Н. Мағзұмов. Жұмбақтас сыры

Оныц устше, аузы жаялыктай боп ана Плен те 6 ip кес емес. пе. Гелэйт десе шкен асын жерге коятын неме е. e3i... — деп тары б!рдецелерд! быксытады. — Эй, Султан-ай, сенщ журтца тшспесен foA, im кебедь 0 з эйелщ уйщде болса жетпей ме. Баскада ж мысын канша осы? — деп Ж эм ек шын кейш калран-д| Сейтсе де Зейнеп туралы айтса, карадай куыстанып, 6i турл1 ынгайсыз ж айга туседь Элдеб1рдецеден секе алып, ж уреп н тырналаран болымсыз кудж молая-мола мулдем мазасын кеНрер калыпка айналды. Сонсоц ohi мен сез таластырып, салрыласканша деп Tepic айналь журе бередк PipaK Султаны кургыр шыкылыктап ць сонынан калмайды. Оныц титырына жетпей тынбайд TinTi езше калай айтсан да сез етпейтш 6 ip жан. Не д ген кер ауыз екенш бьлмейсщ. Сейтш ж у р т жумыст опырып тастайтынын цайтерсщ... «Эй, сонын ce3i р 63i не. Десе дей 6epciH, ш мнщ аузына кацпак бола сын...» деп ойларан Ж эмек 6ip кырынан аунап туе BipaK коз алдынан Зейнеб)’, баганары Султан айтю энг1ме кетпей-ак койды. Оныц устше, жумыстан шарш келген бетте шешесшен де сез естщь — Кер1нгенге к ул м болып ж ур солай! Ез, демей дешн. Карарым-ау, уйленгенще ай толмай жатып, жел ri желмлдеп отырран келшшегш жолаушы ж 1берген сенен керд!м... Мундайды бурын-сонды есткем, кулагь керен болсын,— деп бурк-сарк кайнап тегшген... Е р карап отырса, онысыныц да ж еш бар сияцты. Расын да уйленгенше он бес-ак, кун болып едь Зейнеп совхозда сауыншы. Bip куш кешкурым: — Ж эм ек, маран Москвара жол Tycin тур. Керм( б1здщ совхозга exi жолдама к е л н т . Сонын 6 ipeyi caF деп отыр. Буран не айтамын? К,андай акыл берест? деген ед1 киылып. ЭуелЕ — Кайдам, ез1н 61л, — деп ею ушты жауап кайтг ган Ж эмек артынша ше-ак жумсарып:— Жарайл барсац бара foA. C a ti Tycin турран 6 ip ic екен. Кун 100

ceaFa мундай ж олдама бола бермес, — деп ризашы- ш берген. Ендк мше, сол к ещ л ш е к тш щ зардабын ) тартып отыр. Сон да-ак ойланбай айта салган екен* Артынын, булай боларын бшсемнй дейд1 ш тей . 'ундеп эдетшше ерте оянып, мал жайлап келген бе- осы едк Кенседе штейтш шик1л сэры кыз: —Ж эм ек a F a , суш нни, Зейнеп тэтем келе жатыр. н каладан телефон сокты,— деп сиямен жазылран гй кагазды устата салды. Эуелш де «э, солай ..»— деп абдырап, сасып калган Ж эмек телеграм- л енд1 оки бастады. Кэмек куанышы койнына сыймай, сол калпымен pin отырып Султанга келдй Онын тракторы кысы- J уйш щ алдында туратын, катты борандарда, не !.а мандайына (Нткен жеке менпигшдей корасына ен- коятын. «Жылы 6 ipre курдас кой М ына боранда е барып, жалынып-жалпайып ж уремш . Bip KOMeri ти- сол жаксылык етер»,— деп ойланбастан-ак дереу пай тарткан. Султан курдасыныц алкынып келген 1ыи i<epin шошып Kerri. — Ж аркыным-ау, аманшылык па? Айтсацшы, не бол- — дедк — Аманшылык, Султан. Саган келш отырмын, — |ына колын салып телеграмманы керсегп . «Бугш ке- тусем1н. Жалтырдан карсы ал!» деген сездерд1 кезВ 6 ip ж упртш еткен Султанныц ж узш е кулю уй!р1ле ады. Муны Ж эмек те ce3in тур. Онын eiwi ащы 6 ip кылды агылткалы турранына да ш тей бакул едь Не 1, о десш , тракторын от алдырып 6 ipre журсе бодра- п.а... — Ж ерден ж е™ коян тапкандай, баранадаи 6 epi ай- )лмай, алкынып тург;аидарын осы ма?! Ит кутан ыншадай ж у п р ш жетш келгеш нес! екен. Келе жатса тейш... Cenin катыныц кажыдан келе жатыр ма ед1 ^нама... Мына боранда адасып, ycin елер жайым к! - деп 6 ip -aK кайырды. Ю(

— 0 й , сен езщ не айтып турсын?... Досым, курда! деп келсем... Сондай ма едщ !— деп одан api ештецс местен тупге булыккан Kyfti ж уре бердк «Осы не it екен» деп Tepic карап, иырын селшлдете сылк-сылк лш туртан Султан да: — Ж эм ек, токта, токта деймш, Ж эмек! К,алжы1 тусшбеуни ме едщ сен!— деп соцынан ж упре шык BipaK 6 ip сынса морт кететш Ж эм ек те кайырылып, рылмастан тартып отырды. Онын бул дотал м ш езш я сы б!летш Султан боска уакыт етктзбей, дереу май куйып, тракторына от алдыра бастады... ...EKeyi де трактордыц кабинасында келедь Кун теп тур. Орай соккан боран кез аштырар емес. Трак дык карсы эйнегше сокталана жабысып, дым корсе болмады. Кайта-кайта с у р т т , тазартканмен ештене е смес. OfiTeyip, Ki6 ipTiKTen ж урш келедт. Кайда келе » кандары, станцияга д е й т канша жер калганьгн ез; д е бишейдк Ж эм ек сагатына карады, поездын кел< уакыты eTin барады екен. «Кап, — деп ойлады ол i цен. — Воска тосып, тоцып калатын болды-ау. Мына рапы TycKip де айьщар болмады foA». Курдасыныц ) 6 ipci3Aenin отырганын Султан да iiuTefl сезш келедл рак 33ipre Tic жары п, ештеке демедл Барана артык кеткенше e3i де екжулл Тракторын дырылдатып аз барранда да, бурынгыдай жайрацдап жуырманда ил коймады. Сонсон e3i барып жалынып-жалпайып, эзер квши'рген. Е щ й не деп свз тартудын женш таппай , болды. В 1'рдене деГпн десе, тары да ушыктырып алал ба деп, онша батпай келедл Eneyi де урсыскан адам конырайысып тымырсык отыр. Уйден шыккалы терт-бес сараттай болып калды. 1 карайып, кун KeuiKipyre айналды. Боран удей тусп саябырлар болмады. Кунд1зпдей емес, жел де Tepid катая турып шираган кар унтактарын жентектей yi рып, бас шырарран сайын куммен беттен сокканнан : ман дуылдатып, осып-осып ждбердл Трактор да алгаи 102

,ыннан калды. Ki6ipTiKTefi козгалып, тасбакаш а жып келедк Эр уакыт запассыз журмейтш Султан ырдары соляркасын куйып алып, тары ж олрэ шык- Эздершщ молынан адасканын ещЦ eneyi де анык i. Абырой болганда, трактор ж ана ед1, анда-санда -курк eTin, жануш ыра кыбырлап келедь Султанныц nine медеу eTepi — май ж еткш кт!. Тек, турып кал* болды. Осы беттертмен ж уре берсе, aftTeyip, 6ip ■ е жетш, тумсык Tipepi хак. Трактордын, табаны ка- калса, я шынжыры арытылып кетсе, не болрандары. ондай сезд1 ойьща алма, Сул тан, деп койды iuii- ip кезде трактор тумсыры таска сорылрандай дыр- eTin, токтап калды. EKeyiHiH де к е ц ш н е шын xayin е айналды. Ш ыккалы конырайысып, yHci3 отырран курдас бетпе-бет карасып кез туйтДрдк Ж эмек: :ым-ай, бугшгщей мына дулей боранда ержЫз алып ып, зорлык ж асады м-ау саран. Шынымен, ай дала- алранымыз ба? 03iM елгешммен коймай, сею де 6ip- ia кететш болдым-ау!» — деп катты кобалжыды. Д о ­ ли ш тей кысылып, киналып отырганын айтпай-ак нген Султан ештеце деместен ceKipin жерге TycTi. iay меюреу тунде ештецеш айырып болар емес. Бо- эл1 улып соры п тур. Тек ут д е ге н , ызылдаран сура- шуыл рана уйтки ойнактап, 6 ip ш ак сак-сак кулген- алыстап барып, кайта кушейгендей болады. Трактор ынан шашырай теплген болымсыз сэулеш бетке ус- IH Султан тап алдарындары децкие тутаскан кар кан жотаны коргенде ездершщ ушлген маяга кеп лгендерш б и ш . Сонсон аярымен Teyin-Teyin ж1берш, н ашып едк колына 6 ip уыс шеп 4л 1кт1. Кайтып орал- ол Жэмекке ещц журудщ бос эурешшш екенш ай- , тракторды сенд!рмей маяны yarin соран Kipin, жан гауды айтты. М умкш , тан ата боран да саябырлар, де багыт бардарлаура мумкшшиик алармыз деп акыл ты. Eneyi де ynci3 бас изесш, осыган келгстй Сагатка юз

карал ед1, кы ска тун ауып барады екен. Терттен кег! к а л ы п т ы ... К уш бойы еш иiнif1 жулып жеп рычагпен алысып ке; ген Султан тонын кымтай жамылып бук тускен бойд кор ете калды. «Зейнеп те тосып калды-ау. BipaK кунш мынадай екенш 63i де K ep in отыр foA » ,— дел ойлага Ж ам ек уйден ала шы ккан тулыбын Султанга жауып жа тыл, ун ш п\" бетше караган куйде сэл жымиып койды... — Т ур, тур!— дел жулм алап жаткан Султанны даусынан шошып оянган Ж амек кезш укалап mi6epi ж ан -ж агы н а карал ед1, кун ашылган сиякты екен. Дал ж ап -ж ар ы к. Тал алдында кул1мдеп Зейнеп тур. Кез! укалап ж1берш тагы карады . И э , Зейнептщ дал ез1, ia Зейнебк Касында Султан. — О й , Сул тан, сен негып турсын? М ынэу Зейж кой! — дел Ж амек досына карай умтыла 6epin едк — Айттым гой, мына к у й е у тд е езщ кеткел1 мулдв ес ж ок, эбден жынданар болды, — дел сылк-сылк кулгс бойы Сул тан: — Б а р , ей, ана эйел!не. Ж арбандап мага умтылганы Heci, — дел касында турган Зейнеп™ де езй тартып екеуш коса капсыра кушактады. Ж ам ек те осы туста маяньщ ык жагында тиш турга стапцияны анык кердь ТУЫ СКАН — Сен тасбауы р, безер сщ !.. 1штег1мд1 тал дел бei pefiin туратын оцбаганньщ е з 1сщ !.. — дел аптыгып бара басы лган Канипа апай iHiciHe карал отырып калды. Ii ci ундемедк Калтасы нан шылымын шыгарып, сук са сагымен 6ipa3 денгелете айналдырып, укалады д а, ес ж ак к а карай аткытып ж1бердь Ж айлап орнынан тург ун-тунЫз тедселш эрл1-берл1 ж у р д 1 де койды. А с уйден кайтып оралган аласы iHiciHe кайыра дур коя бердй 104

— Б1здщ сенен куткешлш осы ма е д г.. Сол уинн :ырап-сактап па ек сеш ?! Окытып-окытып, осы екен гой ф е ш е п л т ! — деп аилл-тепл жылай бастады. — 0 скен <сн, жет!лген екен бул!.. Кайсар м1збакпастан кайта отырды. YfiiHe бас сукка- л да ж ана гана, керш отырган сыйы болса мынау. ¥шар- i канат таппай, сагынып, ансап келгендеп апасыныц алпы бул. Ол сэл курсшш койды. Ата-анадан жалплз емес-ть UlyKip, туыс-туганнан виде болмайтын. Агалары д а, апалары да баршылык. opi де азды-KonTi б ш м алып, 6ip-6ip мекеменщ манын- а тешректеп ж ур. Апалары бакандай-бакандай 6 ip-6 ip уйеудщ кулагын бурап отыр. Bipan солардьщ ешкай- лсы алдына тж е келш, кез алартып керген емес. Эри- <е, бэрш щ де жасы улкен. Сейтседе... А л енд1 мына аиа- !ы эр уакыт осылай, езш бидайша куырады. Сонда ка- айша жакпайтынын тусшбей-ак койды. Ол осы жолпл кезект1 демалысында ортаншы апасы- |ыц yfliHe тускен-дк Обалы ненлк, апайы д а, жездеш де с,урак уша карсы алды. Келшдерш 6ipre ала келген. Сол :этте улкен апайга да хабар жетштг Ортаншы апайы шин алдында арнайы келш: «Кайсар семьясымен 6i3fli- <ine келе жатыр екен, телеграмма сокты. Кутш ш отыр- лыз. Кешке жездем екеупиз уйде болыныздар», — деп- i... Апай да коштаган болып: — Ж араган екен онысы. 1ш'н келе жатканда не ► каныц турады. Той жасап жосылт та таста, — деп ку- linTi. Бул адам деген кызЫк кой. TyciHin болмайтын жай- пары кеп-ак онын. Кейде адамныц ездер1 жаксы керетш 6 ipeyfli 63ineH-03i кызганып кызгыштай коритын carrepi 1болады. Ж ацагы созд1 естшен апай с iнлiсi кет1с!мен-ак жездейд1шакырып алып: — Эй, сен не icTen жатсын? — деп сурайды. Ештене ойында ж ок ол 03iHin каннен-капершз эдеттеп анкыл- дак калпымен:

— Ойбай-ау, не 5степ жатсына жол болсын... Мен балдыздарымды карсы алура дайындалып жатырмын, Ocipece, ана иш кене балдызды, — дейд1 булардын Kim- кентайларын этап. Апай нзрестенщ атын еспгенде аз-кем бегелш, ундемей калады ... Сонсон эдеш бйшеген болып: — Barip-ay, 6e6eriH шм сенщ? Ата сакал аузына 6iT- кенше С03 теркшше TyciHin, ез жолынды бьямей-ак кете- TiH болдын-ау осы сен сорлы, — деп куйш-nicin калады.., — Ж аны м-ау, тары неден ж азды к... Кеше рана емес пе едк балапаным келедк шыбыным келед1 деп отырра- нын... Енд1 не бон калды... — Сол-сол-ак екен Канипа апай арыл-тепл жылай бастайды: — Сен не бш есщ , 61з д 1 олар кайтсш. Кермейсщ бе, жанарыньщ езшше кыр керсеткенст тайрандап кеткен TypiH. Зттен, 6ip KeceKTi, эттен 6ip тушр без... Сол рой 61здщ сорымызды кайнатып турран... — Канипа апай 61- раз кайнап, т е г ш п назаланып алады. 1ш тепнщ бэрш арытады. — Ол и гл ме, yftiMHin табалдырырынан аттатпас- пын. Карамды кермесш ол оцбаран... Ж етмген екен, nici болтан екен... Айтпады деме, керерсщ, тал солай етпе- сем бе... — Туран бауырына сырттай жауырып, siuirin алды. Ж ездей де: « С е т и дурыс, ол итке мен де бармас- пын. Онысы Heci екен, пэтшарардын... Лешрген кецш м су сепкендей басылды рой. TinTi соны KepriM келш тур­ ран ж ок. Эттен, ана бебек!... Осынын 6api де баранадан ойымда журген жай едк.. ©ai, сен дурыс айтып отырсын, M aFan солардын Keperi не? — деп тас-TyftiH кш'нш отыр- ран калпынан жешлденш , шын дем алура бет кояды... Ка­ нипа апай Tepri уйде екен. Ж ездейдщ сонры сезш eciip- еспместе болмеден кайта ытып шырып бас ж ок, аяк ж ок жездейге дурсе коя береди — И э, саран жол болсын! Карадай болдырып турсын Foft езщ . MeHiKi-MeHiKi... А л се н ш ненщ жел1п?1...— К а­ рай rep муны!.. — Кабыррада тык-тык сорып турран са- ратка кез1 тускен жездей уйден ыта женеледк

...Поезд вокзалга жакындап келш калган едь Таныс 1л а, туран жер KawcapFa катты эсер erri. — Р оза, кердщ бе, бгздщ алтын б есж осы. Тугаи ердщ аяз екеш аязы да ыстык-ау инркж! Элден уакытта пыс етгп поезд токтай калды. TaFaT- 1здана ceKipin тускен К,айсар кайта-кайта ж алтактап ан-жагына карай бердк Туьгстарын жолыктырьтп ка- лшканша асык. Ж е з д е а мен апасы к у т т алып, куш ак- 1п, беп'нен cyfiin жаты р. Bip кезде адаскан каздай бо- ап жан-ж агы на карап, анырып турган Роза мен М ира- I карай жугфд1 олар. Р оза да кушактасып cytficin ж а - лр... Ортаншы апасы ещц бас салып Мираны кушактап ауырьгна тарта бергенде ол акырын рана колымен кеу- есшен итерш: — Эж ем кайда?1— дедк Ортаншы апай не штерш б'гл- ей сасып калды. Е в д 1 еря1-зайыпты екеуш щ ара тусуш е ура келдк — М нрочка, тэтелерщ емес пе. Б ара гай. K,a3ip эже елед1, — дестк Жездей де калтасынан 6 ip плитка шоко- адын усынып: — Эне машина, ал отыралык. Нагыз сыйлы конак- ын ен сенпзг сенс1н, жаным. Сейте ме екен,— деп эзшге ;ыгып еркелетпек болып ед1, ол TinTi ел1гер болмады. уяын бултитып, екпелеп, буртиып отырып алды... Э л ­ ен уакытта улкен жездей келдк Бэр1мен амандасып, yflin жатыр. Бул сэтте Мираны андаган да ж ок едь \\анадан 6epi ешшмге жоламай е з 1мен-ез1 болып, ок- гауланып турран Мира куана дауыстап: — Ата! — деп жуг!рш барып мойнына асылды... Bapi 'кырып турып калыпты. Булар «Волгага» мшдк Мира белек Kerri. Улкен жез- ;еш шофер болатын, ол сонын ecKi З И С -iHe барып оты- 1ып алды... KyTiHin OTbipFaH ортаншы жездейд1н ушне келдй К а ­ мпа апайды, жездейд^ Мираны кутть О лар келмедк.. 1нд1, мше, ертендне улкен апайдын уйше e3i келш, бас lti 7

cyFa берген! осы ед1. Апайы а м а н д а су г а мурша бермей с м ш л е п жатыр. Ал М ира б о л са а н д а -са н д а Tepri уйдщ e cirin аш ы п с ы г а л а п , апайды н. да, жездейдщ д е кезш ала 6 ep in , « эп -б эл е м с ы б а г а в д ы алды н. б а , с а г а н сол керек!» деген дей т Ы н жылт eTKisin жып 6 ep in , ж ок болып ке- те д1. . . К,айсар карадай ызасы келш, жары ла жаздап, эзер- озер шыдап отыр. «Эттен колыма 6 ip тусер ме ед!н!» деп нитей ш ж ж ш кояды. Осы туста «Куланнын касуына, мылтыктьщ басуы» дегендей онын, кектен тйлегенж жер­ дей 6epin, М ира eciKTi ашып таре жапты да тары 6 ip тЬ лш шыгарып, кулдырандап, тап алдынан зырлап ете бердк Кайсар да онтайлы е эгп калт ж1берген жок,. Оны шап берш устап алды. Б ала да болса экеамен бул кез- десу1н' ен онша жаксы лы к кутпеген Мира Кайсардын колы! тиер-тиместе шыр ете калды. Сейткенше болтан жок, ас] камдап журген апай да буларга жетш улгердк 03ine к а ! рай жулки тарткан Мираны iHiciHiH колынан жулып ал- ды. — Ж удырыктай балада не жумысын бар? «К,аз ашу-. ын тырнадан алады », деп мунын жазыгы не?! Tnicne балапаныма! — деп TiK KOTepin алып кеттК Yft-iuiiH та­ ры да ун а'здж жайлады . Баганадан 6epi альбом карап. e3iM^eH-63i болып отырган Роза да анадай жерде турган апайдыц халатын к и т ас уйге барды. Ш амасы iuapyaFa айналысып, кемектест жургенге уксайды. Апайыныи: — Рауза-ай, ана еттщ нанын жайып ж1берин?— де­ ген дауысы шыгады. ©зше таные кен!лд1 yHi есплед1 апасыныц. Элгшдей болтан ж ок, несер басылып, булт кайтып, 6opi сабасына тусе бастады. Е нд1 e3i елж1реп к е гп . Тасты да ж1б1тер осындайы бар-ау апасыньщ: Оньщ алды бар, арты ж ок осы мшезш жаксы б т е т ш . К,арша- дайынан колында ecin, тэрбиеленген KaficapFa журтка QFaiu, ж ат боп кершетш осынау шапшандыгы езше оттай ыстык. Тек анысын андап, отыра бер. Эрдайым арты жаксылыкка соктыратын.

Казанда булк-булк бабымен кайнап nicin жаткам лкы етш щ Mci келед1 мурынга. Оган коса шыжылдап ырсак туЫ рш п жатыр. Элден уакытта тары да апайы i даусы шыкты. — К,арньщ ашып калды Foft, балапаным. Ана бауыр- тан алып жей бер. Ыстыктай лее, жаксы болады, — курак ушып калды. Онын, М ирага айтылып жаткан екенш iurrefl ce3in отыр. ЦПркж бала-ай десещш. нна неге ыстык болдын екен. Кейде TinTi езщнен repi 1анды ж аксы керсе екен деп емешен у з ш п , у з д т п ттыныц бар. K a 3ip де тап сондай куйге ушырап, жа- epin елж1реп к е гп . «Б ала адамныц бауыр е тЬ деген щан шыккан-ау Teri. — Р ауза-ай , шайьщды еселей салшы. Осы уйден 6 ip й ш етш уакыттарын болтан шыгар. Мен даладан ли экеле кояйын, — деп шыгып к е гп . Bip куш ак эты- бар ол кайта уйге Kipe бердк Шылымын буркыра- з, эл1 KHiMiMeH отырган iHiciH Kepin: — BaTip-ay, сен не гып отырсын? Ш еш ш бейсщ бе? 1сынап кеттщ гой...— деп антарыла карап турып лды... ¥шып туре келген iHici апасынын колтыгындагы рылган саржанга жармасты ... Осы сэтте ап ал ь ы н ш ;ушщ кездер! де 6ip-6ipiHe ушырасып, кауыша калган I. IHici адуын апасынын отты жанарынан комакталып 1?!ле калган баданадай жасты Kepin катты толкып rTi. Эр уакыта eMemeci у з ш п , ансап туратын аяулы уырдыц езше дегендеп еш б ук п еаз аласыз к е н ш M i- осы. Ол осы апасынын Kemeri кыска жш курмеуге пмейт!н таршылыкка д а, кабырганы каре айырган ыншылыктарга да кайыспай карсы турып, тетеп бер- нн жаксы бьледк Сонын б1разынын каршадайынан e3i Kyarepi болды... Еш и мше тап каз1р сол каш -каш анда кендерд!н 6ipAi-eKici апалы-1цШ екеу!нщ де ecTepiHe (•in, кез алдарына келдк Кайсар пальтосын iueuiin 1лд1 де, денгелек столга ке- п жангасты. Элпидей болган ж ок буы буркырай ен-

к1лдеп, кос буйёр! торсыктай кеуга cap самауыр келЬ калды. Стол устёне кешрте пёсёрёлген жудырыктай-ж| дырыктай ыстык бауы рсак тегёлдё. Tan ортада тутён cine ысталран кой карнынан алынран май айынын сэры майь тур сары алтындай жентектелёп. К,ант, конфет, варенье лер де ток дастарканньщ сэнш келтёрш, тёл уйёруде. Эдет тегёсёндей самауыр жанына апайдын езё келёп отырды Ш айды мен куя кояйын деп Роза да артык белсендёлп корсете коймады. ©йткенё, басканьщ куйган шайын апай дын онша жарата бермейтёнён бул келёнё де ж аксы 6i ледё. Сондьщтан апай куйран кызыл курен кою шайдь сораптап тарта берудё e 3i де терёс кермейтён. Сумбёдей каз мойын аккуманнын сыртын cypTin, шсн тумсырындары кагаз тырынын алып, кумёстей сынрыра ран кэрлен шыныаяктарра ж ан а тартылран каймактя шалып шай куя бастады. iHici мен келёнёне анда-санда мейёрлене карап кояды. — 1шёндер, балапандары м... Элгё жезделерён де ка sip келер, — деп кояды. К,айсар да тэттё шайды кумарте сёмёре отырып, кенет осыдан ширек расырдан коп астау бурынры 6ip окираларды eciHe Tycipin ерёксёз езз тартты. Онда бесшпй класта едё. Осы апасынын колында ту рып окитын. Сорыстан кейёнгё ж ан а-ж ан а бас кетсрт бастаран ауыр жылдардын кезё. Н е нэрсенён болса де кат, тапшы болып., бёрде жетёп, бёрде жетпей жаткан ша ры-тын. Азды-кептё колдары бардын езён уксата жумсап унемдеп устайтын кез. Ет дегендё айлап кез кермейтён. Тан кылан бере-ам магазиннён алдында боламыз. ©йтпесен наннан кур к а | ласын. 1шёнен анда-санда сояудай боп сабан ушырасыг1 калатын шылкылдаран зёлдей кара наннын езён узёмдег белёп, таласа-тарм аса жейтш ш ак. Егер ол болмаса куыр ран бидайра камаламы з. К,анипа апай сол кездён езёнде де шайын жудетёп корген емес. Ш айра отырран адамнык эркайсысыньгн алдына бёр-бёр шекёмнен куырран бидаё

&ылады. Онын бзрга касыктап б о л т апайдыц ез! улес- 5Д1. Сонсон еабадай боп купсиген тертпак са- ^ырра карап койып дамыл таптырмай ашылып-жабыл- I ауызга eKi-уш бидайдан тастап шаймен коса кытыр- гып, сораптап созып отыра бересщ . Осындай 6 ip шак- самауыр тубгаде апайы мен Кайсардан баска е ш т м пмайды. К,айсар да апасынан калыспай тарта беред!. дына екЬуш рет уыстап бидай салады . Ш а й толы кэр- I кесе самауырынмен eni ортага элденеше катынап йтады. Аккуманга еселеп куйып eai, кайнаган су сыз- ктай эрып тез тола коймады. Апайы К,айсардьщ ко­ на кесесш усынды. О л да еш сыр бермедк К,ытыр- гып тарта берд ь.. Апай енд1 шыныаярын т-ецксргн -туназ tHiciHe карады. О л босаган кесесш тары да асынык колына устатты. Мунысы «iiuin болгаяым жок, i де куя бер», — деген! едь Баранадан шыдамы тау- лран апасы: • — K,aFbiHFbip, т е сш п кетт1н бе? Тэщрт ж араткан, Ka­ ra менен жаман сораптап кояр емесещ рой! — дед! ыэа- шып. К,айсар калган бидайын да жннап алмастан, ек!- п тура тартты. Артынан осы аггасынын езш эзер уатып )йдырраны бар. Сонда кур суды карнын кампнтьгп тар- ! беруге ол да Kaft6ip куштар ед! дейс!н. Ш айды HeFyp- jm кеп !шкен сайын куырган бидайдан да молырак iec тиет!н!н сезш , осы кулыкка салган-ды ... Ен, ayeni йн шыжгырып алып, содан кейга, Mefiipi тусш , «аяп» ай бере бастаганда-ак сонау балалык шактары осы 6 ip шганы еске алып, мырс еткен болатьгн. Е т ш вз!н!н жа- агы кылырына окыс квщл аударран апасына да соны йтып 6 ipa3 кулд!р!п алды. Апай бурынгысынан да жа- ырап, кабары ашылып, e3i де еткендег!н! копарып, эн- !мелеп кетт!. — Р ауэаж ан -ау, айта берсе бул К айсарда кызык кен .ой. Ж асында екпеплл болатын... Bipae елден экое! кел- п, ауырып калыпты. (Бейне, экей езш е бетен б!реудей ©йлеп отыр.) Эйел байрустын, жалганда куйбен-куйк!

шаруасы таусылган ба... Амандык-саулыктан кейш ша- йын койып 6epin, ауызры уйд1 сылай бастадым. Экей eni, уш рет юрш-шырып, маран кабагын туйш туксие кара- ды да: — Кайсаржан-ай, 6epi келий?— деп далага алып ш ы р ы п Kerri..-. Ойымда ештене жок, корада журсем, тыс- тары у к ш маянын, тубшен Ky6ip-Ky6ip дауыс еспледь Жакындап барып куларымды тостым. Сейлеп отырран экей екен. Я — 03i не боп кеткен!.. Б1рдене кершер толайым бу- ларра... TinTi, мынау Kici келд1-ау, ит келд1-ау, дейтш Typi жок. 0Keci емеспш бе, ипркжшц. 03iM ауырып жур- генде сорпа-суан imin, терлеп, рахаттанып бой жазып кайтам ба деп кел сем ...»— деген сиякты екпе-наздарын айтып, екеуара 6ipi баласын, 6ipi апасын жамандап 61- раз жерге барып калыпты. Мен де одан api алыска wi« бермей 6epi кайтарып алдым. 1 — Экел!-балалы eKeyiH не деп жамандап отырсын- дар?! — деу!м-ак мун екен, олар орындарынан ушып* ушып туре келдь Экей ай-туйге карамастан узын жолга Tycin алып, тура кешенщ бас жагына карай тартты. Енте* леп барып, умсынып калып койран Кайсар, «сен нерыг турсыц селтиш» деген менщ сез1мнен каймырып, басни салбыраткан куш м бш уйге ене бердк Роза да, e3i де шек-Ылеш катып, к у л т жатыр. «Эйе ау, Кайсар осылай ед1 дещз. Бэсе, мен де кейде езше ай тушы ед1м екпеиплсщ деп. Ж ок нэрсеге гартие калатынь эл1 де бар», — деп Роза да бастырмалатып, онтайлы жер- Ai пайдаланып калуда. TinTi жаныра Tycin : «И э, содаи KefiiH. Атамнын жэй1 не болды? Кайтып уйге келд1 ме? — деп сурайды. Апай да кою шайын баппен куйып энпмесп одан api жалгастырып, сабактай TycTi. Онын уст1не Роза да шаланыц басын козгап, косеп-кесеп кояды. — Сонымен кешке карай коз байланган кезде экей де келш eciK ашты. Кар epin, лайсан болып жаткан кек- салпак уакыт болатын. А ярындяры азиат галошын тас- 112

in, тунжыраган куй1, лзм деместен терге барып отырды. ен ас камдап жатканмын д а. К,айсар да экесш щ кел- нш сезсе де бурынгыдай жайрандай суырылып ауыз еден шыга коймады. Ж умы стан келген жезден: — Атай, не, 6 ip ж ервдз ауырып отыр м а? Рецкщсз :лмейд1, — деп сураран едь — Е ск ш п м устап, сыркаттанынкырап жургешм. нын уст1не ш арш ап... — дей салды. ! Маган екпелеп кетш калранда, осында немере апамыз гратын, соньщ ушне барыпты. Ж уанньщ узарып, ж М ш - !шц узшер кез1емес пе... Ол уй де «жэ, бэсе» деп казан »тере коймапты. Ш аймен аттандырып, коя 6epinTi... Ке- •гршде экей: : — Карагы м, б1зден 6ip агаттык QTTi, «К,аз ашуын тыр- идан алады» деп бэршщ кармышын Кайсардан кайта- гып журме. Онын кшэш ж ок. MeHiH 03iM ед1м казбалап оймаран, — деп бар ауыртпалыкты езше аударып, ка- ;аралай тапсырып жатыр. М ен де есемд1 жсбермей: k — Жарайды, актаманыз баланызды. Бьлемш, онда а мол, — деп карсы дау айтудамын. — Кайсарж ан-ай, киын болды -ау!.. Bip келгенде .ырсырым тимесе nri едь.. Кудай каргап кайдан рана ш л т ете калып ед1м, — деп шын мазасызданура айнал- ,ы. Мен «урыспаймын, ештене деп бетше баспаймын», — ,еп уэде бергесш рана «yh» деп аттанып Kerri. ...Э н е айткен экеге не KepceTTiK 6i3? — деп томырая ойра шо- |ып отырып калды... EciK ашып белмеге енген жездей 6i3fliH кошлд! кал- 1имызлы Kepin, шын куанып кетт!. ©з кезже 63i сенбей: — Бэсе, солай болса керек еде ро й ... Арайынды коныр (.аздар жана ж араса бастапты Foft. Ew u ак туйенщ кар ­ сы актарылды, — дей бере Роза стол басына кеп жай- >асты. 111iркiи шауып алса да туыстыц барына не ж етсш ... Ерл1г1нд1 де, есерл Н щ и де кврсетет1н тек солар емес пе? Бауыр салган салмак жуз батпан боп кайыстырып жат- 113

са да кынк етш сыр биш рмейтш де каны 6ipre, жаны 6 ip сол туысканын тана екен рой. Соны б *ле тура кейдв кундел1к' т1 куйбенмен ж урш айшыкты кецЬине Kip тусЬ- pin алатын шакдарын да болады-ау, — деп ш тей тол- раныс-толкыныска тускен Кайсар еткен-кеткещй саралай шолып, ой таразысына салып отыр... Туыскандык сал- мары безбен басын баскан сайын бауырынын келбеп бу- рынгыдан да бетер айкындала жаркырап, кымбаттай бердь.. Ж А К ,С Ы Л Ы К , Ш алкар келш щ ангары шабындык, жайылы-MFa бай, TinTi жауын-шашын болмаган куан жылдардын езшда колхоздын бар малы осы араньщ мэйепн талшык етш шыгатын. Кыс кара кора, камыска толы, кураты сынсы-; ран, айнала шок-шок ш Ы к-талдардан аяк алыл журп- ci3 бул тешрекке тускен кар мол токтап, шашауы кетпес- тен KyMnwin жинала беретж. Кектем туа, калын куртштщ Ke6eci certain epiciMeH, кел суы да арнасынан аса лыкып жайыла-жайыла ман-манайын к е л к т п акыя-теггл шал- кып журе берер едк Бул кезде салт атпен Ш алкар кел1- ие алыстан рана иек артпасач манайлатпайды. Мамыр туа, кун ысып, шуактана келе, бар атырап ерекше 6ip масаты турге eHin кулпырран шакта жап-жасыл эсем дуниенщ тап ортасында балкытан калайыдай келкш Ш алкар кол! жатар едь Ж ер дщ жаннатындай санала- тын осынау сулу алкапты колхоз елд! мекеннен взгеше белек окшау устап, 6 ip ж а к ангарын ж аз жайлауы eTin, карсы бетш шабындыкка калдыратын. TinTi кары эдет- тен тыс кеп жатып, жуырманда машина туа'рмейтждей болганда гишен дайындатура кол шалрыларын жаланда- тып карулы-карулы деген карияларын шыгаратын. Эй- Teyip, кайткен кунде де бул ара мал мен жанра кут бо- лып турды. Содан тын жерлерд! игеру басталды. Осынын алдын- Н4

I рана 6ipirin; }р1ленген Kiiui-ripiM уш артельдщ кара- 1рындагы колхоз тары да. косылып, енд1 совхоз болып |уымдасты. А л жацары Ш алкар кел1 талай жылдар озш мденш келген «К,огам» колхозынан белш ш бейта- m калды. Буран кеп адамдардын inii удай ашыды. К,и- 1ды, кынжылды. Ренж цй де. BipaK айт-уйт — 6 api 6 ip, >лары болып, бону сщген жардай efli бул. 0 здерш 1ц u iirin, капы сорып калгандарын сонда рана (Нл>сть 1рте туып, кеш каппыз. Ам ал канш а, землемер осылай icin-тш к е н коршедь Эуелш де-ак уй салып, ауыл кон- лрып алатын жер ед1. Ендг окшгенмен не пайда», — ‘d i. Солай болды да. Ш алкар келйпн сушрленш барып тер кус тумсык тусы болатын. CoFaH иектете екьуш еркепе уй туратын. Тап осы арара Ленинградтан келген ана директор аттап табаны тиген алгашкы айдыц йнде-ак эдеш аралап ж урш K03i Tycin, болаш ак тыц эвхозыныц орталыры осы болады деп казык кактырран. 1одан кар epin, жер к е р Ы а м е н курылыс материалдарУн вкс1н-ай кеп. 03i де 6 ip еткер1лген, ш аруанын ьщрэйын yre-mireciHe дешн бшетш «скер екеи. Сол ж акта завод* а ауыл шаруашылыры рылыми станциясында директор олып icTenTi. Тьщра 63i суранып келшт!. Сонымен, «Ш алкар» байырры туррын иелершен бо- CKTenin, шалкайып сала бердк Ыцрай 6 ip ак шацкан йлер бауырын орлей ж агалап катар тузед! де кетти 'еынау алап алыстан караган жаннын кезш кызыкты- >ардай тамаша кер т к е енд1 де к е гп . K,a3ip тосын келген д а м облыс орталырына карай ж анамалай тартатын ул- :ен жолдыц кыраттау тусына шыра келгенде бейне 6 ip шпак шагаладай эсем калара тап болгандай эсерде ка- 1ады. «Ш алкар» аталатын бул совхоздыц да жыл он ею ай гаусылмайтын карбалас жумыстары шаш-етектен асып жатады. К.анша агылып кеп куйылып жатыр дегенмен, мунда да адам жет^педй Онын устше ылри 6 ip ер1мдей 115

ж ас Ж1’г1ттер\\ Олар жумысты зз1р жаман да аткармай- ды. Жандарын салып-ак, ж у р. BipaK ылри булай бола берсе жарайды Fofi. Булай бола берерше м м кешл. Адам емес пе, олар да. Сондыктан олардыц да кам-карекет! тек жумыс id e n , табыс табумен тынбайды. Ен бастысы, турмыс курып, семья ж асауы керек. Б ас екеу болмай — мал екеу болмайды. М ал екеу болды дегенше туррылык-1 ты осы жерде калдым дей бер. Сонда совхоз жумысына д а, ез iciHe де ыкыласты, ынталы болады. Бул женшде облыс орталырында болран 6 ip жиында Анатолий Ва­ сильевич Кайдаловтын алан бола айтканы бар. Сонда осы м э ж ш ск е катысып отырран Орталы к Комитеттм секретарь! директорра тше сурак койды. — Кайдалов жолдас, бул киыншылыктан кутылудыц жолы бар ма. Айтьщызшы? — Б ар, секретарь ж олдас. Енд! тыцра кыздарды ша- кыруымыз керек. Туйыктан шырудын 6ipfleH-6ip жолы осы. — Будан кейш секретарьра карап едь ол жымиып отыр екен. Улкен адамнын ж узш ен ескен MeflipiM жал- рыз 63iH емес, барлык зал толы адамдардын журегш жы- лытып ж 1берген. Bip сэт сигпдей тынып калган кепш ш к дур ете калысты. Д у кол шапалакталды. Анатолий Васильевич облыс орталыгына Kici ж1бер- гел1 акылдасканда осы жайларды ойына алды. Сезш1ч далада калмай к к е асып кеткенше риза болса, 6ip жары осы усыныстьщ иеЫ ез! болганына мактаныш ce3iM ук­ лады ж урегш . Ещ и ic шын дурысталып-ак кетер. Тын ж ерде ж ан аш а калыптаскан салихалы семья, тын тулек- терш щ ж ана буыны — тын булд1ршшдер1 туып ербитш болады. Дайнараи енбекпен 6 ipre толыскан турмыс, тэту семья — 6api де жарастык табатын болады. Ертен-ак, Kyni ертен-ак сейтед1 деп ш тей толганады Анатолий В а­ сильевич. Сонда келер урпак, Ka3ipri тын игерушшер са- кайран шактарында меш курметпен естерше алар. Ал- рыстарын айтып журер деп ойлаганда журег1 таре-таре lie

ап, ерекше теб1рент кетт!. EciK ашылып, куткентк!- epi де Kipin келдк — Сендерд1 неге шакыртканымды бшеЫндер ме? — Ж о к , (нлмейпз, Анатолий Васильевич, — дед1 щ дау енд1 кара торы казак JKirrri. — Ендеше, дайынала берщдер. А к туйенщ карпы рылды деген осы. Облы ска отыз мьщ кыз келед1 екен. дщ совхозга бакандай елу! белш ттк Сендерд! солар- карсы алуга иабергел1 шакыртып ед!м. Куана берщ- , ж1пттер. 8 cipece, сен Виктор,— дед1 жалгыз i жылт-жылт ете куакыланып барлай караган ди­ тор. !— Неге тек Виктор рана куануы керек буран, Ана- шй Васильевич? B i3 де ж1пт емесшз бе? Мен де Вик- сиякты бойдакпын. Кдл ы н д ы ры м д ы унатсам колдан емш бе досым болса да мына Викторга. — Ж ен соз. «Сез тапканга колка жок» деген. Сен Ы >ыс, Н урахмет. KiM OHepi асса, юм ж аксы енбек етсе 1ЫНДЫКТЫН калаулысы да соныкг Командировкаларьщ ■ пан. Арнаулы eKi машина жабдыкталды. Богелмей pin кететш болындар. ¥ран-плакаттармен безенд1руд1 ытып кетпецдер. К,ыздьщ K03i кызылда екенш б1ле- дер рой... Солай, ж М ттер . К,ыз ж уреп н е жол таба 6i- — онай шаруа емес. Сендерд1 осынау жауапты мш- \"п булжытпай дурыс орындап келед! деп сенем1-з. К,а- ^тарьщ тукси1п, тунжырап, кыздарды шошытып алып Ч’мендер. Онда дырдай р ы л ы п эуел1 сойып аламыз да, «сон комсомол жиналысына саламыз. Алдымен, ком- pr, сенщ мэселещи караймыз,— дед1 директор Н урах- тке карап. Олар бас изесе кул1сш таркасты. Кайдалов — анау-мынау тзлкект1 квтере бермейтш in адамы. Айтпайды, айтса айтканынан кайтпайды. жысын орындамай д а, орындатпай да коймайтын 6 ip т, тура жан. II?

1стщ жайын буге-ингесже дейш б ш п , бутарлай та* дам аса, алдын ала есептеп барып шешпесе, басканщ айта салганына кенбейдь BipaK женд1 жершде тындау. дан жалыкпайды. Дуры сы н — дуры с, катесш — кате дей- дь К ул ак коя тындап, жылтыраган жаксылыктары бол- са саралап ала да бьтедй Сондыктан, совхоз эш м оп лта тешректеп жургендер онымен, ол олармен акылдаспа1 ештеце шешпейдк А л калайда болса амалын табамын дешн кызылмай болгандарды, буйректеп сирак шыгарып бура тартканды суханы суймейдк Онда жалгыз кезш жалт!* ратып октай кадап, ызгар шаша жеп Ж1бере жаздаганда ж у зщ ш ы дамас. Сол уш ш де оны бул арадагылар « Б 1з'да| Кутузов» дейдь Б»р кезжен согыста анырылран Канда­ лов ж !п ттерш щ булай атайтынын б1ледк «Heci бар, тип нгеру де улкен майдан. Оньщ да ез жауыигерлер1,' ко- мандирлер! бар. Тын жерде де Кутузовша жене 6uiyiMia керек. Кутузов десе соран лайьщты ic аткара 61лу па- рыз», — дейтж 1штей. Кайдаловтын тары 6 ip касиет! — адамдарды езж« тарта бьлушде. Сейлесе нетсен-ак, iiui-баурына енш, ащы iiueKiiie айналдырады. Бурынты «Когамра» карарандар- дын да Анатолий Васильевич десе imi-бауырлары елж1- реп туррандары. К е ш ш л ш бул кунде «Ш алкарра» ке- iuin-конып алран. Ш ал-кем ш рш е дешн Энэтел деп шлш турраны. ©з! де 6 ip ерекше ш ш ш еш л ж ан . К аш ан керсен 6 ip калыптан танбайды. А л казактар болса оны кыс со рымдарынан калдырмайды, ж аз кымызынын алды со нык1. Анатолий Васильевич осылардын 6ipiHeH калып, бас тартып керген емес. Б1рде мынадай окира болды. Кайдалов «Ковам» ауы- лына бара калды. Бел1мше кенсесш щ алдына токтай калган ГА З-69-дьщ ю м д ш екенше кулактана калгаи ауылдын бетке устар беделд1 терт аксакалы директор- дын уст1не cay eTin Kipin келдь Бел1мше баскарушысы ж а с ж !г 1т кариялардын тосын ж у р 1сш е тусшбей e3i де кысылып сасып калды. 118

— Ассамалаликом! — деп орнынан турып, кол кусы- сэлем берген директор шалдарды колтыктап экеп ындагы орындыктарра отыррызды. Сэл ем ш алран к а ­ тар онын мунысына айран-асыр мэз болысып, сезде- неден бастарларын б1лмей абдырап калысты. Бул 1ншылыктан да оларды директордын ©3i куткарып h i. — Кариялар, ж ай келмеген боларсыздар? Ш аруал а- 1ыз мына Сембекте ме, элде менде ме? Сейлеш з- ? — дед1 куакылана кез тастап. Мынанын, казакш ага п турранына бурынрысынан бетер таныркаран шал- дын бiрi: — Карарым, бет элпатщ жаксы екен. Tyci игщен ту- ие деуип едь Ылайым, жолымыз бодрай. 0 н щ жылы и. Ле(Нвщ де жанра ж эры п барады , — дедк — Айтыныз, айтьщыз, кариялар? Мактауымды келш- И^здер. Куларым Ыздерде. - Бул 6 ip орайы келген ш аруа болмаса иг! едь «Ж о- болар ж ш ттщ женгес1 шырар алдынан» деп, сура- га — тшеген е з щ тап болдын, Энэтел. E nai тартынар )1м1з жок. ©3i «Ш ал ка-р» совхозынын дерект1р1 анык icin foh. Солай болса болды. — Ж анагы сез бастаран мар шал энг!месш кайта жалрастырып 6 ip шак Кай- 'овка шушрейген napi кездерш тес!рейте тещиртп :рып калран-ды. — Кателескен жоксыз, аксакал. Сол !здеген дирек- ыцыз мен боламын. MeHi ж урт Анатолий Васильевич ;ii. ©3in'i3 айткандай, Анатоль десешз де болады. — Бэрекелдк жарайды екен онын. Куп, Энэтел. ©зщ 1акша да Tayip б1лед1 екенсщ. Оны кайдан кагып алып рсщ, жаным-ау? — Кайдан дерщ13 бар ма, аксакал. Ж аны жаксы , iuii кен, колы ашык езщ 1з сиякты адамдары бар елдщ in уйренш алып, сол т1лде сейлей алмасак б 1здщ к1м [ганымыз. Казакта: «Кай жердщ ж ер ж жерлесец, — 119

сол жерд1н суын суда» деген мэтел бар екен. Бул , лыкка (Из де жупндж, аксакал. — Эп-бэррекелдее!.. Bip сезщнен 6ip сезщ yuan жаткан бастык болдын. Бастык атаулынык 6api де, пнде, сендей болсашы, Энэтел. Ал енд1 казак атам: «А1 ран сурай келш шелепши жасырма» деген. Сол айн ™ дай, осы отырган терт шалдын езще келгендеп сб мыз — халык атынан айтар арызымыз бар. Оган кад|_ карайсын? Кулак койып тыцдайсьщ ба, элде уакыти жок па? — Уакыт табылады foA, кария. Айтыныздар, айты цыздар. Тындап керел1к нендей шаруа екенш. — Ендеше, тында, шырак. Мына осы тендректщ 61зд1н ата конысымыз. Ежелден мекен етш келе жатка! жер!м!з. Осы жерде туып естш, осы жерден аттанамш кудай каласа. Ата-бабаларымыз да сейткен. Жарайды.. Кеше ел боп, журт боп селенаны кетердшдер, куба-куп Карсылыгымыз болтан жок. Мына шал атаулыныц — б1реулершщ iiui ауырып, кец1л 1 толкыганмен, к-,, дурыстыгына кез жетюздж. Молшылыкка карык болды! та калдык. Бул селенанын аркасы емес пе? Аркасы. Бу. сендердщ бергенщ емес пе? Бергенщ. Ана аппак шага ладай уйлер ше? Октай тузу кеше, оны кемкерт бурке турFaн уйенш, терек, кайындар?.. Бэр! кандай!.. Ел п TiH-титщ енбес штен кутылды. Енбек те жещлденш, зе{ нетш де керш жатыр халык- Осынын бэрш бйшей; емесшз, б1лем1з. — Ол кезшщ астымен директорра кара койды. Бар ынтасын сала тындап отырранын ангард! Жалрыз кез1 отша жайнап, уйып тындап orapFaHFa yi сайды.— Ал мына тап 1ргем1зден ертегшщ шаИарында боп жер астынан e3i ecin шыра келгендей тамаша coi хозынды кергенде журен тусында б1рдене туп-Tyflip лып турып алгандай уйткимыз. Коз алдымызда аяла! жасыл желепн жел жапырып, тунык суын дауы сапырмасыншы деп корралап-корраштап келген «LUaj карымыз» едк Енд1 соныц турлене тулеп, кеудесше жа 120

1ткендей кулпырранын кергенде api куанасы ц, эр! кыз- шасыц. К,уанатынымыз — эл п айткандай, аяулы аты- аптын. дур сьлкшш езгергеш болса, кызранатынымыз — ш р -ай , осынау жаксылыкты 6i3 неге 6 ipre кызыктама- j k , 6 ipre неге кершпедш деген ой. K api адамдармыз ж . Тер1м1зден KepiMi3 жуы к. Элде б1здщ жасымыздагы нам e3i жоктан езгеш к е н ш н е алгыш, секемнпл келе е, калай?.. Энэтел, осыран калай карайсыц? Эд1л тере- ici езщ болшы, жаркыным. — Эд1л repemici езщ бол, жаркы ным, — д е сп баска алдар да косарлана кайталап. Директор ун-туншз эжептэу1р уакыт отырды. 1штей нын, да толраныста екеш б е л г ш . «Б у ю алер ге не деп ауап кайтарсам екен?» деп киналды. «К,ап эттегене-ай, у баста 6 ip араттык кеткен екен. Осы ауылды ж ац а ку- ылатын ез совхозына косып алмаган екен. Муны айтып Ькертш, кулаккарыс еткен де ешюм болмады foA...» — Аксакалдар, бул расында да, ойланатын шаруа кен. Мен де екш ш отырмын. Ш у дегенде сейтсек кой... Ш алдар елен ете калысты. — Кайтсек дейсщ, Энэтел? — С1здерд! де сол «Ш алкардан» белмеу!м1‘з керек ед! .сгешм Fofi... Элде... — Тура тур, Энэтел, тура б1здщ ойымыздан шыктын ой, айналайын. Кекешм!зде журген тм ектщ e3i де осы мес пе, жаным-ау1— деп шулап коя берд1 ш ал д ар .— Ирак эл\\ де кеш емес. М ына еш рэулэйш ш ш кулагына лгын сырра. ©3iMi3AiH бала рой. Сы р шаша коймас. )йымыз 6 ip жерден шыкты. О , TtaeyiHAi 6 eprip Энэ- ел, деп тустщ-ау ойымыздан. B i3 болсак эл1 кунге ,ейш «Ш алкарра» карап жалтактаудан танар емесш з... иам д ы TyciHeTiH сендей ул тапкан ананнан айналайын! Ш алдар ecTepi шыра елж!реп мэз болысты. Кайдалов фнынан турып элдеб1реу булардын энпмелерш тындап ургандай eciKTi каттырак жауып шалдыц касына кайта 121

кел!п отырды. Бул жолы оларра т Ь т такау отырды. Соа* сон бурынрысынан да даусын акырындатып: — Келштш кой? — дед! тене т у ст . щ — Келштш, — дест! олар да тэпДштеп сурап, еж1*к«Г теп жатпастан. 0здер1 жымын-жымын еткедь Кариялар коштасып ecin жакка беттед!. Ал директор болса: «Кор* дщ бе тарландарды, булар жерш де, елш де жан-тэшмен суйе б!летш нагыз патриоттар!»— дед! бол1мше баска-! рушысына оларды иепмен нускай керсетш. Анатолий Васильевич аудан орталырынан кештетн!? кайтты. Е сш алдында к ут т турран «бобигше» асыгыс мшдь Ш офер! кайда тартуы керек екенш тусшбей басты- I рына карап едй ол тунжырап томен карап отыр екен. ©ul сынык, кабары катулы. Машинасына от алдырды да, ui- 6 in козралып кетть Аудан кешесшш орталык тусына' келгенде жур!сш ьлк! баяулата 6epin тары бастырына1 караран. — Жайша ма? — дед! Анатолий Васильевич. — Кайда барамыз? — Уйге. — Сонсон шофершщ эл1 де тус!нбей турра-| нын ce3in: — Кайда болушы ед!, совхозра тарт, — д едк! Машина ьле ж ур 1сше шапшандык косып лыпып бердь | Улкен тас жолра тускен сон бегесш болган жок, жуйткш ] де отырды. Д а л а каракеленкелент, ештене кер!нбеуге айналды. ' Шофер машинанын жарырын косты. Баранарыдай емес жур!с те енбедк «Тунде жол узарып кетед!», — деген те- п’нде рас болса керек, деп ойлады. «Сол рас па?» — дсп сурамакка окталып ед!, ол ниетшен тез кайтты. Басты- рынын 6yriH кон!лс!з екенш машинара мшген сэтшде-ак aiiFapFaH. Эйтпесе, кайда, 83i б!лет!н Анатолий Василье­ вич болса баягыда-ак энгшенш неше атасын аткарып, езу!н жирызбай отырады рой. Ш амасы, аудандагылар-

:ен шайкасып калм аса HeTciH. К ещ лш ен н ш к п аса, экес! iypca да бетке айтып тастайды. Анык-таныгына, дурыс- ырына K63i жетпесе Д р щ е кенбейдк C ip a , сондай 6 ip ызу талас болган рой деп жорамалдады. Сонда д а, iimd inipi imiHAe 6 ip-eKi рет катты-катты ж етш рш ш калды. )ндарысы — ол кайтер екен деген кулык. Бурылып карап Ai, бастырыньщ жалрыз к-esi ж а р к етш енменшен e iin erri. Жаксьглык аяш ны к газды кал ай басып-басып кал- анын ацрармай калды. М аш ина мещиген асаудай лык- ып-лыксып ыта женелдь — Байкасаншы, шырарым-ау. ©лДресщ бе? Кезще .арасац erri! — Рафу e m i 3, Анатолий Васильевич. — Ж арайды . М унын сыпайысына не берерсщ. Тары лэм деместен тым-тырыс отырысты. Сосын ке- ет тосыннан-тосын Анатолий Васильевич сур ак койды. — Сен мынаны айтшы? Автомашинаньщ бэрш б1рдей курпзе аламысьщ? — Мен бе? — И э, сен. — Б1рден киын зрйне. BipiHCH Tycin 6ipiH e отыра са- рып зыргытып кету окайра туспес. Олай ете де алмас- |«ын. Ал уйрене келе эрине кандай машина боса да иге- ремш. Сонын бэрше де уакыт керек кой, Анатолий В а ­ сильевич. — Дурыс айтасыд. 0те дурыс, Жаксылык. — Муны жайша сурадьщыз ба, Анатолий Василье- аич? — Ещи мынаган жауап бер. Сен foii шофер ретшде 1втомобильдщ кай турш де ж у рг1зуге болады дедщ. Сенщше, тек уакыт керек. Дуры с. А л енд! осы ж акка щррауылды экеп ecipin сауа аласыц ба? Соны айтшы? — Кдйдары кыррауыл? О л не? Кыррауылдын, кандай к,атысы бар бул apaFa. — Ж аксы лы к машинасынын жу- picin курт баяулатып бастырына карады, 03 i ац-тан. 123

— Сен таныркама. Мынанын eci дурыс па деп ойлап отырган шыгарсын. Дуры с, ондайдан саумын 33ipre, Одан да элп cypaFbma жауап кайтар. — Кыррауыл... Тусш сем буйырмасын. Бул жерде кыррауылдын не катысы бар ?... Bipim uUeH, кыррауыл б1здщ жерде ecin-eHin кете алса жарайды. Екшипден, кыргауылды сауу деген... Анатолий Васильевич-ау, куста сут бола ма екен?.. К,ойыныз, ci3 меш мазактап, кулк1 еткел1 отырсыз... — 9не, эне... мэселенщ e3i де сонда емес пе. Дурыс антасын, Ж аксы лы к. Ж ^ ггсщ сен! М ш е, керд!н бе ен бастысы — icTiH. мэшне TyciHin, байыбына барып бажай- лай аласын,. Муныц ж аксы касиет. Адам 6 ip нэрсеш icTe- , мес бурын ойлап алуы керек... Ойлауы керек кой, жа- ным-ay. Осыны неге укпаймыз. Адамнын басты касиет- TepiHin 6 ipi де осы ойлап барып, акылра салып штеушде емес пе эр нэрсеш. Ж аксы лы к эл '1 де тупне тусшбей ац-так. Элден уакытта жапалак-жапалак кар жауды. . — К,ызык екен. Барана кун кандай ашык, TinTi ша- мадан тыс ысып кет1п ед1. Мынасына жол болсын. — Оран несше тацыркайсын.? Бул жакта мундайлар болып туратын кершед! рой. — Солайы солай... У д е т т KeTTi Foft 63i. — М ашинанды жебелетпесен болмас. Мына кунн!ц толайым Typi ж ам ан. Арты 6opaHFa уласып кетпесе не I рылсын, — дед1 Анатолий Васильевич iuiKi к у д т н жа- сырмай. Буркай жауран кар сокталанып машинанын манда- йына жабы са берд!. Щ еткасы сыпырып, тазалап та ул- ripMeyre айналды. Кэд1мп кыскы боранра айналды да кетт1. Машинанын жур1с1' де Ki6 ipTiKTen кайта-кайта мал- тырып токтай берд1. Ж олды мулдем кар жауып кетуге айналды. Грейдердщ eKi ж ак канатындагы жыралар да KapFa толып, эбден б1телш -6 irri. Жолдын кайсы, жай жерд!н кайсы екешн айырып 6U rici3. Bip токтап, 6 ip 124

torn ж ы лж у бензинге де залалын типзш баруда. Ж а к - [лык, кабинаны ашып сыртка шыгып карап ед!, тук ке- чбейдк T im i ширап, суытып алган. Алрашкысындай 'мсак май боранныц орнына киыршыктана уйткыран р TyftipiuiKTepi ею беЦади куммен ыскандай соккы- йды. Ол дереу ш к е ендь — Анатолий Васильевич, енд! жургенмен ештене бейдк Жолдын кайсы, жазьщ жердщ, жыраканыц йсы екенш айырып болрысыз. Bapi тутасып 6ipirin ткен. Анатолий Васильевич саратына карады . К е й т то- [здьщ шамасы екен. — Сарат торыз, Анатолий Васильевич. — Б ш п турмын, Ауданнан шыккалы 6ipa3 журд1к- дейм1н. Ж ер шамасын болжай алдын ба? — Ш амасы «Целинный» совхозынын, тусындамыз. рак- — Н е 6ipaK? — Айтайын деген!м, огарки, ж а я у шырып кетсек сов- 13 орталыгын тауып бара аламыз ба? Ай, мына ак ту- ■ кте ештене болжап болмас. — Оныц рас. К,иыны-киын. Сонда еш эрекета'з кол •сырып отыра 6epyiMi3 калай болар екен, ж 1 г т м , а? — Солайы-солай... А л , егер ойтер болсак мен бара- ын, Анатолий Васильевич. Сиз осында каласыз. Ci3re улк егуге болмайды. Бензин 6ipa3Fa жетуге тшстк Ан- а-санда от алдырып, жылынып дегендешн. «Целинный» шхозына жетсем ар жары онай емес пе? Трактор эке- ем1з де... — Трактор дейсщ бе? Сол тракторын да мына сура- ылда журе алса. Оньщ уст1не мына илркж щ 03i толас- ар емес кой. — Сонда не ierefiMi3, Анатолий Васильевич? — Аздап тоса турайык. Мум.кш басылар, KiM б1лед1. — Ай, б1лмеймш-ау, Анатолий Васильевич. Ашыла- ын кун мынадай болмайды. 125

■— Сонда да тосайык. А л мына туршде козралуп болмайды. Сен ез1н шыльшынды тартшы. Сейт, Жака. Тым-тырыс унсГздш. жайлады . E n e y i де 6 yp icin дем- дерга iuiTepfee алып тынып отыр. Бастыры р ук сат етсе де, Ж аксы лы к шылым шекпедь Оный бастыгынан бурын жасы улкен ара, ардагер, ¥лы Отан сорысынын мугедеп екешигш есшен шырармады. О л TinTi бул сэтте шылым туралы ойына да алмап ед! . Эдетте, Kimi-ripiM кажет- TiKriii улкен к аж е гп к к е ырысып орын беретшднч осын- дай кысылтаян тар шак,та болса керек. Онда куйк1 к а ж е гп к т щ е л еу а з калатыны да анык. Бэргнен жанына батканы — бул KiciHiH уйден женка шыккандыры едк Кайдан б и с ш булай боларын. Кун де тап осылай бу- зылып, укан-тукан болар деп ойлап па. Н е icrece екен?,, А л e3i болса машинасынан ж аз ж ам ан тонын тастамай- ды. Кыста тулып салып алады. Бул жолы да сейткен. 3KeciHin айта беретш кеп акылыньщ 6ipiHin дарыранына риза. «Карарым, бурынрылардан калган 6ip сез: «Кыс езщ 6iaepciH, ал ж а з тонынды тастама» дейтш. Эйтеу1р, баласы алые жолга шык.са-ак машинасына тонын суйре- леп тык,палап дамыл таппайды экеск Эке деген эр уакыт- та солай. Бул жолы да сейткен ол. Ендк Mine, айтканы тура келш отыр. Teri улкеннщ сезш тындараннын еш артыкшылыры жок. Бшмесе айта ма олар... Бастыры ш алкая Tycin кэлрып отыр екен. Жаксылык тонын шенгп де, иырына жапты. ©3i купэйкесш кшп отырран. Ж ам ан да болса тонныц аты тон-ay, Анатолий В асильевичей денеш жылынайын дед! ме, уйыктап кет- кен болуы керек анда-санда пые-пые еткен дем1 еетшдк Ж аксы лы к жайлап кана кезш ашты. Сэл TiTipKeHia басын шайкады. Денеш тоназып катып калыпты. М аш и- нанын жарырын косып карап едк кун эл1 буркап б у д а к - тап тур екен. Ды м кершбейдк Сонсон кабинанын eciriH ашып байкаран, беттен оса лап койран кар тушршектер1 iae кайыра жаптырран. Осы мезетте бастыры д а басын кетерт ояна бастаган едк 126

— Апыр-ай, азынап к е т к т той « u i. М ына тусю р щ ЭЛ1 сылар емес кой. Уакы т к а н т а екен? Ж акш ы жарырьщ- :? 1мчмм... тацгы алты... Т уу, бул 6ip 63i ауыр кун бол- той. Оны бйлсек кой... «Мен осы не айтып барамын жоктан езгеш сандырак- н. Сол да сез болып па. Алдарыны болжап бигетш уегеймш бе, сонша... Апырмай, кеше, э... Кеше аузын лтырмай койды Fofl мулдем... Анасы 6ip, мынасы 6ip ыздан кагып какпайлап сейлетт1 ме. Айтпагы квп едк з ейтш данышпанеыманыз. Б ш г ш ш к мм -ю м н щ де ко- Инан келедг. ©зодзден басканы ц 6api акы мак деп ой- »йсыз. IHapyaFa жаны ашитын тек e3i рана сиякты. А л а ше, <из? Bi3 осы арада туып ескенб1з. Бул ж ер д щ ку- р тамырынын coFbicbiHa дешн, немен тыныстайтынына б1лем1з. Ал с!з болсаныз кшпкпес жерге тумсык [тасыз. Муны кою керек... Кандалов жолдас сонры кез- |‘рде тым дандайсып кеткен»— деп таусыла сейлеген ван Ивановичтш , бэлю м, дурыс та болар... М умкш , ас улрайран сайын еолай казымырланып, баеканын 1кЬр1мен санасудан калып бара жатканым ба? Адам ез йнн ©3i бше бермейдк Сырт кезге рана OFaui icTepin )стиып керше калады. Bipey осылай кезге шукып айтпа- i, 6ipey болганда да мына Иван Иванович тэр1зд1 ce3i гетшдер болмаса... баскара кулак та аса бермейсщ foA. ohfh кездерде тым бш п ш еш , KeceMcin кеткеш де бекер исс. Ж иналыс, мэж ш етерде езш щ аты аталмаса, жылы »з айтылмаса копактап отыра алмайтынды шырарып лды. Оны 63i де байкайды. «Сем1зд1кп кой кетередЬ ейд1 екен. Сол дурыс сез. Онын уст1не аупартком секре- ары да сезш жерге тастамайды, сыйлап курметтейдь '3i 6ip биязы, MiHe3i eciain турран ж1бек ж!г1т. Таласка ускен кай жактыц да антар ойын, дэлелш зейш коя тыц- ап алып барып кеам ш айтады. Э дш дш таразысын ка­ ши да дэл тартура тырысады. Keineri м эж ш ете де суйт- рн жок па. Мумын езжен де бар. Буынсыз жерге пышак рып, айтканынан кайтпай отырып алды. Таласпай-ак Ш

жайымен жетюзсе керек ед! айтпарын. Анатолий Васильевичей, кулагынын тубшен ызьщдап тары да Иван Ивановичтщ даусы ееплдк — Бапан К,оспанович, кадрды багалауда жаксы ка- сиеттер!» колдап, макулдауды, жаналыкка жол ашуды осы OTbipFan бюро мушелершщ кай-кайсысы да тусжбей- д \\ емесшз. Bapi де бшедк Сейте тура бшгшсшш, ез1м- иилджке салынса, еишмд1 тындамай дандайсып кетсе оран жол беруге болмайды. Б1з коммунистерм1з. Сондык- тан, шындыкты бетке айтуымыз, тура айтуыыыз керек, Шындык. кейде удай ащы да болуы мумкш. Сейтсе д$ олай етпеуге какымыз жок. Ал мына Кайдалов жолдав болса, мулдем дандайсып Kerri. Еиш м д1 тындаудан кал- ды. Эйтпесе, 6yriHri ce3i не сез? Совхозга буршак, кант кызылшасын екпеййпз, одан абырой таппаймыз деуш ка- лай багалаура болады? Кайдаловтын, бул позициясы! калай деп TyciHyre болады. Жок, Кайдалов жолдас. Бу| кикацды коятын шырарсыз. Совхоз аздщ вотчинакыз емес. Олай ауа жайылуынды дорар. ©з беттнмен туйе ай- дауынды кой. 0йтпейд1 екенсщ сез баскаша болады... | Анатолий Васильевич дур еткен машинадан селк ет- Ti. Ойы тоз-тоз бон ушып, сан-сакка бытырап кеткен ол сыпырылып иырынан Tycin бара жаткан шолак тонды жана ангарды. Iuii жылып б1ртурл! елж1реп кетп. Акы- рын рана касында отырган шофершщ колынан устады. Экелж мешрш теге ун каткан ол даусы д!р!лдеп: — Сен езiц осындай екенсщ foA, балакан?— дед1 ерекше Te6ipenin. — Аздап жылынып, алмаса... — Жарайды, жарайды, жаным. Сейтсец сейт.— Ана­ толий Васильевич элг1 6ip ризашылык сез1мнен эл1 айы- ра алмай отырган. Сонсон, жулып алгандай даусын вдет- теп калыпты калпына Keuiipin: — Балакай, сен e3in тонып калыпсын р о й . Колын. муздай. Кане, жамыл, жамыл мынаны!— дед! 9Mip ете сейлеп. ., * 128

— Отыра б е р М з, Анатолий Васильевич. Мен tohf3- н жок. Ci3, ci3, ci3 жамылып отырыныз. Мен жаспын I. Онын YCTiHe>мздщ сыркатьщыз бар... — Сен не дейсщ, не дедщ, балакан? Мен не? Мен тым имш бе? — Жалрыз K©3i шакшиып шоферше тене :тЕ — Ендк ендк эрине, ci3 онша napi емесЫз. Сонда да... |да да сыркатыныз бар рой... — Онша жас та емессщ, онын устше сыркатсьщ, )усыц дейсщ F o f l... Жарайды. Таныдым тутшщдь Шофер! тары б1рдене деуге окталып едк Анатолий сильевич: — Жарайды, жарайды, кайдары жастык дейсщ еши ге адасып журген. Эйтсе де, тонып капсын. CeHiH де |1лынып алганьщ дурыс болады. Бул эрБберщен сон ;ум1здщ де тонбауымыз ушш керек. Тусшдщ бе? — Сонсон ci3, Анатолий Васильевич,— дед! балаша aHFan шофери — Сонсон сен. Боран кушейген устше кушейе бердй Жуыр манда ба- лар болмады. LLIeri де, uieTi де жок б!р алай-тулей ак йын. Олар тан атып, куннщ батканын сагаттарына карап на бшдк Екеушщ де нэр татпаранына екшнп кунге ай- лып барады. BipaK карындарынын ашканын ойлап •ткан олар жок. Eci-дерттер! мына кун кашан ашылар ен. Кешеден 6epi бензшш унемдеп жумсарандары кан- й акыл болран. Анда- санда машииаларын тутатып, 1здырып алып отырды. Eneyi 6ipine-6ipi ес болып, кайт- н кунде уйыктап калмаура тырысты. Bipi коз шырымын [ып тыныкса, eKiHmici машинаны кыздырып, радиатор- кар салып, imiiweri суыныц катып калмауын када- лайды. '2118 129

— Тангы бестж кез1, Анатолий Васильевич,— де; Жаксылык кезш ашып. — Уйыктай турмадын ба. Тыныксан erri. — ¥йк,ым келер емес, Анатолий Васильевич. Мык бораннын басылар кез1 бола ма, болмай ма. — Басылар. Кайда барар дейсщ. Кектем емес | Кыстын акырры туяк сершкен Typi де бул. Жылдыц в Mep3iMi вз ececiH алады. Кайда барар дейсщ, тасып-те плгенмен. — Ал, басылмаса ше? — Кой басылар.— Анатолий Васильевичей ез ойыj сабынша бузылып егер олай болмаса кайту1м1з керек* тенге сайып, малтырулы болатын. — Анатолий Васильевич, маран 6ip ой келш тур. I — Айт, Жаксылык. — Булай эрекетаз отыра 6 epyiMi3re болмас. Bi3 <Ui линный» совхозынын манында турмыз. Алые бол март; THicTi орталыры. Сол жак терКкей бушрде кателеспесем — Дурыс айтасыи. — Маган руксат ееш з, Анатолий Васильевич? Me совхозга барайын. Кайткен кунде де жетемш. Тракто алып келш шыкпасак, баска амал жок. — Онын анык. Бул кешеден 6epi MeHiH де ойыад болатын. Кун эне ашылар, мше ашылармен уакыт оздь рып алгандаймыз. Соран ceHin ед1м, мунымыз ез1м1зд 63iMi3 алдау болыпты. Бензин де таусылура айналга Боран болса мынау, еюлене- екклене сорып турран. Шь нында да, кур эрекетаз отыра бергенмен ештене внбе Солай етсек солай етейш. BipaK сен емес мына мен i3j fiiii совхозды. Мына алай-тулейде шмд1-юм таныранда Сондыктан, мен1н барраным дурыс. Ондагылар сез1м далага тастамас. Колдан келген жэрдемдерш де аяма ды. Келттш кой, осыган? — Ж ок, келкпеймш. — Муны кайдан шыгардын тары? 130

- Келтпеймш дед1м Fo ft. Анатолий Васильевич. «Це- 1ыйга» мен барамын. - Мен барамын. Сезд1 кой, сен. - Анатолий Васильевич, мен барамын. О зге тэуекел г болмайды. — Ол аптыгып барып бегелш калды. ып кемейше келш калган сезд1 сыртка шьтармай тусады. Ондарысы «сыркатсыз, жасыныз улгайган 1сыз. Жете алмайсыз» деген сездер едк Мунысын ызбай уккан бастыгы: - Иэ, содан кейш. Айт, айт?... Д 1мкэс, аурусыц, ciH де. Сол гой, айтпарын. Ж ок, ж т т м . Кателесе- . Сен мешмен таласпа. Онын устше улкенмш. - Анатолий Васильевич, 6api6ip болмайды. Мен ба- ibiH. Мына тонды жамыласыз да отыра 6epeci3. Мен •енше тырп етпейаз. Мына ак тутекте канша жер жу- 1лгандайсыз. Не десещз о дещз, бул жолы айтканы- Fa кенбеймш. - К,ап, мына бокмурынньщ кыльп-ы erri-ay. Кайте- [й 03i. C ohfh кундер1 нпк Tycin жамбастарыныц астын- калатын болдым-ау... Болмас, болмас... Ендеше, мы- ан келкелж, совхозга екеум1з де барамыз. Eid адам - б iрiне cepiK болып кайта кен1лд1 журедк Ортамыз- ы жалгыз тонды да тастамаймыз. Кезек жамылатын 1ЭМЫЗ. - Анатолий Васильевич! - Ешкандай да Анатолий Васильевич емес. Келктж |ган. Булар кабинадан тускенде далада зл1 тук кершбей »кырап турран. Жел ызгарлана суытып кеткен. Сов- ды терккей жакта деп. жобаласты. Журер багытта- II аныктап алган сон, 6ipiH-6ipi колтыктай жетектеп >anFa карсы журе бердк К,атып, бешмеген жылбыскы )Fa кайта-кайта оппалай батып, кумп-кумп Tycin ке- ,i. Аяктарын эзер-эзер суырып алып тары 1лrepi умты- 1ы. Тер одан да, будан да куйылды шумектеп. 9 cipece iiie тон Kiiin алган Анатолий Васильевич малмандай 131

болды. Eneyi де 6ip-6ipiHe сыр бйшрер емес. Шаршаран- дыктарын да сезд1рт, сыртка шырармайды. Bipin-6ipi демеп кыбырлап келедк Боран болса басылар емес. Кай- та удете Tycin, баска 6ip урейл! сарынга салып шуылдап, кулак тундыра улып тап-тап береди Немесе TiciH ак- сита ырсиып, жер-квкт1 кенпре селкшдеп, сак-сак куле- дь Аузын арандай ашып, жутып ж 1берердей eHTire тенш-тенш кеп буркш калганда eKi 6eTimu угтлген ай- нектей оскылатан муз TyftipiuiKTepi устарадай тшгклей- дй~ Олар жылжып келедй Анда-санда саналарыада ушкын аткан сокыр сэуле ездершщ журш келе жаткан- дарын естер1не салып жандарын жылытады. Эйтпесе бар- лык денелершщ ез денелерк аяктарынын ез аяктарьУ екенш сезшуден де калып бара жаткандай. Эйтеу1р, кы­ бырлап жылжырандарына мэз. EKeyi 6ipiHe-6ipi тш ка- тудан да калды. BipaK саналарында кайнаран белгйЯ 6ip куш екеуше де куат 6iTipin, ж!герлерше ж 1гер косым унс1з кайрап келедн «Берйпмеу керек» деген тас туйпг байлам екеушщ де журегше 6epiK орныккан. Кынк еш дыбыс шырармайды. Bip Tayipi, турып калган жок эй yip, кыбырлап келедк БетЬбастарын кар жауып кетст. Кездерш ашып i райын десе KipniKTepiH козралтпайды. BipiH-6ipi тас кып устап алран, айырылар емес. Ойларында 6ip-aK дуние: кайткен кунде де токтамау керек, бегелмеу керек. Дулей боранды бетке устап жылжи беру. 0 йтпесе — ел1м. Му­ ны eneyi де жаксы тусшедп Адастырмас, дурыс апарар барыттарын боранра карсы журу екенш естершен шырар- майды... Элден уакытта Анатолий Васильевич сен соккан балыктай тенселш турып калды. Куртштен он аягын шы- Fapa алмай кеп киналды. 0 з ойынша Lnrepi аттагысы ке- лет1'н снякты. CeflTyi керек те екенш тусшеди BipaK неге скешн бйшейдь аяктары шегелеп тастагандай козралар емес. Куренке кумп 6epin tycin кеткен куш Mi3 бакпай- ды. Ещи ол мунысынан ештене шыкпайтынын анык сез-

Акыргы кушш жинап алды да, эл1 де болса колтыры- демеп айырылмай турран шоферше карап: — Жаксылык, босат MeHi. Енд1 сен б1рдеце ры п е з щ трыз жылжуын, керек. Мен масыл боламын. Тастап ! Бул етшшпм емес, эм1р етемш. Сейт. Зкен ретшде бастырын, ретшде де, TinTi карт майдангер командир шде де айтарым осы,— деп колын сылк етюзш коя ДЬ ..Жаксылык не Tyci, не ещ екенш айыра алмай мен- калпы ecenripen турып калды. Жанын тырналай ка- I еткендей салкын ызрар тула бойын TypuiiKTipin кал- атып ж 1бердк Ойы элем-тапырык боп кегп. Ещи-енд1 1здшке жещцрш, берилл бара жатканын сезш селк . Мунысынан карадай шошырэн ол езш жалма-жан еу колына алып катуланып кетть Бойына ерекше ку- итш. жанадан куш куйылрандай сезшдк Тенселш ку­ ра аз-ак турран бастырын аркасына сала капсыра 1актады да суйрете женелдй.. Боран басылар емес. Ж.ылжып келедь Не тун, не кушлз екенш бшмейдг Эй- ip кыбыр-кыбыр жылжып келедк LUeri де, шеН де <, 6ip журю болды.. Анда-санда eciHe Tycin кеткенде ы мен кайда келе жатырмын?»— деп те ойлайды. Bi- ; артынша-ак оны естен шырарады да, бар ансары жу- 5еру болады. Бул кезде ол езш де умытып кетед1. Кеу- шде жаны жок, бурап койган механизмдер1 рана ток- сыз кимылдап келе жаткан тэр1зд1... Боран басылар :с. Эйтсе де, баятысынан жумсарайын деген бе, ка- i. ¥йтки соккан кар тушрцлктер1 бурынрыдай беттен айтын сиякты. Элде кендшш KeTTi ме екен. Не ауыр- 1Ы, не тонраны бшнбейдк Ушдеп-шуылдап кулак тун- рран мазасыз ызыны да саябыр тапкандай... Ол ЭЛ1 pin келедг Журш келе жатыр ма, жылжып келе ме лсын e3i де дурыс бшмейдк Эйтеу1р 6ip жерде токтап >маранын бшедк Кеншшде 6ip-aK тшек, 6ip-aK мак- : ол — кайтсе де токтамау керек. Жету керек. Сол бе- 1сн жылжып келедк жылжып келедй Аяктары карды 133

т5лin келе жаткандай. Кэд1мпдей аттап ж у р т келе жат-п кан жок, калын-калын карды кепнп келедк Немесе жаз-1 ды KyHi езше таныс «Шалкар» келше тускенде айдынды омыраулай 6ip умтылатыны бар емес пе. Мына оппа кар­ ды да 03i тап солай омыраулап кешш бара жаткандай! сезшдк.. Еши б!рде денеа тоназиын дед1 тары да. Койын- конышына сумацдап суык жел eHin, муздай жылан ба- ларынан eHin жарасынан шырып кеткендей ысылдайды. Денес! TiTipen, Tici-TiciHe тимей сакылдады. Бар купли j жинап алып, адымдай женелдк BipaK, к.айдары адым, баяры сол Ki6ipTiKTeH аспады. Солай болса рой деген кур киялы рана екеиш 03i де сезедк Сойтсе де тушлмеу ке-| рек eKCHin, неге болса да шыдап т©теп 6epyi керек екенш умытпайды. Сол ушж де жылжып келедк жылжып ке-| леди Токтар емес, жылжып келедк.. Бэржен де боран ба- сылайын деген. СоНы айтсацшы. Жаксылыктын. кецшн KonuiiTin, медеу болган да осы. Ол соган куанды. Алайда калай куанады, кен,ш кал ай коншидк оны ©3i де жендея Tycin6eflTiH тэр1зд1. Кайткеиде де 6ip жанашыр куш ер- niiieii тыс санасынан суйрей жетектеп келе жатканы аиык. Ж у р т келе жаткан жок, жылжып келедь Калин: карды кешш оппалап эзер козралады... Элден уакытта куларына ызьщдаган жел мен 6ipre адам даусы келген! дей болды. Кателеспепп, адам даусы естьпедь Анда-сан- да 6ip c©3iH ангарып калады. Сойлеп келе жаткан Ана­ толий Васильевич екен. — Ж ака, сен баганары айтканыма тусшбедщ Fofl. Ал! ол тусшуд1 кажет ететж ic. Кыррауылды зкеп Аркара ocipin, сауар ма едщ дед1м foA... Мумкш, оны бул ежрга ocipyre болар да. BipaK сауура бола ма? 0HiM ала ала-1 сын ба? Ал маран буршак ек, кант кызылшасын сал дсйдк Ол бул жактьщ дакылдары емес мулдем. Жерсж- д 1ру... Онда ана кыруар астык ericTiriH кайтем1‘з?.. Coj нын барже уакыт керек емес пе?.. Балки, банан, анаиа( та егщдер дер. Сонда унЫ'з бас шулрып орындай 6epyi| Mi3 керек пе? — Ол муны iinTeii айтып, карсыльтын iuiTei 134

элелдеп келе жатыр едь Жаксылыктын кулапана ын- рси шыккан анда-санда 6ip ce3i шашырап жетпесе еш- айсысын да yFy киын болатын... Анатолий Васильевич ждырактап барып пышак кескендей тыйылды. TaFbi ку- акка урран танадай тек ызындаран желден баска еште- е естммедк ©йткенмен де боран бурынрысындай емес зябырлайын дедк Жаксылыктын. кендлше бул да болса едеу. Ол тырмысып келедь Токтап калу, кулап калу, Laipy дегенд1 естен mbiFapy керек дейдк ©3i де муны мыткан. Бар ойы журе беру, кш рмеу, токтамау... Кай- ан келш куйылып жаткан куш екенш. 9 pi аш, api ти- JFbiHa жете шаршап элареген адамныц муншама ты- ысып 6epicnefi келе жатканы шынында да танкаларлык редк 9 л1 м бш , суйретипп келедк Эйтеу1'р турып калган рок. К,ыбыр-кыбыр козгалып, жылжи бердк жылжи бер- — Анатолий Васильевич, шыданыз, ещи аз каллы. |1ыдап барыныз. (лз карт солдат, данкты майдангер, бу- [ан да зор кокайын бастан кеилрдпйз. Фашистщ канды ырнарынан да кутылып, iнiнiн. аузына кум куйрансыз. )ндагы керген киыншылыгыцыз беи сондагы тарткан забыныздын касында бул дегем немене, Toftipi... Сонда а мойыган жоксыз. Оный касында табигат каталдыгы ентек бауырынныц шалдуарлырындай емес пе. Слз ду- ыс айтасыз, карттык кайда ci3re. Кайратыныз да му- ;алмаран, янгершз де жем!р!лмеген... И з, Анатолий Р а­ ильевич, боран деген не, Tafiipi.— Жаксылык ойша сей- ien езш де, бастырын да кайрап келедк Bipait 6ip YciniKci3i Анатолий Васильевич неге жауап катпайды. Гндемейд1 Fofi езк Жары тынбай сейлеп келе жаткан e3i ана. Жарайды, тарланым, айтканга кешп, epin келе катканыннын. e3i неге турады. Жаксылык осылай деп йлаДы, сонысына 63i сеши де. Бастырын аркалап, суй- ien келе жатырмын деп есептемедк Ол вз аягымен журш pin келед1 деп оклады. Ол солай деп ойлады, соран сен- Й. Сол ceniM , сол наным оны 6ip минутке де аялдатпады.

токтатпады. Шаршап-шалдыкса да кулатпады, ж1гер|< нен жетектеп жылжыта бердк жылжыта бердк.. Кыстан калган маянын, тебесше ш ы ры п ш еп айырлап anepin турран Саду: — Ау, ж тттер , ана карайранга карандар, барана KepiHi'n едк эл1 майысып жылжыр емес. Бул не нзрсе болды екен? >KypicTepi енбедь Барана сол маннан бай- кап ед!м, эл1 сол маннан узап кетер емес. Элде менщ К0з1ме солай керш т тур ма? — дед1 таныркап. Жердеш лер де «кане, кане? Кай жерде?» д ест анталап, uiOFbip- лана калысты. Eni тэулж бойы ес жидырмастан соккан бораннын да шепн тарта туШ лт, басыла бастаганына сарат жарымдай рана уакыт болган. Кун кызара батып канталай капты. Аздап шынылтыр аяз бшнедк Ауа райынын буркан-талкан тап осы уакытта булайша тула- ганын бул 0н1рдег1лер кептен 6epi кездесДрмеп едь То- сыннан тап болтан мына кубылыс мал баккан журтты acipece катты туралатып KeTTi. Шаруа адамына жылдын кай Mep3iMiHin де осындай тосын кубылыстары болып туратынын, сондыктан кысы-жазы демей бейкам болмау- ды, кашан да сактана отырулары керек екенш естер!не салган жай болды 6ip бул. Жалгыз 6ip совхоз, 6ip ша- руашылык емес, тап осы тэулштег! алакуйын мыж-тыж- да талай жерлердщ-ак бармактарын шайнап, жер сорып калгандары, cipa аз болмаса керек. Алыстагы карайганды еши жердег1лер де кердь — Иэ, иэ, ана 6ip карайран... 0здер1 журш келе жат- KaHFa уксамайды, кыбырлай ма кайтедк.. 6ipaK айнал- шык жегендей 6ip сол маннан узамайды. Саду, дурыстап карашы, сен жогарыда турсын рой? — Мыналар адам. Дэу де болса Tipi адам. — Сен де кызык екенст! Tipi болмаса кимылдай ма екен... BipiH 6ipi cyfipeTin келе жаткан жок па. Ж ур1стер1 136

; енбейд1 ездершщ? Эзер-эзер жылжиды. Адам, адам. :н адам. Байрустар боранда адасып калып койран да. — Ендеше, не турыс? Тракторды тез завайтта, Да- . Мыналар мулдем элдер1 б т п , калжырап кулаудын К алдында келе жаткан сорлылар. Япыр-ай, юмдер аы екен? Мына боранда калай шырып кеткен, э? — Мумкш, сол боранра жол устшде тап болран 6i- iep uibiFap. — Ол да ыктимал. — Жарайды, боска таласып кур энлмеш созранша сонда барайык. Эне, керд|ндер ме, эзер-эзер K03F3- ы. — Ж ан ушырып келед1 рой байрустар. — Давид, тракторынды завайттадыц ба? Ж ур енде^ кегли. Дарацры туспей турып тез1рек жетейж. А.здап кана саябырлау сиякты кершгеш село мацы FaH соц рана екен. Д ал а эл1 алаканшыктанып, жаяу асындап турды. Кун онша еркш ашыла коймапты. р «К-700»-дерш дуршдетш таяп келгенде байкады. гу емес екеу екен. — Давид, ана кара, 6ipiH-6ipl суйретш келе жаткан . па? Байрустьщ кур сулдер! рапа калган екен. Эзер •ырлайды рой. — Ойпырм-ай, мына боранмен канша арпалысып, 1сты екен сорлылар. Жанушырып келед! рой ездер1? irrep катты тырылдатып барып тракторларын ток- «.анда рана басын кетерген алдьщрысы сенерш де, бесш де б1лмей шайкалактап 6ipa3 турды да гурс етш ап туст1. 0 з1мен 6ipre суйретш экеле жаткан Kicici де Ькия Kerri. Сэду мен Давид жалма-жан касына жуг!рш барды. 1эйкел[ ж!глт1 кэргенде кездер! уясынан шырып кет- Бетшде сау тамтык жок, сауыс-сауыс курсауланып •ып калган муз суцгшершен дым кершбейдк Трактор- л. кабинасына апарып кетерш салганда eneyi де былк- чк етш ec-Tyccia сулык жатты, !118 137

Кайдаловты арнаулы санитарлык самолетпен облы орталыгына алып кеткен-дк Дэр!герлер жандарын сал емдедЬ Д ен еа от боп ысып, куйт-жанган ол ауык-ауы ес1нен танып дамылсыз сандырактауда болды. Элде 6i тусгшкНз сездерд! айтып, сонында: «Тастап кет мен Масыл болдым рой саган. Сонсон келш алып кетерсн Жаксылык, айналайын, сейтип?!»— деп жалынып-жал барынады. Оянып кетсе айтатыны осы сездер... Сода буп'н гана тадертен кезш ашып, аздап тшге келгеш. Анатолий Васильевич ак халат киш касында отырра жубайына карап жымиды. Надежда Борисовна калтась нам орамалын алып кезш cyprri. — Оныд не, Надюша? Кой, ейтпе? — дед1 Анатолн Васильевич. — Калайша, калайша, Толя.— Ол eKi иыры селил деп тары жылады. .— Кой, кой, Надюша?! Булай ету жарамайды. Tipi Mis, аманбыз. Одан артьгк, не керек. Ертен-ак жуг!рт и TCMia.— Надежда Борисовна «саусактарынды Kecin тас тады рой. Ещи саран бурынрыдай журу де киынра сога ды»,— деп айтып кала жаздап езш-ез> эзер устап калдь — Калайша, калайша жыламайын, Толя?.. Ама калганына, л р ш ш гщ е куанып жылаймын да. Анатолю калкам-ау менщ, кегернишм!— Надежда Борисовн куйеуш кайта-кайта суйе бердь — Жарайды, жарайды, жетер. Жетер ендь..— Анг толий Васильевич зайыбынын шашынан сипады.— Айз пакшы, Надежда, Жаксылыктын жайы калай болды?- Надежда Борисовна басын жулып алды. — Жаксылык па, жардайы жаксы. Ka3ip басын не тер т, уй ш шде ептеп журедк Сауырып келедк Ci3re сг лем айтты. Анатолий Васильевич екеумзз зл! талай бс ранды нокталармыз Tipi болсак деп калжындайды. 0: эзшкой болып алыпты. — 03i аман fob, sflTeyip. YeiKKe шалдыкпап па?

— Cay. Exi бет! домбырып, ycin кеткен екен. Колы- I саусактары да... BipaK дэр!герлер ештеце етпейд! едь — Сонда аман ба e3i, колы ?— дед! шошына сенле- Анатолий Васильевич. Дауысы катты, окыс шырып Ti. — Аман, папа, аман. Уайымдамакыз. Осы тап ci3re рерде барып шыктым. М ш е, с!зге жазран сэлем1, — 1 колын усына берд! KepeyeTiHiH аяк тусында турран пасы езше карай жакындап. — Эй, сен кайдан журсщ? Мынау Боря рой, жаным- К,ане, кане 6epi жакында, 6epi таман?.. — Анатолий сильевич баласынын бетшен суйдк — Экене Нинанын телеграммасын корсет,— дед1 дежда Борисовна. «Папа! Жаксылык eciMAi немере- бен куттыктаймын! Тез айырып шыруын.ызра тшектес- ;. Нина, Жаксылык. Ленинград. № 1 калалык пер- 1тхана». — Бэршен де мыналарын зор куаныш болды fo h , ным-ay! Сонау алтын 6eciriM Ленинградтан жеткен ша куанышымды айтсандны бэр iйен де. Сендер 61зд1 йдан ecTin кала койдыцдар, Боря-ау? — Космос расыры, папа. Оган тацыркаудыц кандай жет1 бар?! Немерещздщ еЫмш коярда Жаксылыктыц piciMiH алганбыз, папа. Оран кам жемещз. — Эй, сен де... Жокты айтады екенсщ. Сол бокму- 1ННЫН. кел!с1м1 керек едь.. Мыне, кызык, кара. Жаксы- IK Жаксылыктык ен л экес!. Бокмурын неме, o3i эл1 ленер емес. Оларра деп каншама кыздар шакырттык. у, сапбас-ай1.. Жаксылыктар...—Анатолий Васильевич ы калпында тесепн койып, бутил палатасына, TinTi руханара сыймай денбекшйи. Куаныштан журеп дурс- рс сокты. — Жаксылык! Жарадындар. Енд! Ленинградта 6ip дксылырымыз бар дейм!з, Надюша, э? Солай ма? —• адежда Борисовна басын изедй 139

— И э, кымбаттыларым, Жаксылыктар кебейе берсй молая берс1н! — Жаксылыктар кебейе 6epciH, папа! — Айтканын, келсш, улым! ТУЙ1НШЕК Ж ет1 жасар Кдйсар жупрш атасынын алдына шыкты. — Ата, мамам бар — бэр1-м1з кешеп езйиз экелге! шыршаны орнатып койдык, — дед1 куанышы койнын; сыймай. Сонсон «Беларусь» тракторынан тусш жатк,а1 атасын колынан устаган Kyfti дедектетт уйге карай суй редй Сырт кшмш тастап Tepri уйге енген Жэкен тап орта! да турл1 ойыншыктармен безеширже жаркырап TypFai шыршаны кердй Ж ана жылдын жариясы жасыл шырш; тап K,a3ip езже ерекше жылы ушырады. Bip сэт оныц ке: алды булдырап кетть Есштен самбырлай енген бэйбше ci Жэкенге немересжщ жана жылдык шыршасын нус кап: — Атасы, мына келе жаткан жана жылда жаса| тойьщ кеп. EcKi жылда немерен мектеп eciriH ашты. Ода! кешн Октябрят атанады. Еши мже, «Элшпемен» кошта сып отыр,— дедк— Эй, Кайсаржан, сен эл п сыйлыгыи ды экелшй Мына атан керсж. Ж упр ш барып ceMKeciH алып келген К,айсар: — Ата, мынаны пионерлер сыйлады. Бэр1м1‘зге д осындай сыйлыктар тарту erri. Маган мыналарды бер д!,— деп, «Владимир Ильич Лениннщ балалык шагы деген шагын кггапша мен кесем муаш бейнеленген зна 40KTi керсетт!. — О , жараган екен кулыным. К,андай тамаша сын лыктар э?! Енод сен улкен болдын, ж ш т болды деге1 140

ы да,— деп кушырлана мандайынан суйд|.— Ал, К,ай- ржан, сен окышы кане ютабыкды? Б13 тыцдайык,— Д1 атасы. Осы сездщ шыруы мун екен К,айсар эуел1 жалтактап ан-жагына карады да ежелеп к1тапшасын оки баста- l. «Владимир Ильич Ленин»,— дед1 де, кеп катарлы (фрра келт сэби бегелш калды. Касында отырран асы: мынау «1870 жылы» деген сез, деп немересше мектест ж 1берд1. Одан кешнп свздерд1 Кайсардьщ i-ак алып Kerri: «Владимир Ильич Ленин 1 8 7 0 жылры апрельде, Ka3ipri Ульяновск бурынры Симбирск ка­ сында орыс интеллигенциясынын семьясында туды». — Жарайды, улым, рахмет. Ендк мше, Ленин атак фалы 03щ окып б1летш болдьщ. С-ен енд1 тентек бол- >уын керек. Сабакты да жаксы окы. Ана пионер 1йларан Ленин бейнесж омырауыца тару саган даЙ- СЛЫ. Атасынын сез1н дек коя тындап, уэдесш борт отыр- ih К,айсар: — Ата, Ленин зуел1 Володя болтан Foft. Фамилнясы 1Ульянов,— дед! Жэкенге карай. — Из, солай, улым. ¥лы бабамызды езщдей жас ке- нде Володя деп атаган. Фамилиясы да Ульянов екеш ac. Ал Ленин деген данкты eciMfli кесем1м1зге партия ерген. Баба eciMi халык журепне осылайша уялап, орын лган. 0 скен сон, улкен ж 1г1т болиан соц, Владимир 1льич Ленин туралы будан да кеп бжетш боласын. TinTi Mip бойы бкле 6eprin, уйрёне 6epriH келетш болады.— (.экен немересш жайлап алдынан Tycipfli де ©3i орнынан урып квтеркпе бердк— Из, балам, биылры жыл 6ip ерек- je жыл болды. MiHe, сен окуга бардын, хат тани баста- ,ын. «Элтпенмен» коштастын. Ленин бабан туралы езщ >кып, б1ле бастадьщ. Из, осыньщ 6api — той, улкен куа- 1ыш, карарым. Ал енд1 жана жылдын карсанында саган 1енщ де сын жасамаура хакым жок,— деп кобдишасы- »ык кйпчн аша бердк К,обдишара расында да кептен бе- 141

pi к,ол тимеген ед1. Онын ш шде Жэкеннщ канды coFhic кезшде алган eKi ордеш мен медальдары, эскери билет} жэне майдандас жолдастарынын. хаттары жататын. Ол Кызыл шуберекке оралган 6ip кшкене тушншекп алып шыкты. Акырын басып кайтадан немересжщ касына ке- лш отырды. Будан кешн еппен жайлап кана кызыл ту- йшшект1 шеше бастады. 1шшен келем1 кол сараттынул- кенд!Нндей MyciH шыкты. Жзкен мусшд1 алды да акырын рана столдын ycTiHe койды. Сонсон: — Балам, мынау KiM, бшесщ бе? — деп сурады. К,ай- cap жазбай таныды. — Бул — Владимир Ильич Ленин!— дед} б1рден. — Дурыс айтасын, балам. Бул — Владимир Ильич Лениннщ MyciHi. ©3i араштан, кэд1мп уйеню арашынан жасалран MyciH. Ал eaai осы муешнад таусылмастай та-1 рихы бар. ...1 9 4 4 жылдын декабрь айы болатын. C ofhc жылы кыс та катал баеталран-ды. HeMic-фашистерш Батые Бе- лоруссиядан екшелей куып, тыксыра айдап бара жаткав шарымыз еди Б 1здерд1 саперлер дейтш, ятни iArepi озып кетт, жауынгерлер1м1зге жол ашып отырамыз. Олар да каса- рыса карсыласып, суйем жер ушш Tipecin калады. Мен кебшесе Иван деген орыс ж !гтм ен 6ipre журунн ед!м. Терт жыл бойры сорыста екеум1з мулдем бауыр басып, 6ip-6ipiMi3re уйренш кеткен едш. Ол api жерлес болатын* Осы (йздщ совхоздары «Пахарь» деп аталатын селодан. Онын эке-шешеа эл! Tipi, немерелершщ колында ту­ рады. Сонымен не керек, Иван екеумтз ез!м1здщ кезекп мшдет1мтздг аткарура шыктык. Бул ж ана жылдын кар- саны болатын. Тастай каранты тун едк Онын уетшетутеп боран сорып тур. Майданда eKi жактын да ткпейтШ осын: дай сэттер. Bi3 осы мумкшцилшт1 пайдаланып калуга тырыстык. Командир1м1з 6i3Ai тырыз тапсырыспен ж1- берген-Ai, 14а

Акырын енбектеп келе\\пз. Ж уршвмз енер емес. Оныц :тш е аса зор сактык керек. Б 1раздан кешн рана досым: — Жаке, сагат он болып калыпты. Ендй eni сагаттан шн жана жыл, э?— дед! кул1мдеп.— Бул фрицтер мун- а неге Tipecln жатып алды. Ата-бабасыньщ жершдей- ^ cipecyiH ... — Эй, кайда барар дейсщ, Ваня. Булардьщ да кун- ;pi санаулы-ак калды Foft. Ажал аузындагы жанталас деп коямын мен де. Нем1стер анда-санда жарк- урк eTKi3in ракета атып кояды. Б 1здщ казакта «ауру :лса да эдет калмайды» деген макалды бием. Сол айт- ^ндай, булар ракета жаркылдатпаса KipniK ше алмай- j. Bip кезде Ваня саратына карагандай болды. Сэл ещмнен тартты: «Ж ана 1945 жыл кутты болсын. Ж э- !— дед1. Колыма 6ip туй1ншект1 устата салды.— Бул !НЩ. жаца жылдык тартуым саран. Майдандары кан- ;н беюген достыкты ecine алып журу1н уш1н». Мен де: ’ ахмет, Ваня! 0 зшд1 де жана жылыцмен куттыктай- лн!»— дед1м... Сейткенше болган жок 6ip нэрсе гурс Ti де айналадарынын 6api элем тапырык болып кет-ri. Одан аргысын ез1м де бишеймш. Ертещнде ес1мд1 исам, госпитальда жатыр екенм1н. Касыма келген сест- 1дан «Ваня кайда?» — деп сураппын да тары талып уре 6epinniH. — Иэ, ем!р дегенщ мше, солай. 0 cipece, coFbic кезш- 4е ел1мнщ кай жарыцнан кеп курык салатынын езщ де лмейсщ. Артынан б1лд‘ш , аяулы досым Ваня опат бо- апты. Онын етшшп эл1 еамнен кетпейдк Кун1 бупнгч- ей Tipi сиякты боп елестейд! де турады. s Жэкен euiKiMre кещл аудармастан вз1мен e3i болып Sipa3 уакыт отырраннан кешн: ! — Кайсаржан, Иван атаннын кысылтаян кездеп сол Каца жыл туншде берген тартуы MiHe, осы едк Содан epi екшнп рет кана ашып отырмын туйшшектк Ваня таштан тушн туйетш шебер болатын. Ленин бабаннын [ына MyciniH де 03i жонып жасаран екен. Еши мше, кан- 143

мен суарылган жан досымнын касиегп сыйын, балам, са ран тапсырамын. Кастерлеп, курметтеп уста, кегерш! HiM? — деп немересше Ильичтщ MyciHiH усына бердй Ось такта eMipi жыламайтын катал. Жэкеннщ eTKi'p кезше) екЬуш тамшы жас flip eTin жерге тусть Б 1Р Т У Й 1Р Д Э Н Кызыл курен комбайнын дур етюзш уй манына ток татканда Мэкен аксакал есш алдында жур едь Улынын жылдагы салтын умытпай булай icTereHiHe разы бол- ран ол: — Ж уйр1гщ кайырлы болсын, шырак. Мынауын вз! бурынрыннан баскалау Fofi, paciMi ине-жттен жаца шык- KaHFa уксай ма, калай? — дед1 кезш сырырайтып. — Иэ, эке, жана комбайн. Ине-жттен емес, заводтан шыкдан бойы. Элгшде рана кабылдап алдым, — дед1 Бидайбай комбайньшан Tycin жатып. 9 зш тузеткенге аздап шамданынкырап калса да, 1ле тусш кайта жылы- тып: — Heci бар, атам казак жана нэрсенщ бэрш де ине- жштен жана шыккан демей ме. Жерден ник шырып, б\\л- rimcH калыпсын... Жарайды, кутты болсын! Нары астык- ка толсын! Абыройьща MiHeTiH бол, андагы тулпарын- ды, — дед1 де естктер-есНлмес eTin: — «Мунын сез ку- рыштырына не 6epepcin? 1лш-каруын пэтшарардын», — дед1 кетш бара жатып, журе сейлеп. Сонсон райынан тез кайтып, кецшне алган элг1 6ip туйтюлге imTefl кули 63in-e3i жазрырды. Жасым улгайган сайын бала боп ба­ рам ба, кайтем. Жалрыз баланын еркелеп айтканын по­ тере алмай шамданып буртандараным не осы менщ. Да- лара жаксы тмекпен шыккалы отырранда буйтуш жараспас. Одан да он батамды 6epin аттандырып сал- самшы, — деп уйге жадырай ендк 144

— Эй, кемшр, кайдасьщ. Кайдасын деймш, жер жу- ш K eui ме сень — Бар болгыр, мундамын. К,айда кетуmi ед1М, осын- 1мын. MiHe келд1м. — Келсен 6yriH казан кетер. Тойыц бар ceniu. Балан аца комбайн алыпты. Эуел1 сонын суйшппсш, сосын шразысын бер. Ертец бригада басына бармак. Ал кам- ш, бол тез енд1, — деп eni аякын 6ip етшке тыкты. — Жарайды, жаксы болтан екен карарыма. TauipiM цына бастаеын. Ал суйшиинд!, ал. Жанплзымнан аяр рм бар менщ. Одан тартынбаймын, шалым. Беремш йшиикдП Суйпиш кудай аты емес пе...— деп KeMnipi <р айтканын eki-yui кайталап, калбалактап калды. Бул сэтте Мэкен аксакал самауырра агаш бутарлай ырып, сонау отызыншы жылдардьщ бас кезшдеп 6ip сираларды eciHe Tycipin, суыртпактай бастаран. г Орактын кызган uiaFbi болатын. Онда мундай eriH Пар ма. Соран сай куш-келЫ те шапян. 0 3 i колхозра кел- Н:н eKi комбайннын 6ipine мшген. Алымы кец luipKiiiiu tie шыдатсын. Жумысты жапырып-ак ж 1берд1. Тамакты кос басында ш едь Шаруан он,рз басканда кызырына Tycin кететшщ сондай, ©3iiwi де умытып кете- щ екенсщ. Пай-пай, сол жылгы егшнщ б т с ш -а й десек- |ii. 1ш1нен салт атты адам кершбейтшдей бшк, эрi ко- адай калын едк Жананын аты жана, койсын ба. TinTi |ак келт!рер емес. Ол кезде каз1рг1дей белектеп оруды iM б1лген. Епнд! тжелей жинап бастырады. Торт пар ri3 жеплген корапты арба эзер-эзер улгередй Ком- айннын гудогш шырылдатып, кайта-кайта соларды та- ып, к Ы р т калуга тура келедк Кып-кызыл бармактай, ic сындырарлык бадана бидайды бецт'р келмед! екен ten жаркыратып ацыз ycTine актарып кетуге коз кимай- lu. Сонда ацызра кырман да онша алые емес. Сэл кутш еалдым екен деп олай етуге дэтщ шыдар ма. Обал foA, гштен. BipaK ез1мен жарыска тускен Жылкайдар бенк1р айдакан бала, не шал жанушырып жакындап калганнын

езшде комбайн толса болды ай-туйге карамай шумег арытып яиберш, жайратып жерге тегш тастап кар; отырады. — Муныд калай, шырарым-ау. — десе: — Эй, шал, сешмен тэжжелест отыратын уакыт жо; Сезд! докар да жинап ал. Малтыгып журш алмай улгер керек ед1 рой, — деп колды 6ip-aK. алтейдк Шал адызд жаткан бидайды жинап алганша комбайн кайта толы калады. Ал баска уш вендор мулдем улгере алмай;:! Сейтш, ушле-ушле жадары жер «Жылкайдар жотасы аталды. Алдында Мэкен оныд мунысы жедшз екешн сезд!р ген-дк BipaK ол куларына кол тиг1зер болмады. «0 з акь лыд езще, б1реуд1д айтканымен штейтгн мен Tici шыкпа FaH бала дейсщ бе. Акылыд асып бара жатса езт in Соктыкпай жайыда жур», — деп бет бактырмады. Жай pan шашылып жаткан астыдты Kepin iuii удай ашыса д баска ештеде дей алмай кетш калган. Артынан бшдк бакса оныд да ез ece6i бар екен. Ма кедмен жарыска тускен сабазыд уакытты уту ушш жаса! журшт1 муны. Ал онысы 03iHe шокпар боп THin, эбестш! артынан 6ip-aK 61лin, бармарын шайнараны бар. Bipai опынранмен не пайда. Б1рде оныд осынысын Kepin кал Fan баскарма: «Жылкайдар-ау, мынауыд не? Обал кай да? — десе: — Басеке, обалыдыз взщ1зге. вйтш басты катырма ныз. Ici енбейтш Kopi-куртакды койганша, бедшрщеду рыс адам ж!бермейаз бе? — дептк Оныменен тэжжеле cin, TyciHicin болмайтынын сезген баскарма: — Жылкайдар, ендеше сен мынаны орындайсьд Комбайныд толып калса енд! еш жерге текпейсщ. OFai тыйым саламын. Арба уакытында келе алмай Keuiirii кут1п калсад кез келген жерге актара салмай, осы арар: экелт твгетш бол. Аз десед бурынгыларыда тары 6ip ар ба косамын,— дептк Акыры не керек, Жылкайдар 6ip жумысты екеу етш 146

ie-©3i бейнет \"плел, cay басына сакина сурап алды. сыт уту кайда, эл п ез еам1мен аталатын «жотага» та-кайта келгштеп колы байланды да калды. ©3i де ) кулагы калып жудедк Сонсок баскарма екшшг кел- де жотадары астыкты баска адамдарра жинатып алу- , енд1 езшщ булайша араттык жасамайтындырын ай- 1, жш-жаппар болды. Эне, сабырсыз ерщ сейтш алып сазасын. Астыктын кадырын да б 1лд1 рой сонынан. ын ©3i 6ip хикая. Жыр eTin айтушы ед1 маркум... Мэкен аксакал томсырайып уназ отырып калды. Ойы те-61'рте eciHe алран эуелг1 жанларга кеп кайта ойыс- . И э, Бидайбайы туралы ед1 foA... Eriaai орып, аяктап I калган шак болатын. Костан шыккан салт атты 6epi [рай куйрыта шапты. Эуелшде оран мэн бермеген Мэ- инщ кен ш кобалжура айналды. Жанагы карайгаи псындаран сайын журег1 алып-ушып аузына тырылып, ла бойын калтыратып ж1бердь Еш » ангарды, далактап |уып келе жаткан казанбас табйишктщ eai екен. «Ток- » дегендей, ербендетт колын булгайды. Агызып жет- н бойда Ti3riHiH тежеп, ат устшен айкай салды. > — A'Fa, сушншП Суйшни, aFa! Жеигей ул тапты. — Э , не дейд! мынауьщ?!.. Эй, рас па, шын айтып рсын ба.?.. Не дейд1 мынау... — СушншП — дед1м Fofi мен ciare. Бер1щз, суйшшгм- I— Кесер басы бес кел! кара бала. Баска сезде оныц умысы да болган жок, ай-туйге каратар емес. Тек 6i- STiHi ,сутн ш 1мд1 6 epiKi3. — Ay, казанбас, айтсаншы жвнГнД! дурыстап? Не де- н? Суйшшщ кайда кашар дейсщ. — Айттым Fofi жана. Неше рет кайталау керек. Ж ен­ ей ул тапты дед1м foA, сол аз боп тур ма, С1зге. О Heci кен-ей, ежжтеп сурай беред1 foA коймай... Шамасы жа- ынызга жагып барады foA, э?! — Эй, сен де 6ip ку екена'н!... Жарадьщ, казанба- ым! Ала Fofl, калаганынды. Не калайсын? 147

— Баганадан 6epi соны айтпайсыз ба. Берес!з роб суйшнпмд!?— деп тэгтштеп шегелеп коймаган сод т> бйпшк тары кайталап:— 'Губшде, тайып кетт журмешз. Уэдем!з — уэде, aFa,— дедь — 9 й, казанбас, айттым гой, болады. Болады деген сон сез 6ixxi емес пе. Еши айтсаншы калаганынды, уз- джтчрмей?.. — Ендеше, Ы шектщ атын ез1м коямын. Кудай келсе де жолын маган 6epeci3, — дед! туйеден тускендей eTin. Bip сэт yHci3 калган Мэкен сэлден сон ал кул кеп. Tinfi e3iH-e3i тежей алмады. Ха-ха-ха. «Мынаган не болган, жынданып кетпесе uri едЬ деп кауштене бастаган ка­ занбас тыкыршып сасайын дед!. Мэкен эл1 кулш жатыр... Казанбас кез!н жыпылыктатып кадала карап тур. Орны- иан козгалар емес. — Эй, казанбас, KiM деп коясын атын? Айта кет!— басы бес кел!'» бул ма, будан шыгады, — деп Койшыагаи бекерге айтпапты. Жарадьщ. Болсын деген!н. ЧТЗ-ынан Tycin карап турган Сешт те каркылдап кул!п жатыр. —- Келктж. Уэде-уэде! — дед! де, атын Te6iHin кал­ ган казанбас коска карай 6ip-aK тартты. Сейткенше болган жок, умытканы жана eciHe тускендей, Мэкен де ененнн соза бар даусымен: — Эй, казанбас, KiM деп коясын атын? Айта кет!— деп жер-квкт! кенлре айкай салды. Атын шаужайлап Kepi бурылган казанбас астындагы сул!ктей караны кок­ ке шапшыта тукыртып турып: — Бидайбай! — деп куйгыта жонелд!. Комбайн епнжайда кайта калкып кетт!. Мэкенн!н туда бойы шымырлап дызылдап келед!. Куаныштан жа- р.ылып кетердей. Жацагы казанбастын «Бидайбай» деген co3i эл! кулагында тур. Эттен, канат 6iTce гой. Кдз!р-ак ушып барар ед!-ау... 0 3 i не дегеи зердел! бала... Мэкен аксакалдын Бидайбайы дуниеге осылай келген болатын. Кызу орактын устшде, ак бидай актарылыи, кызыл кыр- 148

ан дэн тауларына уласкан шакта туган-ды, бул кара- jm , дегенде карияныц кен,ш кобалжып, толкып Kerri... nfli Бидайбайдын езшщ оракка катысканына да аттай н жылдан асып барады. Мэкен ак,сак,ал касына келген кемш'рш эп-сэтте жак- ырмай калды. Бутарлап койган тамызыктарын да ана- ай жерге кулыксыз итере салды. — Жете ме? — дед1 ала кез1мен ата карап. — Жетедк — дед1 neMnipi ез сезш вз1не кайталап. — Отырган жерщнен су шыкты ма, неге сабынша •узыла калдын. — Эй, осы сен-ак меш мшеп 6irriH-ay. Бар, журе бер. Аешц кай куйде отырганымда не шаруац бар. Одан да cinfli тындыр. Бар, жетедк— Бала жасынан сыралгы юлган шалынын жайы езше маглум cap кемшр будан >pi жумган аузын ашпастан жым боп кете барды. Эр юмнщ 6ip эл1мжегпс1 бар емес пе. Ол жерде жаткан шмшу1рд1 алып самауырдьщ оттьтын туйт-туш п ж1бер- U. Осыдан кейт гана шал ашуын ызылдап турган са- мауырдан алып кенш жай тапты. Мэкен аксакал бул туста терде жаткан б1рсаларга жастыкты алып салысымен-ак келденен тусе кор ете салган. — Ага, шай iiH, — деген баласыныц даусынан «ah» деп атып турган Мэкен аксакал уйкылы-ояу ecenripen ж у р т кетт1. — К,удайым-ау, мынау кайтедй Марту басканнан сау ма. Самауырга кулайсыц, уйкынды ашсайшы, — деп баганадан 6epi т ш шыкпай пысып отырган KeMnipi шок баскаидай баж ете калды. Жалма-жан кезш укалап жЬ берген Мэкен аксакал расында да ньтынан демш алып ецшлдеп кайнап турган самауырга тен т калганын 6ip-aK б тд й Ол багжиып KeMnipiHe 6ip Карады да, ун-туншз куман турган ауыз уйге eTin кеги. 149