылап тастаган myeiM шодтарына коз тастады, оларга мен де да- радым: 6ypicin ешюмге дажетшз мусэшр 6ip куйде едь.. Гамыздыц 6ip кешшде опздер1мд1 бадташыга етшзш, 55

Мурид агамен де мэцпге дош айтыстым. Ертецпсш Гул- шен сыйларан кок костюмд! кши аудан орталырындагы моншага тартып кеткем, содав шаштараздыц орыидыгын- да шалдиып отырранымда кенет айнадан Ж адыпты Kepiir далганым. Ш аштараз мешц шашыма енд1 гана itipicKeir ед1, ал Ж адыптыц садал-муртына кошрте сабып жарып тастапты, б1рад ол м е т корш мен орнынан ушып турып, орындыгыммен доса душадтай алып суйе бастады. Сосын Ж адын екеум1з айнадан 6ip-6ipiMi3re жалтадтап дараумен болдыд. Содан базардагы шайханадан шай imiteimeH ке- йш, мен моншага кеттш , ал кешшсш уйге келгешмде Жа- дыптыд б!здшшде екешн керд1м. Ол юлемге жайгасып алып, maii im iii отыр. Эпкем болса ж узш дш тщ арасында, KeiiiHri кездер! Гулш еннщ с у ш к и орнына айналган туста ж ур ед1. Айырмасы эпкемшц ж узш шорын шудылаумен шаруасы жод-ты, б1рад Гулшендей емес, эпкем жылап ж ур екен, м е т коре салысыыен, коз жасын жедел сурте бастады. Мен Ж адыптыц дасына отыра кетпм, эпкем шай ду- йып бердь Маган кодуш п сауалдарын, далай жуынып шыдтым, моншадан кешн уйге ашыд машинамен бе, элде- жабырымен келд!м бе — соларды сураудыц о.пне керемет- тей д и н а л ь т отырганын сезд1м... Моншадан кешн ашыд машинамен келд1м десем, эпкем ылгида ренжупп едь Bi- рад сол куш мен шынында да кино таситын жабыд ма­ шинамен келген ем. Соны ести салысымен-ад эпкем кино- ны эщзме дыла бастады. — Цапдай кино болады екен?— деп сурады. Медина эпкем буш л фпльмд1 уш турге — к ул к ш , дай- гылы ж эне эш коптерге беледь Эн айтылатын фильмдер бэршен де rep i Ke6ipeK унайтын, ce6e6i буларда бадты, сосын кун ш ц шыгьга, батданын керсетед1 рой, api мундай кпноларда гул жарган агаштардыц аясында серуен дур- ган дыз-ж-iriTTep барлыгы досылып, немесе жекелей эн шырдайтын. Сол кеште дандай кино экелгеш еймде жод, 6ipai\\, afiTeyip, менен сол жайлы дазбалай cypaFan эпкем­ ш ц е р ст-д ар сы л ы ж ур ш алганы ешмде. 9pi оны дэл сол сэтте кино мулде дызыдтырмаган да, ол тек мына жым- жырт у ш й з д Ь т далайда сеш лту уппн гана сойлеген, 6i- рад со 6ip уш язд ш й сейш ту мумкш де емес едь Жым-жырт тыныштыд болатын. К ун сонау алыста, агаштардыц ар жагындагы сургылт сагымга донадтаган едь Б1рад сонда да ми дайнатар ыстыд едп корш! аулада- гы уйыса ескен бадамныц арасында аптапты кунде ше-

п р тк е шырыл кагады, бейне 6ip ш еи ртке емес, аптапты куннщ eai шырылдайтын сиякты... Ж акы п иыгын кабыргага суйей отырыпты. Ол бойын тузеп, дурысталып отырмакка тырысып-ак бацты, деген- мен натты шаршаганы байцалады, уйцы цысып отырганы Kopinin тур, TinTi б1рдеце деуге де шамасы ж ок едк тек «цта-текте басын котерш жымиып цояды... Жым-жырт тыныштык, болатыи. Тек жуз1мД1Ктщ ара- сында апкем журген, сосын араныц таусылмайтын ызы- цы естшедк Аралар шукылап цойган жуз1м шогын тещ- ректеп, б1здщ шыныаяцтарымызга жабысып, кант сауыт- Ка да цоиацтаган-ды. Жакып 6ipece араларга, 6ipece маган жалтацтап, карал кояды, колымен оларды жаскауга да шамасы жок едк Араларды куып тастауга да болар едк 6ipaK соган мойным жар бермедк кун таудык ар жагына барып конактаганда, аралардьщ ездерьак ушып кетер... Дэл сол к уш оларды emKiM ж аскамай-ак оздершщ ушып кеткенш калаган ем. Н у боп уйыса ескен бадамга жасырынган ш епрткелер де шырылдауын e3inen-e3i койса, сэлден сок 6api де тына калар едь Динар да булактан су тасып, Садат апайдыц yiiiHin алдындагы жол бойына се- yin, эдетте кешкшш эйелдердщ жиыла калып осек-аяк айтып отырар ж ерш тап-таза кып сыпырады. Динар енд1 Об1штщ эйел1 едк ягни ж ас келш болатын, босаганы жа- ца аттаган адам ауыл-аймактык бэрше 03inin керж алкау е м е с т т н керсету ymiH де су экелш , кошеге ce6yi кажет едь Сэлден сок аралар д а уш ы п барып омарталарына Ki- редк сосын Елмурат ага уйге келгесш так атканша да- мылдасын деи омарталарды ж ауы п тастайды... Ж акып- тьщ да уш не барып, ертекге деЙ1И жатып демалганыи Ti- леп-ак отырмын. BipaK ол сол кабыргага аркасын суйеген Калпы ун-тунс1з отыр. Тек ж у з 1 м д п тц арасында орл1-бер- Л1 журген эпкемнщ экпмеш таусылар емес. У нс1зд1кт1 сеш л ту ymiH сейлейтш сиякты. Сосын Ж акы п уйктап кал- масын дегендей. Акыры ол менщ касыма келш токтады. — А л 6i3fliK Садык Бак уге кетедк— деп кул1мс1ред! ол. Содан сэл у к а з калды,— Перемет жерлерд! кередП.. вдемйэдем1 костюмдер сатып алады... Ж окшылыктык не екенш де бшмейтш болады... Муны ол тап 6ip олевдей, ертегщей кьп1 айткан едй — А л мен колхозда жумыс штейтш боламын. Ж акы п та сейтедь B is Садыкка акша салып турамыз... Осы 6ip сездерд! айтуга киналып, жуз1мдп<тщ арасын­ да канша уакыт журд1 десецпп. ToKeTepiii айтканда— 57

Ж ацыпца куйеуге шыруга KenidiM деген ceai ед! бул. Ацыры айтцаны да жацсы болды. Айтты да тыныш тауы п, м е т ц жапыма отырды да Жацыпца парады. Жацыптыц 0«i жылып сала бердц уйцылы-ояу кул1мс1ред1, б1рац б1рдеце деуге шамасы жетпедй.. ...Осы 6ip yHci3 куйде 6ia узац отырган едж , 6ipan eiifli бул мулде басца тьшыштыц едь Бадамныц yiibica ескен нуындагы шег1рткелер аптаптан шырыл цагады, ап тап та солардыц ушнен шырыл цагатыпдай. К ун тауга ермелеп ш ы рьш ед1, енд1 эш-мше дегенше шыцнан асып жорала- ды. К ун де 6ip Typni озгеше едк шаршагандай, мунартып керш едь.. Ми цайнатар ыстыцца мулде цатысы жоцтай, тштен ш опртке б т ге н ш ц аптапты ыстыцта шырыл цаццапыпа оныц цатысы ж оц сияцты. Тш тен ол кун емес, б1здщ 6ipeyMia сияцты: таудыц ар жагына зорлыцпен кеткен Гулш ен бе, элде айтар созш айтцасын эл-дэрмен- нен айрылып, тек ж анарына муц шреукеленген Медина эпкем бе; элде турмеден е л е а бон шаршап оралган, тек уйцтауды армаидаган Ж ацып па... 8уел1 аралар ушып кеттц сосын шег1рткелер де тына цалды. К ун батцапнан кешн: ацыр соцында Жацып та ор- нынан турды. Мен де оган ш е с т кешеге шыцтым, умтмде су жаца кек костюм. Тещ ректщ 6api м е т ц ж ап-жаца кок костю- MiM сияцты кокпецбек боп турды. Кеше толран адам, ш у- лы едк Елмурат ага шатырга шыгып альга, с у агар тус- тыц топырагын нырыздай таптап жатыр — мундай аптап­ тан кешн жацбырдыц болары сезшз... Сол жолы жацбырдыц жауран-жаумаганы ес1мде жоц. QiiTeyip, сол кеште кешенщ де м е т ц с у ж аца кек костю- Mi»i сияцты кокпецбек, жап-жарыц боп турганы еЫмде; мен осы 6ip коз царыцтырган кек нурдан цашып, тырмы- сып тауга шыцтым, ылгида ушеулпз 6ipre болатын туста жападан-жалгыз узац отырдым. Мен сол жерде отырга- нымда, Елмурат aFa eni шатырдыц устш де куйбецдеп журд1 де цойды, ал кун барып жасырынган тау шыцына б1рывдеп цап-цара булт уй1р!лд1; мулде царацгы тартты, тек осы 6ip ымырт шацта Садат апаныц уйш щ алды — Динардыц с у сепкен цырмандай алаццайы рана арарац- дап кершедь

Тацертец мен жол журем, Динар болса eni де бфта- ланга шешн кешеге су ceyin озшщ кержалдау е м есттн дэлелдейдк Ал дэл осындай кезде ауылда босда журген- дер, немесе меппттщ алдындагы алацда текке сенделген- дер енд! дайтып Елмурат агата ездершщ ж алдау еместь гш дэлелдей алмас едь Ол да буларга будан былай элде- 6ip алыстасы елдер жайлы, о ж адтагы бадша е с1ретшдер мен омарташылар жайлы айтпайтыи д а болар. Тацертец- riciH, ж урт енд1-енд1 тесектен тур а бастатанда, дулды н сэ- р1ден турып ун-тунс1з гана ш аруасы на Kipicin те кетер. А л KeniKiciH курегш пыгыиа салып, сол ушйз далпы уш - не дайтады... Тацертец мен жол журем. Ал Елмурат аганыц коше бойына орнатдан сырыдтары мен жуз1м сабадтары кокке дарай ерлеп осетш болады, эр коктем сайын Елмурат aFa омартасып ашады, содан бадтыц im i, букш аула, бутары буладда тоне майысдан бадам агашыныд ушар басына шешн араныд ызыдына боленедь Мен жол журем, ал Сусен апай сол бурынгысынша сазайып тартатыи шыгар, Хаш нм де дэп бурынылдай шы- лымын дабырганыц дуыс-дуысына жасырар. Жуз1м жи- налар, ол дайтадан nicep, омартаны бггеп тастар, сосын он HteTi орден мен медальдыц астында еш юмш ц де ол жерден алуга шамасы жетпес 6ip нэрсе — Елмурат ага- ныд партбилет! жатады.

КЛРАЛЫ УЙДЕН ХАБАР Жанаэа Бадыд к ш ш д дунпеден еткеш кеше гана едд— мше, енд1 ыынау айел де дайтыс болды. Демек, бузбуладтыц- тардыц Бакуде олу1 тукке турмайтыи парсе екен гой. Т ад даларлыд жагдай... Эйтсе де 6ip ж агыван мунда турган не бар? Пендешц аты пенде — елеташ аныд; ажал деген кез келген жерде алдынан шыгады. Егер 1здейтш болса, буз- буладтыдтардыщ K,a6ipin сонау Берлиннщ езжен де табуга болар. А л баягы заманды айтудыц asi артыд. Мекке, Баг- дат, Кербела. Ол кезде бузбуладтыдтар дасиети жерлерге т э у етш дайту уш ш жолга аз шыдпаган; сондай сапардыд устш де олардыд i>eii6ipeynepi сузек пе, жод, басда б1рде- де ме, ofiTeyip, тотенше ауруга ушырап, жат жерде коз жумгандары аныд. Кейде бузбуладтыдтардыд арасынан CiGipfle олгендерг бар ма екен деген дызыд ой келед1. Б ipад ондай адамныд peTi ж од снядты. Тек молда Нурмухаммед болмаса — сондай 6ip аулие болган — Бузбуладтапл ед дшшш, ед беделд1 Kici десед1, ж уртты д айтуына дараганда, ол Гян- джде, ягнн Кировабадта дайтыс бопты. Мешади Муртаз дейт!н кепес жэне Кебле Дазым деген помещик болган. Басда пэлендей ешшм жод. Б1рад Кебле Цазым Заката- лада жадында гана олдд ал Мешади Муртазга келетш болсад, ол Ш уше дейпн жерде эл( кунге аман-есен журит жатыр, TinTi TicTepi де туспептд отыз emci де туп-тугел коршедь (Ал жасы болса кемшде тодсаннан асдан). Демек, Бузбуладты д тургындары ж ат жерде бурында- ры да болды гой. Ендеше мен неге тадырдап отырмыи?! Мумюн, бул туралы бурын мулдем ойланбаган шыгар- мын. Ж ане ондайды ойлантындай себеп те болмаса керек, мысалы, бурын Бузбуладты д 6ip де 6ip адамы Бакуде олмеген едй 8fiTeyip, мундай жагдайдыд мен мектеп б т - pin, одуга кеткешмше болмаганы аныд. Егер 6ipey-Mipey Б акуде олсе, мен далайда бшер ед1М— ейткеш егер буз- 60

вуладтыд екешц рас болса — кезщ жерд1д пай тукш рш де жуммлмасын, 6api6ip сеш д елгеш д туралы хабар ерте ме, кеш пе, aflTeyip, мунда 6ip ж етер efli. Оньщ ycTine буз- буладтыдтар — мейл1, ол ж уз жыл бойы тебесш 6ip кер- сетпесе де ауылдастарын еищашан да умытпайды. 0йтке- IIi ол дайда кетпесш 6api6ip мунда, oiiTeyip, б!рдецес i — не агайын-туысы, не 03i отыргызган агашы, эйтпесе уй д ед дурыганда уш ш д дулаган орыны далады. Уй сатып кету деген жагдай Бузбуладта бурын-содды болган емес. Туган уйш сату — адамгерншмкке жатпайтын нэрсе. 0з ушдд! сатамын деу — вз1ддд «адамзат урпагы» дейтш шетЫз-шекмз TieiMneH б!ржолата шыгарып тастаумен 6ip- дей. Басдаларга дайдам, эйтеу1р, бузбуладты дтар ym in бул осылай. бй ткеш ap6ip уйде ата-бабаныд р ухы , эке мен шешенщ рухы мекендейдд егер адам элденендей се- беппен бул уйде будан былай туруга, ата-бабасыныд ру- хын риза етш, ошадтагы отын жагып отыруга мумшннн- л т болмаса — онда р ух сол уйде м эд п тыныштыд тап- сын, оны мазаламадыз — ед бастысы баспанасынан мадрум далдырмадыз; оныд ycTiHe, менщ ойымша, 6ipey- ДЩ ую не бекерден бедер ю ре салатын адам да Бузбулад- тан табылмас едд ал ондай адам шыга дойган кунш д езш- де 6spi6ip ол уйд щ neci болып саналмасы аныд. Бузбуладта дулаган орыны рана бар уйлер аз емес, б1рад ол жерд! оз бетшш е пайдалануга е ш ю м т д де ба- тылы бармайды. Б ул ym in ед эуел! уй д щ иесш, TinTi иесшщ 03i болмаса да сол уйге дарым-датынасы бар, не YKiMi журетш б!реуд! таб у керек. Сосын ол адамныд ке- niciMiH алу ym in жагдайды TyciHflipy, конд1ру даж ет. Эри­ не, муныд 6api ecKi уй д щ орнына ж ад а мекен-жай сала- мын деген адамныд адамгерш ш ш не, адамша OMip суреш н дед ниеттенуше де байланысты. Бузбуладтыдтардыд ceHi умытпауы ym iH ол ж ерде уйщнщ дулаган орныныд болуы да ж еткЫ дп. О йткет кез делген дарасирад баланыд 03i де ан ау 6ip д улаган уй жай гана жатдан уш щ ц емес, 6ip дезде Молла Нурмухам- мед, Мешади Муртаз, эйтпесе Кебле Цазым турган уй еке- HiH жадсы бшедп Мунда турган керемет ештеде ж о д — улкендер айтдан, балалар е т г е н де жадында садтап дал- ган. А л шынында деремет жайт дед есептесек — ол бас- дада — я гни сен осы жерде туып, осы ауылдан шыддан екенсщ, онда мейл! ж уз жылдан кешн Бузбуладда дай- тып оралсад да, б1рден бузбуладты д азамат, бузбуладты д агайын болып шыга келесщ. Егер у ш д аман турса — ол

да ceniKi, дулап далса — орыны ceniKi. А л егер 6ipey-Mi- р еу бузылган мексн-жайыдныц орнына сеш д рудсатыд- сыз уй сальш алган болса, ол уйдщ 6ip болмезд — сешзд; тып-тыныш жайгаса бер. Эйтпесе Бузбуладда бар да, 6i- piumi кездескен баладан: «Кебле Кдзымныц yui дайсы?»— деп сурап дер. Ол саган Кебле Казымныц Закаталада дай- тыс болганын, ал уш н щ ана жерде екешн б1рден айтып бередд Содан KefiiH ceHi дулаган уйге ертш келедд сой- Tin сеи жуырда гана Закаталада дайтыс болган Кебле Ца- зымныц эл1 кунге д е т и Бузбуладты мекендеупп екенш ез козщмен KepeciH. Сейтш уйшдше дарап турганда кенет 6ipey сеш д атыдды атайды. Царасад, 6ip топ бала жасы- рынбад ойнап ж ур, солардыд 6ipeyi сешмен аттас екен. Mefi.ii, сеш д атыд Нурмухаммед болсын, 6api6ip — бул 6ip кезде «тэд1р жолын» уагыздап келген, TinTi жарат- данныд 03iu ыгыр еткен адамныд шубаладдылау api ер- ciney eciMi болса да бузбуладтыдтар оды eni де умытпа- ган больш шыгады. Эйтсе де мына жагдайды д а ескертш дойгым келед1 — жылы шырай танытуда шектен шыгып кетпе, балаларды тым epKiHciTin ж!берме. Б ала деген сондай халыд дой — «Молда агай! Молда агай» деп сонау Кировабад зиратыиа деш н дуы п барудан тайынбайды. вткен жазда олар мар- дум Садыд Kicire тура сондай жасаган, ал овыд ешдандай да молда емес екеш журтты д бэрше аян. Kepicim ne, ол — дарт большевик едь М ш е осылай, дурметим. Б узбулад деген, мен ciare айтайын — 6ip таусылмайтын узад жыр. Тек дана жалгыз сол гада осылай екен, тура сондай далпымен коктен тусе салган, эйтпесе менщ ез1м бузбуладтыд болган сод, api жаназада отырып, штейтш ш аруа таппай im i пысданнан Keiiin, ол туралы осындай сандырадтарды диыннан диыс- тырып отыр екен деп ойлай корме. Ж эне, дудай ymiH, Бузбуладта сельсовет ж од екен деп журме. Бар. Сель­ совет те, басдарма да бар. Д удайга ш ую р, барлыд мэсе- лелерге де документ жасалады; ic дагаздары да жуйел! турде жазыльш отырылады. BipaH, мэселе б1здад жогары- д а айтдан ацпмелер1м1з дагазга тусш заддастырылатын болмаса, саудага тусш сатылатын нэрсе еместшнде гой — бул жерде Бузбуладты д 03i документ, ютап, егер ceHin (тек дана ренжи кермещз) шамалы гана сауатыд болса бул штапты езщ -ад одып шыгасыд. Жэне ренжи- TiH де ретщ жод, меш д де ж отары 6iniMiM бар, бш пщ з келсе, менен ауылдыд m ci аддып турганы да шамалы. ■ 62

Жиырма жылдан oepi калада турамын. Соган дарамас- тан бузбуладты д 6ipey Бакуде е л й т десе, 6ip тур.™ бо- лып кетемш. Ж адында гана Сады д KiciHi ж ерлеп едж, ендд Mine — мына эйел... Мешц бул жерде, коп дабатты уйдщ ауласына дурыл- ган улкен кепеп шатырдыд астында отырганыма, cipa, 6ip сагаттан да аедан шыгар. Мардумды ж адсы бш етш ед1М, ауылда Kopuii турганбыз, opi 6ip кезде мешц устазым да болып едд сейте тура ол ойслдщ ж узш 6ip сагаттан 6epi коз алдыма келпре алмай азаптапыи отырмын. Не сойлеп, не журтты тыддап жарытып отырганым да шамалы. Т е к ойланып отырмын — басымдагы ойда ш ек жод, 6ipaK оныц жузд маган Kopuii эйелдщ, мугалимамныц жуш eci- ме тусер емес. Сосын миымныд тукшршде злдене ж ард ете т у с п — мен шатырды, олардыд уш щ ц б1здщ уймен туш сш турган шатырын корд1м. М ектептщ ауласын корд1М. Буладтар- ды корд1м — 6ipey... екеу. Содан кейш кошеш кордам — сонда eciMe б1рден мардум Садыд Kici TycTi; бэлшм, бу­ ран еткен жазда демалысымды Бузбуладта отшзгешм, кошеден озгелерден rep i сол KiciHi кеб1рек кездесНргешм себеп болтан шыгар. Садыд Kici озш щ айтуына дараганда, Б узбуладта елу жылдан артыд болмаган екен. Содан енд! келштк Ж эне б1ржола оралган тэр1здк Сорына дарай Сады д ш сш щ уш ед болмаса лаждап туруга жарайтын дабыргасы да дал- май тугел дулап далган едд содан ол Гамер апайдыд бо- саган уш не орналасуга мэжбур болды. Бул уйдщ eei де, ауласы да эбден пайдага жарайтын, тек шарбагы гана дулай бастаган едд Бузбуладтьщ балалары осы дулаган жерден Садыд ш сш щ Kemin келген бойда оты р гы зьт, жан-тэшмен KyTin-баптап ap6ip жапырагын, ep6ip бурпп- п н кэд!мпдей мадтан тутатын диярларына дуршн-дуркш шабуыл жасап туратын... Тодтай тур, ал анау бурыш- тагы KiM — Рафи емес пе?! Дурыс: дэл соныд 03i, РафпГ О, TopipiM, бул Kici емес, дулаган дабырга екен гой!.. Бейшара Гамер апай Рафид1ц дуниеш кезш, узад сапарга дашан жэне далай кеткешн бшетшдер санаулы гана ед!, ал Гамер апайдыд Рафи дейтш улы бар екен д тнен Бузбуладтагы емшектеп баладан ецкейген дартда деш н 6api хабардар

болатын. К еш н co fu c басталды, Гамер апайдьщ улы Рафи журтты ц 6opi сиядты майданга аттанганын да бузбулад- тыдтар бш етш . Сосын coflic та бш ч, енд1 Гамер апайдьщ улы Рафп цаза тауыпты, хабарсыз KeTinTi деген сиядты эр турл1 оцпмелер тарады. Б1рад узаман Гамер апайдьщ улыныц елмегеш де, хабарсыз да кетпегеш, тек ж ау до- лында тутдында болтаны аньщталды. Сосын Гамер апай- дыц тутдыннан босатан улы Бакуге к е л н т , жагдайы жа- ман емес кершедд Tipi, деш cay, дол-аягы аман, устшде су ж аца шевиот костюм — шалдып ж ур екен деген хабар шьщты. Ш евиот костюм туралы хабарды Бузбуладда жет- шзген Рафпдщ шешешмен аттас Гамер деген эйел-тш. Б ул Гамердщ айпалысатын н еп зп K8ci6i — Бакуден ал- тап ине, жш, оймад, шай демдейтш аддуман, ойелдщ im к тм д ер д тагы да басда багалы заттардан Бузбуладда эке- л ш сату ед1. Гамер дарызга да бере беретш, TinTi кейде кепирш ген жемщ-жпдекке анырбастауга да кел1сетш. Гамердщ Бакумен eKi арага узбей датынас жасауыныц нэтпжесшде Бузбуладтагы одушы дыздардыц бэршщ дер- лш саусадтарында турл1 TycTi шыны эшекеш бар жузштер жардырап ж уретш ; муньщ eai мектеп директоры Зиянет Ш екерекдызы сабад беретш география пэшшц устшде 6i3 сиядты ер балаларды дуркш-дуркш тотенше дызыдда кенелтш, мэз дылып тастайтын, енткеш Зиянет элдедан- дай 6ip дыздыц саусагынан жылт еткен жузш керсе болды, б!рден барлыд дыздыц долын тексеруден етюзетш, кейде оларды тадта нлдына шыгарып, далталарын тште- TiH. Будан кеiii н ж аза долданылатын; Зиянет Шекерекды­ зы юнэлшерд! корсетюш таядпен тура саусадтан coFa- тын; эйтсе де Зиянет Шекерекдызы долданатын жазаныц тетенше Typi де бар ep,i — онысы дыздарды ул балалар- дыц алдында коз жасын тогш жылауга мэжбур ету. Бул былайша ж узеге асатын. «Царацдар,— дейтш Зиянет Ше­ керекдызы KiHani дыздардыц б1реушщ бурымын жогары кетерш турып,— Керд!цдер ме, бит деген даптап жур. Иэ, сылдым-сулу, мупыц не с е т ц ? ! Ж узш салуга келгенде нэледейсщ, ал битке шамац неге жетпейдд (Будан KeiiiH жыламай кор!..). М ше, осындай кезеки жазаны жузеге асырганнан кешн Зиянет Ш екерекдызы эл п бадытсыз бейшараны орнына отыргызып дойып, былай дараганда зпяны ж од сиядты керш етш шынысы жылтылдаган бул ж узш те оте зор, TinTi аса дордыпышты дауш-датер жат- даны туралы узын-сонар эцпме бастайтын жэне бул эц- riMeci мшдеты турде дара тун ек откен заман мен кун 64

сэулел1 болашад туралы пайымдаулармен жалгасатын. Сойтш уйге бершген тапсырманы сурауды да, ж ада тады- рыпты туслнд1руд1 де мулдем умытып кететш. Соныц нэ- тижесшде 6ia жауап беруден тана емес, сонымен 6ipre география пашней келесл жолы уйге берш етш таисырма- ны коз майымызды тауысып жаттап келуден де б1ржола- та дутылып далатынбыз. Кезшде б1здщ мектепте кецшеп тараган «мещандыд» деген создщ пайда болуы Гамердыд Бакуге сапарына Т1келей датысты едь Элгшде айтылган аты шулы жузпгке байланысты ж алпы жиналыстардьщ 6ipiHfle Зиянет Ш екерекдызыныц аузынан шыддан бул сезд! б!зд1Ц устаздарымыз лезде дагып экеттй Keii6ip му- галииаларымыз оны сабад уст1нде гана емес, булад ба- сында ыдыс журанда да, шыт матаныц кезегшде турганда да долдана беретш болды (бузбуладтыктар долданатын бЫ мдарлыдты бшд1ретш сездер онша кеп емес ед1, опыд ycTine бш!мдарлыд сездердщ 03i де Tini дуррырга оп-оцай орала кетпейд! рой). Эйтсе де б!здщ айтайын дегешм1з бул туралы емес. Гамер апайдыд улы Рафпдщ Бакуден ешдашап келмей- TiHi туралы хабарды Бузбуладда ине, ж ш , ж узш , ыдыс- аяд, шай демдейтш аддуман, эйелд1Д ini к т м д ер ш сатып ж уретш ojiri Гамердщ e3i жетш зш ед1 жэне кутпегеп жерден осы хабар ауылда узад эцпме болды, оныц ycTiHe эрк1м эр Typni жорамал айтты. B ipey туры п 6i3 шекарага жадын турамыз; ал Рафи тутдында болтан, сондыдтан оны Бузбуладда ж!бермейдд ал рудсат берсе элдедашан келер ед1 дед!. EKiHini б1реулер шекара ж ай эншей1н сыл- тау, егер даласа баярыда келер едi, 6ipaд Рафидщ оган муршасы бар дейс!ц бе — баяры энше дайта басып, озипц е с т достары, бакулш профессорлармен урыс-жанжалын дайтадан доздырып ж урген гой деп дэлелдеп бадты. Рафп рылымнан басда не ойлайды дейсщ, оран шеше де, зйел де Keperi жод. ¥замай бул болжам элг! Гамер ардылы Бакуден жеткен жада хабармен надтылана TycTi. Рафи- ДЩ oai айтыпты: Бузбуладпен б1ржола есеп айырысдан- мып. Шешеме де сэлем айтыддар — оныд улы ж од; со- гыстап оралмады деп есептей салсын. Б1рад муны д оз! адылга донбайтын нэрсе едi — аяд-долы балгадай, шевиот костюм киш шалдып ж урген адамды далай елд1 деп са- науга болады?! Содан Гамер апай жолга жиналды да, сау- дагер Гамерге epin Бакуге аттанды. Ж уртты ц 6api оны но сол жадта далады, эйтпесе Рафиды альш дайтады, ал егер алда-жалда жалрыз келетш болса, MiHe3i белгмп гой,

мацайына жуыыай доя турган жен деп есептедк Содан Гамер апай жалгыз дайтып оралды, б1рад бойында пэлен- дей eerepic жод. T in r i менщ баицауымша, жолга жинал- ран кезшдепден тштен де озгермеген efli — соидагыдай кецшдд дпмылы Ширак,, долды-аядда турмайды, aaia- далжыцды да айтып жатыр, ол аз болса жаулыгыныц астынан еркектщ су ж аца шевиот костюмш KHin альшты. Бакуден келген бетте Гамер апай ец алдымен мына жай- ды хабарлады: букш жарыд дуниеден б1здщ Совет етм е- Ti сиядты ею м етп таппайсыц; эрине, eai муны бурыннан да бшетш, б1рад Бакуге барып, улын кергеннен кейш бул ceoiMi мыц есе арта т уе й . Сосын тары да мынаны айтты: дуниеде толып жатдан тамаша жер бар кезде eci дурыс адам Бузбуладта не б т р е д д мунда ол дызыратындай не бар; тау кормей ж ур д еййц бе?! Егер адам сиядты OMip суретшдей мумшндш болса, ж уз жпырма торт эулиешц ец болмаса 6ipeyi осында жерленер ед1 рой?! Дурыс, дай- тып оралмаура 6eKiureH Рафи нагыз ж ш т екен, келгенде не 6iTipefli?! Гамер апай Бакуден, мше, осылай дайтдан. Б1рад ке- шн оныц Бакуден 63i тугш келецкесш де таба алмай дайтданы м элш болды. Сонда дайда жургеш 6ip дудайра рана аян, om eyip, Бакуде болмаганы аныд. А л Гамер апайдыц устш деп шевиот пиджаг шмдйи ед1 — оны да жалгыз ж аратдан тэщ р бшетш. Oirreyip, бул кезде ол Москвада ма, элде Ереванда ма, 6ip ж адта ж у р и т деген сиядты эр Typni сездер айтылды. К,алай болганда да буз- буладтыдтар 6ip нэрсеге кэмш сенд1 — Рафи бакулш про- фессорлармен 6epicnefi ш айдасуга шындап KipicKeH екен. Бузбуладты дтар бул niKipiH узад уадыт взгертпей бадты; ейткеш мундай niKip Бузбуладты ц ваше де вте тшмд1 едд былай дараганда Бузбуладта асдар таулар да, аласа тобелер де — 6api де бар; ал муныц 6api болганнан кешн Бузбуладда ещй бакулш профессорлармен влгенше уста- сатын адам м ш детй турде керек. Осы туррыдан келгенде Рафидщ жолы оцгарылып едь Гамер апайды да солай деп есептеуге болатын. Егер бузбуладтыдтар Рафидыц баку­ лш профессорлармен жанжалына ыдыластана сенед! екен, ендеше Гамер анай езш осындай адамныц анасына лайыд устагысы келсе, оган далайша кедерп жасайды. Сейтш Гамер апай эбден дартайганша озш осылай ус- тады; бшк таулары мен ж атаган тобелер! бар Бузбуладта осылай eMip сурдд ешдашанда дисайган Ke6ic кимеген, утштелмеген жаулыд тартпаран куш дуниеден етть Га- вб

мер апайдыц иырына дорба салып, eric даласын кезш ма- сац терш жургенш де, эйтпесе дукенш ц жанында эншешн 6ip шытца по 6ip алцынды сабынга бола эйелдерге цосы- лып цырылысып жатцанын да ешюм ешцашан да корген емес едь Егер ажал пйрюн дер кезшде, ягни Рафи Баку- ге оралмай турранда келгенде, ол о дуниеге де осы токап- пар цалпымен аттанар ма едц юм бшсш. Б1рац пенденщ татар дэм1 таусылмагап соц, не шара. Содан Гамер апай цур сулдер1 гана цалып, эбден цартайьш, тесек тартып жа- татын жагдайга жеткенде гана тагдырынан туцшгендей болып улын ш нэлауга кеппп едй 6ipaK, дел осы кезде Ба- куден кутпеген хабар жеттк сойтсе Рафи цалада ешцан- дай да улкен ш аруа тындырып журмегеш б е л г ш болды; Timi профессорлармен устасцаны да OTipiK, бар болганы эншешн 6ip цатын-цалаш сняцты ютапханашы коршедь Бул хабар Гамер апайдыц цуларына ж етп ме, жоц па — ол жагы беймэл1м. Б1рац баягыда Бак уге барганда ол жацтан Рафидщ e3i тугш келецкесш де таба алмаганын Гамер апай осы хабардан кешн рана мойындады. Цыстыц жауынды-шашынды кундершщ б1ршде Гамер апайдыц жамбасы жерге тндк Сандырынан ацша табыл- ды — аз емес, 6ipa3, оны ж урт ыждагаттап санап шыцты, содан ц у р м е т ацсацалдар мен кейуаналар бас цосып узац кецес етю зш , бул ацшаны Бакудеы Рафиге Ж1беру- ге шеппм цабылдады. Б ул м ш д етп ж узеге асыру ym iH пне мен оймагын сататын Гамерд1 цасына eKi адам цосып цалага жлберетш болды. Сосын ол уш еу1ш ц цатысуымен ацша цайта саналды — мэш гп жуура, жерлеуге жумсал- ран шыгыи жене жол царажаты (Б акуге барып-цайтатын уш билет жене тамац ацысы) шегершд1 де цалран ацша- ныц 6opi Рафиге женелтшдк Гамер апайда ацша болатын ce6e6i — ол, б1ршппден, бузбулацтыц цалыцдыцтарга куйеу тауып беретш, сосын KeiiiHipei; олар босанатын уацыты ж етш толгата бастаран кезде де сол Гамер ею ж ещ н Typin тастап, ж уртты ц 6opiH эзш-цалжыцмен мэз цылып (жене шай iinyiH 6ip сотте догармай) ж ас н ер еететц т н д т н Kecin, кетерш алура дайын отыратын. Оран цоса Гамер апай чорек т ш р у д щ тецдеЫ жоц uie6epi болатын; ал баяры 6ip тамаша уацыт- та оныц тары 6ip мамандыры бар ед1 — Гамер апай уй жагалан журш балаларга epieri айтатын жене бул ушш ацша да алатын. Ж ене ол кез келген уйге бара бермой- TiH, ейткеш ж уртты ц 6epi б1рдей тукке турмайтын ертеп-

сымакда адша телемейда рой: оныц устш е пеш гушдей жанып, дазапда nici бурдырап тамад дайнап жатпаса, ертегшщ не кереи бар. А л ол кезде Бузбуладтыц кез кел- ген уйш де пеш дызып жанып, дазанда nici бурдыраган тамад дайиай бермейтш. А л ертеп айту кунделпо! жу- мысы болганнан кешн Гамер апай, амал жод, унем1 жа- цасын табуга, немесе бурынгыларды жацаша езгертуге, Timi кейде 6opiH жинап дойып, дпыннан дпыстырып ой- лап табуга мэжбур болатын. Сейтш Гамер апай олецмен де, елециз де тольга ж атдан ертегшерд1 ойдан шыгарып, дурастырып айта беретш. Оныц ертегшершщ Ke6i эке- шешеге деген дур м ети бэршен де жорары доятын адыл- ды да ieeTTi балалар, ар-намысы уш ш жанын дурбан ету- ден тайынбайтын су д у дыздар туралы едд муныц ce6e6i гушдеген пеште nici бурдыраган т э т и тамад nicin жатдан уйде ертегшщ Ko6i дыз балаларга арнап антылатын; ал олардыц ерте ме, кеш пе, afiTeyip, куйеуге 6ip шыгатыны аныд дой; сондыдтан д а эке-шешелер1 Гамер апайга ад- шаны TeriH толеп журген1м1з жод деп есептейтш. Бак уге арнайы уш шапдыншы ардылы женелплгеп адшаныц iminfle ертеп уш ш теленгеп адша да бар ма едц ж од па efli — ол ж анл белгкйз. Эйтеу1р, адшаныц кеп екендш , барак, Рафидщ одан 6ip тиын да алмаганы аныд. Мунысы оте дуры с болтан ед1, ойтпесе 6niK таулар мен аласа тобелердщ арасында жатдан Бузбулад оны адам ece6iHen б1ржола шыгарып тастар едь Жэне Гамер апай- дыц жарыд дунпемен доштасданына кемшде жпырма бес жыл откенше дарамастан Рафидыц тап б у и н осы жерде, бузбуладтыдтардыц арасында отыратын ешдандай да ре- Ti ж од едь Рафи бурышта 6ypicin отыр. Ш ай де imneflfli, темеш де тартпайды, сойлемейд! де. T y ci дашып, бозарып кет- кен, мацдайына Tycipe киген сур далпагыныц астынан нурсыз K03i гапа керш ед д Егер Рафидыц элдедайда, алга дарай дадалган кезш ен сэл гана жылылыд сезшсе, оныц imKi ж ап-дуннесш деп ceeiM 6ip белп берер едц 6ipaK. 6ip нуктеге шудшнгап жанарынан сэл-пол жылылыд байдал- майды. Рафидыц жанында мардум Садыд агайдыц улы Нари­ ман отыр. Нариман мен бугш п жаназа сиядты 6ip-6ipiHe соншама сзйкес келмейтш норсе дуниеде мулдем жод сиядты едк Нариманды озгелерден айрыдша керсетш турган жагдай — OMipiHfle 6ip де 6ip рет Бузбуладты K03i-

мен кермегендт efli — ал Бузбулацты 6ip де 6ip кермеге- Hi оньщ жузшен-ац байцалатын. Цаз1р осында отьгртан адамдардыц б1разын Нарпманныц ем1ршде 6ipinini рет Kepyi efli, ал цалтандарын экесшщ жаназасында кездес- Tipce керек. Ендц мше, жиналгандарга ацырын кез Htyrip- те отырып экесшщ жаназасында олардыц цайсыларыныц болып, цайсыларыныц болмаганып апыцтарысы келгендей efli. Муны аныцтау оцай емес-TiH; эйтсе де 6ip нэрсе ку- монс1з efli — мунда отыртандардыц Ke6ici Бузбулацтан болатын; олардыц сыртцы кейштершщ езшде элденендей уцсастыц бар екен. Оцытандары бар, оцымагандары бар — бузбулацтыцтардыц узын саны елуге жуыцтайтын. Олар­ дыц кейб1реулерц Рафи сияцтанып Бузбулацтан баяты заманда KeTin цалтан; басцалары вткен жылы не одан сэл бурынырац институт 6iTipin, Бакуде enfli тана турац- тай бастатан. Мунда Сумгаиттен келген жумысшылар да, Баку базарларында жыл бойына саудагерлп; жасайтын алып-сатарлар да бар efli. Ал ана 6ip ynieyi 6yriH тацер- тец тана ауылдан келсе керек. Ол ynieyi бул эншешн отырыс емес, жаназа екешн еске Tyciprici келгендей ал- дын ала кел1сш алтан цалыппен кезек-кезек дауыстай жылап, кездертщ жасын алацандарыныц сыртымен сур- Tin цояды. Олардыц эбден шаршап, уйцтаматандары кез- дершен-ац KepiHin тур, ал отыртан турлерц вздерш устауы Бузбулацтыц бурынты цалпынан тук езгермегешн, ал цызарып, жарылып кеткен цолдары Бузбулацта цыс- тыгунпдей суыц болып туртанын, мумшн, TinTi цар да тускенш ацгартатындан efli... Сеш ц анац да, Рафи, ц ы ст ы г ут цайтып efli. Тун ге царай аппац, улпа цар ж аутан — cipa, бул 6ipiHmi цар болса керек. Б1рац цар жауранмен аяз басталып, суыц ке- терше цойматан efli, Рафи, керЮ нше, цар топырацты аз да болса жумсартцандай efli, демек цаб1р цазушылар мар- цумды пэлендей жазтырып, аруатына тш тппзе цоймаса керек. Цар тура мацтадай efli — жып-жылы, ж уп-ж умсац цалпымен MeuiiTTin Kipe 6epiciHfle турган табытты KOMin тастаган, Mine, осы табытты керш , Гамер апайдыц олгешн 6ipiHmi рет бшгендер ец алдымен ceHi де еске алса керек. Рафи, сен алудан бас тартцан ацшаныц 6ip мыц бес ж уз сомы тамаша цулпы тас ж асаута, баспац сатып алута жумсалды; баспацты сойып, дэмд! чорек nicipfli, шай- ханадан улкен самаурын экелшд! — сейтш айта ж уретш - дей жаназа етшзшдц ж аназада ж урт с е т де еске алды, Рафи. Ол балата да жаратцан тэщрдщ нуры жаусын, жо-

лы оцгарылсмн деп т м е к Tinefli келген юсшер. Алла тагаланыц мешр!мшде шек жод дой. Рафидщ де кунэсш Kemipep дест! олар. О, цуДфеП к уш и дудай, бадытсыз Рафира радым ет; адасдан бейшараны тозад отынап дут- дара кер; о дуниеге барганда улын анасынан, анасын ба- ласынан айыра корме! Tepic жолга тускен, MefiipiMcis ба- лаларга да ана ж ур епш ц жылылыры суымайтындай ет. Сосын журтты ц 6api 6ip ауыздан «аумпн» деп бата дылысты. Сейтш Гамер апайдыц жаназасында бузбуладтыдтар Рафщи радымы к у п т жаратдан тэщрге тапсырып едц б!рад пендеш жаратдан тэщрге тапсыру деген оныц кунэ- ciH Keniipy деген сез емес, бул ете курдел1 мэселеш далай шешуд! алла тагаланыц eai бшедд ал егер ана байгустыц шеккен азабы уш ш жазалагысы келсе — онда бул ушм- нщ Бузбуладтан алыста, басда ж адта орындалганы ду­ рью. Оныц устш е деш-дарны са у адамды дудайга тапсыру деген оган м ш дети турде аяушылыд бшд1ру емес, дайта KepiciHnie, даргыс ай ту шыгар; ейткеш жаратдан тэфрдщ MempiMi — бейшаралар мен дайыршыларга, сондай-ад жазыдсыз ж апа шеккендерге, басына дара тун ек заман туганда адам тезбес ауыртпалыдты жещп шыддандарра тусет1н нэрсе — ал Рафи болса дудайга шугар, Tipi, ден- саулыгы мыдты, турмысы да жадсы, езш щ Бакуш де ра- даттанып турып жатыр, т ш й кецШ даласа, профессор- лармен де устасуга шамасы жетедь Эйтсе де к ш бшсш, ол баягыда профессорлармен ус- тасса устасдан да шыгар, бул да эбден мумкш нэрсе гой, мше, Рафид1 жаратдан тэщ рдщ 6ip озше тапсырганда бузбуладтыдтар мэселешц осы 6ip мацызды жагын да ес- керген болса керек. Сондыдтан да дайыршы да, бейшара да деуге болмайтын Рафидщ сол 6ip кундер1 басына дара кун тууы , адам шыдамайтын дпындыдтарга дарсы туруы, сейтш ж аратдан тэщ рш щ MeflipiMine ж урттыц бэршен бе- тер мудтаж болуы эбден мумкш гой. Мумкш, Рафи еш KiHoni емес шыгар; пэленщ 6api 6ip кезде оны тутдынга алган, сейтш туган шешесшщ жаназасына келу сиядты оп-оцай шаруаны соншама дпындатдан сум фашпстерден болган шыгар. (А л Рафи — бул туралы айтуга уялды, ж уртда 6iflfliprici келмедд TinTi басданы былай дойган- да — дорыдты — солай емес не?) Бэлшм, бул жерде фашистердщ де ешдандай датысы ж од болар? Рафидщ Бузбуладты б^ржола умытуына ба- кул ш профессорлар мнэл1 шыгар? MyMKiH, РафщЦ баку- 70

лш профессорлармен устасуга мэжбур еткен Б узбуладда тотенше апат экелетшдей нэрсе шыгар — онымен салыс- тырганда туган ананыц да e.aiMi тукке турмайтын болар. Иэ... ofrreyip, 6ip себептщ жене мацызды себептщ болганы аныд. бйткеш Рафидщ шешесшв ренжитшдей, не Бузбу- ладтап к в ц М далатындай p eii жод. (Егер ондай б1рдеце болса бузбуладтыдтар мш дети турде бшер efli гой). Цалай дегенде де, муньщ eai ете диын, курделд пенде- нщ адылы жетпейтш шыргалад едд сондыдтан д а Рафи- д1ц басына тускен бул шыргалацныц мэш сш шешуд1 6ip жаратдап тэщрго тапсырып бузбуладтыдтар ете дурыс жасап едй Ж аназа аядталып, im in-жеген ж урт тараган- нан кешн де, дастарданда толып ж атдан тагам далды. Оган доса 6ip мыц сомга ж уы д адш а да бар едд дад1рмен- д 1 шал-кемшрлер енда жацадан кецес дурып, бул адшаны содыр Ж'аппарга беруге тодтам жасады. Содыр Ж аппар- дыц бул кезде патефоны бар едi, eHfli peTi келгесш радио- дабылдагыш сатып алмад болды. Эскерден ж адында гана келген Бузбуладты ц 6ip ж и т а Бакуге барып, радиодабыл- дагышты мен сатып экелемш деп белсенш шыга келген. Сейтш адшаны алып жолга шыддан, б1рад содан дайтып ешшмге дарасын да керсеткен жод. Б ул елушпп жылдардьщ басында болган едд даз1р жетшсшпй жылдыд аягы. Гамер апайдыц айтуынша, Ра- фи отыз 6ecinmi жылы он ж еы ж асында одуга кеткен екен. Егер сол рас болса, даз1р оньщ жасы алпысты ал- дымдады. 03 i — гылым кандидаты. К еп архивтердщ 6ipiH- де жумыс ютейдд кеп микроаудандардыц б1ршде турады. Ауласына шатыр дурылган мына уй оныд потершей алые, оныц ececiHe орталыдда жадындау. Cipe, ш еш есш щ дыр- дына Бакуде туратын буюл бузбуладтыдтарды шадыруга одай болсын деп осы жерд1 таддаса керек. Мезпл-мезгш пэтерлердщ б1ршен эйелдщ жылаганы мен дуганыд y m еетшш далады. Баягыда, студент кез1мде бул пэтерде менщ де болганым бар едй Бузбуладтан са- лемдеме — 6ip себет жемю эделш ед1М. Эуел1 телефонмен хабарластым. Сонда телефонныц дулагы н мардумныд e3i кетергеп. Сэлден кешн уйге келгешмде де е сш й сол эйел ашты. K,a3ip неге екенш бшмеймш, ж узш кез алдыма келт1ре алмаймын. Эйтеу1р, себетп дэл1зге дойып, дайтып кетпек болганымон — ж1бермегеш еимде. Тамадтандыр- ды, дарбыз бердй.. Сосын ауыл туралы сурай бастады — ешшмд1 де далдырган жод, уйдБуйд1 жагалап 6opin су- растырып шыдты. А н а у далай?! А н а у уй далай турады? 71

Бул ак агып жатыр ма?! Б1здщ шие барымыз аман ба?! — Bapi де... 6api де аман,— дел жатырмын мен — Б узбулак сол баягы далиьшша. Булацтан да мелд1реп су арады. Агаштар да кектем сайын бур жарады. Ж ане ол булак, мыц жылдан к е т н де ага берер. Араштар да мыц жылдан кеш н буршш жарып, гул аша берер... Меюп бул араштар емес, баскалары болсын — онда турран кандай айырмашылык бар?! Айтпакшы — айырмашылыц бар да шыгар: ойткеш ол агаштар 6ia туралы ештеце де бшмей- д1 ро й. T im i олардыц дщ ш е уя салатын да баска кустар... оныц ушар басында баска кустар шырыл цагар... Сен менен сол куш ауылдары уйлерш щ шатырына тенш турган б1здщ шие арашымыз туралы сурап едщ. Бэл- KiM, оныц жемшшщ дэмш eciKe Tycipren боларсыц. Бэл- юм, калай гулдейтш ш кез алдыца келпрдщ бе екен. Эйт- се де ец бастысы б1здщ керпн, ете жакын Kepmi... жакын- дыгы сондай, 6ipiMi3flip уШ шздщ а г а т ы екшннм!здщ yiiiMi.’iJun шатырына TOHin туратынын, сондыктан да дас- тарканга цойылган дэмнщ бэрш ыенщ уялмай жей 6epyiMe болатынын ескертсец керек. BipaK сен жазгы кештщ 6i- ршде сол шатырдыц успнде шие агашыеыц бутактары- ныц арасына жасырынып турып калай жылаганыцды ме- HiK коргешмд1 бшмейтш едщ. А л сосын?! Сосын не болып едй Содан кей1н жылап-жылап, акыры ез максатыца жет- кенсщ — ата-анац ceHi куда тускен жерге берген жок; ом1рден ез бацытыцды табуыца кедерп жасамады. Сойтш сен кошеде сыцк-сыцк кулш, ак жаркын оцпмелесш, ушып кете жаздап, куанып ж уретш болдыц. Егер жндек ж егщ келсе, агаштардыц басына ормелеп ш ы рьш , сонау шы ркау 6niкте эндетшц келсе, эшщц салып отыратын болдыц. Мен сен1ц б1здщ уйге жакын шие агашыныц тубше жасырынган баска 6ip кеште де кергем. Бул куш Бакуден кудалар келген. BipaK сен енд1 шие агашын жамылып ж ылаган да жоксыц; шатырра ш ы ры п коз жасыца тун- шьщкан д а жоксыц. Сен осындай дэстур болрасын гана ярни уйге кудалар келгенде кыз мшдети турде жасырыну керек деген соц рана солай штедщ. BipaK бул кудалардыц келу1 кешн... коп кешн ед1 Foii. Оран дешн oni айлар, жылдар OTyi керек болатын. Сен aai аудан орталырына барьга мугал1мдер дайындайтын техникумда окуга Tnic ец. А л т а у соцпацтары ceHi сол аудан орталырына жетшз- генше де oni 6ipHeme кектем, 6ipueme цыс ететш , сосын 6ip KyHi Бузбулацтары мектептщ ауласында ертегщей ке- 72

ремет, соншама сап-сары, соншама улб1реп турган Кызыл тал KopiHeTin. Сосын 6ip куш Бузбуладтагы мектеб1шзде Сафура апайымыз 6i3re тацгажайьш влек жолдарын 6ipi- нен кеш н Шрш уйрете беретш... уйрете беретш... Енд1 6ipfle Сафура мугалима Бакуден Б узбулакка осы е л е ц т ц 6ip-aK жолын айтып, дайтып оралды. Кун шыгады, батады Б1здщ eciKTiK алдынан OTeTin арык олардыц да уй ш щ алдыпан агатын. Квктем кезь Ол уакытта Бузбулактьщ арыктары арнасына снимай буырканып агатын. Бузбу- лактыц мыц кубылган куш адамныц басын айналдыра- тын. А л Сафура болса Бакуден арык суына арнап жал- FH3-aK 6ip жол елец оку уш ш вдеш келген сиякты ед1 — ол кун шыкканнап бастап эбден даракгы тускеиге шешн арыцты жагалап ж урш ж алгыз-ак 6ip жол олещц кайта- лап айта беретш... айта беретш... Б э л т м , ол осы влек аркылы езш щ айрылып калган акыл-есш кайта тапкысы келген болар, элде Бакуде кал­ ган баласын шакырды ыа екен?! Айтпакшы, егер арык eciKTiK алдына жап-жакын жерден агьга жатпаганда, Са- фураныц адыл-есшен айрылганып да, бейкунэ нэрестесш мулдем умытьш, Бакуге тастап кеткенш де осыншалыкты тез бше коюымыз еюталай едь Аулаиьщ eciri ашылган сайын (мешп оны KiM ашпа- сын 6opi6ip) Гулкез апай аш улана айкай салатын: — Эй, цадпаны жабыцдар! К,аттырад жабывдар дей!м сендерге! Дурыстап 6eKiTin дойывдар. Эйтпесе кашып ке- тедь Цашып кетсе 6iTTi, тауга барьш ит-куска жем бола- ды. Сосын тастанды ca6iiiHiK бейшара болып калганы гой... Bipan Сафуранык кашайын деген... тш тен де даш а- йын дегеп HueTi байкалмайтын. Маган Гулкез апай куш н- геннен гапа айкайлайтындай KopiHeiiH. вй ткеш ол ай- Кайлап, сосын сап тыйылатын да айваннык бурышына ардасын суйеп шулы к токуга, Kypim тазалауга, не урш ык ш руге KipicoTiH — am ey ip , 6ip сот те кол кусырып карап отырмайтын. Ж эне Гулкез апай ешкашан да жыламай- тьш, eunsiMre шагым айтпайтын (сенсек!здер де, сенбесе- щздер де оздер1щз б т щ з д е р , 6ipaK Бузбулакта кайгы да- й реттщ салмагы д а ж ещ лдеу KopiHeiiH сиякты едО тек Сафурага урсып кана коятын. 73

— К уп шыгады... К ун шыгады дейсщ,— дейтш ашула- на бурдылдап.— Ол тштен шыдпай-ад дойсын — онда не шаруац бар?! Сол 6ip сезд1 сагыз снядты созып ертеден кешке деш н аузыцнан тастамай, айта бересщ... Шыгады... Батады... Неменеге дуб!рлей бересщ! Цой д е т и , дудай ушш! Тодтат, мылжывдамай. Балац болса анау — с е т isflen жылап жур... ©зщнщ балац... Бакуде... Hlenieci жод... жалгыздан жалгыз... «Бала» деген сезд1 Гулкез апай барынша айдайлап, ащы дауыспен айтатын — cipa, осы ащы айдай есшен ай- рылып уйдтап кеткен Сафураныд дулагына жетсе, оянар ма екен деп умггтенетш болса керек. А л Сафура шынын- да уйдтап ж урген тэр1зд1 ед1; сол 6ip сэтте далыц уйды- ньщ эсершен шешесшщ унш мулдем е тм ей тш . ©лецнщ жалгыз-ад 6ip жолынан туратын уйды деген, шынында, гажайып емес пе?! MiHe, осы тацгажайып уй- дымен ары д ж агалап ж ур in Сафура ж е п жыл одыган жэ- не eei шшкене балаларга б1р-ад ай сабад берген мектебш де тусш де керген болар, cipa. Олар бесеу едь Bapi де мугал1мдер даярлайтын тех- нпдумныц соцгы курсында одитын. Б1здщ мектепке педа- гогикалыд тэяирибеден ату yniiH бар болганы eip-ад айра келш едк Кактем болатын. Б ул дэд1мп Бузбуладтыц ду­ шней бас айналатын тамаша кез гой. Эйтсе де Бузбулад- тьщ KyHi дал сол кактемде бурынгыдан да ерекше, езге- ше больщ едд ж уртты д басыныц айналганы сондай — мектепте гашыд болмаган 6ip де 6ip одушы далмап едь Б у л 6eceyi эдем! дш нш, долдарына журнал устап сал- танатты далыппен дласда юрген сэтде дешн 6ia ymiH еш- дандай да мугал1м емес едй ©йтиеш олардыц ездер! де одитын, ездер! де 6ia сиядты одушы болатын. (К ун сайын тац азаннан тауы д шадырар-шадырмастан технндумга HeTin бара жататы н солар емей HiM efli). Б1рад дун сайын тацсэрщен технидумга детш бара жататын сол бесеудщ ym oyi денеттен мугал1мге айналган д у т -а д бузбуладтыд одушы дыздардыц жагдайы диынга айналды; дун сайын тацсэрщен технидумга деип бара жататын бесеудщ eneyi денеттен мугалпмага айналган куш -ад бузбуладтыд оду­ шы улдардыц жагдайы да солай болды. 0йткеш дыздар — улдарды; улдар дыздарды дулай суйш едй Шынымды айтсам,— ант беругс дайынмын — сол 6ip дектемде б1зде ешдандай д а сабад болмап еда, тед дана даптаган жаппай махаббат болып едь Б1рад, мумшн, ол барлыд сабад атау-

лыныц imiHfleri ец жацсысы болтан шыгар, KiM б1лс|н. Сол кектемде Бузбулацтыц мектебше Сафурамен 6ip- ге Натиг, Хасан, Сабыр д ей и н уш ж ш т келш едй Мум- юн, Сафураныц ертеден кешке д е т и поймай айтып ж урген 6ip жол елец! осы уш еуш щ 6ipeyiHe арналган бо- лар? Бэлюм, жарыц дуниеде ол уш еуш ен басца да 6ip ж1- п т болтан шыгар; Сафура уйцыда ж ур ш 6ip жол елец айтса, соныц бейнесш елестеткен шыгар. Мумшн, элде Бузбулацтыц куш не мае болды ма екен? М умшн, оны осындай жатдайга тушрген хош nicTi гулдердщ ecepi шы­ гар?! MyMKiH, ол Бакуде ж ургенде 613Д1Ц арыцты эбден сагынган болар, сейтш оны керген сэтте-ац баласын умы- тып кеткен шыгар?! М уныц 03i ау р у ма, жоц, уйцы ма — ол ж агын бш- меймш. Б ш еиш м — купдердщ 6ip Kyui Сафураныц ес жиганы. Т у н ортасында ещреп туры п ж ы лаган — соны- мен 6api б 1ткен. Сейтсек, оны ауруынан айыцтыратын шипа сол екен. Гулкез апай оны жацеы бшген гой. Цы- зына урысцанда да, айцайлаган да жыласын деп ойлаган болып шыцты-ау сонда. «Цызымныц б е и 6epi цараганын кеше-ац байцаганмын — кезше ж ас ipKinin тур екен. Т е- секке жатцызып ед1м — байцайым — жылайды. К удай жар болсын. Ж ыла... ж ылай гой, цулыным, деймш — са­ ган жылаган жацеы. Эйтпесе менщ eciMfli шыгардыц гой деймш,— тиимдей сэбшце де царамай кеттщ. Жыла, цу­ лыным... ебден жылап ал... Содан ол ал кеп ещреп 6epciH. Жылап-жылап уйцтап цалган; тацертец кезш аша салып баласын сурайды. А л буган дейш бейшара босанганын да, баласы бар екешн де мулдем туеш бейтш сияцты efli». Гулкез апай керпп айелдерге Сафураныц науцаетан айыгу тарихын осылай эцпмелеп 6epinTi. А л Сафураныц 63i бул кезде ауылда жоц efli. Ол Б акуде баласыныц жа- нында efli, мумшн, сон ау dip кектемде Б узбулац мекте- бшде 6i3re esi уйреткен олецн!ц соцгы, ж алгыз жолын осы баласы уппн гана умытцан шыгар, KiM бшеш... KeiiiH Сафура б1рнеше бала Koiepfli. Соган цараганда баягыда ещреп жылаганнан KeiiiH ауруынан (йржола айыцеа керек. Цудай-ай, сонда неге жылады екен?! А л ца- aip мэцп уйцыда жатцан ж ершде махаббат, сэуле, елец дейтшдер бар ма екен... Qcipece — елецдер... Осы сетте меш ц eCiMe тагы 6ip елец TycTi... б1рац ол мулдем басцаша efli. 75

Келирмен жазылган елец 0лец муралима Фпзза туралы еда. Бул баягыда тацсэ- Р*де ем ктщ алдына келш Сафураны айдайлап шадырып туратын Ф пзза болатын. Сосын кейш Сафура eneyi мектепте 6ipre сабад берген. Фпззаныц устшде сар- гыш кеудешес1 бар, шашы да кун сзулесу сиядты саргыш ед1, ал сол коктемде Бузбулад мектебшщ алдындагы aFam та сап-сары болып гулдеп турган. Bip сезбен айтданда, бул агаш мугалима Физзага сопдай удсас едд.. К ешшрок осы Физза депутат болып сайланды. Мек- тептщ дэл1зше, басдарманыц кецсесше, эр Typni есштер мен дабыргаларга, anTeyip, барлыд жерге ояьщ cypeTi бей- неленген плакаттар ш лда. MiHe, дэл осы кезде сайдыма- зад елец пайда болды. Оны меппттщ аппад дабыргасына дара коы1рыен баттптып турып жазып дойып едь А л мэселенщ 6ip ушы мынада efli — Аш ура туш дш- ге сенетш 6ip топ тадуа имам эулпешц даралы куш и еске ал у уш ш жасырын рана Тейюб молданыц уш не жп- налранда, элдеюмдер дара кшмд1 6ip ш сш щ Фпззаныц е с т ш ц алдынан ш ы ры п келе жатданын Kepin далыпты. Ж эне 03i бул ж ердйи емес, ауданнан келген спядты. Мы- н ау дандай адам... юм eKeei ani кунге дешн жумбад. MiHe, сол туш меппттщ аппад дабыргасына дара ке- м1рмсн баттптып турып жазылран елец Аш ура туш ндеп шахсай-вахсайдан да асып кеткен улкен ш у болды. Ец ал- дымен бэрш бшген, эрнне, балалар едй Олар тацсэрщеп меппттщ алдына жпналып сандарын шапаттап, мэз болып жатты. Сосын эйелдер келда, сауаттылары бар, сауатсыз- дары — 6api де Kiflipin, олецге 6ip-6ip дарап eTin жатты; одан кейш елецда еркектер келш керда,— эйтсе де 6ip тацдаларлыгы — сайдымазад пэлеш emipin тастай салу ешшмшц де ойына келмедь TinTi сельсоветтщ председа- Tc.ai Талыб aFa да келш Kopfli, сельсоветтщ секретеры Ж айран да ж еттд сейтш элден уады тта барып аппад да- быргадагы дара ж азудыц дарасын emipfli-ay, aiiTeyip. Жо- не еппрердщ алдында жазудыц neciH табу уш ш оны жад- сылап суретке Tycipin алды. Шынын айтданда, овыц жайын журт сэл кешшрек ауданнан уш адам келгенде барып тусшда. Сейтш Талыб агай, Ж айран апай, Зиянет Шекерекдызы жэне элг1 уш адам дпректордыц кабпнетше жпналып алып мэселенщ аныгына ж ету уппн узад бас датырды — ж ауап алынба- ган 6ip де 6ip одушы, тексершмеген dip де 6ip дэптер дал- Т6

мады — 6ipaK, жазуы уцсас еш юм табылмады. Ж эне елец шыгаргыш ауданнан келген элп ушеуден де еткен цу екен — жазуды баспахананыц тасца басылатын эрштерш- дей етш Tycipinri — сосын оны цалай ажыратарсыц. Сей- Tin бул жумбац та шепплмедь Т ун йшнде Фпззаны ц yiii- нен шыццан элг1 6eflrici3 цара кшмд! адам сияцты бул да цупия кушнде цалды. Тек цабыргадары цара дац цана кетпед1 — елец оппршгенмен, i3i кепке дей iп меппттщ цайта ацталган цабыррасынан байцалып турды... Обалына не керек, елец Физзаныц жацсы атына юр келире алран жоц. Ол депутат болып та сайланды, куйеу- ге де тид1, шуш рлетш бала да туды. Меппт цабыргасында- ры дац та б!ртшдеп enrri. Эйтсе де 6ip цызыгы — кей жер- де дацтыц орны 6epi6ip цалган ед!. Былай цараранда тук- ке турмайтын ком1рдщ дары — б1рац ол Бузбулацта оп-оцай ешпешй екен рой. Б у л 6ip кезде ауылда сныр баццан Реджеб дейтш жйпт эскерден келгеннен кешн 6enrini болды. Редж ебтщ эскерден келМ м ен, сол тувп басцарма Ж эм ш п ™ дшрменнщ артында eaiMuii етш са- бап, содан кешн милицияра e3i барганын ж уртты ц 6api бш етш едк Сол уш ш eKi жылра сотталраи. K,a3ip Редж еб Сумгаитте турады. Заводта жумыс штейдк ByriHri жана- зада ол мешц жапымда отыр едь Реджеб сэнд! KiiinreH. Ж узш де цаталдыцтыц, ектем- дш тщ 6enrici бар. Ушпз, томен царап темею nierin отыр. Элсш-элсш басып KOTepin, айналасындарыларга, пэ, бул мен, Реджебпш, баярыда Жэмшптт! oniM ini eTin сабаран менмш; мен деген eniKiMre есемд1 ж!бермейтш азаматпын, ол жешнде кумэнданбауларыца да болады дегендей, етю р кез1мен царап цояды. Эрине, ол Ж эмпш тп eninm i рып сабаганы ymiH ары- ныц алдында ж ауап бере жатар, ал б!рац басца т1рлiri Реджебтщ шынында нарыз азамат екенш дэлелдейдь Мы- салы, ол Сумгаиттен тез арада-ац пэтер алды. Уйлендь Ец бастысы, шешесш цолына копарш экеттк Сейтш будан бес жыл бурын Бузбулацта болган оцираны умытпа- гандай да ед1... Б1рац ондай нэрсе умытылмайтын шыгар. ^aeipri уацытта мундай оцпга тек цапа Бузбулацта емес, жалпы б!здщ шетс1з-шекс1з планетамызда спрек кездессе керек. А л оцпга, шынында, керемет едк TinTi оцпга емес, ацыз, epieri десе де болатындай... 77

Рузгяр мен Реджеб туралы адыз Цыз сауыншы, ж ш т бадташы efli — eneyi де мал фер- масында жумыс штейтш. Ал Жэмшит болса Реджеб эс- керге кетпей турганда басдарма емес — жай рана мал flapirepi ед1 — ыздерге бул мэселеш де ескерте кеткешм Реджеб пен Рузгяр 6ipiH-6ipi баягыдан жадсы коретш. JKiriT эскерге кетердщ алдында eneyi некелерш диды. Со- сын 6ip-6ipine хат жазып турды ма, ж од па, ол жагын бшмеймш, мешц есту1мше, эцпмешц ед nerieri одпрасы Реджеб эскерден келген куннен — тура вокзалдьщ басы- нан басталады. Реджеб поездан тускенде Бузбуладтан машина келш тур екен. Р ульде KafliMri М охсун — сол уадыттагы Буз- булад колхозыныц жалрыв машинасыпыц журпзупим. Ж олда келе жатып байдайды: Мохсун бурынрыдай емес, 6ip турл1 — дабарын шытып, ундемейдд б1рдеде сураса дулыдсыз ж ауап дайтарады, эйтпесе мулде сейлемей доя- ды. Реджеб мазасыздана бастайды — шешеме б1рдеце болран шырар, жод, мумкш, Рузгяр элденендей жагдайга ушырады ма екен деген ойра келедк Сосын шешегашц хал- ахуалын сурайды. Ж адсы, аман-есен деп жауап беред! анау. А л Рузгяр далай? Тамаш а!— дейд1 тары да. Б1рад булай деп айтудыц эр турл1 марынасы бар рой. Осы жерде Реджеб шынымен кудштенедд мынаныд кумшжу1 тегш емес деген тодтамра келедь — Цане, тодта!— дейд1 сосын. Сейтед1 де Мохсунды жарасынан суйреп жерге алып тусед1 де, не болганын ай- туды талап етедк А н а у шошып кетш, пэлендей ештеце де ж од деп ант-су iniefli. К удай ады, 6api де дурыс. Ше- ш ед де аман-есен. Рузгяр да сондай. Тек ол даз!р ауылда болмай тур. Осыдан уш кун бурын Бакуге кеткен. — Оган Бакуде не бар?! — Жиналысда кети. — Цандай жиналыс?! — KafliMri. — Ж иналысда ю м ж!берд1 оны?! — Е, оны сен езщ ш ц досыцнан сура. — Цандай досты айтасыц?! — Не, Ж эмшит саган дос емес пе?! — Б ул жерде Ж эмшиттщ дандай датысы бар?! — Цатысы болатын ce6e6i даз!р ол б1здщ басдарма. Эйтсе де М охсун ец HeriariciH айтдан жод едь Я рни 78

Рузгярды депутаттыкда усынганын, цаз1р Бузбулацтагы кез келген жерде, мектепте, клубта, шайханада оныц су- peTi inyni турганы туралы лэм демеген. Элде цорыцты, алде цызраныштан солай icTefli — оны 63i бш едь 8 m eyip, осы оцпмеден Keiiiii Редж еб машинага цайтып отырмаган. Ж ая у тартып кеткен. Царацры тусе ауыл шетш де сиыр цораныц кузетппсше келш, Рузгярдыц депутаттыцца усынылганын бтпген. Журттыц айтуына Караганда, Реджеб уйш е де юрмес- тен, жагалап журш барлыц жердей Рузгярдыц cypeii бар плакаттарды жыртып шыццан. Сосын м е ш т н е келш, баягыда Физза туралы елец жазылатын цабырганы cipin- ке жарып, муцият царап шыццан, осыдан кеш н б1рден Ж эш питке келген. — Сенщ достырыц осы ма, оцбаган! Мен эскерде ж у- рем, ал мешц цалыцдырым Бакуды ц цонац уй лерш щ eci- riH тоздырып журеД1?! Шынын айтцанда (eirreyip, ж урт осылай деп дэлелдей- д1), Ж эмшпт сол TyHi ете улкен устамдылыц танытады. Р едж ебй ацылга келпр уге, ешцандай да жамандыц бол- маганын туыщцруге барынша тырысып багады. Рузгяр­ дыц абырой-бедел! бурынгыдан цаз1р он есе ескешн айтады. — Bie екеум1з баягыдан дос емесшз бе?! Егер сенщ цалыцдыгыца жамандыц ойласам, м е т ц кез(м шыцсын. Ойбай-ау, оны депутат етш сайласац, ол саган да керсе- тшген цурмет емес не?! Жене оган толейтш елу сом ацша да далада жатцан жоц цой, басца 6ipey пайдалапганша Рузгяр алсын. А л жалпы, шынымен бш гщ келсе, мешц бул жерде тук те цатысым жоц. Сауыншы керек екен. Мен уш адамды атаганмын, олар Рузгярды тацдады — соран да мен кш эл1мш бе?! Бар, Реджеб. Бар д а уйцта! Булш ген ештеце жоц, шын cesiM, сетг туесе озщд1 кектем- ге царай фермата директор етш цоямын. Сейтш тамаша OMip суреин боламыз. BipaK Реджеб ештецеш де тыцдагысы келмейдь — 8 , солай ма?! Демек, тамаша болады дейсщ гой. Эрине, оцбагандарга цашанда тамаша табылады. Мен ца- 3ip сенщ, HTTiK баласы — мурныцды бузайын, содан кеш н кере бер тамашацды! Ж эмшит бутан да шыдапты! Жарайды, урсац ур,— дептк— Тек айцайлама, цу- дай ушш ! Т ун ортасы болды, балаларды оятасыц. — Дшрмен жацца ж ур,— дейд! анау. 79

Eneyi кошеге ш ы ры п , сейлесе бастайды. Жамшит оны сабасына тусуге ковдарщ багады, 6ipan, Реджеб алган бе- Tinen дайтпай дояды. Сейтш ол ец адырында Ж а м ш и т ojiiMmi етш сабап, содан кейш ардалап ал ь т, эйелше эке- л т тастайды. Б ул одиганыц жалрасын Бузбуладтагылар былайша айтады. Шала-жансар Ж а м ш и т апарьш тастаганнан кешн Реджеб б1рден memeciHe келед1 де osim q оскердеп дыз- м е п аядталмаганын, уйге — тек Kipin шыгу уш ш гана келгешн айтады да дереу тартып отырады. Сол беимен тун пшнде Мохсунды тесегшен туррызып алып, д е т ду- рыс адамныц ойына д а келмейтш неше Typni сурадтар- мен тергей бастайды. Ол сурадтары жобамен айтданда мынадай болса керек: — Рузгяр станцпяга дандай машпнамен барды?! (Колхозда Мохсундшшен басда ешдандай машина жоры журтты ц 6apiHe аяп емес пе?!) — YcTiHflerici дандай кейлек ед1? Басында дандай орамал болды?! — Машннада отырранда ешюммен сейлескен жод па?! — Вокзалда 6ipey-MipeyMeH кездескен!н байдама- дыц ба?! — Ол мшген вагонда тары да дандай адамдар бар ед!?! TinTi мынадай сурадты д а дойып далыпты. — Ол вагонра дара кшмд1 еркек KipreH жод па?! Цысдасы, сандырад б1рдеце. Содан кешн Реджеб да- раптан-дарап турып Мохсунга баягыда Физзаныд ушнен дара кшмд1 адам шыдданын керген ыына мен болатын- мын депть Осыны айтыпты да мплпцпяра жонелшть Ж эне б1реулер оныц сол т у т Физзаныд ecirim q алдын- дагы тастыд устш де em pin жылап отырганын KepinTi де­ ген сез бар,— б1рад бунысы ш ы лри OTipiK. Бузбуладта баягыдан осылай — 6ipeyfli созге тадрысы келсе, ол тура- лы диыннан диыстырылган тамаша epTeri ойлап тапдан- ша тынбайды. Meim i, ep6ip уйге телевизор апарып дой, ep6ip кошеге жардыратып шам жагып дой — 6opi6ip, Буз- булад epiericia кун коре алмайды. Рузгяр мен Реджеб ту- ралы адыздыд адыры осьшы тары 6ip дэлелдейдь Бакуден келген бетте Рузгяр алып-ушып ауданра ба- рады; Реджеб дамауда отырран турменщ ecirim q алдын- да туш мен коз жасын кол рыл тогедо, содан 6ip апта боны нор татпагап далпы сол жердей дыбыр етпейдь Сосын та­ ры сондай-сондай одпгалар болады. Рузгяр Р ед ж ебп босату туралы OTiHin арыз да жаза- 80

ды, 6ipaK, Редж еб шыдпай дояды. Егер шыгатын болсам ceHi олт1рем, парше-порше дылып итке тастаймын дептк Mine, эцимешц адыры осымен тынады. М уныц шындыгы дайсы, ойдан шыгарылган epTerici дайсы — аныдтап кор ендь А л коз жасып кол гып теккен, турмеш ц ecirim n ал- дында турып е н д т жерде eMip бади куйеуге шыдпай мын деп апт еткен Рузгяр атам заманда-ад турмыс дурган; даз1р Бузбуладты д кошесшде оныд балалары шапдылап жур. Айтпадшы, Реджеб жадында рана газетке шыддан 6ip мадаланы одымады ма екен? Тадырыбы: «Цайырлы тад, Рузгяр» деп аталады, астына «Неймет Намаз» деген дол дойылган. (Бузбуладтыд Нейметолла Намазов мада­ ланы датырып ж азады ). Ол да осы жаназада отыр, элгш - де дызыл «Жигулшн» eciK алдынан б1рден байдаганмын. Еркек деп осыны айт! Нагыз азамат! Ж ане оте спрек кез- десетш ад жардьш жан. Ш шшешлдшшнде шек жод — езш щ 6ip мадаласы шыгатып болса Бакуде туратын бушл бузбуладтыдтарга мшдетН турде телефон сорып хабар бередк А л Рузгяр туралы мадаланы Kiini Садыдтьщ жана- засында журтда ез долымен таратдан. Мен де одып шы- рып, табанда raaeTTi озше дайтарып бергенмш. Мен Нейметоллара дарап отырып, коцппм болшш, Реджебтщ кеткенш байдамай далыппын. Сондай-ад 6yriH тацертец Бузбуладтан келген уш еу де кершбедк (Cipa, тунге дарай жолга шыру ymiH вокзалдан билет ал уга кет- се керек). Б|'рад даз1р Реджеб пен э л п ym eyi кеткеннен кешн Неймат Намаз сиядты белгШ Kicimp отырганына дарамастан жаназа дастарданы ущ рей ш далгандай болды. Мумкш, маран осылай кер!нген шырар — о й т к е т далган адамдардыц кебшш ж адсы бш етш ед1м ж эне оларда мен дызыгатын пэлендей ештеде ж од едь Олар да мен сиядты институт б тр ге н ; одыгандары да кебше сол мен одыган (он жыл ерте, он ж ы л кеш одыды — онда турран не бар). Мешмен датар жалады алып 6ip жерлерде жумыс штейдц туратын мекен-жайлары да м е т ц пэтер1ме удсас. Оныд устш е бул адамдардыц коз жанарларында да, сой- леген создершде де, и л и шай цуйылган стаканды устау- ларында да кептеген удсастыдтар бар едь Ж эне ашыгын айту керек, олардыц дасында Kimi Садыдтыд улы Нари- манныц 03i ерекше адам Tapiapi кершетш. TinTi 6ip дараганда-ад оныд дуниедеи толып ж атдан дулыд-сумдыдтан титтей де хабары жод адам екешн ту- ciHyre болар едь Мысалы, Нарпманныд еш уады тта да

колхоз бакшасынан дауын урламаганы, еж есш щ санды- рынан кулше жымдырмараны айдан аныд. Мектептеп мугал1мдер уси -басы ц лас деп опы ешдашан да артды партага отыргызбаран, пнститутта журген одытушылар- дыц KoeiHO тусейш деп ешдашан да алдыцры орындарра умтылмаган. Нариман ем1ршде 6ip де 6ip рет комендант- пен, уй басдармасымен жанжалдаспаган, ешдашан ешшм- гс пара бермеген, eei де ештеце алмаран. T im i (на, не, тацдалатындай жагдай) Нариман ом1ршде 6ip де 6ip рет элдешмге жагымпазданып кермесе керек. Ойткеш оныц ж узш де мундай ктер д щ iai де жод еда. Тек дана дара купйш ц сэл-пэл элиздеу екеш ацгарыла- тып — мешц ойымша, бул не оныд адыл-ойыныц едеттег1 далыптан efleyip бш к екенш ( м е т кеппрга дойыдыздар!), не еркектш шама-шардыныд, бул жерде, эрине, таза уй ш аруасына байланысты айтып отырмын, efleyip томен еке- HiH керсететш болса керек. Нариман 6ip заводта бас инженер, сонау жиырмасын- шы жылдары Kind Садыд алран уш белмел1 пэтерде тура- ды. K,a3ip Нариман жарын суйенш, Рафидщ жанында ун- тунс1з отыр. Рафидыц ар жарыпдары ю сш щ аты-жеш — Д аян — Бузбуладта одан еткен дащдты адам жод жене болган да емес. Ce6e6i, (прпаппден, Даянныд кемшде он шадты уй туган-туысдандары бар — ал Бузбуладта даддда белену уппн э л п туран-туысдандар туратын ep6ip уйден кун сайын 6ip адам ж урт жпналатын жерде, мысалы, булад- ты д басында, не тандырра нан nicipeTiH кезде «Даян агай» деген сез айтатын болса, абден жетш жатыр. Оныц устш е anri он шадты уйдщ эрдайсысында кем1нде он шад- тыдан бала бар. MiHe, осы он шадты уйден ecin-енген бу- т ш 6ip эулет талай жылдан 6epi, мейл! орынды болсын, мейл! орынсыз болсын, eirreyip, дит еткен жерде Даян аганыц атымен ант беруден ешдашан да айныган емес. K ici Даянны д даддты болуыныц ешнпй ce6e6i — оныд бадам бары едь Б ул ете улкен, ат шаптырым, сыцсыган далыд бад болатын. А л бадам агашыныд дабыры дагаздай улб1реп туратын. Мундай бадам тек Д аян аганыд багында рапа eceTiH. Кейб1реулер Д аян агай бадамныц кешеттерш сонау Грецпяныц езшен алдырран деп делелдейтш, б1рад дариялардыц айтуына дараганда, ешдандай да Греция- дан емес, мынау турган К,ырымнан экелсе керек. Б1рад мэселе мунда емес. Мэселе Бузбуладта осындай бад бар екеншде ед1 жене оныц баярыда-ад колхоз менпйгше ет- 82

кешне царамастан ж урт эл! кунге деш н «Даян багы» деп атайды. Бузбулацта Даянныц атыныц кун сайын кем де- генде ж уз рет аталуыныц 6ip ce6e6i, Mine, осында жатыр. Эйтсе де ем1рде эр турл! цызыц жагдайлар кездесе бе- pefli гой. Kaeip Д аян агайга парен бул адам 6ip кезде бац ecipreH; агаш еккен дегенге сенгщ де келмейдц бац ecip- ген адамныц ж узш де б1рдеце... ofrreyip, 6ip ерекшелш сацталып цалса керек едь Ж адны, адам баласыныц бо- йында агашца уцсас кептеген цасиеттер бар екеш белп - л1, 6ipan агаш тамырынан ж улынса б1рден оледц ал адам туран топырагынан айрылса д а т ук болмагандай ем!р суре 6epefli екен. Д аян агай — соныц 6ip далелi. Ол Бузбулацтан Рафнден де бес жыл бурын кетсе ке­ рек. Содан Тифлисте турган. Эуел1 моншаныц директоры болган, кешн сауда ж уйесш е ауысцан. Ш айханашы, бу- фетпп, дукен Memepyiniei — ameyip, неше турл1 жумыс icTereH. Bipan бул туралы сыбыс Бузбулацца элдецайда кеш н жеттц ал оган деш н ж урт Д аян агайды Ти ф ли сп Tipen турган ец улкен адам деп есептейтш. Мысалы ме­ ш ц ез1м ymiH кепке деш н Тифлпс пен Д аян агай деген сездердщ eKeyi 6ip нэрсе секшденш KepiHeTiH. Ол аз бол- са, 6ip кезде мен «Тифлис» деп аталатын ж ердщ непзБ нен цаптаган цалыц бадам багынан туратынына кэмш сенетш ед1м, ейткеш меш ц угымымда Д аян агай мен ба­ дам багы 6ip-6ipiHeH айыруга болмайтын е п з нэрселер едь Bipai;, еш ш ш ке орай, тэщ рдщ тамаша кундерш щ 6i- p iыде Д аян агай б1здщ уйдщ табалдырыгынан ез аягымен аттады да, мешц ол туралы тусш тм д 1 тас-талцан етть Егер шынымды айтсам, мен Kici Даянныц жацсылап турып сыбагасын да 6epyiM мумкш еда... Сол 6ip бадам багы болмаганда Б ул осыдан он жыл бурын болган едц мешц Бакуден жаца гана пэтер алган кез1м. Т эщ рдщ тамаша куш ш ц б!ршде (тацертецп сагат ж етш щ кезш де) есш тщ цоцы- рауы шырылдады. Содан мен OMipiMfle ж узш кормеген Даян агай табалдырыцтан аттар-аттамастан-ак, эцпмесш ба ст асы н : — Бул жарамайды, сушкмм, езщ коп уйцтайды екен- сщ. Мына м е т царашы, жацында ж е тт ск е толамын, ал сейте тура кун сайын тацертец тура алтыда оянамын, цы- рыц бес минут сыртца шыгып жаттыгу жасаймын. Сосын

он бес минут муздай суга жуынамын. Шай ш ем ш , тамад жеймш. Сейтем де базарга кетемш... — Keinipiqia,—- деймш мен,— cisfli танымай турмын. — 8, кеюрегщ е нан ш сейщ деген екен гой,— шалдыц кэд1мгщей ренж-ireni байдалады.— Сен деген ЦурбанэлБ нщ немерес! емессщ бе?! Э л п томены кошеде турган аю Цурбанэлшщ... Мешц олай дегешме ренжпме. А ю деген жадсы — бул деген куш и , ipi адам деген сез. ЫБрюн, 6i3- ге де сондай болу керек едП.. Сол Kici м е т ц экем Мешали Гасанмен туган бауырлардай дос болган гой. — Эйтсе де... — Тодтай тур! Мен мынаны айтам — м е т ц жасымда бод мурын балалардыц соцынан ж уй р щ ж урсш деген зад ж од шыгар. Эден бойынша сен м е т i3flen табуьщ керек едь Не, Tepic айтып турмын ба?! — Cis дурыс айтып турсыз, б1рад... — Йемене «б!рад»?! М умюн Даян деген атты eMipi ecTireH жодпын дегщ келетш шыгар. ( М е т ц кэз алдыма б1рден бадам багы елестедь Д аян агай, «Даян агайдыц атымен ант етемш» деген спядты толып ж ат дан сездерд1 есигендей болдым). — Эрине ecTifliM,— дед1м мен,— эйтсе де... — Ж арайды! М е т ц Тифлистен Kemin келгешме ж еп ай болды — муны да еспген жодсыц ба?! — Р ас айтам, ecTireH жодпын... — Бэлюм, кешеде кездесйрген де жодпын дерсщ... — Мумкш, кездесйрген шыгармын... Bipait, мен йзда танымаймын гой. Дэл1рек айтданда, eMipi керген емесшн. Д аян Kici маган кудштене дарады; осы жерде басыма 6ip ой сап ете далды — cipa, 6ipey м е т сыртымнан корсе- Tin, бул да б1здщ Бузбуладты д адамы десе керек... Мен осы туралы ойлап турганда Д аян Kici жэне 6ip сурад бердь — Цалай ойлайсыц, Бакуде Бузбуладтан данша адам бар?! — Бш меймш ,— деп ж ауап дайтардым мен, соны ай­ тып ж алпы ол жошнде хабардар болганныц зияны жод- а у деген тодтамга келш улгердом. — М е т ц Тифлистен к о ш т келгетм д ! осындагы буз- буладтыдтардыц 6api бшедь— Даян агайдыц элгшдеп су- рагы адамдардыц н адты санына байланысты емес екеш ацгарылып далды.— Ж эне олардыц Ke6i м е т ц ушме ю - pin те шыдты. А л б1здщ уйде эшейш пыш-пыш эцгш е де­ ген ешдашан д а болмайды, ал imeTiH б1рдеце, эйтпесе 84

боза эрдашан да табылады. Айтпадшы, мунда тодазытыл- ган ет сатылады екен. А л 6ip де 6ip тиф лиспк азамат да- занына тоцазытылган ет салмайды. — Иэ. — Иэ,— деп дайталады ол. Соеын сэл унш здж тен ке- fiiH былай деп досып дойды.— Cipa, кеп мпесщ гой деймш. Д аян агай менщ iniKiniTiriMe дэлел тапдысы келген- дей уйдщ iniiH мудият дарай бастады. Б1рад ондай епгге- де де ж од едБ T im i содгы рет дашан iniKeHiM менщ еЫмпен де шыгып кеткен. — Kemipi^ie,— дед1м, мен оныд сезш е ренж ш .— Ме- нщ imexiniMfli дайдан бшес!3? — Бшмесем айтпас ед1м,— деп салмадпеп ж ауап да- йырды Д аян агай, еосын мешц ш ш ш т т м н щ дале:п тура сонда жазылып дойгандай, уйдщ тебесше дарап дойды.— А рад деген талай адамныц тубш е ж е т п рой... Мен бул адаммен сез таластырып эуреленбешн деген тодтамга келд1м. Мейл1, мылжыддай берсш. М умшн, сон­ да Teaipeit кетер... Шынында, кеп узамай Д аян Kici орнынан турды. B i- рад, ешшшке орай, eciKKe емес, балконга дарай беттедь — Нашар турасыд,— дед1 ол бес минуттан кешн бел- меге дайтып Kipin.— Цалага келген сод даладагыша тур у керек. У йленущ керек... Сейтщ ол 6ip турл1 кезбен дарап дойды — мен ендо ундемей дутыла алмайтынымды тусшд!м. — Иэ,— деп кел1« м бшд1рд1м. — Байда, даланыц дызына жолаушы болма! — Эрине,— дед1м. — Уйд1 дашан алдыд? — Эрине... — Мен уйд1 дашан берд1 деп сурап турмын?.. — Yflfli ме?! Ешмде жод. — А., а... демек, темеш ш егесщ рой. Ж арайды, шай­ тан алрыр арадты ипсец iiu, шыдай алмасад не штейсщ ендд б!рад темешш догар! Менщ адылымды тыддасад — таста б!ржола! Ол деген у рой. 0 зщ ед болмаса газет оды- майсыд ба?! — Одимын,— деп шын кецшмен ж ауап дайтардым мен. Элгшде рана ундемей дутылайын деген ойымды умы- тып KeTin. — Эне, кордin бе, уш меттщ 03i не ic ie n отыр, темеш зиян деп ашыд жазып отыр. Сейте тура, элденендей 6ip председатель темеш жпнау ж еш ндеп жоспарын орындай 85

алмай цалса, мыцтап турып сазайын береди Егер ут м е т шындаса, т е м е т шегуге оп-оцай тоцтау жасар едь Е!рац оган бармайды — куш цолдануга болмайды рой. Ол адам- дардыц 03i ацылга келсш, удан саналы, epiKTi турде бас тартсын досель Бул жерде, агайын, улкен саясат жатыр... ете улкен... Соцгы сезге оныц ете улкен мэн 6epin айтцаны сонша, мен селк ете цалдым... — Эрпне, дед1м.— Эрине, саясат... улкен... Bipan, мен т е м е т шекпеймш... Цудайацы... Д аян Kici екппшпен бас шайцап цойды.— Тусшбей- сщ ,— дед! ол мулдем туцыртып тастауга бекшген ун- мен,— Тусш сец баягыда тастар едщ. MiHe, езще царашы, жап-жассыц, сейте тура жетелем дейсщ. Epinin де, эне, кекпецбек. Жоц, болмайды, сен ертецнен бастап бассейнге бар. Суда кеп отырма, оныц пайдасы шамалы, ец басты- сы цимылдау керек: ж уз, сеюр, efiTeyip, цалайда терщ шыцсын. Айтпацшы, уйд1 цашан 6epreHiH бшмеймш дей­ сщ бе?! — Неге бшмешн?! Еымде: ордерд1 мен жпырма 6ipiH- mi февраль куш алгам. — Февраль, март, апрель, май,— Даян агай саусагын 6yrin санай бастады.— Терт ай. Демек, жендеу керек. Bi3- д щ жанымызда уй жопдейт in тамаша шеберлер бар. Тиф- листен келгендер. Ертец ертерек тур, б1рден тац азаннан бастасын. Эйтпесе армяндармен байланысьш цалуыц мум- кш . Арм ян дегендер мусылмандарра келгенде ештецеш де жондеп icTeMeiifli — бул эрцашанда ес1цде болсын. Мен «эрнне» деп айтьш цала жаздап барып, eciMfli жннап алдым. — Улкен рацмет!— дед1м сосын.— Цамцорлыгыцыз ym iH ciere улкен рацмет, б!рац мен ертец жолга шыгайын деп отырмын. Командировкага. ¥ зац уацытца. Тусшдь- щз бе?! — Тусш бегендо ше?! Билет те алып цойдыц ба?! — Алдым. — Алы сца барасыц ба?! — Алысца. Оралга...— Б ул адамнан цуты лу ym iH мен Орал тугш Ci6ip асып кетуге де дайын ед!м. Д аян агай орнынан турды да, цайтадан балконга бет- тедь — Адам таццалатын нэрсе,— дед! балконда турып цайтцаннан кеш н.— Сен мунда цалай шыдайсыц?! Шыны- мен туншыцпайсыц ба?!

— Туншыгамын,— дед in мен. Сосын т1земшц устш де жатдан долдарымпыц далтырап, жудырырымныц туйш е бастаганын ацгардым. ¥я ттан жерге Kipe жаздадым. Сон- дыдтан да шыгар, Даян агай «ауага салыд салмайтынын бш етш шыгарсыц?» ден кекете сураганда, мен мырс етш кулш ж1берд1м. — Tepeaeni неге ашпайсыц? — Ш у ете кеп... — Ш у ма, жод, туншыддан ба — дайсысы жадсы?! — Туншыддан жадсы -ау дешм,— дед!м, е н д ш жерде далай жауап берсем де 6epi6ip болран соц. — Ендеше тупшыра бер,— Д аян Kici орнынан тур- ды.— Бар Оралыца. Маруськаларра шаш адшацды! Сенщ атац дисыдаяд Курбапол^Аю сен yniiH сол ж адда алтын KOMin кеткен шыгар. Эрине, тары б 1рдеце ай ту керек едд б1рад мен лэм-мпм деп Т1л датдан жодпын — онткеш шалдыц дайтадан оты- руы эбден мумкш едй Ц удай жарылдап, ол есш ке дарай беттедьау. Дол сол сэтте мешц балконга атып ш ы гь т, ке- Tin бара жатдан шалдыц неше Typni ащы созбен сы бага- сын берпм келш KOTTi. Эйтеу1р, абырой болганда, ол те- менге oni тусе доймаган еден; ал бул eid ортада м е т ц коз алдыма аппад болып гул ашдан бадам бары келе далды, сойтш шалга 6ip ауыз да датты сез айтура аузым бар- мады. А л даз1р. бузбуладтыдтар жнналрап ж аназада б1р-ад адамныц — Д аян арайдыц рана даусы естшедй — ...Эрине, бул осылай, бала тэрбпесшде экеш ц бел- rini орны бар екеш рас, б1рад шеше дегенд! ештецемен де алмастыра алмайсыц — оныц ж еш басда. Мысалы, мына даз1р сендердщ араларыцда одыран адамдар баршылыд, демек, бш улерщ керек, Америкада Бенжампн Спок дей- TiH дэршер бар — улкен адам. Мше, сол былай деп жа- зады. Нейметулла Даян агайды сэл ецкешцшреп, дурмет тута тыддап отыр. А л Рафп болса... Бейшара 6ip уы с бо­ лып 6ypicin KeTinTi. Ещ ц болмаса устелдщ астына Kipin KeieTiH Typi бар. — ...Бенжамин Спок... — Генберд1 дайтадан а л ь т к е тш п деп ж ур,— деп су- рады мешц датарымда отырран Kici.— Бш мойсщ бе, рас па екен?! 87

— Айтыцыздаршы,— дед! oKiHinrri унмен тары 6ip ю- ci,— осы 6ia 6ip-6ipiMi36cH пеге араласып турмаймыз?! Eiiiinui 6ipey оны сол сэтте-ад ш ш экетш, дауыстап дайталады. — Шынында, неге?! Осы 613 6ip-6ipiMiare неге барып турмаймыз? Айтыдызшы, Дани агай?! — Ойткеш сарадбыз,— дед1 Д аян агай,— табадтан ул- кен кесек халуа алып, асыдпай жеп отырган куй!.— К,ыс- са дан шыдпайтын сарац адамдармыз,— Сейтш Бенжа- мнн Спокты жайына далдырып, осы 6ip ж ада тадырыпда ойыса 6epin едд co3iH тары 6ipey болin кетт!. — Даян агай, Бузбуладда неге бармайсыз?! — Онда не бар — керетш т ук те жод. — Неге?! Ол а з д щ туган жерйцз емес пе?! — Менде ешдандай да туган жер жод! — Б ул C03i дурыс,— дед! 6ipey кекес!нд! унмен. — Мен уш ш туган жер деген,— Даян агай жетелш дойды,— дай жерде халуага тойсам, болмаса тагы сондай б1рдеде болса... — Я гни дай жерде бад ecipe алсам...— деп толыдтыр- ды эл и Kici тагы да мысдылдап,— Бузбуладта даз1р жер жетед!. Ж ырт та себе бер! — Сонда да,— дед! Д аян агаймен эцимелесш отырган Kici оп-одай жещ ле салгысы келмей.— Агайын-туганда- рыдлсен керюер ед!д... — Ол жадта мешд туысданыы жод! — А л MyciaiM ше?! Мус!л!м саган туы сдан емес пе?! — Егер туы сдан болса, Царахандардыд дмзына уй- ленбес efli... Баягыда б!зд!д экейге ж ала жапдан сол Да- рахан емес пе,— сейтш жазьщсыз Kici бес ай турмеге жа- т ь т шыддан. — Tyh, Д аян ага-ай, с!здщ эр соз!д!зд!ц ар жагында ылгп б!рдеде жатады. — А л сен езщ адылды, дурыс сез айт. Осынша одыт- данда сендерге ауыздарыда не келсе соны айта бер деме- ген шыгар.— Осы жерде Д аян агай, неге екеш белгш з, Неймет Намазга дарап дойды.— Мысалы, мен даз!р осын- да отырган сауатты дейт1н жолдастарга 6ip сурад дойгым келед!. Тек дурыстап тыддаддар: кеш еп «Известияда...» Таддаласыд, Tinri адам таддалатын нэрсе; бул Kicima жасы сексенге кел1п далган, сойте тура ол Бузбуладтыд д е т дурыс шалдарыныд ешдайсына да удсамайды. К,алай болганда да Бузбуладты д тарихында дэл мундай шал бол­ тан емес. Д аян агай аздап моншаныд бастыгына, аздап

кэд1мг1 квп пенсионёрдац 6ipine, аздап (дудай уш ш , к ®“ mipe корщ1здер) кэсшодад цызметкерше удсай ма, дал ай. Оскеи топырагынан айрылгап агаш влед1 дейм!з, cipo, бул оиыц бадыты шырар... Коп узамай дастардан басындагы т а л е р 6ipneine ша- рын топк,а бол iniii, эрдайсылары взшше эцпмелесуге i<i- picTi (жаназаныц бэршде де ылри осылай болады). Нариман орнынан турып, журтты ц бэр1мен бас изесш доштаса бастады. Рафи де дозралацтап далган. Д аян агай жаратиаган унмен дулагына сыбырлады, ол аз болса до- лынан да мыдтап устап алыпты — дутылатын ешдандай м ум ш ндт жод едь Дастарданныц артьг басындагылар Нейметтщ эцпме- ciH ун -тун й з тыддап далыпты. Неймет Намаз эцймеш жадсы айтатын, ец бастысы дуниеде тек дана соныц 6ip 03iue аян коптеген мацызды норселер бар едь Мысалы, Неймет Намаз «Отан» деген Б ак у де емес, Б узбулац та емес, элденендей Gip бадам багы д а еыес екенш жадсы бшедп Отан деген бул ал ь т куш-дуат, асдар бшк мад- сат — жалпы айтданда, ол 03i сондай 6ip нэрсе, да.'нр осы отыргандардыд пшнде отан угымына теред бойлайтын му- ныд 031 — Нейметулла, ягнн Неймет Намаз. Нейметул- ла — жай соз, Нейметулла болуга эршмшц-ац шамасы жетедд ал «Неймет Намаз» болу эрш мнщ долынан келе бермейдь Н е й м е т тыддап отыргандар, cipo, осылай ой- лайтын болса керек, вйткеш оиыц op6ip свзппц эсерш щ вте куш тйпй сонша, элгшердщ жуз1 алабуртып, орында- рыпап атып-атып турысып Нейметулланы бас салып ду- шадтауга, суюге дайын отыр efli (ж аназада кейде муидай жагдайда ушырасады). А л Реджеб болса, метрода ма, автобуста ма, троллей- буста ма, oiiToyip, 6ip жерде Kerin бара ж атса керек. Неге екенш дайдам, oiiTeyip, маган Реджеб тек Сумгаитда рана емес, сонымен 6ipre Бузбуладда да кетш бара жатдандай керш дь Тура Жэмпштпен татуласуга не оны дшрмен- нщ артыпа апарып урып ол й ру yiuiH баратындай. Элде, мумшн, жай эншей1н, Gip кезде мал баддан ж ерш Koprici келда ме екен?! (Б ул ретте мен уш ш ауылда туып-оскен ap6ip адамныц даладагы метрода, автобуста, троллейбус- та журген жолы ец алые деген жулдызга деш нп дашыд- тыдтан кем емес сиядты болып керш ед1). Сондыдтап да Hasip поезда, метрода, троллейбуста немесе автобуста ке­ тш бара жатдан Реджеб, мумшн, ендш Бузбуладда да жеткен шыгар, Жэмшптпен есеп айырысып, мугалима

Физзапыц eciriHiq алдында арыл-тепл жылап отырган бо- лар. Сумгаиттыц Бузбулад емес екешн ойлап жылайды ма екен сопда. Элде эйелш щ (данша nepinrre сиядты жад- сы болранмен) Рузгяр емес екешн ойлайтын шыгар. Мум- Kin Фпзза мугалиыавыц 6ip кезде адам сондай тацдала- тындай сулу болранын... жэне мугалима Физзаныд мун- дай су л у болтан кез1 енд! дайтып келмейтшш ойлап жылайтын шыгар, KiM бшсш... Ганбар дайда ж ур екен!! Ганбарды тары да отыргызыпты деп ж ур б1реулер. Cipo, наша тартданы ж эне езгелерге сатданы уппн болса керек. Оны, жалпы, д ур тн -д ур ю н отыррызады, сосын бо- сатады. Б]рад адам турмеде отырып-ад жер-дуннеш ара- лап журмейд1 деп и м айта алады?! Оныц турмеге тускен ce6e6i де 6ip кезде жер бетшде Физза деген мугалпманыц eMip сургеш ж эне оныц сонша сулу... соншама сулу бол- рандырында да шырар. Элде, мумк1н, нашаныц саррыш туманыныц арасынан оран Бузбуладты ц адамды мае дыла- тын кектемг! саррыш куш керш етш шырар. Эйтпесе Буз- булад мектебш1ц ауласындары улпадай саррыш гул жамылран агаш елес.тейт|ц болар?! Болк1м, ондагы ыахаб- баттыц, ортт!Ц, бадытда деген душтарлыдтыц meKci3fliri сонша, ол 6ip адамныц бойына сыймайтын болар, ал Ган­ бар соларды басу, еппру, coiiTin дарапайым пендеге рана керегш далдыру ym iu oaiH-eei азаптайтын, взпйц денсау- лы ры н дуртатын болар. А л баяры кезде Бузбуладта Ган- бардан асдан купил, enTi бала ж од ед1. Ец би!к агаштар- дыц да басына ермелеп сол шыратын. Ец арынды, терец суда да сол ж узетш . Бук1л балалардыц арасынан дарацры тунде зираттыц арасымен ж урш отуге Ганбардыц рана батылы жететш. К лубта кино не концерт дойылса, терезеден 6ipimni болып Б узбулад балаларыныц атаманы Ганбар тусеин. Наурыз тойында да ол жумыртданы да ж урттыц бэр1нен коп утатын, керек болса квзд! ашып-жумранша колхоз багынан да ец улкен дауынды алып шыра алатын. Ганбар менен eKi ж ас улкен едк Екеум1з енд1 рана доста- са бастаранда, оныц уш кутпеген жерден Бакуге Komin кетш efli... Сол KyHi Ганбар мектепке келген жод, ал улкен yai- лште дыздардыц 6ipi MeHi оцаша шадырып алып, дупия

турде сабацтан кешн Ганбар м ет колхоз багында куте- TiHiH айтты. Ол баска ештеце деген де жоц, мен де сура- мадым — ойткеш Ганбардыц ceHi 6ip жерде кутед! деген создщ 03i улкен курмет efli, оган бармай калу деген адам- ныц ойына келмейтш нэрсе болатын. Сол Kyni колхоз ба- гыныц алые тукшршде, цалыц тут агашынык арасында турып, Ганбардан оныц eHfli кайтып 6i3fli« мектепке кел- MeiiTiniH ecTifliM. Оныц агасы турмеден шыцкан екен. (Ганбардыц агасы ертеректе, колхозда ecenuii болып жур- генде сотталган, ал OKeci жоц, согыстан оралмаган efli). Ганбардыц айтуынша, агасыныц Бакуде yfii бар ке- pinefli, енд! буларды сонда квнпрш экетпекпп. Тек бул туралы ешшмге айтуга болмайды, бул мэцп-бацн купил болып калуга тшс. Ганбар мешц беиме коз алмай карап турды — сен не­ ге жыламайсыц?!— деп сурады сосын. — Неге жылайым?!— дед1м мен тацыркап. Менщ ойымша, мундайга тек кана куану керек сиякты efli. Сейтш турганда б1здщ жанымызга, кайдан келгеш белиыз, оли Meiii узШсте оцаша шакырып алган цыз панда бола кетть TinTi аспаннан тускен сиякты: oiiTeyip, 6ip карасам, цасымда тур. Ганбар оган K03inin циыгымен карап койды, сосын маган бурылып сондай 6ip кулюмен кулш жШердк oni кунге Ганбарды ойласам, осы култы eciMe туседь — Мэселешц цайда екешн туешдщ бе?!— деп сура­ ды ол. — Эрине,— дед1м мен, бэрш енд1 гана жобалаганым- ды жасырып. — Квздерщд! жумыцдар!— дед! Ганбар. Bi3 K03iMi3fli жумдык. Ол жерден топырак алды да, эуел! кыздыц, сосын ме- нщ басыма сепи. — Ашмцдар!— 6i3 K03iMi3fli аштыц.— Мше, ендц— дед! ол,— сендер агалы-карындасты туыскан болдыцдар. Мен оны саган тапсырамын. Кинога да, клубка да бар- майтын болсын! Дене шыныктыру сабагында «Зиянеттщ трусиын» киет!н болса б1рден маган жазып ж!бер. Биылгы кузде Зиянет Шекереккызы барлык кыздарга дене шыныктыру сабагына спорттыц костюм хнш келуд! м!ндеттеген— Ганбардыц айтып турганы осы efli. Бул мэ- селе туралы Зиянет Шекереккызы элденеше рет ата-ана- лар жиналысын етюзген, (Ирак жогары кластыц 6ip цызы дене шыныцтыру сабагына осылай KuiHin келем деп взш-

eai б1ржола уятда далдырганнан KeiiiH ж урт бул ктыда «Зпянеттщ трусш» деп атайтын болды жэне, баеда ата- аналарды былай дойганда, мектепте сабад 6epeTiH муга- лималардыц 03i дыздарыныц дене шыныдтыру сабагыпа бул кшммен баруына узш дькесш д! тыймм салды. — Егер кнетш болсац басыцды Kecin аламын,— дед1 Ганбар ашумен, элг! KiiiM ecine тускенде эбден ызаланып кеткен1 аныд едь— Вара бер,— дед! сосын дызга бурылып та дарамаган куШ. К,ыз жен! не кетть А л 6i3 сол жерде отырып, Ганбар­ дыц тацертец гана колхоз бадшасынан урлап алып шыд- дан eiti улкен дауыныныд 6ipin радаттана жоп алдыд. EKiHmiciH Ганбар далыц шопт!ц арасына жасырып дойды. — TyciHiKTi ме?!— дед! сосын ол; сол кезде оныц жу- зшен м етщ жадымда мэцп-бадп садталып далган элг! KyniticiH дайтадан корд!м. — TyciHiKTi,— дед!м мен, сол кун! тушмен мен TyciM- де Ганбардыц далыд шопт!ц арасына жасырган дауынын KopfliM. Олар, шынында, ауылдан тун iouHfle, жасырын копп’п кетт!. Сойтш тацертец Бузбуладта еш семья жод болып ш ы дты — оныц 6ipeyi Ганбардыц, eKiHniici агасыныц yfli едь К еш н белпл! болды — Ганбардыц агасыныц турме- ден шыдданына б!р жылдан асыпты, даз1р жумыс icTen журген Kopinefli, TinTi Бакуд!ц тоц!рег!нен жадсы уй де салып алды дейд1. Кезшде олардыц булайша тун жамылып к о ш т кетуле- pi туралы эр турл! коптеген болжамдар айтылып журд1. Ганбардыц агасы Бузбуладда эбден ренжшт!; ренжте- m сондай, оны енд! дайтып кун ж арыдта Koprici де кел- мейд1 екен дед! журт. Демек, Бузбуладты ц кунш Koprici келмесе — азаматтыц эбден коц!л! далганы гой. Б1рад бул жерде де ертепш ц сарыны ацгарылатын. вйткен! кунн!ц дандай жазыгы бар. Cipa, Ганбардыц агасы жад­ сы б!р жылы орын тапса керек. А л б1рад неге тунде ко- mefli?! Cipe, 6ipey-Mipey кедерп жасай ма деп дорыддан шыгар... Мен кенеп шатырдан кошеге шьщдан бет1мде кеш да- рацгылыгы туспеген!н керш тацырдап далдым — шамдар ani жанбаган, декабрьд!ц суп-сур куш осыдан eKi сагат бурынгы далпыпан айнымай дарауытып, тунер!п тур. Бул ек! сагат iminfle уадыт мулдем жылжымаган ceKiflfli; бэл- ю м, суп-сур, тунерген ауада жарыдтыц аздыгынан уадыт- ты ц далай откен!н аж ы рату да мумк1н емес шыгар. Неге 92

екеш белпыз, маган он жылдан кейш де, жиырма жыл- дан кейш де осындай 6ip кун болатын сиядтанды; кешеде адамдар осылай етш жатады, уйлер де осылай турады, TinTi ол уйлерге ш шген жазулар да, жазулардыц мазму- ны да осы далпынан езгермейдь Белил! 6ip кезецдеп уады тты ц OTyi деген бул элде- нешц HerisiHiq езгеруш дэлелдесе керек. А л уадыттыц далай жылжитынын керуд1 даласад, онда эли н еизп нэр- сенщ 6ip белш еи болуыц керек шыгар. Мысалы, мынадай жагдайды айтайыд: баягыда Д аян агайдыц кеш етш Гре- циядан ба, Цырымнан ба экелш Бузбулад жерше отыр- гызган бадам агаштары алгаш рет гул жарганда, ол, cipo, уадыттыц озганын керген болса керек. Бэлш м, Рафи Б ак у профессорларымен айдасда тускенде де осы уады т­ тыц озганын Koprici келген шыгар. Бэлшм, Ганбар да на- шаныц кемепмен уадыттыц бетш Kepi бурудан дэмелене- TiH болар?! А л Редж еб Ж эм ш итп таядда жьщканда уадытты сэл де болса оздыруды ойлады ма екен?! Ал Kici Садьщ Б узбуладда уакыттыц далай озганын кору уш ш гана келген болар... Елу с е п з жылдан кейш... вткен жылы жазда ауылга барганымда Садыд ю сш щ мунда оралганына б1рнеше ай гана болган екен, 6ipaq со- ган царамастан ол бузбуладтыдтармен эбден араласып улгерштд егер устш д еи кшм1 мен сейлеу мэнерш деп кей- 6ip ерекшелштер болмаса, бул адам Бузбуладда елу сепз жылдан кей1н гана дайтын келш тур екен деген ешшмнщ де даперше KipMec едь Оньщ дурдастарынан ауылда калган коз! и р ш ер са- наулы — еш-уш адам гана едд Садьщ ш сш щ олардан е р е к ш е л т — устш деи KHiMi мен сойлеу мэнер1 гана емес, ушметтен ай сайын алып туратын ж уз сексен сом пен- сиясы едь MiHe, осыган байланысты да бузбуладтыдтар оны мемлекеттш дэреж едеи адам ретшде есептейтш. B i- рад Садьщ Kici мемлекеттш дэреж едеи адам болмаган я«агдайда да оган куш не еш рет буладтан су экелш бере- TiH 6ipey табылар едь Оньщ устш е Махмуд эл1 Tipi бола­ тын; бул кедами Садыдтыц кемепмен дэршер Нариманов­ и ч дэл озшщ дабылдауында болып, диабет наудасынан айыгып дана доймай, сонымен 6ipre, езш щ се.31мен айт- данда, дудай о баста ж уртда басшылыд жасасын деп жа- 93

ратцан «улкен адамды» керетш Махмуд цой. Махмуд сей- Tin flopirep Наримановпен кездескеннен Keiiin «Басшы де­ ген адам бойындагы кез келген науцасты тусш е бш у керек, сонда жалпы ауру атаулыны емдеу оцай болады» деген тоцтамга келген едй А л диабетке шипа кэд1мп бал- дыргап, кад!мп Бузбулацтыц тауларында цаптап есетш балдырган екен. Махмуд тау етегше шатыр Tirin, уш ай бойы кун сайын бес реттен балдырган шырынын imin жатты; сейтш диабеттен цулантаза айыцты; соныц нэти- жесшде «Басшы деген цандай пауцасца шипа болатын шешй к,ай жерден iafley KepeKTiriH де ж ацсы 6inyi керек» деген тагы 6ip корытынды жасауына мумкшдж бердй Садыцты кергенде Нарпмановтыц цалай цуангаиын, олардыц цалай цушацтасып, эзшдескешн Махмуд Баку- ден кел1с1мен-ак, ауылдастарына, эрине, айна цатемз айтып бердь Содан бастап бузбулацтыцтар Нариман Нари- мановтыц атын ecTice, ылгп да Садыцты еске TycipeTiH. Bip уацыттарда Нарпмановтыц аты естшмей кеткен жаг- дай да болды, 6ipai<, Махмуд сол кездщ езшде Садыцтыц Tipi, аман-сау екенше кумэнданбаган кездер1 де болганын айтады. бй ткеш ол тусш де Садыцты ылгп да агаш туб ь нен не суды ц жагасынан керед1 екен — ал су мен агаш OMipnieuqiK пен денсаульщтыц 6enrici гой. Сейткен Tyci алдамаган екен — кеш ш рек Махмуд Садыц ш сЫ ц, шы- нында, аман-сау екенш аныцтап 61лд1. Садыц Kicinin диабет науцасына шалдыццанына елу ceria жыл болды. Сол уацыттан 6epi олар 6ip де 6ip рет кездескен емес едй Ендц мше, Садыц Kici KyHi кеше гана кеткен адам сияцты, аман-сау цайтып оралды. М ахмуд eain баладай сезшдц ecKi досымен кездесу м у м ю н д т болгапына баладай эбден мэз болды. Оныц цыздары мен немерелер1 Садыц mcim p уй ш жинап, Kipin ж уы п 6epin ж урдк Царап отырганым болмас деген сыл- таумен тамацты гана 03i дайындайтын. Б1рац Бузбулац- та муны басцаша TyciHin жургендер де бар ед1 — Садыц Kicinin тамацты 6ipeyre сенбей 03i дайындайтыны узац жа- сасам деген домеы гой дейтш олар. Егер Садыц Kici ую - меттен ж уз сексен сом емес, тек цана сексен сом алатын болса, Махмуд, cipa, ecKi досыныц цартайган шагында жалгыз туруы па ешцашан да келпшес едц Bipan мына жагдайда бузбулацтыцтарга сенш болмайтын — ойлама- ган жерден аузы жещ л 6ipey табылып, пэлепше Садыц- ты ц пенснясына цызыгып ж ур екен fleyi эбден м у м тн . Махмуд иен Садыц Kici eneyi элдецалай Бузбулац ме- 94

пптппц алдына датарласа отыра далса, олардыц айнала- сына лезде журт жиналатын. Сондагы эщпмелершщ Ke6i Нариманов туралы едд cipa, жым-жырт тыныштык, душа- рында жатдан Бузбулад уппн будан еткен дызыд тады- рып болмаса керек; оныц устш е дариялар бас досса 6iTTi, бул эцпменщ бурынгыдан да басда ж аца дупиялары ашы- ла кететш. Сол куш осы 6ip раламат улкен Бакуден Садыдты шард урып далай 1здегенш айтдан сайын М ах­ муд бул эцимесш е ылри 6ipiHeH-6ipi еткен гажайып жаца тарих досып отыратын: мысалы Садыд Kici кезшде Б ак у комиссарларына Астраханьнан тещ з ардылы дару-ж арад ж еттзген екен foh дейтш. Жалим айтатын эцпме ж етм- niKTi ед1. Б1рад, неге е д е т белгйяз, Нариманов жайлы басталган эцпме айналып келш ерте ме, кеш пе, эйтеу!р Жэмшитке келш ирелетш — ейткеш бул мэселешц Са­ дыд т с ш щ ец осал тусы екенш бузбуладтыдтар б1рден байдаган. Б ул эцимеш Садыд Kici Бузбуладда келген 6ipiHiui кун1-ад дозгаган ж эне ж урттыц бэрш щ кезшше «Цараханныц баласынан колхозга ешдандай да жадсы- лыд болмайды» деп жариялаган. Дараханныц осьтдан елу жыл бурын не ктегеш н , Са­ дыд Kicire далай нале ж апданын даз1р Бузбуладта бш- мейтш адам ж од деуге болады, б1рад бул туралы Садыд- тыц e3i лэм-мим деп ештеце айтпайды. А л М ахмуд Кара- хан мен Ж эмшит туралы сез бола далса, ылрп да эуел! унс1з кулш алатынды, эщтмесш сосын барып бастайтын ж эне эщлмемнщ басы мен аяры ылри д а уд сас болатын; сезш дардылдап кулш 6iTipeTiH. — Bip куш даладтап (йздщ уйге шауып к е л ш и , кол- хозра досылын муше болайыд дейдь «Ой, mipKiH-ай, дей- MiH мен — менде экемнен калган бхр ат, eKi oria бар. Кол- хоздыц жумысын ез1м болмасам да, ец дурыганда осы ат пен eni eri3iM штейдд А л сенщ экецнен далган не бар деймш?! Есек пе?! Оныц ваш ж урт Д арахан деп атайды. Сонда далай,— деймш, 6i3 екеум1з колхозды далай дур- мадпыз?! Мумюн, сенщ долыцнан жумыс келетш шыгар?! Олай болса сен куш бугш ге дейш неге жумыс штемей журслц?! Экецнен далган жерд1 Кебле Казымга с у теи н саттыц, адшасын картава уттырдыц!» Сейтш 6eTiHe 6ip тушрд1м — сонымен 6iTTi. Ол ж аты тш е р содан соц да колхозда данша уадыт дарауыл боп ж урдд т ш и шошда сиядтанып эбден ceMipin алды. Ж эне жер ж узш де ж од 6i- piHini уры болатын. Ж эмшиттщ 03i туралы niKip айтудан Махмуд агай эр- 95

цашанда тартыньш цалатын. Мумшн, бул сацтанганы шыгар. Элде бул туралы тек Садыцтыц eaiHe гана айтцан жен деп есептед! ме екен?! Bip кезде Махмуд агайдыц esi де председатель болтан едц сондьщтан да naaipri басцар- маны жамандауды оз басына лайыц KopMeyi де гажап емес. Егер Садыц Kici Ж эмш итп сынай бастаса, не жол- сыздыцтарга реш ш бнвдрсе, Махмуд мырс етш кулш ноя- тын. Кулш отырып, «0зщ шнвлнйц» дейтш. Ягнп necine ренжисщ, 6api езщ ш ц жасаган нэрсец гой» дегенд1 тус- палдайтын. Б ул жерде, эрпне, Махмуд агай naaipri жаг- дайдьщ бэрш щ тшелей ipreciH цалап, neriain жасаган Са­ ды к, деп е се п те м е й п т белг1л1 едк Ойткеш Садьщтыц коз- ге Tycin белсенд1 цимыл ж асай алган кез1 революция екенш, сопыц аласапыран тусы болганын Махмуд оте жац- сы бшетш. А л цызмет icTeyre сауаты цайдан жетсш. 0Mip боны цара ж умыста ж урген Садыцтыц ецбепшц арцасы едь Муныц осылай екеш журттыц борше тусш ш и -тш — oipaK, енд1 эцпме Ж амшитке т 1релген кездщ озшде де Са­ дыц Kici, неге екеш бе л п аз, naeipri жагдайдыц бэршщ бастаушысы, непзш цалаушысы, жасаушысы eai екенш айтуга цумар efli. MiHe, сондьщтан да Махмуд агай «0зщ кша.'мсщ» дегещц ж ш цайталайтын. — Ол надан...— дейтш Садыц Kici бурцылдап.— Мэде- ннет дегеннеп журдай. Сейлесш турып, бетще сшекейш былш етшзедь — 0зщ тналющ! — Ауы лды абден цуртыпты. Ш тапхана цанша уацыт- тан 6epi женделмеген. А л адамдармен сейлесушщ TypiH керсец... — ©зщ шнэлшщ. Садыц KiciHi эдеш ызаландыруга цумар шсшер де бар ед1. Кейб1реулер оныц аццаулыгын найдаланатын.— Са­ дыц Kici шектен шыццан аццау болатын. Ол 6ipece ютап- хананы ж ондеу жумысымен айналыспац болды, 6ipece ауылда монша «салу» iciH цолга алды, сосын ж аца мек- TenTi цай жерден салу керектш н ойлап бас цатырып жур- fli, булардыц 6apineH де ештеце шыцпаганнан Keflin ол ж аца бастама котердц 6ip топ балаларды жинап, оларга орыс тш ш оцытуга Kipicri. Б ул деген 6ip керемст бола­ тын. Оныц «сабагын» 6ip рет тындаган адам Садыц Kici Б акуде елу сеи з жыл турган дегенге ешцашан да сенбес efli.

не быт. Человек будишь, далеко пойдош, асол будешь и здесь будиш. Садыц Kici орысша «библиотека» деген созд1 м ш д е т турде «билбиотека», «пчела» дегенде «печел» деп айта- тын. Ол кейде агаштыц жемнпне, болмаса езендеи турл! TycTi тастарга жынды адам сияцты KipniK цацпай уза ц ца- рап туратып. «Насдаяши исгусдо» дейтш сосын ол ceeiM- ге бер ш п. Садыц ш сш щ ашуга бершетш Ke3i де болатын кейде. «Мен революцияпы Цараханньщ баласы ymiH жасаган жоцпын» деп айцайлайтын ол. Сосын ауылдастарын кш э- лай бастайтып. «Сол баягы цалбигап куйлерщ — т ук ез- гермегепЫцдер. Царыпдарыц тойса болды — басца ештеце ойламайсьщдар! Ештеце есймейЫцдер, ештеце кер- ыейшцдер — т у к и де бш плерщ келмейдП» Садыц Kici кейде кутпеген жердеп муцайып цалатын. «Баку деген, mipKiu, бул OMip ед! гой! Б ул жацца тек олу ym in гана келу керек». «Цойшы, Садыц,— деп эзш- шыны аралас жауап цайтаратын оган Махмуд.— Бакуде де соншама рацат коре цойган ж оц шыгарсыц. Biare де оле цалайын деп келмеген боларсыц. Ол ж ацта сагап тыныштыц бермед! гой, сосып одан бойыцды аулац салып цашып келдщ гой...» Bip созбен айтцанда, 61зд1ц Садыц Kici, мше, осындай болатып. Сол жмлы жазда мен кетерде ол Бузбулацта едь К узге царай Садыц Kici цайтадан Бак уге оралыпты деп ecTifliM. Сосын оныц жарыц дуниемен 61'р ж ола цош айтыс- цанмп цырцы бср!'лгепде б 1р-ац бш д1м... Ио, агайып, Mine, осындай жагдайлар. Mine, мен де уйге жацындап цалдым. Коп узамай Ред- жеб то озшщ Сумгаитына ж етуге THic. — Иэ, жапаза цалай оги ,— деп сурайды сосын шеше- ci М уджру корпя.— Bi3flin Kicinep коп болды ма? — Жетерл!к,— доп ж ауап беред1 Редж еб.— Бузбулац- тыцтар цаптап журдй Содан кейш М удж ру анандай Kici келд! ме, мыпапдай адом болды ма деп, Редж ебй тергеуге ала бастайды. Су- рицтыц цаптап кететш1 сонша, ец ацырында Реджеб аш у­ га булыгады. — Ц ой ты онд1‘,— дейд1 ол.— Сол 6ip бузбулацтыцтар- дм пйтып багымды ауыртпашы. TinTi сол Бузбулагыцныц n.ii де цурысын. Men тацертсц ерте турамып — уйцтауым корок! 4-4105

М уджру апай сурагын догарады, сосып жыламсырап был ай дейдь — ¥лым... Сен енд!... Кудай уппн. влгенде меш бул жерге коме корме!.. Hleineci енд) болмаса жылап ж1беруге дайын, Реджеб амал жод, ундемей дутылады. ¥ й дтауга жатады да тунде т уе квред|... А л TyciHfle не кврсе де ол ез еркшде. Бул туралы ай- тып тауы су мумшн емес. Одан да оз туымд! айтайын. Мен сол тун1 гажап туе кердш... Сондай 6ip керемет туе. Царалы уйден хабар Мен сол ж аназада отыр екенмш депмш, адамдар да сол бурыпгылар, тек суррылт кенептщ орнына оте улкен, дардай аппад шатыр т ш л ш п . Айнала аппад б а д — бадам гу л ж арган сиядты; бул бад Бузбуладтары Даян агайдьщ барына 6ipece удсайтын, 6ipece удсамайтын Tapiafli. Жане 6ip нэрсеге туешбей олектпп; бад агаштары сыртта ма, ж од шатырдыц iminfle ме, эйтеу!р, гулдер де аппад, ша­ тыр да аппад — ад сэуледен коз шагылысады. (Иэ, иэ, уйдтап жатсам да квз1м шагылысады!) Шай дайнап тур, дастардан жаюлы — 6api од!мдегщей. Сосын элдедайдан адырындап 6ip дауы с еетшед!, eai сондай таные, б1рад TyciniKci3, бул музыка ма, ж од сардылдап дайнап эн сал- ган самаурын ба, элде бадам арасында ызылдаган бал арасы ма — бшмеймш, эйтеу1р, дауы с соншама таные. Ке- нет 6api санамда ж ард ете далады: бул бадам... ярпи гул- дердщ дыбысы екен рой (О, Ton,ipiM, 6is гулдердщ дыбы- сын дашаннан 6epi ест!мегенб!з!) ; гулдер б!рдеде деп сой- лесетшдей, адырындап эндететшдей, эрейдж дулагыма таные сездер де ж етш далады, егер дайнаган самаурын мен ызылдаган бал арасы болмаса, мен олардыц эцймесш тугел угар ед1м. Сосын маган бул ешдандай да жаназа емес, мереке екеп гой деген ой колед i. Сосын oeiMnin дайда отырганым- ды — шатырда ма, жод, бадта ма, соны туеш уге тырысам. Мен осыпы ойлап бас датырьга отырранымда, кенеттен до- лында микрофоны бар Нейметулла пайда бола кетеда. — Ж аназадан ж урпзш етш хабарымызды бастай- мыз,— дейд1 Неймет Намаз шабыттана микрофонга то- Hin.— BipiHmi соз бэр1м1здщ дурметй агайымыз Даянга 6epiaefli. Сойлещз, дурм етп жолдас Даян!

Нейметулла осыны айтып микрофонды Даянга бередд ол тамагын дырнап 6ip ж етелш дойып, элденеш санды- радтай бастайды (бул туе дой — ал тусте 6epi де мум- кш ). — ?1{олдастар! Оздерщ де бшеыцдер, мен дашанда уи- ды атаулыга дарсымын. Ойткеш мен сагат бесте турып 6ip стадан шай iuineceM, онда он жарымга деш н тама- гымнан 6ip Tyiiip де нан етпейдд Б ул жерде, жолдастар, улкен саясат бар. Бенжамин Спок айтдандай, ауа таза болу yrniii, уйд1 жендеу керек. Сосын тем еюш тастацдар! М1идетт1 турде тастацдар! Шынын айту керек, мен 6yriH б1здщ дацдты, ержурек ецбеккерлер1лаз — темеюпплердщ MepoKecine дур дол келген жодиын! Мен даз!р ыздерге соларга арнан жазган олещмд! одып беремш... Ж од... Мен сендердщ борпда б1здщ уйге донадда шадырамын деген- Д1 айтпадшы екем гой... Б!зде оуес тагамдар деген болмай- ды, ал сусып немесе боза деген эрдашанда табылады. Ал муздатылган етке келетш болсад... Б ул сиядты сездер!мен Д аян агай бэрш де булд1ру! мумк1н едд б1рад Нейметулла дер кезшде араласып ул- герд1. — Хабарымызды жалгастырамыз,— дед! кезд1 ашып- ж умгапша Даян агайдыц долындагы мнкрофонды жулып алып. Сосын ол ;i<i6i шубатылган мнкрофонды Рафига усынады; 6ipai\\ бул жерде ыцгайсыз жагдайга душар бо- лады, ойткеш Рафи басын uieuieciiiin пзесш е дойып, ра- даттанып уйдтап жатыр екен. Гамер апай ецкей!п ады- рын гана олец бе, ертеп ме, б1рдеце айтын отыр. — Тс-сс!— дейд! ол ж етш келген Нейметуллага да- рап.— Мешц шшкентайымды мазалама! ¥йдтап жатыр! Шаршагаи... Сондай шаршаган гой, мен!ц балананым! — Мен уйды дегенге дашан да дарсымын,— деп Даян агай дайта бастай бергенде, Неймст созш болш кетедк — Сабыр етацздер, жолдастар! Хабарымызды ж алгас­ тырамыз... Ен д!п сез...— Неймет Намаз кез1мен элдешмд! !здей бастайды. Ж аца гана микрофон алдында турган Даян агай енд! ею долы ербецдеп, дастарданныц басда 6ip жагыпан ж уп р ш келе жатады. — Тодта! Тодта!— ден айдайлайды ол Нейметулла­ га.— I^aaip дарайын, бул к1м екеп? М еш ц агаштарымныц астында... Дане, дандай дадысы бар. Мен оныц нусдаган жагына дараймын д а Сады д Kici- ni KopeMiu, ол эсем бадам агашыныц туб1нде гулге ды- зыдтап тур екен. (Оныц ар жагындагы бута дозгалады;