Н. Мағзұмов. Жұмбақтас сыры

Эдеттепдей немереИ атасынын он Ti3eciHe кел1п отыр. ды. Мунысы тым ерке-ак, бэтшагар. Шалдын езжен бас­ ка Tipi пендеге багынбайды. Атасы да Бидайбайдьщ баска балаларынан алабетен осыны жаксы кередй Жа- ны-тыны осынын устшде. Бидайбайдьщ тунгышы Дикан- нан кейшп бауырына салрандары да осы Егшбай. 0 з дегеш болмаса жаннын айтканына кенбейтш 6ip кикар. Бидайбайдьщ баска балалары кебше-кеп осыдан жэб1р кередь Егшбай манайлап кетсе-ак болды олар жылан шакканнан бетер шар ете калады. Оран «кой, ейтпе» деп тыйым салатын атасы ма. К,айта мунысын кызык керш, кезден жасы акканша мэз боп куледк Будан кешн Егш- бай кутырмаганда мм кутырсын. Ал шалдьщ 63i де Е г1нбаиы не ктесе соган кене береди Бетшен какпайды. Шал-кемшрдщ Бидайбайдан уй-куш белек. Диканы болса биыл екшнп жыл, эскерде. Эне-мже келед1 деп кариялар eni кез1 терт болып KyTin отыр. Бидайбай жылда оракка шьщарда эке отырран кара шаныракка бас сугып, анасынын колынан дзм-туз татып кетпесе кен ш кенипмейдк Оны e3i салтка айналдырып алган-ды. Ата-анасы да жалплз улынын мунысын «жак­ сы лепес, жарым ырыс», ырымга санайтын. Бупн шайра баласы жалрыз келди Келшдер! теркш- ш!леп кеткен-дк 0 K e ciH in сол жак 6yflipiHeH кеп орын алган улына: — Бидайбай, жалрыз келгенщ не? Ана екеуш неге ала шыкпадьщ, — дед! ез колдарындагы Егшбайдан калкынны ек! немересш этап туспалдаран uieuieci. Бала­ сы сзл жымиып кулген болды. — Олар келе алмайды, апа... — Бидайбай кумкгсжш Епнбайра карады. — Йемене, мен шакырып келу!м керек пе ол екеу- !н, — дед! шак ете калган шакар шал. — Былжырап не айтып отыр, uiipiK неме...— Бидайбай ундемеди Егшбай- дын олардын не деп, не койранында шаруасы болран жок, 150

лдарында турран шоколадты нанша шайнап, сорып жа- >ip. — Bapi де осы шалдыц кырсыры. Мына Егжбайды улдем беымен ж 1бердк Енд1 ез немерелер1м1зд1 ез уй- ni3ie келыруден калдык. Байрустардьщ зэрезэп боп .алрандары сондай, Егжбайды керсе-ак болды, сонадай- ан бакырып коя бередн — Сар кемгир елеуаз Kypcinin .ойды. Онын. кас-кабарына карап, андып отырран ша- :ы 63i-63iHeH кенкждеп, шикылдай женелдн TinTi кояр мес. Куюлы шай ез жайына калды. Алдында отырран eMepeci де ан-тан. Бидайбай мен кемшр болса, онын iere кулш отырранын сезедн BipaK лэм деуге дэрмендер! кок. Элден уакытта калтасынан орамалын алып, кезш урткен атасына: — Ата, не болды. Неге кулесш, айтшы? — деп Егш- >ай коярда-коймады. — Ж ай, эншейж... — 0ншейж неге кулесщ. — Ж ай дед1м F o fi. Кулюм келген сон кулд!м, — деп жал немересжщ басынан сипады. — Ата, жай емес, сен Бидайбайга кулдщ... Онын ба- палары коркак, котыр торпак. Сен coFan к у л т стыренн­ ое, деш1. — Балам, олар да онды балалар. Коркак емес. KiM айтты саган оларды коркак деп. Олар да маран бала, саган туыс. Жаман бала болмайды. — Ж ок, олар саган бала емес. Ондай коркак туыс- тар маран да Keperi жок... Коян журектер олар. Солай дени, ата. Айт дейм1'н. Солай де... Коркактар де... — Шал cacyFa айналды. «Айт та, айт», — деп кыспакка алып, Епнбай iuiin-жемге кояр емес. Немереа не 1стесе де ун- демей кутылура тырысты. Егжбай жалт 6epin, енд! Би- дайбайра соктыкты. — Эй, Бидайбай, сенщ балаларын коркак кой, э. Айтшы кане. 151

— Коркак олар, мыкты сенсщ. Сенен батыр адам бар ма? — Рас айтасыц ба? — Шын айтамын. — Эне, солай. Ата, кердщ бе, онын балалары коркак, ©3i де айтып тур рой солай деп. Шал томен караран бойы ундемед!. Епнбайдын бу­ ран да кенш кенннмедь Бидайбайга тосын сурак койды. — Эй, сенщ атын неге Бидайбай? Бул суракка жауап беруге енд1 шалдын вз1 Kipicii, — Епнжан, ол онды ат. Бидай — бар астын атасы. Сен 03iH атанды жаксы кермейсщ бе. Сол сиякты би- дайды да бар халык жаксы кередк Ол бар астьщ атасы. Бидайсыз нан бола ма. Ал нан болмаса, кайтш кун ко- рем1з?.. Аз-кем ундемей тосылып отырып калган Епнбай жерден жет1 коян тапкандай куанды. — Таптым, таптым, ата! Нан жемесе де болады. Сон- да бидайдын да кереп жок. — Айта кой тапсан. — Шоколад жесек те болмай ма? Сонда наннын ка­ жет! не? Маран ылри шоколад берсе мен нан жемес ед|’м. Шал ундемедк Буран не деп жауап берсем екен деп оклады. Сонсон: — Жарайды, Епнжан, сенщ айтканын-ак болсын. 03ipre Бидайбай 6i3re конак кой. Ертен eriHre шырады. Э л п cypaFbina жауапты сонда айтамын, — дедк Ертещне туске салым Мэкен аксакал ас уйден ты- кырлатып столды ашып, б!лд!рмей нан жеп турран неме- peciH корд!. Жасырынып барып шап 6epin бьлегшен ус- тай алганда шошып кеткен Епнбай ешреп жылап ж!бер- д1. К,олындары 6ip уз1м нан жерге Tycin кетт1. Атасы акырын тана урыспай: — Епнжан, котер андагы нанды, — дед!'. Ол басын 152

»лбыратып томен караган куш жерде жаткан нанды лды. — Ал жур. Наннын. не екенш енд1 айтура болады. Мэкен кария немересшщ жасын cypTin, алдына отыр- ызып едк ол cbipFbin томен TycTi. Байкайды, ептеп eci ipeflin делть Айналасы жарты куншн ш ш де K03i inyni- efiin, жудеп кеткен бе калай. Ол HeMepeciH катты аяп ;еттй Сонда да ешркей коймады. Шыдап бакты. Кеше >идайбай тустен1п кеткеннен кейш KeMnipiHe:. «Егшбай- а нан сураса тек ана тэгпсш рана бер. Не жеп киратар leflciit, корейж эуселесш бэНрдщ», — деп эдеш тапсыр- -ан-ды. «Картайранда бала боп кеттЫз бе? Оньщыз не? <,арыны ашпай ма?» — деген кемшрше: — «Эй, догар :ездк Менщ жаным оран сенен кем ашымайды. Айткан- *ы орында», — деген зекш. Енд|, MiHe, акыры мынадай юлып тынып отыр. — Сонымен, балам, калай екен, эл1 де нан жемейсщ >с? — дед! Мэкен карт. — Неге, ата, нан жемесем елш калмаймын ба... — Баламысын деген емес пе, осыиысын сэби кендлмен айта салса да Kemerici eciHe тусш кетш кып-кызыл болып <erri. — Иэ, солай, балам, нансыз кун жок. Нан болмаса, элгшде езщ айткандай е л т калатынымыз да рас. Сол yuiin де ата-бабаларымыз: «Алтын, кумш— тас екен; арпа, бидай — ас екен»,— деген.— Ал сен тыцдайсыц ба, осы нан туралы 6ip аныз айтайын. — Айтшы, ата, айтынызшы, — дед! HeMepeci. ...— Бул oai оте ертеде, сонау 6aF3bi заманда болтан екен. Сол 6ip. конеде байльшьта сан жетпес 6ip патша 6f.iip cypinTi. К,ол астында не т!лесе сол бар екен. Мейманасы таскан, мулдем шалкып толкыган патша |©з сарайынын !ш!-сыртын алтынмен аптап, кум!спен куп- |теу уш!н озге дуние-мулк!н, койма толы астыгын осы жолга сарп етттк Сейтш, зэул!м сарайын алтын, кумш- 153

пен эшекейлеп, кол астындагы ел-журтты тан-тамаша калдырады. Кунге шагылысып жалт-жулт еткен сара- йынын iujiH аралап, тамашалауга 6 ipa3 кун етк1зшт1 ол. Сол жылы жазда жанбыр жаумай, жер бетш куан- шыльщ жайлайды. Егга шыкпаган сон, елдщ сэш келе ме. Халыктын басына тускен осы жудеуш ш к патшаныд турмысына да юредк Бар астырын алтын, кумшке айыр- бастап, астамшылык жасаган дангой патша акырында iuiep тамакка, ауыз толтырып жейтш 6ip уз1м нанга зар болыпты. Осылайша аштык эбден кысып, жадап-жуде- ген патша акырында кернплес патшалыкка барып, 63i- HiH жай-куйгн айтып, кемектесуш е тш т, кулдык урады, «Сен сэулегп сарайынды алтын-кумшпен каптага» дэулегп патша емес не едщ. Буггнде нерып мусэтр бо- лып калдын?»— деп кагытыпты кертшлес елдер. Сонда мына патша eai колын жайып: — Алтын, KyMi'c — тас екен; арпа, бидай — ас екен. Бар алтынымды берешн, маран 6ip тойып жейтш нан бер,— деп жалынган екен. Нанньщ касиетк мже, сондай, каратым. — A -та, нанра шоколад тажетпейд1 екен, — дед| Егш- бай атасынын мойнын тас кып кушактай алый. Осы сэт- те HeMepeciHiH кезшен у зш п тускен моншак карымын- дай мелд1р жас Мэкен карияга т 1ршйнкке толы 6ip туйip дэнге уксап кеттк БАЛ А К6Н.1Л1 Бугш кшиеентай Гул гм де, па пасы да кепке дейш уй- ыктамады. Ертен оку басталатын кун болатын. Гул1м болса мектеп табалдырырын 6ipiHiui рет аттагалы отыр. Ал папасы болса езшЛн жанындай жаксы керетш туц- рышыныц окушы болранын керш, eMipiHAeri бедерл1 ар- маныньщ орындалранын кыэыктамакшы. Сондыктан eKeyinin куанышында шек жок. Гул1мге папасы мен мамасы сатин эперген оку ку-

алдарынын 6api кызык.. Формасын киш ез-езшен т е к ­ шей ката кулш, айна алдынан кетпейд1', элденеш сурай- ы да тесегшен атып турып, жалма-жан тары да портфе- ше жармасады. Дереу портфелш ашып штаптары мен эптерлерш, турл1 туси' бояу карындаштарын, сызры- аын, каламын суырып алып шырады. Бэрш алдына жа- 1ып салып, 6 ipa3 уакыт кызыктап карап отырады да ке- 1ет. — Папа, сен OKyFa барганда, сенщ папац да осындай юртфель эперд! ме? — деп сурайды. Кызынын, тосын сойран сурарына эуелшде не дерш бшмей тосылып кал­ ан экеа 6ipa3 уназдштен кешн сэл жымиып: «Из, сейт- !i, кулыным» дейдк BipaK деуш дегенмен, осы сэт кенш глт бузылып, ар жарында б1рден.е кептелш, тамарында урып калгандай мазасызданады. Сол мезет езшщ де алалык шары ес[не Tycin, OKyFa алгаш рет калай бар- андыгын коз алдына елестетедк,. Тап осындай тесекте жатып б1рде экесшщ:. — Ал, Саян, сен де OKyFa барасын. Еид! ез! де аз-ак ун калган екен.рой. Ж уз кундей-ак мерзгм калыпты,— деп, сол жуз кунд1 afiFa шагып, одан кешн anraFa белш, ежштей есептеп шыкканы aai есшде. «Зэуре, туршы, тур, Зэуре деймш!»— деп уйыктап жаткан шешесш оятады. — Сен не бьлесщ, б1здщ Саянжаннын. окуга баруына да коп калмапты-ау. Из, небэрг жуз-ак кун рана, екеу1м1з санап шыктык. Ж уз-ак кун калыпты. Ал 6i3 болсак, 6i3- AiH эл! куше ешкандай дайындырымыз жок. Жарай ма екен сол.— Баранадан 6epi кулыксыз тындап жаткан Ззуре онын сезш аяктатпастан ынырана аунап тусш, кайта уйкыга кетедй Сонда экесшщ OFaH 6ip турл1 ек- пелеп, бала сиякты буртиып калканы бар едк — Мама, тында дед!м Fofi, немене езщ уйыктай бере- ciH,— деп езш щ коярда-коймай memeciH жулмалараны есшде. Тек сонда рана meuieci сам.аркау K©3in ашып: — Экельбалалы екеущнщ уйкыларыц кайда ке1т5*3 кен, Мулдем уйкы бермед1ндер рой, Не айтайын деп едщ-

дер. Кане айтындаршы, куларым сендерде... — дед1 жы- мнып. Жубайынын лешрген кешлжщ су сепкендей басылып, к1ртие калранын сонда рана ацрарып шешесй — Ойбай, папасы-ау, ренжш калрансыц ба?— деп бейне баласын еркелетт отыргандай шашынан сипа* ды.— Ал енд1 айта берсендернп? Куларым сендерде. — Е , баранадан 6epi солай женще кешсещш,— деп экей де жадырап сала бердк.. Ертецше экей айткандай-ак окуга к а ж е т портфель, караз-карындаш, кггаптарын — бэрш сатып эперген ед|'. Сол куш тап осы ез кызы Гул1'м кусап е з ш т де экес! эперген штаптар мен дэптерлердк калам-карындаштар- ды кызыктап, копке дейш уйыктамараны Kyui бугшг1дей умытылран жок. Ен ауыры 6ip айдан кешн болды. Бэр!' де ашык кунг! acnanFa кенет кара булт тенгендей елее едп Сойтсе со­ тые басталып кеткен екен. ЭкеЫ майданра аттанарда, бу- рыи, T in T i, кез!не жас алып кергенш бтмейтш анасы агал-тепл егьлгеш бар. Сонда экесшщ шешесш суйемел- деп, кушактап турып: — Зэуре, акылыц бар ед1 fo h. Сабыр етсешш. Жал- рыз 6 i3re емес, барша халыктын басына тускен ауыртпа- лык. Уйдег1 ешип бас кетерер езщ екенш умытпа. Мына Саянра не бол. Еши онын окуына коп калган жок. Кане, Саян, санайык неше кун калганын...— Сонсоц 1штей ку- б1рлеп есептеп шыкты да, «жетше кун»— дедк— Иэ, жетше кун! MiHe, Саяш, окуга барасын. Бурынгы сркел1г1ннщ бэр1м кой. Мамана колканат бол, солай емес пе, Саяшым?..— деп баласына ем1рене карап ман- дайынан шскед1... Bip ойдан — 6ip ой туа, еткеши есше алып отырран Саян осы сэт езшщ мойнын тас кып кушактап алган Гул1мш де ацдамапты. Саянныц imi б1ртурл1 елж1‘реп кетт1. Бобег1шц мына калпы жан-жуйесш epiTin, экес13 ескен 03iHin коцшн толкытты. 156

...Экес1 >«ayFa соккы 6epymi алгашкы лекке ш ккен ii. Азу TiciHe дешн каруланган жауга тетеп беру эл- етте onafiFa да сокпараны белил!. BipaK Отанра деген штык сушспеншшк, туран халкына деген ыстык махаб- ат (нздщ жауынгерлер!м!здщ куш-жшерш тасытып, ушпанра карсы кек ешпендшгш кайрай туей. ...Оку басталарга 6ip-aK кун калган едк 31 августыц зеке кез1 болатын-ды. Хат тасушы кария Кайырбек ак- акал уйд1н ауласынан айкай салды. — Келш-эй, э, келш! Вер! кел, суй1нш1! — дедь Саян -1ен мамасы уйден коса ытып шыкты. Зэуре кайнагасы- 1ьщ алдында келшдш салтты устап, имен1п жатпай-ак, )з1мс1не ерк1н свйлеп: — KafinaFa...— деп барып турып калды. Оны хат та- •ушы атай да ацрарып калган болу керек, ат уст1нен: — Bepi жакында, карарым. Сабырдан хат бар. Кала* а кеше барып кел1п ед1м,— деп уш бурышты хатты усы- иа берд1. Сонсоц... Кешкурымгы кез ед1. Ж аз айыиыц cohfh куш кек- киекке кулагам бойы нарттай жана децгеленш турып алды. Дала б1рте-б1рте булыцрырлана бердк.. Элпндей болтан жок аспанды сур булт жапты. Салкын жел ecTi. Кешке мал ер1стен кайтып, ауыл котаны азан-казан болып жаткан шак едк Косдэулег атанын yftiHiH алдын­ да oTbipFan шалдар Кайырбекп itepin ушып-ушып туре- келши. Сонсоц ол усы пан 6ip каразды алды да элде 6ip- деце дес1п, котарыла кетершп шубай женелшн. Бета- шыстары Сабыр уш. Саян кер1с1мен-ак уйге карай тура (жуирди Келген бетте: — Мама, б1здщ уйге аталар келе жатыр, аталар,— дед1 eHTiriH баса алмай. .Эуелшде не дерш бьлмей, унде- мей отырып калган шешей, б1раздан кешн рана есш жи- рандай бои: — Жаным-ау, мына шунак не дейд1,— деп ею кезш алартып теЫле караган куй1 тары унс1з калды. Опыр-

топыр аяк баскал шалдар да уйге осы мезетте енген едь Шешей б!рден сулк кулап тустк Kepuii уйден келген эйелдер: «Кайтсш, байрус, зареа ушып кеткен де. Барана туске салым рана Сабырдан. хат алды деп едк Енд1 мы- наны кермейещ. бе, ойда жокта. Ж ай соккандай, eceitri- ретГп тастады бой сорлылы»,— деп, аяушылык бшд1'р1п, су 6ypKin„ тыныс алдырып жур. Шешем есш жия бере К'осдэулет а-тай: — Иэ, шыраБым, уакыт осылай.. «Кеппеи керген улы той», деген. Ендт берГк бол. Туяксыз емесандер,. кудай- га ш уир,— деп, сез бастап келе жатканы осы едГ Зауре тагы да ecci3 калды. ...Саянньщ денес1 тоназып калыпты. Тан алдылда турса. астылда ештене жок, пеншн. манылда кур так- тайдын. уст1нде уйыктап калыпты. Мея-зен, болып орны- нан турды., Анадай жерде ек! кабаттап. салынран керпе- н|я устшде, буктуст шешес1 жатыр. екен. Бейне тардыр дауылы сорып, кеме 1ш1ндеп екеуш1зд1 асау толкын ек1 жакка лактырып, су жатасына шыгарып тастарандай боп кетть Баланьщ. iuii. сыздап коя бердй Ж ет1мшшк 6ip куннщ iiuinae ендГ де койды. Жасканшактана жыл- жып, шешесше. карай жакындады. Кайран анасы 6ip куннщ iiniwte жудеп,. бшп. калыпты. — Келе рой, кулылым, келе рой,— деп булыга даусын шыгарып, кероесш аша бердк Саян шешесш кушакта- ран куш енГреп жылай бердк.. Экесь, 6api сарынып кут- кен 1941 жылдын 6ip.iHUii сентябр1н. ол. осылайша жылап карем алган едк Тан атысымен мунтаздай етхл кшндгрш шешес1 оны мектепке апардьг 0зГ сиякты баска балалар да келген екен. Колында осыдан ек1 ай бурын папасы алып берген кара портфель бар. Iiui к1тап, дзптерлерге толы. Элден уакытта Кызыл шырайлы аккуба муталима касына келдГ. Ужлз турып басынан сипады. Муралима: «Саян, журе рой класка барайык»,—дегенше болган жок: «Мурал1м, мурал!м карагым, токтай туршы»,— деп тая- 158

ын тыкылдатып К,осдэулет атай келдк Сонсон: «Bepi елки, каррашым, — деп Саянды шакырып алды да, !андайынан nicKen: — Ал, каррашым, кадамын, кутты юлсын! Ондап окы, адам болып шык»,— деп эбден то- 1ып акжем болран букгемел! есю эмиянын ашып, сол сездег1 отыз сомдык 6ip кызыл каразды устатты. Бушл |уылдыц атасы саналатын карт бабаныц ойда жоктагы ► кацары эрекет1 баланыц iiHi-бауырын елж!ретш набер- ni. Класка Kipin бара жатып, одан apire шыдамай дауы- :ын шырара кыстырып, жылап жГбердь.. Балалыктьщ сол 6ip бал шырынын кездщ жасын у eTin теккен ащы уакытка жуткызып, бар кызыкты ша- рын Kip6en кезецге ауыст.ырран заман да артта калды. Mine, енд1ез! де эке болды. Ертен, жанындай жаксы кере- TiH Г ул Ы н 03'i жетектеп мектепке апарады. ©CTin эр иэрсеш 6ip ес'ще Tycipin, туш боны аунакшып кез ^лмеген Саян мойныньщ талып ауырганын жаца рана сездк Свйтсе Гул1м тас кып кушактаган бойда, сол бётймен уйыктап капты. Электр шамы да эл! жаркырап тур екен. Турып барып шамды сешйруге кызын кимады. Bip .мезёт. Куларына сьщрырларан конырау уш келгендей болды... Шамды сещцргел1 турран Мадина жымия xycin, ку- aiMcipen жаткан экелЬбал^лы, екеуш Kepin бтртурл! толкып кетт1. UIAnAFATTbl KYH Эжей 6yriH де кундегкшен ерте турды. Бул жастайы- нан онын калыптасып, суйегше сщген уйрешшкп дарды- сы болатын. Жалпы дуниедеп .эже атаулынын 6api де солай болса керек. Эйт.ее де, олардыц мунысьш б|реу- лер унатса, енд1 бфеулер ж актырмай сез етдп, сырттай cerin те жатады. Ондайлар; «Тан атпай какшандап осы- ган не жетпейд! екен...» деседь Ал эжен! от-суымньщ ку- ты, басымыздын берекеа деп тусшетш адамдарра одан .159

кымбат юм бар.?! Кулжэмила эжей тап сондай адамдар- дыц 6ipi болатын. «Ерте турман эйелдщ 6ip ici артык» дегенд1 ез1н1н ем1рбойры кагидасына айналдырран Кулжэмила эжей кашаннан кол кусырып бойын барып отырган жан емес. Ka3ip ж е тш а жолап, 6ip кездег1 нур жузше эж1м сызык- тары мол туссе де оный, шаршап-шалдыкканын 6ip кер- мейсщ. Арарацдап тан атса-ак болды, уй-шпнщ eMipi таусылмайтын кеп куйбещмен жургеш. ¥сак-туйек де- генмен эйелдердщ ездер! де мойындайтындай, жалранда уй шаруасынын rneri болран ба... Осыны ойлаганда, узак кунге кара жанына дамыл бермей, эйтеу!р б1рденелерд1 тындырып журетш Кулжэмила эжей кез алдыца кыбыр- кыбыр тыным таппайтын кумырсканы елестетер едп Бы- лайры журт та онын осы касиетш баралап: «БШркш Кул- ж ан эжедей камкоры бар адамныц не арманы бар екен. ?Ана Ж эмиланын ею колын жылы суга салып койып отырран ж ок па?!.. Куйеу1мен eKeyi TinTi жана косылран- дай-ак жубын жазбастан колтыктасып кино, театр, ойын- сауы к дегендернци 6ip босатып керген емес», — дейтш суйсшш. Ж эмила — Кулжэмила эжейдщ келпи. Оны еркеле- Tin, кызындай тэрбиелеп, бетшен какпай устап отырган да эжейдщ езк Ж алгыз улы Ж у ю с те, кел М де кызметте Оларды ц уйде не болып жатыр, балалар не куйде дегеи- д1 ойламайтындыктары да анык. бйткеш бар icTi тынды­ рып, уйге келгенде алдарынан жадырап карсы алатын аналары — Кулжэмила эжей бар. TinTi, балалар да бу­ ра басып эжелершен алыска кетпейдк Буларра таякта- сан жолар ма? Олардын эжелерше бауыр басып алган- дары сондай-тын. Б!рак 9Keci мен шешесш бшмейд1 AeimiciH, пэтшарарлардьщ iuiTepi сезетш де шыгар. Ал «ей кулынымдап», eMeuieci узипп ем1рене калу келш-ба- ласында да ж ок. Алда-ж алда, балаларга аздап iiu тарт- канын сезсе-ак Кулжэмила эжей 6ip турл1 жудеп, кэд!м- лдей мунайып калатын, 160

Tan осынысынын дурыс емес екенш эж ейдщ 63i де лед!. Кейде онашада ез-езшен: «Туран эке-шешесшен ызганып, осы м ен ш не сандырак?»— деп 6ipa3 унЫз гыратын да бауырына жабы са тускен немерелершщ 6i- н эдеш ызаландырып: «Ойбай-ау, кулыным, шай коя- ын. Э л и экен мен шешеннщ де «эбетке» келетш уакы- j болып калган екен foA», деп TypyFa ьщгайлана бас- зйды. Баламысын деген емес пе, немереЫ буртындап жесше тумсыгын тыгып жабы са тускен куШ: « И э де- сн-ай, мен сенщ балацмын. Сенен тудым...» деп тас-тал- ан болады. Содан сон рана баганагы езш-ез1 жазгыр- ан калпынан кайта айнып: «Кулыным сол, ойнап айта- !ын. Оларга сендей бала кайдан келсш, ез баламсын, ез озымсын» деп елж1рей суйш , осы сэт кещ лш е эжелмс ызганыш оты калай Tycin кеткенж сезбей де калатын. К е ц ш келдей, мей1рбан эжеш'н бул кылыгын уй iiuiH- |е 6ipAe-6ipeyi эбестш санамайтын. Кайта осынын бэ- ii жарастык тауып, 63i де суттей уйыган т эгп татулык юн бал сыйластыкты жаркы рат? тусетш. Бул уйде кей- нреулер сиякты санасып, ж ш ке Ti3in жататын: сен ана- 1Ы ктедщ -ау, мен мынаны тындырып тастадым Foil де- ендей, кещлге мрбен Tycipep куйк1 киюлж1ндердп1 (тымен болмауы да сондыктан mbiFap. ...Куйбендеп тесепнен турып жатып ез-езшен Ky6ip •ткен эжей: «Ж арыктык, кун де эжептэу1р узарран екен. ^ынац кара, тан атыпты foA езь Ш амасы , Ka3ip ca ra t icuje екен» деп кабыргада !лул1 турран сагатка карап •fli алтыга жуыктап калыпты. Тунде жатарда HeMepeci •рте туррыз деген болатын. Онын устше «Ерте турсан ■ aF3H кызык б1рдене керсетермш», деп ж ел ш п рш кон- ан-тын. Енд1 оятуга бара жатканша болтан ж ок немере- i e3i де тырналап K©3iH ашып жатыр екен. Э ж е н куанып terri. — 0й кулыным сол! — дед1 немересш ем1рене Hid­ den. — Ерте турып уйрен. Сонда сен ат жалын ерте устап 5акытына да ерте жететш боласыц. Ал бурынкылардын: 161

«Ерте турган эйелдш ырысы артык, ерте турран ли- п ттщ ырысы артык» дегенш б1лесщ бе.— Ол басын шай- кады.— Б1лмесен осыны yFbin ал, кулыным. Сонда сен ешкашан кемкор болмайсын»,— дед1 бейне терезеа тед улкен адаммен сейлесш отыррандай-ак актарыла сыр шертш. Осы сэтте тыраулаган тырналардьщ, канкылдаран дала каздарынын даусы талып ж е г п буларра. Квптен 6epi ееплмеген тосын унге елен eTin куларын турген эжей oiiFa батып, калт турып калды. Кешеден 6epi api ойлап, 6epi ойлап eciHe Tycipe алмай журген 6ip окиранын. са- бакты ушын енд1 устады. Сонау жиырмасыншы жылдар- дыц бас кезшде еткен сол 6ip умытылмас кундердщ сыр- лы суыртпарын канкылдап ушкан жанагы каздар мен тыраулаган тырналар сабактап кеткендей болды. ...Ц П ркш -ау, десендш, онда ж узш айрыз-айрыз эж1м д тмайларан осындай сиыксыз куйте тусермж деп к1м ойлаган. Ойыны — ойын, кул ю ш — кулш болып, жас- тыктын жалыны шарпыран кызыкка мае шарын емес п е е д п .. Bip кезде мен де буйтш кемшр болармын-ау, жарым солып, букжендеп осындай калыпка тусермш-ау деген ой TinTi каперхме Kipin шыкпапты рой. E k‘i 6eTiHiH ушынан каны тамып турран, аппак сазандай уылжыран кслшшек едЬау... К.айран дуние-дй, десещ ш... Ет1мен ет боп ж абы са, кыпша белш кыса тускен макпал камзо- лын каусырына каптырмалап, патсайы шапанын желбе- гей ше сап элдекалан тыска шыра калса-ак жан бт<сн кадала карап к а т а н карасы узшгенше кезбен узатып салатын. Оны соцынан осы Ж унйймнщ экеш де айтып, аузынан тастамайтын жарыктык. «Bi3 бозбалалар т1лер- ceriue тусе шылдыраган шолпыларыцнын ую тынып, сап болганша тапжылмай турып калатын ед'1К» дейтш... Кулж змила эжей к е ц ш н сыздаткан осынау кылыкты кездерш epiKcia куалап сап, сабакты жабж эзер устат- кан баганары энпмерйц ж ^ е к шуйкесш кайта созып, пысыктай бастады. ...Онда да осы майра салым жазрытурымры мерз1м 162

!атын. К>ас карайып, кун батуга айналган елен-алан к едк Аттап ушнен шырып, керш ш ес туратын курбы- ia карай бет алраны сол-ды. — Карындас, сэл бегеле турынызшы, — деген дауыс iлд1 арт жатынан. Эуелш де секем алып, шошынып ica да бойын тез жинай койран Кулж эмила ун -тун аз гып калды. Аз-кем унЫздштен кешн рана элг! дауы с \"iTa д ем ш п шырып: — М ен Айдоспын рой, корыкпа. ¥ста мен in колым- I, ж у р, — деп ic-Mic ж ок жетелей женелдк «К айда ба- «ыз, неге апара ж аты рсы н»,— деп сураран Кулж эми- да жок. Буйдаланган тайлактай Айдостын сонынан цектеп epin келедь ©мяршде «сен» деп сейлеЫп, т ш е лген адамы емес. Анада 6ip рет ийлдеханада квргеп! р. Сонда сол сауыктын гул1 болып, душ м журтты мол анышка батырып, ырза еткен-дк Туспалдап ©лен ай- п, домбыра тартып отырран ж М тке сауыкшыл толтык 3iH ала бере жалт еткенде отша жанран ж ш т жанары д а бойын ертеп ж!бере жаздап едк К,айта караура ба- алмай ©з-езшен абыржи кызарактап, 1ш' тей кысылып ырранын байкап калган сукгыла женгелершщ 6ipt 'зын Кулагина такап турып: — Еркежан, сонша кысылранын не? Ж етпеНр, Айдос шрырдын журген жер1 сол. Н е сайтаны бар екенш... Э й - yip, кыз-келшшек беттеп карсы алмайды ©3iHe жуггр- ектщ,— деп сыбыр еткеш бар. Еш и сол женгеЫ тускяр (ткандай, колыиан жетелеп келе жаткан мына Ж1гптщ г сикырынын бар екенш мм бшсш, лэм деместен айтка- лна кенген... — Кулж эмила, кенес кецсеш осы. Ka3ip некеге отыра- ыз,— дед! ол ай-туй ж ок. М ына сезден тебесше жай •:кендей eceHripen калган Кулж эмила капел1мде не де- н ©3i де бйшей сасып калды. Ж а к а н а свз ©н мен тус- н арасындагы 6ip елее сиякты болды. Н е екенш эл1 де яыра алмай ан-тан боп турранда кешкурымры ала ке- енкеде вздер1 келген уйдщ Кызыл отау екенш енд! аи-

гарды. Сонда гана есш жинап, езше- 03i келген Кулжэ- ла id iK шынында насырга шауып бара жатканын анык, ce3in: — Жаным-ау, Айдос-ау, муньщыз неткешщз? Ел- журттан уят-тагы. Эке-uieiiieci жок адамша булай ектем- Д1К еткешщз калай?— деп киыла камыгып, жылап Ж1'бер- reni е,-!нде. Кзиша ж ау жуоек болез да о;ынау nepiiure- дей буйыгы бойжеткеннен тап мундай наз естимш деп ойламаган Айдос сезден тосылып, бегелт калган едй Ол 03 iciHin оспадар, эбестж екен!н еэди уккандай, 6ip- дене деуге окталып келе жатыр едк батылдык кайыгына еши Кулжэмиланьщ ©3i м1ндк — Айдос, енд1 не турыс. Ж у р М з , кызыл отауга,— деп кенсеге ж т г п ©3i бастап Kipfli. Кара муртын ширатып тастап тврде отырган енге- зердей т©р агасы ушып туре кел т: — Бэрекелдк кадамдарын кутты болсын! Кане, кы- сылмандар, терлетадер, шырактар. Кенес yfii ©з ушм деп бш н д ер,— деп осынау шойындай куйма сом калпы- на карамастан ж ж -ж апар болып калбалактап жатыр. Сол кеште жанагы муртты Kici Айдос пен Кулжэми- ланын кезек-кезек ризашылыгын алдырып, некесш ки- ган-ды. Сонда тагы да ©3i караптан-карап жай турмай: — Муртты кайнага-ау, некеш дуга окып, молда ки- маушы ма ед1?— деген! бар. Буган кенест1н терагасы да, Айдос та кулш, 6ip рахаттанып алды. Сонсон кай- тадан байсалды калыпка квпип: — Шырагым кел!н, кецес ©KiMeTi осыдан былай неке- Hi жанаша кияды, сендерд! де ерк!нд1кке шыгарып жана- ша тэрбиелейтш болады. Ана KiciHi кердщ бе?— дед! сонсон кабыргада шул! турган суреттеп мандайы кере карыс шокша сакалды, ©TKip квзд!, жылы жузд! адамды KepceTin. — Б!здщ экем!з де, атамыз да, зне, сол Kici. Ер- кшдшт1 де, бакытты да, сендерге тещикп де эперген сол адам.— Ал Кулжэмнла болса, бул Kici юм болады екен, (Ялер ме ед1 жарыктыкты. Неткен K©3i жылы адам 164

Teri казак болар,— деп 6ijirici келш, iurrefi ынтьтып |ран-ды. Оньщ осы калпын айтпай сезген кецестщ тер сы: — Бул i<ici — Ленин! Владимир Ильич Ленин!— дед1 йталап.— Ез!лген таптын камкоры, шын жанашьтры, ie, осы nici,— деп 6ip сэт уншз калды...— Эттен, кай- н дуние-ай десенди, бабамыздыц румыры... — Муртты кайнара, ол Kici Tipi емес пе? Кайтыс бо- п па eai? — дед1 Кулжэмила, жулып алрандай. — Ж ок, ол Kici эл1 Tipi. 0лд1 деуге болмайды. 031 енмен ici ел м ейд !,— дед1 ж ана рана кукыл тарткан ра сур жузш е кан жупрген ол жадырай сойлеп.— Ал li, келш, маран койран атынунады. Кайын журтыцнын ска адамдарына да инабатты, сыйлы бол. Эз1рге мы- 6ip кнмас дуниеш сыйра тартпакпын. К,ад1рлеп устай- н бол, шырарым,— деп патсайы шапанынык ещрш е нин бейнеЫ жасалран кызрылт значокп кадады. Мун- йды OMipiiwe кермеген Кулжэмила ерттей кызарып, [сылган Kyfii кайнарасы берген сыйды имене кабылда- да KOKiperin кернеген куаныш inline сыймай улкен тол- шыспен сыртка шыккан-ды. TinTi касындары Айдосты умытып кеткендей... Кенет осы мезетте, елен-аланда- коз байлана бастаран тап осы елщаранрыда канкыл- й ушкан каздар мен тырауларан тырналар yHi есп лд ь may кара коцыр булынрыр аспанда сызып бара жаткан з тарысы бейкунэ кустар е скш ктщ есер эдет1 тусап, ктырып келген тары 6ip корраншак казак кызынын дер(ндей ерюндш алып, бакыт табалдырьтына кадам скан шат куанышын алып ушып, элемге эйг!леп жар п бара жаткандай сезшген-дь.. «...Кайрап дуние-ай, десещ ш !... Бакыт-куанышы кеу- гс сыймаран сол дэу1р де оте шыкты эне, 6ip кунг!дей лмай. E iu i ол еткенге телм1рш K©3iH канша сузсе де йта оралар м а... «Бул кундер1 киялында рана калып, рымша булдыраган сол 6ip ыстык сэттерд1 жанагы плген каздар каккылы мен тырауларан тырналар уш 165

кайта жанрыртып, сагыныш сазындай жетюзш, сол 6ip умытылмас шакты езше каз-калпында кайта сыйларан- дай болып едь Кулжэмила эжей сэл курсшш койды... Онын, бул калпын езшен баска к1м уксын... ©з кызык- куаныштары ездер!мен болып журген жастардын не ici бар онда. «Кезшде 03iMi3 де сондай болмадык па. Кудай- ау, онын neci тан?1 Эншешн зымырай 9Tin бара жаткан жылдарымды, кайта айналып оралмас, алыста калган думанды-кызык кундер1мд1 ансап мунаямын да. Эйтпесе мен сиякты ул-кыз ecipin, кос-костан немере cyftin отыр- ган ерке кемшрде баска не муц болсын... Думанды, кы­ зык кундер1м деп жалындаган жастыгымды айтамын да... Адам баласы кызыкка тойран ба... Адамда арман тау- сылран ба... Осы шалкып-толкып отырранымды Айдосым керсе гой. Мына томпандаран немерелерш де мешмен 6ipre кызыктап суйсе н егп ... Бул куаныш оран артык па едь..» Кулжэмила эжей тары да бала сиякты мунайып, томсырайып отырып калды. Б1раздан кешн рана курсше дем алып: «Ай, дозакта куйггр Кит1лер-ай, канкумар ку-ай, ез басына да жеттщ, езгеш де кан-каксаттын-ау, канжаурыр» дед! !штей куб1рлеп... Онын тарам-тарам бытыраган тэтт! ойын жунттай боп кшнш келген неме- peci бел in жтбердь — 0 , жарырым, Kiiinin те улгергенбгсщ? Ж ур, журе гой, карарым. Эж ен саран каз^р б!рдене сыйлайды,— деп ез белмесше карай жетектей жевелди Ол катар-катар такталай жинаран кю з, алашаларды б1рпндеп жерге ту- а р д ! де улкен сарала абдыраны ашты. НемереЫ эжес!- нщ казынасына таныркай карады. Квйлек-кеншек, ша- пан, камзол, тэптштеп буктелгеи эркилы матанын нешеме Typi дейс!з, Ke6icr мэсгге дешн жатыр. Осылар- ды копарыстырып жаткан эжесше: — Э ж е, езщгз байсыз Foft. Буларды неге салып кой- рансыз. Ким ейаз бе?— дед! кенигдепсш жасырмай. — Баламысын деген-ау, булар керек болады. Эл!-ак, квресщ, каррам. Тек сендердщ алдары цда...— деп ар жа-

ын айта алмай кумьпжш мунайып калган э ж е а , TyF- кындап KeperiH (здеспре бердк Кулжэмила эжей абдыранын тубшде жаткан кйикен- гай кобдишаны алды да ш ш е н туймеден сэл улкендеу шачокп шырарып, немересшщ омырауына кадады. — Бул Ленин рой!— дед1 немереа балбул жанып. — И э, жарырым, ол Ленин бабан. Бэр1м1здщ камко- рымыз болган Kici. Жоралтпай кадырлеп уста. Мен муны 50 жыл сактадым. Е щ и саран «бэдэрит» етга отырмын. MaFaH муртты кайнара сыйлап ед1 топырарьщ торка бол- рыр, жарыктык. Енд1 сен так, карарым, — дед1 кезше ж ас алып... «Б угш елеем де арманым ж ок. Егер еле калсам, мына абдыра толган е ск ш к т щ кез1ндей к этр -ш ую р д щ ж аца заманнын уландары, сендерге Keperi де бола кой- мас. Ал K63iM т1р1сшде колым жеткен 6yriHri бакытым- нын nyerepi касиегп кутпанымдай сактаран кесем бей- Heci бегде б1реудщ колында кетпей ез кулынымныц кеудесшде жаркырасын!» деген т1лек сезш немерес1не еспртпей iurrefl рана елж1рей кайталады. ...Алтын KipniriH кадап терезеге тенген шуакты кун- н|ц шапаратты шурыласы уй iuiiHe мол куйылды. Д ала- да тымык эуеш жанрырыктырып музыка естьпдь Кеше бейне ерт шарпырандай алаулап суси шалкитан кызыл тулардын жалын ти ш е оранган. Эне омырауында Ленин бейнеа жаркыраган кгшкентай HeMepeci CepiK те лек-ле- riMeH aFbin, толассыз етш жаткан куанышты толкынныц шпне eHin, ciitin Kerri. М ай мерекесш танмен таласа кар- сы алган Кулжэмила эжей терезеден кез алмай уза к ка- рады. Сопда онын кез алдында Manri жасайтын тулга — улы Ленин турды кул1мдеп.

МАЗМУНЬ! Сахара самалы , 3 24 Балкадиша 32 Кыр тесшен ескен леп 46 Кузде курюреген кун 56 Жумбактас сыры 61 Коныр куз ед1 . , 73 Ак кауырсын 79 Дэнекер ... 89 98 Махаббат ушкыны 104 Дос сыры 114 Туыскан 140 144 Жаксылык . . . . Туйшшек .., 154 159 Bip ryflip дан . Бала кешл! ., Шапагапы кун Магзумов Нугербек ТАИНЫ ЖУМБАКТАСА рассказы (на казахском языке) Тлеукапов. Художник Г. Б. Баянов. ХудожественныЛ рсда Г. Ордабеков. Технический редактор С. Лепесова. Корректор М. Рзагал, ИБ 1322 Сдано в набор 11.06.80. Подписано к печати 22.10.80, УГ25165. Формат 70x10 Бум. ТИП. № I. Литературная гарнитура. Печать высокая. Печ. л. 5.25. Ус. л. 7.35. Уч.-изд. л. 7,63. Тираж 30 000 экз. Заказ № 2118. Цена 50 коп Издательство «Жазушы» Государственного комитета Казахской ССР по де издательств, полиграфии и книжной торговли, 480046, г. Алма- п. пр. Абая 143,. иолнграфкомбннат производственного объединения полиграфических п приятий «К1тап» Государственного комитета Казахской ССР по пслам тельств, полиграфии и книжной торговли, 480002, гг. АДлпмма.-.А4та. , .ул. Пастер

ЦБС г.Талдыкорган