Н. Мағзұмов. Жұмбақтас сыры

...Капыда елin кегли, жануарым, Ж1бектей култеленген куйрык, жалын. 0.'Ш деп жануарым еспгенде Шыкпады уацыт жетпей шыбын жаным. Оньщ сан-сакка жупрген ойын Ыбырай белш ж!бердк — Акан ага, о не дегенщ!3. Атай кермещз ондайды, EcTiriMi3 келмейд! мундай катал, ауыр сездк Ондай сум- дык, жаман атка журтьщыздыц кулапл жабык, Акан aFa,— деп басу айткан Ыбырай Ые: «А жасаган, жак- сылыгына бастай кер», деп жалбарына бастап едк — Ыбышжан, coHFbi рет eciMe ту<нрейш1ш , сонгы рет, акырры рет. Жалбарынам, бегет бола кермендерин 0( ы 6ip тар шактагы т эгп m e r iM e ... Ыбырай енд1 ангарды, аяулы аратгын кабагына бада- надай кос тамшы децгелент турып калыпты... Бул сэтте оньщ да, сыркатка жакын отырган Мэмбетэлщщ де коз алды нда ездер1 керш, куэгер болран Акан агатгыц FauibiK ж а р л а р ы , жанын урып кыршын еткен боздактар: кос У р к и я , ата жолын аттай алмай, ohf3k кылык керсетш, акын журепн т ш м -т ш м , кесгалеп кеткен ару Актокты, соцты ум1т1н жерлеген акырры алданышы Кулагер ту­ рып а л га н едт келендеп... Ж аткан калпынан 6ip езгермес- тен тебеге тесЫ е караган куИ Акан aFa тагы 63i свйлеп K e rri. — К,аратым Ыбыш-ай, сен де ойъвдды кербЫтелеп, буркемелейсщ-ау. Б ш п турып басу айтасыц. Д о с кешлщ ©йтпегенде кайтушы едк.. ЕИрак туашак адам етешек еке-j шн (нлмеуип ме ен, сен сыгыр. Аканнын TipiciHAe тайса- лып, тайсактаганын Kepin пе едщ, Ырэ?! 0л1мнен де ко- рыкпайды сол Аканьщ. ©Mipre жылап келеек те к ул т етейнаш, жаным. Парыксыз дуниенщ тураксыз, опа- сыздыгына, бак пен дэулеттщ адам талгамай кона салар ушпа булттай ботуэаз, Aer6ipci3fliriHe кулелш. Мына жалганньщ келг!раген жэд!гей жем1р кулкына кул т етелш, акын Ы м . Солай, акын iHiM. Сейтелш, кайран Ыбышым. 59

Bip сэт ез1мен-ез1 болып, аспанмен тЫдескендей ша- ырактан к03in айырмай бул ещ рде естЫмеген баска 6ip apbiHFa сап, сапылдап кетт!. ...Туганда дуние eciriH ашады елен, ©ленмен жер койнына Kipep денец. 0м1рдеп кызыгыц 6api елецмен Ойласаншы бос какпай елец-селец... la апркш, кайран Абай-ай десещш! ©Mipre мундай адам ;елд! ме екен, пэруэрд1гер. Бул парыксыз дуние ceHi де кылатты-ау, сабазым. М ыцмен жалрыз алысып, таяныш- •уйеу таба алмай сен де еттщ-ау опынып, кайран А ба й !.. | — Ыбыш, сен бе, Сырымбетке салып отырран. Айт- |пы, айтшы, жаным. Ym im i каттырак шыраршы. К ул ак курышын 6ip таркатайын. Ыбырай колындары домбырасын баяу шертш, ыцыл- цап акырьш «Сырымбет» сарынына салып отыр едн Асыл цраныц ынтык, ансары ауранына шын квзi жеткеннен ке- Гпн баганадан елендеи, epiKci3 тежелш , эзер-эзер шыдап отырран езш одан opi устай алмай ентелей Tycin, шыркай женелдк ...Ауылым KOHF3H Сырымбет саласына-ей... Баранадан 6epi тунжырап, тунерш отырран уй iiiii дур сшангендей желпппп, отыррандардыц жузше кан ж упре бастады. Ытып аспанра аскан зор дауыстан от орнындары кул козгалып, шанырак желшддегендей болды. Кез! шатынай шарасынан шыра алкымы icin кеуш кеткен Ыбырай бу дуниедегшш, бэрш умытып, калыктай тара- ran отм ен 6ipre 03i де дамыл таппай копактап, кайта« кайта кетерш п, ушып кетпей аз-ак отыр. «К,арындас-ай, енд| есен бол-ей!..» деген сарыныш шакырран шерл! кецмдщ муцлы оуен1 кайталанран сайын асыл араныц сол 6ip желещ кайтпаран, жан журегш отша карыран ► калынды шарыньщ ыстык лебгемес, тап каз1р мынау кел- ripcn караран жары к дуииемен кош айтыскалы жаткан 51

кимас кендлдщ кершт! де куйк! келецкес! icnerri елесте KeTTi. Осы 6ip муцлы кайырмага келгенде айтушыны e3i де адам танымастай езгере кубылып, езше де, бас KaFa да жат бегде б]р вгей сез1мге б е р ш п , сикырлы саз ды сарынта созып, еэш де, тындаушыларын да алы; км bipFa, осынау жаткан Аканнан айырып, енд1 кайтып ке picnec баска 6ip туцриыкка суйреп жетелегендей, ецсед: басып, жаныштап тастады. «,..К,арындас-ай, еэдй ecei бол ей-ей»,—деп барып курт уз1лгенде калыктай ушка! эн кайырмасы жангырыра е ст ш п , эл1 тарап, ciftin бол ган жок едй Ыбырайдын шарасынан шыра зорайып жайнап кеткен кос жанары 6ipTe-6ipTe жуасып, енд1 6\\\\ шак ж аска толып кеттК Баданадай 6ip тамшы тырс етм у з ш п тускенде рана ол отыррандардын да унЫз нысыл дап, кездерш суртш жатканын кердь — Д а л а га шырарындаршы меш? Мына уй тарылыг k cit i Fofi. Сыймай барамын. Тумшаламай жарык дуниен| керсетщдернп? К,айда кашар дейсщ, KipepMin капаскг да, элЬак енерлпз,— дед1 эдеттен тыс алкына, жылдак сейлеп. ©йтпесе жары к дуниеден Keiuirin калатьп сиякты. Жапырактары саррылттана бастаган торайды иекте те теселген калы млемге салынран кустесектщ устшдег1 Акан жан-жарына жылы ушырай коз тастап, еркш ты-* ныстап жатты. К,асына таяу езше жакын ен калаулы жанашыр топ кана отырды да, езгелер1 аркан бойы оз- дыра жайылран ак киг1зге жайраскан. Саушылырында cyflin, сонына ерткен жаксы ihi, дос-курбылары Мэмбет- элк одан кешн Ыбырай, Кожамбет акын, жездеЫ Ерэл|\\ Ж эмшит, Оспан, тары баскалары тугел жиналган-тын. Акан аран енд1 не айтар екен деп уншз тосып калган сы- цайлары бар. — М эмбетжан-ай, Коскел шамасы осы туста болар, э? Сырымбет ше?.. — деп барып ар жаили айта алмай суйрштей тузу сук саусагын оздыра созып, еппен шп, эсем майыстырды.

— И э , Акан a Fa, сол ж акта, сол туста. — М эмбетэл! aFbi б1рдеце деп улг!ргеише болран ж ок: — lilipKin, кешл-ай десецшП Асау тайдай булгактап, [лыпкашып ырык бермейсщ-ау, тентег!м. К а р а т ы , маза аптырмай куйкылжып шартарапка тартып бара ма, ;,айтед1 бу соккан, — деп сэл жымиран болды ...— Ыбыш- |й, шыркашы тары да 6ip, салшы барына, карарым. :Сырымбет1мдЬ айтшы. М ум кш , акырры TUieriM болар, агынышымды, coh fu ынтырымды Tipi айырылран (яулым кайран К,оскел1ме, саялы Сырымбет1ме жеткгз- ui, жаным... Саусарын салалап дамыл таптырмай домбырасын :агалап дегб1р а з д е н т отырран Ы бырай кыранша ком- цанып, кетеркпе т у с т , иырын козгап койып кайта бас- гаи Kerri. Эн аякталып, сонры шумарын «...К,ары ндас-ай, ;нд! есен бол-ей-ей!..» деп майда созып тэмамдай берген­ це, кун кабары тушле т у с т , шатыр ете калды. Ж а р к гпп от ушрген нажарай кекжиект! тш плеп аз-кем турды на, т е зым-зия жогалды. Кейшгрек отырран аксакалдар: ''Астарипиралла, астагипиралла!.. Ж аксы лы гы на бастай кер, ж асаган», деп табигаттын, эдеттен тыс уакытсыз кубылысынан шошынып, TiKciHin калысты. Сейткенше болтан жок: — Кайран, Акан aFa-ай, арысым-ай, асылым-ай, ке- MenrepiM-ай!..— деп ышкына шыккан окыс ун есплди Эуелшде не болранын б т м ей ан-так калпы сазара ту- i in, шуберектей бозарып, куарып кеткен Ыбырай eciH ендКенд! жирандай боп кемсецдеп, жы лап отырып К.ЗЛДЫ. Акан жаиазасына кулактанран ел тугел жеттк Ж и - налган журтта кисап болмады. Бештке карай арылган халык neri толас таппады. Анкара жайылган кырмызы ктемдег1 ак KHi3re оралран Акан ара м э й т колдан-колга Кении сыркып, былайры журтка TipiciKKe кад1рл1 ерке 53

cepici ел1сшде де багасы артыг, кастерлеген халкыны тобесшде тербелш, бейне акшарыл эуеде жузш бар, жаткандай эсер erri. Ел ардагер акынын, ен. асылын у! етшзбей алаканына салып, акыргы сапарына да KOFa дай жапырыла кызмет керсетш, осылай аялап экелд Бул осы енфде кулак ест-in, кез кермек т у г ш бурын-сон ды болмаран, кайгкан адамды -езгеше азалап, баскаш женелту дэстурл едк К,абыр басында эдеттегией кожа! молдалардьщ 6ip сарынды куцпрлей шыккан коныр дау сы емес, куран аяттарынан езге, кумбгрлей келген дом быранын. сарасынан Terwren сазды куш астаскан азал! журттыц кылаусыз кещл, шерл! журегш дэп баска акын, жыршы, енерл1 топтын. зар-муцы естшдк BipiHeH сон, 6ipi win экетш, анырай агытылран Y kw Ы бырай, атыгай Кожамбет акындар ж ас кабырдын ба сында суш кп cepmepiH жоктап сарынып узак толгады Аза туткан каралы халык аяул.ы Акандарын кара жер дщ суык койныпа кия алмай, м эш гп устап Tin KOTepin бегслщшреп турып калды. TinTi т1зе буккен 6ip жа1 болмады. Сакалдарынан тарам-тарам жас сорралап, кэр Ti3eci д!р-д1р ете майысып, ак таярына суйене эзер-эзе[ шыдап турран кариялар ак бастарын жерге жеткенин томен Hin, ещрегенде етектер1 толды. Кенет санк етл'г Мэмбетэл1 сейлед1. 03iH-63i 6epiK устап, канша тырысьщ бакса да кыстырып алкымына тырылрэн ащы exciK бо йына удай жайылып, Акан денесш казулы керге Tycipe бергенде шыдай алмай бордай егйш . — Мын. к!с1л1к Акан aFaM-ай, 6ip ш сш щ ел1мше кет- Tin-ay,— деп селшлдеп жылап ж!бердь EKi-ym куннен 6epi узакты кун уакытын зират басын­ да етшзуд! эдетке айналдырран Ыбан эке кабырын ку- шактап туншыга булырып отыр. Ж алма-ж ан ушып туре келш, багжия караран ол тап тебесшен кез айырмай 54

мсына колын созып алаканын ж айган куш кеп жы ла- ы. Децкш п карсы алдында жаткан ж а с топыракты те­ т е нускап, сук саусарымен ауаны суккылаган жарым- сан улы эке кабырын керсетт : «Ал меш де, тэшр1м!.. .езге кушк еткенше ел1м ж1берсен erri, ж асаган ! Экем- ен калып, артында шмге тутка болмакпын. Бейуакта- ы зар TmeriM кабыл болтай, жаббар ием, экете кер меш е», — деп жалбарынган сынай танытады кайры муж ш .ажыткан сулесок Kefini. Е ю кез1 жылай-жылай кенек- ей боп iciHin, шуш рейш iuiiHe енген. Тап каз1р одан xip- 1ш к табын aHFapy киын-ды. Осыдан 6 ipa3 кун бурынгы Ki HbiFbina ею: Kici м!нгескендей жауырыны какпактай ом тулгалы енгезердей гуж Ы бан емес, аруактай арып i,yp сулдерг калган келенкеа тургандай ед! келен,- ien... Баганадан берг женшп аспанды кезген етектей-етек- ей ак шарбы булт токайласа к е л т тутасып, кабагын •ушп TyHepin алды. Кенет тепел жауын ж ауды . Ш елек- гей Terin, сабалап кушейген сайын буктетше имшп кез ■ лмай телм1рш‘ acnaHFa караран Ы бан ту даланы Keuiipe jKipin, ботадай боздады. К©к пен жер тутасып жалгасып ксткендей едй Осынау бет каратпас несердеи тек кара бакайына дейш соргалап малшынып турган Ыбаиды га- !ia aHFapacbin. Ал жер-кект1 Keuiipe еншлдеп, айкай сал- 1ан оныц даусын уст1-уст1не тепелеп толассыз куйган к а ­ л ин несер к е м т кеткен. Бул мезетте агы л-тегт ешрей жылап турран дуние кызырын тушына алмай, iuiKycTa боп ащы ексжпен румыр кешкен, енд1 бугш ку фэниден 6c3iHin, ел1м т|'леп жалбарынган сорлы бейбак Ь1бан ба, элде ендеше ерке перзентшен айырылып, ешшштен uieriH карта ah урган туган euip, жер-ана ма, ол арасын айыру тым киыи едк Мейл1, осынау жалгыз жапанда моламенен сырласып axcciii 1здеп аныраган мылкау улы Ы бан ед1 де, не бол- маса, Ыбаннан да мендреу мелшиш жаткан самаркау, 55

саумал келд! дала ед1 де, эйтпесе, акынын жоктап кур сшген кун ед1 де, cepiciH сагынып боздаран желаяк, же лен жел ед1 де... Эйтеу1р, кузге салым саррая аткан caj белде Акан cepi дуние салганы анык, мизам ушкан со; 6ip ашык аспанда кун курюреп KypciHreHi рас. Ж¥МБАК,ТАС СЫРЫ А к TeciH кунге 6epin, шым-шым толкып жаткан да рия. Кэд1мг! кунде Kepin, таи езше айдынын тесейтн Айнакел. Жазык, бетш бейне ак, кумкпен каптаганда? жалтырайды. Ш агала, кызрыш , таукудырет сиякты ку< б1ткеншн кызганшактары айналсоктап, кел манынан ке тер емес. Анда-санда бауырларын ж арк етшзе, шу-mj eTin, тене тусе кетерш п жуыктап кояды. Кел 6eTi бейн( ушы-кнырсыз улкен сахнага айналып кеттк Ш алкар ай- дында найкала ж у з т кус аруы — аккулар шыкса, олар- дын сонынан !ле-шала канаттарын комдап каздар ушты Коныр каздар не кетер емес, не конар емес, акку аруга мун шаккандй канкылдап, келд! айналып калыктайдь да кояды. Аккулар да суйржтей мойындарын мангазда- на созып, эсем шалкып барады. Сырнай ундер! 6 ip сэт тынар емес... Ж амбы дария элдекалай ез еркесшщ шал- дуар кылыгына кызыктай караган мешрбан анаша жы- мия тусш, кей-кейде пыр е т т ушкан шурегей мен сын берш жок болран cynryip уйректерден flip eTin ш рш п, денгелене калады. ...Bip сэт тещректегшщ 6api маужырап тына калган- дай болды. Сэлден сон иырына акшыл сур камка жамы- лып Ыбырай шыкты. Ол баппен шерткен домбырасын сызылта тартып, катар тузей л з ш е жузген аккуларга карай жакындай бердк Онын кунге шагылыса жалтыл- даган кырмызы 6epKiHin тап тебесшде самал урлеп ул- шлдеген 6 ip шок yKi желюлдейдк Енд! б!рде колындагы

домбыра бурын-сонды бул ет'рде естЫмеген тангаж а- йып, мьщ-сан сикырлы ун экелдк Кенет Бурабайды ц ж ак- пар-жакпар тастары д а, ну карарай ормандары д а , мул- rireH тау-тастары да — 6ap-6api уйкыдан оянрандай селт е т т , акынFa косылып, эн д етт кеткендей болды. Элден уакытта жанагы адамды сызыла жузген аккулар кау- малай коршап орталарына алды. Сол-ак екен Ые «Гак- ку» эш шыркалды. Ал кер!мсал жан акку-кыздарынык мын кубылта эуендеткен сырнай yHiHe конырлай косы­ лып такпактай бердд: Шомылран айдьш келде ci3 6ip адду, Мундай сез естшн бе, бек лэззэтлу. Сырнай мен домбыранын арасында Балдыган доррасындай, дайран Гакку. TapaiiFaH айдын келде 6i3 додыр даз, Калдага кецш суйген айтамын наз. «ГаккудЬ донырлатып мен салганда Уйренбес талабы бар дандай мадраз. Шурегей келден ушдан сен 6ip таргад, Мухиттын дариясына салдым дармад. Эндетт «Гаккущди алдарына Басайын аярымды шалдад-шалкад... Аслан да аспан, жер де аспан боп тутасып кеткендей акын жанарыпда 6ip сэт ке п л д 1р жалкын турды мунар- тып... Сэкен енд1-ещй шырамыта бастады. Тап алдында сулу энд1 коцыр дауыспен такпактап турран кэду(лп Ыбырайдыц 03i екен. Атакты эшш У к ш Ыбырай осы. Ыктияттап таралган аппак кумктей шокша сакалын еаусактарымен салалап койып, Te6ipeHe балкып тур. ©зш коршаган дуниеге суктана кез тастап, жайдарыла- на ашылган жаркын жуз! гул-гул жайнайды. Эн аягы саябырлап тына бергенде Ыбырай акын домбырасын колтырына кыса колденен устаран куй! безеп-безеп жы бердк Сонан сон, «эн салсан осылан салгын!» дегендей кейшпен нурлана кулш ар еп баска 6ip эуен, езгеше 6ip баяулы серпшмен эй'гш «Гаккуд Ь тары да турлентт экегп... 57

Бойы балкып, елж!рей умтылран Сакен ештецеге де карамастан карт акынра карай колын соза жакындай бердь Ыбырай да: «О , ардагер1м, Сэкешм, 1здеп. келген e c u epiM сен бе едщ!»— деп кушагын айкара ашып те- cine TeciH типзе бауырына басты... Ояна к е т т осынык 6api райып болтан Сакен ан.-тац калпы елегзи турекелдь Ол тыска шыкканда, бар алап эл1 калын уйкыдан айыкпай, дел-сал куйде тунжырап турран-ды. Кекке бой- лай сан тузеген жасыл желек карарай, октай тузу сып* сын сулу ак кайын, кус тумсыгы батпас калын жыныс —• 6ap-6ap i калрыран бейжай куйде едк 0 ркеш-оркеш тау жоталары анда-санда кылт-кылт етш,. 6 ip жоралып, 6 ip кершш буалдырланып турды. Сыршыл акын осы nepi- шстерд1'н 6ipiH де калт ж1бермей ой елегшен етюзуде. TinTi сонын 6apiH жазып улпрер емес, тау суындай тас- кындаран сез маржандары толассыз теплуде. Кейде азаппен алынар мухит тубш деп ларылша устатпай элек ететш жуйргк ой мен сулу сездщ булайша куйылуын ол жаксылыкка жорыды. Баганары мен-зец к ен ш аз-маз ce p rin , т эгп , эсем ойдан ендьенд! айыруда едк Ол осыдан кешн рана будан 6ipep сарат бурынгы ражайып Kepmic- терд! 6ipTe-6ipTe кайта eciHe rycipe бастады. Сэкен Ыбыраймен бетпе-бет Kepicnece де, эйг1л! эн- miHiH езш щ шакыртуын куп алыпты дегеннен 6epi ерекше тынышсызданып, ксздескенше асыкты. Ыбырай, Сэкен- HiR сырт ecTyi бойынша, арнайы келген адамына сэлемд1 керген бетте-ак энмен аныратып, жырмен арытады дей- TiH. Сол кезде акын сезге дес бермес шайкалран жорра, spi жасы улкен сацлак ара Ыбырайра 63iHiR де сыбай- салтан кур отырмай, сыйра — сый, сырара—бал жыр-сы- багасын арнауын макул керген-дь М ш е сол жыр тап осы арада куйылып квмейге келген едк Энил бар Кекшетауда талай ipi, Ыбырай топ жартаннын о да 6ipl. К,ацбак,ша к,ыз-бозбала к.атып алып,

Жайылган талай жерге эн мен жыры. ©3i акын, эн шываргыш, домбырашы, Сауыктын жан думаны болтан nipi. Акырып арыстандай эн салады, Ыбырай жуйрж тарлан эл1 d p i... ...Сзкен осы сездерд1 ш тей куб1ряеп окып шыкты д а, жан-жарына барлап карады. Сулу табират калын уйкы- дан оянып, п р ш ш к дабылын кара бастараи. Ж а к а рана тунжырап, KyuripT тарткдн алтын алкаптьщ кербез тау- лары да се р п ш п , жадыраран кунмен 6ipre сонау кок- жиектщ курсарын жарып, басын кылтитты. Табигаттыц так алдынан 6 epri бар кубылысыи кезден 6ip сзтке таса етпей бардарлап турран Сзкен аспанмен Tipecin, кекке шаншылып турран Окжетпеске теЫле карап капты... «ИПрк1н, манадап 6epi менщ касьш да Рембрандт, яки Репиндей суретнп, Ыбырайдай энни болса рой: 6ipi ешпес полотно ж асар ед1 да, 6ipi сулу эн щырарар ;ед!-ау. Ал мен ше, мен...» деп барып ол сэл к щ 1рш , токтап калды. Кызу шабыттын 03in кайда жетелеп бара жатканын енд! рана акраррандай. М актан, лешре сейлеу дегенд1 61'л- мейтш, тал бойына эдетшен салкынкандылык пен устам- дылык кана жараскан кербез акын кайранва совдыккан- дай ез-озшеп кысылып калды. Bipaic лыкып келген.ша- бытты ой тау-тасты буза-ж ара саркырай аккан куламадай-ак. акын жаннын 63i койран тоскауылын ерй<- ci3 ерге домалаткандай бой бермедк Сзкен де: «Мен бе, мен де эсем жыр жазармын» деген ниетт1н 6epiK байлам, уэдел! созге айналып кеткенш андамай да калды. ...Элден уакытта сонау алыстан кун шурыласын бетке устап 6 ip карайган жылжыды. Онымен 6 ipre такгы са- малмен астаса б1рде шалкып, б1рде уйткып, куйкылжи шыркалран эн е сткд к Эн ыррары жакындаран сайын ты- мык ауаны как жарып, шарыктай тустк Ж арыса толкып, уз1ле ееплген эн кайырмасы кец тынысты, зор дауыспен лыпып аспанга кетершген бойы 6 ip сэт шырк кобелек айнала калыктап, Окжетпестщ тобесшде турып алды.

Кулд^реген пэуеске де жур1сш баяулатып, жуыктал калган едь Пэуескеш тежеп токтатканша шыдамай дж eTin cenipin тускен карт акын салалы саусактарымен домбыраны сагалай ж упртш безеп-безеп ж!бердр Кеп кдармей Сэкен К у л аги н а ж ана рана желмен ескен суду эн кайта лыкып аскактай агытылды. Арканын асау туган apaarepi, Юм cyflin, KiM жырламас, Кекше, ceHi?l Суык бал, шебщ шуйгш, койныц ырыс, ЖиЬанда 6aFan артык сен 6ip cepi. Жоталы жер KiHAiri, Квкшетауым, Эн-куйге толы екен Foil омырауын. Артынан дабыл кагып осы эшмнщ, Сыпырып ушырайын балак бауын. Сэкен де жолы улкен aFaFa, алтындай асылы Ыбы- райга арнаган ш щ к сэлемш жырмен жолдап арытты. Барана KaFa3Fa Tycipin жазып алран елешн карап окуды да умытып кеткен. Бейне сахнада туррандай калшиып каткан Kyfii баппен айтып, такпактай бердь Акынды вз квзрмен керш, тыцдарандыктын 9cepi ме, ол келмей тур- рандагы T9TTi ойлары ж!бек жел1Ы узшместен созылып, жыр Ti36eri ширап, жана 6ip соны кесте тапкандай бур- кырап туындай бердй ...Кен алкым, кен квмейл! даусы керней, Акырмай эн салмайды квк1рек керней. Астынан алты кырдын. есплед{ Шыркаса екьленш кулаш серией. Эн салса алкымы icin куйкылжиды, Бэйге атша алып кашып ырык. бермей, Айнала айдын квлге ecTiJiefli, ЖакРырып керней даусы, acnaHFa врлей. 0Hi бар «Гэкку* деген анкылдаган, Аккудай айдын квлде кацкылдаган. «Юд1гей», «Калдырган» мен «Манмацкерш» Ыргалтса керней даусы санкылдаран, — деп сэл Kuupin барып Сэкен Ыбырайдын кушарына ене бердй Ардагер азамат, акыннын сырттаны Сэкендей а.сыл бб

iiiiii акын aFa 63i кеп балаш а бауырына басып, кезше кас алды. М анадан 6epri ушкыр киялдын туманды туи- иышнан шыга алмай, нак таланттын пайрамбарына нын табынран кербез Сэкен e3i де шыдай алмай карт гарланнын, сакалынан суйдь ...Сэкеннщ Ыбырайра деп арнайы тжп'рген ак отауы- нын. imi эн мен куйден желшлдеп Kerri. Ем1рене тында- ган журттын, кумары таркар емес. «1Шршн, тарланым- ай, шабытыннан таймапсыц-ау, жарыктырым-ай, жуйрь riM-ай»,— деген сиякты журек жарып шыккан алплс-кошаметтер гу-гу етш жатты. А л эн болса б!ршен сон 6ipi толассыз шалкып, куйындауда болды. Отыргандар: «ПэлЬниркш, эн салса Ыбекендей сал- сын д а»,— деп ауык-ауык дуылдасып койып, ещи 6ipey- лерк «Ш алкы ма» десе, тары 6ipi «Ж алгы з тау», «Жныр- |ма бес» деп, эркайсысы акыннын тек ездер1 атаган |эндерд1 рана орындауын т1леп, бастарын шулгып, тене туседк Ыбырай болса ешкайсысынын да кен ш н жыккы- I сы келмейдк Bip орында отыра алмай, кызган сайын козгалып койып, ентелей жылжып шыркай бередк КОН.ЫР KY3 ЕД1 Шубай созылган калыц жыныс. Кокке шаншылгаи жасыл карагай, кушагын ж ая мулг1ген ак балтыр кайын- лар. Агаш жапырактары саррыш тарткан. Сэл жел тур- са ак болды шуылдап коя береди Ky3ri салкын оларга да дсрт бон жабы скан, жасыл жапырактары курай у з и т , жалп-жалп ж ан-ж акка уш уда. Колац шашы суйылып, сслд1рте тускен дертп apyFa уксайды. Теленд1 тап алдындапл уй орнындай жерд1 тутас бур- 61

кей кушактап канатын кен жайган алып кайьщнан квз алар емес. Манында ж уанды -ж щ ш кея! баска да aFarn- тар мол екен. Б !рак Теленд!пе мына кайын езгеше эсер етедк Каумалай еекен баска, агаштар тек осыдан нэрле- Hin, куш-куатты осыдан алып тараган тел тумалары ic- петтК Bipi кекке бойлай созылса, ещй б1реулер1 жан- жагына кушагын жая умтылып, карт кайынды кызрыш- тай корып, коршай калган. Тамыры, Ty6ipi 6ip сансыз бутактарынын баеы-н косып, 6ipi«Tipin турран заулгм шы- нар баска араштарра Караганда ерекше окшауланыи, кербез тур. И э, осы ак кайын эл1 сол калпы, сол куй! екен. Квзше де сондай ыстык ушырайды. Тек жыл мау> сымына орай бул кездерде жапырактарыныц сиреп сар- рыш тартканы болмаса, толыса шыркап, мвуелене тус- кен. Калын ойра баткан Телендшщ жан-журег1 муздага, осынау суркай Kyari салкындай боп канырап, кулазыи кетт1. Ол осы арада езш щ жетгмареген жалрыздырына, мына кайьщныц бауырында тап казгр адаскан каздай жалтактап дара турранына кушндь Кара тастай жаныш- тап 31л батпан енсесш баскан коррасын ойлар бойын Ti- TipeTin, журегш сыздатты. Бэрш де рет-ретгмен есше Tycipyre тырысты. TinTi 6ipiH де карыс калдыррксы кел- медк Жалындаган жастык шактын ешпес 1зшдей жан- журегше айшыкты сэуле куйран кызыкты-кымбат сол кездерд! кез алдына келт!рдь Ол acnaHFa карап едк Ту- те-тутес1 шыра жалбыраган кузг1 булт жыртык желком- дай cexiHen, жан-ж акка таран бытырап жатты. Барана- дан 6epi кен ш н кептеи Kip6en салган KipiKTi ойлар да ашыла aftbiFbin, eniHimi кетпес кымбатты carrepi шубай кешкен осынау кузп булттай т1збектелш, женкьле жан- рырырып журе бердг. Бурын бул агаштын бауырында «Кызыл араш» дейтш колхоз болатын. Ол кезде езш щ де ж^ мыска жана ара-

«ласа бастаран шары еда. Сакал-мурты тебшдеп, тубптей бастаран б1реуд!н. балрын еркеЫ-тш. Как-сокпен жумысы жок. BipaK неге екеш белпЫз, улкен болура кумар-ак-ты. Онын улкенд1кт1 yFbin, Tyciny epeci де кызык едк Шылым гартып, шаш кою — есейш/ескендгетш. белпш деп санай- гын. Сол уш ш де эуел] мук орап тартып, одан кейш ма- хоркага кэшш, шылым шегуд! уйрене бастаран. Б 1'рде шоп тасып ж -ypin, шылым ала кояйын деп магазин-ге бар­ ды. Пар епзда кантара салып ж у п pin дукенге енген ол асыгыс шылымын алып шыра бере соктырысып калды. (Ынрайсызданып кез токтатып кар ап еда, тап алдынан калаша кигаген, ауыл кыздарынан езгеше б:р кыз inri<e eiiin бара -жатты. Ацтарылып аз-муз карал калган Тв- ленд-i -ырfып арбасына мтнда де, ceris орме, жекпе кам- шысын ыскырта тол pan ауаны оса сарт-сурт етктздТ де «доп!» деп быкпырт тигендей -епздерга куалай женелда... — ТелендБа-й, турсандиы, жарырым? Кун туе болы и калды Foii. Осыншама каннен-капершз уйыктай бермск- с щ ’бе. Бригадир келш кеткел! к а т а н . Сен оматылып ал! жатырсыд. Тез ендк кнрн,-— деп ж ж -ж ап ар жалынып эу- ре-сарсацга тускен эжеЫ оны оята алмай эл1 тербетш отыр.— Тура рой, кулыным, бригадирд1 би м ей сщ бе. Р е н ж т п аларсыц. Тез кише рой. Айран мен нанды да- йындап койдым. Эне жерде, — деп кайта-кайта басын KOTepin дамыл таппай 'бэйек болуда. «Туу», — деп атып турран ол бетБколын шала-шарпы ж уа салып ж у п р ш далага шыкты. Айран мен нанра да караран жок. Келе сала агалап сэлем берген Телендк «М ен, мен уйыктап кап...» — дед1 саскалактай сейлеп. Онысын да Mice тутпай актала бастап едд бригадир кутпеген жер­ дей жылышырай танытты. — Жарайды, окасы ж ок, бугшнен бастап булай ету- ш! болма. Бул акыр'РЫ рет болсыи. — Тэлендшщ куткеш мулдем баска едк Ол меш урсып-зекитш шыгар деп ка- уштенген. Эйтеу1р, олай болмаранына iuiTefl шуюршйнк айтып, куанып калды. 63

■— Айтпакшы, ТелендЧ, сен ана жана келген муралЧм^ ifiн уйЧн бЧлесЧн бе? — Ж ок, бЧлмеймЧн. — БЧлмесен 6epi кел. Ана турран бар Fofi, — дедЧ ол колын шошайтып. — Кайырбектщ y^iHin карсысындагы! КасымбектЧкЧ foA. Сонда жана келген муралЧм турады. Сол муралЧмнЧн окудары кызы келЧп жаткан керЧнедЧ. Кала Fa журе ме, немене. Соны жолга апара сал. К,у ба­ ла, сол жарынан машинара да MiHri3in жЧберерсЧн, — деп; атын шокытып KeTin калды. Кызбен екеуЧ арбада келе жатыр. Кызда да, Телен*,! д'Чде де ун жок. ТелендЧ анда-санда «цоп» деп ©гЧздерЧн i шошыта айдап, куалап келедЧ. Кун ыстык. вгЧздер эл- сЧн-элсЧн куйрыктарын шипандатып, дамыл табар емес,| танауларынан с1лекей! шубырып, масалап келедн Сол-ак екен, TOFaftFa тумсыры THiciMeH окалактап жалт берген I кос карасан калын агашка койып кеттЧ. Н е ЧстерЧн бЧлмей сасып калган ТолендЧ бурып жата калды. Онын жауыры -: нына басын т ы ры п кыз да жабыса тустЧ. Тек лык етЧп | арба токтаганда рана кыз басын квтердЧ. ТелендЧ де ка- лын уйкыдан жана оянгандай созылып тура берген-дЧ.! Бейне тас копаррандай кара терге батып малшынып капты. — Арам каткырлар, квресЧнЧ осы сайтандардан-ак j квретЧн болдым-ау,— деп секЧрЧп тускен ол вгЧздердЧн бул жолры «жындылырына» Чштей разы болып кыз кв- 1 зЧнше урысканмен тущы етЧне таяк тигЧзе коймады. Кыз да арбадан тустЧ. Аттап баскан ол калт турып калды; — ШЧркЧн-ай, мынау неткен эсем кайын! Табигат та шебер екен-ау. Неткен гажап дуние едЧ1 — деп жапыра- рын жая малынып турран биЧк кайынга кадала ка-; рады. — Сол да свз боп па! Бул кэдЧмгЧ кунде керЧп журген кайын емес пе? Онын несЧ тан. Отыр арбара, — дедЧ бу- йыра свйлеген ТелендЧ. — Ж ора, кайын керЧп журмЧз Foft. БЧрак мына кайын 64

jreuie, ерекше кайын екеи, — деп тамсанган куиде кыз i6 aFa отырды. Кезш эсем кайыцнан эл1 айырар емес. — Кайдан бьлейш, эйтеу1р, т ж турып, ж апы рак ж ай- шдардын, 6 i3 уш ш 6 api араш, — деп буртия калган Те- жанагы 6 ip эз1рдеп д е р е к ш п н е iuiTeft кысылып, члып калды. Е кеу1 де 6 ipa3 уакыт урыскан адамдардай *а'з отырысты. Олар улкен жолга жете бере кол кетердк А рып келе аткан машина терт тарандап тура калды. Кабинасы >с емес екен. Сонда да корабына отыррызды. М ашина ылжи бергенде умытканы енд1есше тускендей: — К,арындас, атыныз, атынызды? — деп айкай сал- ы Телендь BipaK мунын втш ш ш естци ме, еепмед1 ме, iiTeyip жылы ушырай кул1мшреген Kyfti бейтаныс кыз Ki-уш кабат кол булгап кете барды... Арада б1рнеше кун e rri. Б1рде бригадир келш: — Балакай, ана жолры мурал!мнщ кызы есщде ме? — ед1. Твленд1 бул не айткысы келш тур дегендей анырып урып калды. — Сол бала сешмен 6 ipre швп тасимын ейд'и К,алай карайсын,? — Калай караймын? Ж аксы караймын да. Жалгыз ;,иын болып жур едк — деп арынан актарылды. Ана жол- ыдан кешн, калай кездесудщ ретш таба алмай, басы .атып жур едь Бул 6 ip c9Ti тускен шаруа болды деп iui- ей куанып neTTi. ...Олар кунде 6 ipirin шеп тасиды. Бурынрыдай емес, •пздер де жуасиын деген сиякты. Eneyi де у н а з . — Ш олпан, мен ана жолы атьщды айт деп айкай алдым Foft, сен естйии бе, сонда? — Иэ, ест^им. — Ш олпан, осы сен кайда окисьщ? — Меду«?илищеде. — Е, е... — в зщ ше? — Мен бе, мен окуды койрамын. Тастап кеткем. Тэ- Илшгк, ошетшж болура каз1р де жараймын. Бригадир

вш епш к бол деп кунде жалынады. Мен кенбей койдым. Кайтемш кер1нгенмен урсысып, кершгеннен т1л eciin. Осы пар em iMHiH. 63i артык емес пе. ©шетипгщ 6ip итар- шы кершедг гой, тэшрь.. Ол туран анасын керген емес. Ш арана кезшде, жер-j гекте жеп'м калган. Онда осы эж есш щ куаты кайтпа- ран, кайратты шары екен. Oneci колхозда бригадир болып штейтш. Ол да уыздай ж ас ж1г1т едк Ш оп науканы екен, Теленд! сол нплдеде дуниеге келштн Оны эжесшщ ай- туымен бкледк «Мунын анасы маркум кандай едП — дей- TiH бьлетш журт мактауын жетюзе. — К,ара торынын су-; луы ед1 foh mipKiH. Иырына асыла тегш п туратын кем1рдей кара кос бурымы, киыла б1ткен калын касы ажарын аша тусетш. А л MiHe3i ше?! К,ай кезде керме, 6ip калыптан танбайтын едЬау. Унем1 кул^шяреп, хабекше созылып турРаны. Кесе-келденен б!реудщ алдын аттап еткен жан емес кой ол. Теленд1нщ экеЫ Жзкен де езш кад1рлеп алаканына салып устады десе болгандай-тын. Елде ж ок кшмд1 алдырып, улде мен булдеге орап койды рой. 03iHe де зор талас-тартыспен колы жеткен едк Тек! ак кемшрдщ каскырлырынын аркасында рана Жэкеннщ колына конды. ЦПркш, ак кемптр-ай десеншй айттырып; койран жертнен айырып тартып алгандай рып epi«ci3 экеп баласына коскан ж ок п а... Ж экен мен К,арашаш-| тьщ арасындары сездщ барын бшген сон-ак ак кемшрге| дамыл болмады. Ауылдык Советке барып екеуМ н неке-! ciH кирыздырды. вйтпесе болмайтын едк Айттырран жак! та осылай боларын ce3in, калыцдыкты алудын камына xipicin жаткан-ды. BipaK ак кемшр бурын камшылады. Бэрш зандастырып, тойын ж асаган сон ешк!м батып кол соза алмады. Акыры не керек, сол жакпады ма, oftTeyip, eKeyiHiH де ©Mipi узакка бармады ро й. Эзер деп, киналып босанган Карашан ес-тусаз талган калпы езше келмедк Сол Kyfii мэнгинк сапар шектк Шырылдап осы Теленд! жергекте калды. Сонда жерден кетерш ап, бауырына ев

алган осы ак кемшр болатын. Артынша экеЫ де коп урран ж ок. Денеы куйт-ж ан ы п, от боп ертенш торт-бес кун ес- ^cci3 аласуруп жатып, ж ан тапсырды. Д егенш е жете лмай ж астай солган кыршындардын. румыры осындай ыска болды. «Еш и сол кулындарыма киматан румы- ын,ды артта калран жет1мек сэбшме бер!» — деп а к кем- 1рдщ кунд1з-тун жатпай ткаейДш — осы жалрыэ неме- eci Толенд^сь.. Кезшод ары мен карасы д а, мацдайына 1ткен жулдызы да осы. Будан баска алданышы д а, жу- анышы да ж ок онын.. «Енд1 мунын жамандырын корсете ерме, алла. Осынымнын алдында ал, куд ай ...»— деп цашада жалбарынып, т1лек айтатыны да бар. О л кез- ерде кайры м уж ш , KacipeT кажаран эж iм дi ж узш е ой 1ун1рейткен кайратты коздершен толассыз ж а с сорралар дк Енрак мунысын еш жанра бш д1рмейтш. Кошрек кур- iHiciH, iiiiTe тынып кыстыккан арман-мунын ж ан деген- :е жалрызы немересше де сезд1рмейтш. Ж удеп, жасы п, олендшщ конш не к!рбен туармеуге тырысады. «Осы- !ым алансыз ессе екен, ж е Д м ш ш к кермесе екен»— ак емшрдщ ендМ бар арманы осы. Сол себепп Толендшщ етшен какпайтын. Толешй де э ж е а дегенде шжен асын керге кояды. Ол не айтса да буран зац. Eni етпейдг. Бул шш дуниеде эжесшен 61лг1р, эжесшен акылды адам кок,... Юлт уз1лген унс1зд1кп тары да Ш олпан бузды. Ба- анары энпмеш кайта жалрастырура ce6enmi болды. — Сонда неше класс б т р д щ ? — Мен бе, мен... Аттай терт класс б тр д 1 м . Кыз мырс eTin култ хйбердь — HeciHe кулесщ ? Егер узбей окыран торт жылда шоп тасысан неше арба болар ед1, э? Есептешт кане, Шолпан? Есебш е жете алмайсын,. Ал езщ кулесщ. Торт жыл узбей оку аз ба?.. — Келешекте ю м болтык келедт? — Мен бе, мен тракторшы бол амы н. TinTi анау Азна- 3* 67

байлар кол да коя алмайды. BipaK трактордык тубш ту- cipefli. И э, жетед1 сол тракторшылык. Одан артыктын Keperi жок. Анда-санда донралактардын FaHa сыкырлараны естн ледь Телеши бурылып артына карады. BeTiH кунге 6epin Шолпан шалкасынан жатыр. Eni кезш тас кып жумып алган. Ж ана Fana шошып, кетерте бастаган кос алмасы flip-flip етедк Теленд! не iciepiH б1лмей эбден састы. Арыл-теп'л кара терге Tycin, 63iHe-e3i ие бола алмастай жардайга ушырады. Бушл тула бойын ерюнен тыс 6ip куш билеп экеткендей. Бурын сезш -бтмеген, TinTi буран дешн ойына да алып кермеген ыстык ce3iM билеп, безгек адамша калтыранып Kerri... 9 fli де батымсыз калыппен жакындап енкешп кыздьщ бетше карай икемшз ершдерш тешпре бердн Онын алкына ш ы ры п жаткан ыстык fleMi шарпып e rri. B ip сэт eKi 6eTi дуылдай eceHripen не iCTen, не коярын бтм ей калш-калш eTin турып калды. — Ж арар осы да! Саран сол да жетедП Сен баласым ЭЛ1, баласьщ, бш дщ бе! Тук сезбейшн! Тук тусшбейсЫ дед1м рой!..— Шолпан Tepic айналып кокырайып отырыга алды. Сонсон арыл-тег!л жылады-ай кеп... Теленд1 де ме-1 Hin отыр. Eni 6eTi от боп жанып дуылдап барады. Шол-f панды да аяп Kerri. Сонда не iereyi керек ед1? Оны 63i да бшмейдк BipaK Шолпанды аяп кеттк Оны бурынрыдаш да жаксы кердн Кенет бар ашу-ызасын ег!здерден алыш ceri3 ермеш кетере yfiipin тары да жазыксыз жануар-^ лардын жонына кадады... Сез1’мш ояткан сол куннен бастап Телеши Шолпанды тандандырран зэул1м кайьщга кунде барып журдь Буран дешн калай байкамаран... Расында да, ражап aFaiu екен- ау. Телеши эр келген сайын осынау кайыцнан соны сыр уккандай болады. Бойына 6ipTvpfli жылы леп куйылган- дай рахат сез!мге беленедь «1Ш рюн-ай, мынау неткен

м кайыц едИ.. Табигат та шебер екен-ау... Неткен га- п дуние!..»— деп ол ак кайыцра карап, Шолпанмен •аш таныскандагы оньщ осы сездерш ез-езшен кай- Iай бередк Соны айтса-ак жаны жай тауып, тыныш- (гандай болады. BipaK араштын аты aFaui емес пе. лшиген калпы унЫз тура бередк Е п н ересен шыккан сол жылдьщ жазында coFbic бас- ш п KeTTi. Елдщ бас кетерер адамдары майданра ат- |ды. Енд1 мундары жумыстардьщ 6 api де Kopi-куртан «nip-шалдын, xcecip эйелдердщ, бала-шараньщ мойны- жуктелуге айналды. Bip куш бригадир келш: — Карарым Телендк мше, 6 i3 де аттанралы отырмыз. лалыкды таста. М енщ орныма бригадирлшт1 алып, -кез бол баскаларра. Тек жумысты ж аксы щтецдер, мда со ры с та тез бггед1, жауды жещ п 6i3 де тез келе- — деп оны баласындай куш актап, мандайынан йдь Толенд1 будан бурый оныц мундай кещлшек екенш 1мейтш. TinTi imi-бауыры елж1реп Kerri. « 0 3 i кандай щсы адам едИ »— деп ойлады. Бригадир де осыны сез- ндей. «Сойт, шырак, енд1п акылшы-кенеснп ездерщ- |чер. Экен Жэкен де тап сендей кезшде ел баскарган... ti'iTeMi3, eMipi кыска болды Foft оньщ. Ж олдас едш »,— и колын кысып, аркасынан какты. Бригадирдщ есшен жолдас болгандыры оны бурынрыдан бетср ел- ipeTin ж1бердк Муны будан бурын эжем неге айтпа- п. — деп ойлады екшш. Луылдьщ ер-азаматтары туган-туыстарымен, жан- yp‘-ri аяулы жарымен, бауыр ет1— балаларымен кош- сып жатыр. Буш л ел боп кундрешп кеттк Ж ан а косыл- |Ц ж ас жубайлардьщ кушары айрылар емес. Сол куш Ш олпан да экесш шырарып салды. Эк ес1 1лаша ецшлдеп жылады. Ш олпан суп-сур болып, куа- ■ щ KeTinTi. Кезшде 6 ip тамшы ж а с ж ок. М ещ реу адам- •й экесш тас кып кушактап алран. Элден уакытта ма­ нна козгалып u rep i жылжыды. Машинаиы коршап ifKifl ел болып шубады. Телещи де шесш 6 ipre келе ж а- 19

тыр. Осыдан 6 ip ай рана бурын ездерш eri3 алып кашкан орманга жакындады. Кал ага апаратын улкен жол осы агаштыц сыртында болатын. Ж урт агаштын койнауына ене бергенде тары да азан-казан, шулай бастады. Олар- дын, мун.-шерге толы зарлы дауыстары агаштан-агашка со кт ы ры п , кундрене жацрырыгып жатты. Орманнын сыр- тына шыра бере Шолпан ж упр ш барып машинанын ко- рабына ыррып мшдк Ол жалма-жан океан тас кып ку- шактап алды. Онын eni бетжен онды-солды cyfiin кайтг cexipin жерге тусть Сонсон экеан щ езше созылган колыр ж!бермей устап, аяндай берд!. Tirm босатар емес. Кезде1 аккан жасы бетж жуып кеткен. Элден уакытта шофе{ машинасын токтатты. Кабинадан тускен колхоз предсе дател1 Арман Бапбасов: — Ата-аналар! AFa-женге, iHi-карындастар! Кеп жы лап жасымандар. Амандык болса сум жауды куртып ертен-ак ораламыз. Bip кунгщей болмас, умыт болар, бэ pi де орнына тусер. Партиямыз айткандай, б1здщ cofh сымыз эд ш егп cOFbic. Bi3 жецем!з! Халыкты жылатка! онбайды. «Кеп TyKipce кел болар, кеп KapFaca жер бо лар», — деген. Онбайды олар. Жолдастар! Фашистерп ел1м келсш! — дед1. Баскалар да: «Фашистерге елш келсш!» — дед!, ©ктем дауыс алыстап барып сонау ке: киян алыстан кайта жацрырыгып есплдк Шофер маши- насына от алдырып козгала бердь Ж у п р ш барып кайтг океане кольш созган Шолпан дауысын lUbiFapa шыцры рып кулап туей. ...Теленд1 мен Шолпан эсем кайыцнын саясында кун де тунде сыр luepTicin, 6ip-6ipiHe мун шагатын. Екеу осы кайьщнын тубшде 6ip-6ipine серт 6epin, 6ipiH-6ip cyfieTiHfliri жайлы купияны да осында ашкан-ды. Б!рде Шолпан турып: — Телендц 6 i3 ecTin елде журе берем1з бе. Майдангг аттаналык, — дед!. Оныц бул т!лег!н Теленд! де купта 70

ы. Екеу! де ж аудан кек алура уэделесть М анадан бер! наз турран ТелендЕ «Осынын бэрше де сен, ад дайыц, уэ болтан едщ -ау, — дед1 куб1рлеп. — Кайран эже-ай есещш. Топырарын торка болсын, ж ан эж ем . Сен осы- ы айтданымда маран бейне ж ана керш туррандай узак еЫле дарап отырдыд д а, 6 ip сэт кемсендеп арыл-тепл ;ылап хибердщ. Будан бурын кез жасыцды керген жод aiM рой. Не icTepiMfli б1лмей датты састым. 03iM де ж а- ып, демсендей бастадым. 0 з1мд1 емес, эжемд! аяп сейт- iM. Сонда да жол тапдан езщ болдыд-ау. Кенет пышад ескендей юлт тыйылдын да маран дарадыц. Сол сэтте, ынай, барлай дарадын. М енщ ж1гер1мд1 сынарандай олдын. Сол шакта шушрешп iuiiHe енген Kapi кезщнен тушдындап турды. Сен сонда 03iuHin жан жолдасыц — .айратьща MiHin, тас-туйш бекшш алран едщ . Ж ай ба- ып, жаныма келдщ де мандайымнан суйш . — TanipiM, бергенще дулдыд. Тэубе, тэубе!.. Буран ,а ш ую р ш ш к ... Егер деше дыгт-дызыл ш ада, шарана уШнде кет1п далса не icTep ед!м. ЕядЕ Mine, ер жеттщ. Азамат болды деген осы д а. Т1фэ, т1фэ!.. А д сар бас, ад- арбас!.. — деп туз сырыдтадыд. Сонсон: «Алдыннан карылдасын, дулыным! Мен он батамды беремш», — деп чОлыцды жайып ад т1лепнд! айттыд. Кейб1реулер сиядты ;уйректж жасап, байбалам сап жы лап, enipen, жасыган кодсын. Хоштасарда: «Ал жарырым, ж ау иттщ унш eiui- 'in, дарасын батырып дайтыцдар! Журтпен керген улы ой. Мунда мен жудейд! деп дам жеме. С еш ц Нлеушд! *жед талмай Н л ей д Ь , — деп дала бердщ ро й . Сонда iuiiit 1лау-ж алау ерт едь Оны сен сезд!рмедщ, ж ан эжем. Ш ркш, алтыннан мусш ш й содтырсам да кеп емес-ау :араи, асыл эжем. Шолпан eneyi 6 ip бел1мде болды. Телендш щ омыра- ына Ленин орден! дадалды. Ш олпан санитарка едЕ Сей- rin жургендс Брянск тубш д еа 6 tp датты урыста ол даза 71

тапты. Ерлжпен кез жумды аяулысы. 0к!ш ш пен арма1 аркалап кеткен кымбатты адамын коярда Теленд! оны! Ka6ipiHin басында епле сез сейледк «Сен ушш нем1с фа шистершен кек аламын!» деп жауынгерлж ант бердг Coj антын. сол cepTiH орындады да. ...Шолпан кайынды жаксы Kepyiui едн Онын Ka6ipi не шаншылган ж ас шыбык Ka3ip жайкала ecin жел юлдеген мэуел1 кайын, кекке бойлаган зэул1м агаш бол FaH. Телеши таныс кайыцнан кез алар емес. «Сен д| жайылып ескенсщ. Ел де ескен, адам да ескен. ©Mip д« ескен». О б ы ск а дейш п шагын ауыл — «Кызылаганн улкен елд1 мекенге айналган. Адам танымастай кулпы рып, e3repin кеткен. Бурынгы жеркепе токал уйлердп 6 ipi жок. K,a3ip бул манга ipi совхоз орнаган. Тын сов хозы орнаган. Топ агаштын ортасында окшау кершген эсем кайы! дараланып, сулулана тускен. Телешиге ол ерекше ыстык Шолпан eKeyiHiH алгашкы махаббатыныц, ушкын атка! туцгыш ce3iMiHin куэгер! осы ак кайын едк Енги, мше талай сырды бойына сактап унЫз тур. Ол да Ka3ip Шол панды ойлап камыгып тургандай, мелшие мулгуде. Ке 3iHe ыстык ак кайын Телендне осылай елестеп кеттн. «Иэ, Ш олпан десе Шолпан еднау ол», — деп KypciHir койды. М ахаббат кайыны. И э, махаббат кайыны... Бу; сездер Телеши журепне баягыда-ак ешпестей боп жа зылган-ды. Еши сонын аныктыгына тап каз1р шындаг кез! жеткендей.... Аздап жел кетерждн Жапырактар кайта сусып, шу ылдай бастады. Аспанда шудалана созылып будак-бу дак булт калыктайды. BipaK сур булт сешлер емес, кай та тутасып калындай тустн Телендшщ де кеш'л булть айыгар болмады, ез кектемш кутш курсшуде едн.. Bipar эз!рге коныр куз болатын... 72

АН, К.АУЫРСЫН Кар ери мурттай ушкан М архаба тесек тартып жатып лды. Денеш отша жанып, суйек-суйегш neMipin, шагып рады. Алгашында бурыннан бар, уйренинкт1 е с к ш п м деп, онша мэн бермей жур едк Tinri бойын баса бер- н сон 6ip уак шаруадан босап ты ны ры п алсам, таран кетер деп ойлады. Ендк мше, содан 6 epi 6 ip жуманыц y3i болып калды, куннен-кунге ауырламаса 6epi карар iec. С оцры eni куннщ ш ш д е ауы к-ауы к есшен таиып, мс1з калатынды шырарды. Сыркаттын халш б ш п кетш жургендер: «Бул ауырма- шда KiM ауырсын. Эр кезде жиналган суыктын басы аца косылып, кыспакка алып тур ро й . Не кермед1 бул (йрустар. C o f u c кезшде елдег1 бар ауыртпалык осы- фра тускен жок па. Мынау сонын зардабы да», — десть Мархаба ауырралы Ж алау бул уйге бурынрыдай жш ■ лг1штеп журдь ¥зак уакыт сыркаттын касында оты- ып, онын кецШ н аулап кайтатын. Осылай карай-ак Irraca шарт сынып, шатак шыраратын Сарила да бу- ынрыдай емес ж уш ж ы р ы л ы п , жуасып калган. KiM 6 i- ffli, картайранда акыл Kipe бастаган болар оран. Адам iie.Mi 6 ip калыпта бола бере ме. Жалаудын д а, Сагиланын да осы 33ipfleri тосын мше- i тары да niui-niui есекке, сыпсын созге айналып ж урдь уган дейш журт «Сариланьщ-ак жыны басылмайды кен. Киралацдап, cin ip iH e iJiirin журген Ж алауды н i3iH идумеи куш етш барады бейбактын. Кемершен асып, »г!л1п жаткан соныш не кызгаиыш екен?» — дейтш зка-шыны аралас. Ж урт не демейдь Кептщ аузына какп ак бола ма. « 0 з асына келмеген сон кайдан бьлсш», — дейтш Сарила а. Бул кунде олай емес, бурын аты аталса-ак аза бойы i« туратын сол уйге еид1 e3i барып, шаруасына арала- ып, сыркатты колынаи KyTicin журдь 73

М архаба буг!н катты кысылды. Екьуш рет кет1п бг рып, канта оралды. Жалрыз кызы турмыста болатьп Коркытып журегш ушырып алмандар деп тапсырьн OFaH хабаршы жтбердк М архабанын Аккустан баск суйенер! де, ceHepi де жок-тын. Аккус келгенде memeci сэл тыныстап, кез шырымы алып жатыр ед1. Ол анасын Tipi керемш деп ойлага жок. Хабар жетдамен. тагат таппай бер! ушкан. ГА З-6 жецш машинасы гур eTin уй жанына токтасымен ыты imiHeH шыккан Аккус KopaFa даусын шыгарып жыла ендк OFaH алгаш кездескен Сарила болды. Ол оны kjoi тыпднан устап суйемелдеп, басу айтты да, Мархабаны Tipi екенш б1лд1рш, бетшен суйдк К,азТр тыныс алып жа тыр деды Сариланын. былайша карсы алып, жок жерд елжГрей калганына ан-тан, бола тура мынадай ж щ ш к жолмен жукарып келгенде ун из кенш, айтканын штед Кальщ eTin кошртш торге салынган тосек кыбырла козгалгандай болды. М архаба козш ашып жан-жаплн карады. — Кусым келд1 ме? — деп сурады. Ж ана' оньщ жыл; FaH даусын ecTin калган екен. — М ам а, мен мындамын, келд1м,— деп жыламсыра тыл каткан Аккус анасына карай жакындады. ЭлЫз саусактарымен 6ipa3 колын сипап жатканна; кеш'н М архаба акырын рана: — К,ашан келдщ, кулы ны м?— деп сурады. Уйде ез дершен баска ешкгм калмапты. Кунде журт аягы басы ла, ана-мына шаруага айналысып, сонынан шыгаты Сарила да кетш калды. М анадан 6epi унс1з томен кара отырран Аккус басын KOTepin жан-жагына кез таста едь eui куарып, жудеп, босагада отырран Жалауды корд: Бел меде' тыныштык орнагандай болды. Кулакка тек сэ. кырыл аралас дем1ге шырып жаткан Мархабанын наш тынысы естшедк Элден уакытта: — Кулыным, э кулыным! — дед! Мархаба. Акку жакындай Tycin анасынажарады. 74

— Анау отырран KiM екенш бш есщ бе? — дед1 flip-Aip кен е таз иегш кетерш... Осы шакта даладан сымпыл- FaH сырнай ушгестьлдь Елекдеп куларын тоскан М ар- ба: — Мынау 6 ip таныс ун foA. К,алай-калай сызылта- I, ж анга жайлы эуен рой 03i, — дед1 кажыран -жуз! ж а- 1ранандай :боп. — Е , ол акку рой. Ак к у эщ , М ар хаб а. K,a3ip кектем ес пе, кустар келгп жатыр, — д ед1 манадан 6 epi унЫз ырган Ж ал ау да сезге араласы п, М ар хаба сэл кул1м- >еп, К031Н ж ума бердо... Мавдайы-нан шып-шып усак р шык,ты. К,оркып шошып кеткен Ж а л а у кираландай сын, касына келдк Онын кез1 ijiiHin кеткен едк ...Оран да бграз уакыт болып калган екен-ау. ©Tin ipa жаткан кун-ай десеш ш. Кеше та н а тулымшагы жел- реп журген Аккусы д а еш баланын, анасы атанып отыр. 3i енд1эж е ... иэ, эж е боп калды. Адам картайранда калай жаман езгередк Каны тамып фатын eKi бетшщ Tepici босап, кыртыс-кыртысы шы- ш , шалбарланып калады. Бел1 де б у г ш п , xinxi бойы erin аласаратыны ireci екен... Ж ал ау майданнан 1943 жылдын аяк шеншде келдк (амбасынан басып шойнандап, oftxeyip, жанын олжа- ап кайтты. Ж ал ау келе жатыр екен дегешй естГгенде ушл ел копарыла карсы алып, сонау жонга шырып кет- . Эрш мнщ ойында 6 ip арман-муддеп болмай ма. Bipi аласын, 6 ipi aFa-iHiciH, еддо 6 ipi асыл жарын ан,сап са- ынран журт, мугедек болса да жер басып уйге келсе кен деп армандайтын. Сол кептщ 6 ipi осы М архаба едк .вшкен елдей боп аттанган ер-азаматтардьщ iiuiime кеу- eciH суйретт кайткан aaipre жалрыз сол болгандыктан а, Ж алауды буккх ауыл болып ыстык кушарына алды... «Ел imi алтын бесж» деген емес пе. Ж а л а у айналасы ip жуманыц ш ш д е тьщайып, ceprin калды. Ауылдаста- ыныц Kyfti ауыр екенш кез1мен керген жауынгер муге- ;ек екенмш деп кол кусырып, карап отыра алмады. Кол- 75

хоздыц жендл-желгп жумысына араласа бастады... Сс сон кеп узамай бригадир болды. Майданнан уст1-устше жаксы х аб а р л а р к елш жатт Б 1здщ адамдар баскыншылардан ез жер1м1зд1 тазарть екшелеп кууда болды. «Ж аксы л еп ес — ж ары м ыры дегендей халыктын да енсес! кетерш п к алд ы . B ip aK К дырдан хабар болмады. Сонау кырык екш ци жы лде суркай кузшде алган кара кагазга осы ган дейш сенбс ум1т отын урлеп, каншама сещирмеуге ты ры сса д а , элх Ордене жанын жепдей жен туртпектеп, э у е л п ceHi суйылып, 6ipTe-6ipTe суына бердй 1944 жылдын кузн Астыкты жинап алып, егш орны да калган масакты Tepin журген шак-ты. Тап тебед канкылдап каздар ушты. Ж енкш е кешкен булт астын, каз-катар созылып, калыктай толкыган каздар т1зб( уз1л 1с1мен 1ле коныркай аспанда бауыры агарандап, к м1сше жаркырап сырнай унд1 аккулар ушып бара жатт Кенет 6ipeyi табынынан белшш, томендей берд1. Денес кетере алмай, калбалактаган куй1 канатын сабалап же ге де жакындап калды. Баганадан андып, бакылап ту Fan М архаба ж у п р ш кус конган жерге барды. 9бд шаршап, эл1 курыган акку суйр1ктей узын сымбатты мо нын жерге тесей созып, маржандай донгеленген мойь кара квздер1н адамша тен керт карады. Онын осы ка пы: «мен де уй1р1мнен адасып, жыракта калып койды Думанды кун1м жогалы п, коц1л1мд1 кайгы басты. Б гас журек мергенн1н колынан ж апа шег1п жатырмын. Ь дстесен ез1н 61л. Тагдырыма мойын сунудан баска ам лым жок» дейт1ндей... М архаба енкейш, аккуды колы! алды. Осы сэт сол ж а к 6 yftipi булк-булк еткендей бо ды. Аз-кем уз1л1стен кешн жанагы кубылыс тагы кайт лайды. Ойы он сакка бытырап, толкып турган Марх баныц бойын урей билеп, TiTipeTin ж1берд1. ©з1н зор кы мыс уст1нде ем 1р1нде алгаш ушыраткандай сез1нген ( Typuiirin, шошып калды. Сол шак мен-зен, басы ауыры( Ke3iiiin алды карауыта тук кермей iш iи баскан куЙ1 б^ 76

cin Kerri... Баска эйелдер келш, колтыктап орнынан ргызганда рана eci nipin кезш ашты. Ю рш гш де тунып лган 6 ip тушр ж ас у з ш п жерге тусп'. Еш и он ж ак flipiH кимылдаткандай болды. О л сэл жымиып eriii нында жаткан аккуды кайта кетердь 0 з т1р ш ш гш ун- з б1лд!рген тунык eiwip ана мей]рш epii<ci3 оятып, imi- уырын елж1ретш ж 1бердк Ж аралы акку уй кусыидай уйренш K e rri. KyTiftii ке- скен сон бурынрысынан да сымбаттанып, кержтенш |ды. 0 cT in жургенде дуниеге нэресте келдн М ына куе L ниетпен келген екен уш\\пзге. 1з-жолы кутты болды й деп жана туран сэбидщ eciMiH Ак к ус койды. Метри­ ки! Аккус Кадырова деп жаздырды. М архабанын жан- ш осьшын устшде болды. Бригадир Ж алауды н да гыныц басы кеш болса-ак осы уйге кеп ж ш п рел е^щ и ыгарды... С оры с басылар жылы кектемде ауыл устшен кикулап с.ку, каздар ушты. Елендеп далага умтылгаи аккуды .архаба бегет жасап, устап калган жок. Оган да Аккус ‘п ат койраи-ды. Bip кауырсынын жулып алды да, шы- зрып коя бердк Сырнай дауысын санк eTKi3in ушын зткен Аккус ауылды айналып екыуш калыктады да, cnaHFa 6 ip-aK к©тер!лin ш арлап, узай бердн Кез алмай арап туpFaH Мархабанын да сол сэтте к е н ш толкып, Ko­ ine ж ас алганы бар едь Тар курсагын жарып шыккан з Аккусы да ж ат журттык боп, алтын босагасын тастаи отin калганда осы окиганы тары 6 ip еске туарген-дн е ц ш кулазып, ойынан баска сыры калмай назаланган тгы нда: «Апырым-ау, Аккусым шынымен-ак сондагы кку кусал кайырылмаи кеткеш ме... Н а к сормандай мен кснмш гой»,— деп узак уакыттар ег!ле жылаи журдь 1онда жанына сая, кец ш н е медеу Ж алаудан езге юм |олды. Куанса да, ренжше де эрдайым касынан табылып КУРД|-ц Кайтсш, ол бейбактын да iiui-бауыры слж|'реп, ез1ле- [|н. BipaK тумысынан тунык ж ан сырты бутж , iiui TyTin 77

болып, сыр бйдормей журе беретш. Аккус та кызык ед Алда-жалда уйге Ж алау келе калса-ак болды, Kipniu жиырылатын. «Сен, аксак, неге келе бересщ. LLIbiFb отыр уйден!» деп ею аягын 6 ip eTiKKe тыгатын. Ол ба» Fyc кул!ма‘реген бойы сезге келместен жылысып, тайы отырады. {; , Емрде Аккус уйыктап жаткан-ды. Кун кешюрге уакыт ед1. Д а л а алакелецкеленш, коныркай тарта бает; ган кез. Туруга epinin, бейжай боп, уйкылы-ояу жатка Аккустьщ Кулагина уй iuiiHeH Ky6 ip-Ky6 ip сыбыр есДлд — Бкчмеймш, осыны кермесем отыра алмаймы Жанымдай жаксы керемш,— дед1 еркек дауыстысы.- Осы гумырымда мандайынан 6ip шскей алмай eTKeni бе. — Толки шыккан дауысында сагына ацеаган щкэрл1 бар. — Е , юм сенщ колыцнан кагып отыр. Ишке, эне ж а­ кан ж ок па. Бул жолгы анасыньщ даусы екенш Аккус жазбай т; ныды. Енд! касындагыны да бьлдк Ж алау екен. Сол ша» та оны дереу тарсылдатып куып шыгуга окталды да, е| к1нен тыс 6 ip куш тежеп, устап калды. Ж алау енбекте ез|'не карай жакындады. Ж айда ебедейа'з мын адамнын еп т ш п н е Аккус шггей таньтркап жатыр. О таяп келд1 де, бетше тене уздшш: «Айналайын, сол, к} лыным менщ!» деген сездерд! айтты ем1рене шскеп. Aj кына алган дем! eKi бетш отша шарпыды. Сонсон басы квтерт шепншектеген куш сыргып, алыстай бердк А: дан сон жацагы куб!р-сыбыр да тынды. Мен-зен куйд жаткан Аккус элп 6 ip окиганын не т у а , не ещ екен! б1лмей басы катты. Сонда да осыдан кейш Аккустьщ бс йында бурынгыдай емес Ж алауга деген жакындык, ере» ше 6 ip ыстык сез1м пайда бола бастады. Кираландага осы 6 ip кемтар адам бала журегше езше деген ыстык т ынтык сез1м жагып кеткен едь.. — Тындап отырсын ба, кызым?— деп сурады M apxt ба. Сонсон:— Сен солай келгенещ дуниеге. Анау otuj 78

i сенщ экен, туран экен, кулыным. Е нд! б!л экекш к I екенш... А н ау отырран Ж а л а у , сол экен сенщ , — де- — «Эке» дени, кулыным, мен естшн... Аккус касында отырран Ж алауды « П а п а !» деп ку- щтай алды. — 0 й , кулыным, «папаларан» даусыцнан сол! Ж а- у-эй, ана жердег! сандыктан мына баладнын аттасы- н — Аккустын кауырсыны жатыр ед!, соны anepiui? I акку кутты к ус болды рой. ©Mipre ceHi алып келген сол киел1 кус болып елестейд! кез1ме. Ол каси етп ка- рсын, KapaFbiM. Bi3 yuiiH каси егп ол. К,ад1рлеп уста, ан мына зарип боп жаткан ананньщ тарыккан кездег! з жасы мен саран деген ыстык ж урегш щ сарынышты п ш сщген... Ж алау орнынан турып кетерше бердп.. Тары да 1ып бара жаткан акку-каздардын yHi есттд й зктемде кайткан осынау кустар М ар хаба шешейдщ сен- н бакытын кайта тутатып ала келгендей эсер erri. пулы жаннын KipuiiKci3 кещлшдей таза жалрыз тал ак зуырсынды шошайта колына устаган куш Ж а л а у кус- Ф энш тындап, калт турып калды... ДЭНЕКЕР Ул баладан эке-шешемнщ жалрызы болдым, апайла- ым турмыска мен тумай турып ш ьтьтты . Олар к а з1р аксы семья курып, ерлер1мен тату-тэгп турады. Бала- 1агадан да кур алакан емес. Улкен апайымньщ тунгышы |ешмен жасты . О л эл! уйленген ж ок. © Mipfli конышынан |асып жургендер екеу болса сонын 6 ip i. B ip a K муны iui- арлыктан айтып отыр екен деп ойлама, достым. М аган л бетен емес кой. Дегенмен де... Менщ жайым булардан мулдем езгеше. Кэмелетке олысымен-ак картайран ата-анама бас болып, олардыц орышын актауга KipicTiM, Атай болса, Kapi саулыктыц 79

жасындай жасы м калды, тер1мнен KepiM жуы к дегенд шыгарды. Ш еш ей болса, кабыргамды кайыстырып tofm ай квтерд1м, 6ip сен уш ш тун уйкымды терт болт ак су т!м;и берд1м. Барып-кактым, тэрбиелед1м, табанына Kid ген uierip мандайыма кадалсын деп тьлед1м. Ендк мим сенщ колына карап калдык. Екеу1м1зге не болатын уакы тын ж е г п ,— деп тарамыстана б1леуленген етс! саусактарымен басымнан сипап, курсш ш отырып кала] едк Бурын отша жанып туратын отшр жанары бул кун дер|' мукалып буалдыр тарткан. Б у калай деп ойладым. К,олымнан келгеншше кем^ г1мд1 аяп жургеш м жок,- Ж азд а колхоз жумысына арг] ласамы н. Азды -кепт1 енбеккун табамын. Жалрыз менн табысымнын 03i шагын семьяра молынан жетедк OFa| коса апайларым комектест турады. 03ipre турмыс жа рына ж у д е у ш ш к к о р т отыррамыз ж ок. Ендеше осы к сьпердщ айтып отырраны не осы деген оймен: — Сонда маран не кыл дейсщдер?— дед1м. Эке сэзге саран , алды-артын ойламастан бурк ете калаты] т1г1лдеу адам едь Акыл айтса д а, урысса да, б1рдемег1 кейгп ашуланса д а, е зш щ созш : «М эселеш кабыррась| пан коямын» деп бастайтын. Ш ешей болса, сезд! орын орнына келт1рш, TiriciH жаткы за, жатыктыра сойлейтн| М акал, мэтелдермен ныктап, шегелеп алып, алды-ас тынды орарыта отырып, айтайын дегенш 6 ip -aK туйетт Экей дщ сыры озше мэл1-м, шешей свзд! одан бурын бас тады. — Б ал ам , кашангы оз1м1здщ кэршг1м1зд1 айтып как сай 6epeftiK. Улкендер: « к э р ш к келд1 де, к э р т болдьп десенип» деген екен. Сол айткандай, 6i3 болсак оз са лэматтырьщды тьлеген т1леукорьщызбыз. Кудайра шушр ер жеттщ, оз колын оз аузьща ж е г п . Еши озщ 6i3r акылшы болгандайсын. К аусап отырран кемшр-шалын ды тастап окуга барамын дегенд! кой. Елдщ сендей ба| лалары уй устап, турмыс курып, алды нэресте суйп отыр. Ана пэленшеш'н баласы, мына тугеншенщ балас

ij“n этап айтып кайтейш, 6i3 сенщ де к ы з ы р ы ц д ы керсек 1'йм1з. Келш устап, немере суйпм1з келедь i Бул сездер жайлы тиген ж ок. Ш ынымен-ак тутылра- мм ба деп кещ л ш е зьл ене бастады. Тебемнен суык су (йгандай денем муздап сала бердк Эбден кысылдым. fл аура тускендей боп агыл-тепл терлед1м. К,ол орама- лм cyFa малып алрандай шылдылдады. Т ш м курмелш, iciH-элсш тамарымды кеней 6epinnin. — Балам, б1рдеце де, кутш отырмыз? — дед! экем. — ¥лым, не айтасыц?— деп теш ем киылды. Бул жай бурын жанамалай айтылса, енд1 экей де, ешей де каЬарына мшген, мэселеш кабыррасынан 6 ip - <. койып отыр. Уйленбеймш, жаспын, оку окимын де- ;ндей свздер1мнщ шыбын курлы да a cep i болмады. Ж ел рлеген кадбактай далара ушты. М енщ сез1м оларра, лардыц ce3i маран дарымады. Ойым — бэр1 де осымен ынар дейд1. Шынында, олай болмады, кайта 6ipTe-6ipTe рши TycTi. Алды-артымды б1рдей орап кегендеуге ай- алды. Bip KyHi шешей тары да энг^ме бастады. — Балам , осы уакытка шешн еркел!гщд1 кетерш елдж. Е н д ш ц н т орны ж ок. Маран колканат керек. ['чудайра m yK ip , мал-мул1к жетедь Сонын бэрш де тек калгызымыз ym iH деп жинап отырмыз. B ep i де курбан [сн1Ц жолыца. M yM KiH, б1здщ ойластырран жер1м1збен 1.0 санасарсык. Ана Ш эмнннщ баласын журт мактайды. )кец д е , мен де ойлап-ойлап соран кулап отырмыз. Кут- ceniMi3 — 6ip ауыз жылы сезщ . TinTi баска еш м м нщ ке- >eri де жок. 0 3 i кандай кергенд1 бала. О к у десен окуы *ар. Ат мандайын Tipen тусе калсан да орны келктн Ьныц терше мен, меищ тер1ме ол уялмай-ак отырады... Тебемнен жай тускендей кез алдым тумаиданып кет- :i. Кыздын уйше калай барранымды бишеймш. Абырой !олранда, ол уйшде жалрыз екен. M eni керш жаскан- иактана уялып, темен карады. ©31 ундемеген адамра не lepcin. Алрашкы беттс б 1рдене деуге ыцрайландым да, 81

кешн аузын буран епзш е алейд1м де калдым. EciMfli жи гандай болып, тш катура окталып ед1м, аузымнан сез1в> тусш, абдырай берд1м. Сонсон: — А у, кыз, езщ калайсыц? — деппга. Анырып бетгм< кар аран ол: — Курбым, кшипейш болыцыз. Азырак дем алсакыг кайтед1?— дед1 сыкылыктап. — Йемене, акыл уйретешн деп пе едщ. — Эзш вдз урыска 6eprici3 екен. Калай-калай сей-1 лейаз. М улдем берекем кашты. Эуелде осы кызра айтар свз-j дер!м басымда ютапка жазылрандай сайрап тур едь E hi д1 мына кыздын мысы MeHi мулдем басып алды... «Сеь адам болмассын, сенен ic шыкпас»,— деп 63iMfli-63iw 1штей свгемгн кеп. YHCi3 терезе алдына бардым. Туе ауып, кун енкейгв! кез. Терезеден енген кун сэулеИ узын сызык жасап, бу- рыштана квлбей тускен. Сулап кыздын касында жаткан ала мысык ракатка батып пыр-пыр етедк Кезш сыры- райтып анда-санда ашып-жумып кояды. Онысы MeHi ма- зактап жатканы сиякты. К,ыз да соны туешгендей маран кул1марей карап каперЫз жаткан мысыгынын басынан сипап: — Курбым, жанагы сездерадз катал шыкты рой. Сон- шама неден кш эл1 болдым екен? — дед). Менде л аж калмады. 1лул1 турран домбыраны ал4 дым да Абайдыц «Айттым солем, Каламкасын» тарт-i тым. Домбыра uiepriciM оран унады рой деймш: — C i3 домбыраны жаксы тартады екенс!з. Тары да 6ip-eKi эн тартынызшы? Мен етшйшн ею етюзгемш ж ок, баяу uiepTin эр турл1 эндерд1 тарта берд)м. Ол тындай отырып эннщ мына 6 ip шумарын 63i айтты: Еляореген жас емес пе ем, Еппен айтсад жубатып,

Мея FauibiKKa мае емес пе ем, Кетсец ед1 уатып... I Онын. элшрей шыккан эсем уш толки созылып, бап- *н уз1лдь «Енд1 езшдз 6 ip ауыз елец айтсацыз кайте- i?» — деп киылран соц «Борланды» айттым... Екеум1з е уншз отырып калдык... — Зэуре, ci3 меш рафу етнцз. Ойлацызшы, эршмнщ iip мацеаты бар рой. Бозбала, калма капы бул жалганнан, Ж^пттщ арманы жок, суйгенд1алган,— еп Естай акын да айткан ж ок па- — Шыныида, кандай тамаша зн. Энш ц еркеш екен эй бул,— деп осы энд1 кайта айтуымды етшдк ©лец якталраннан KefliH: — Адам GMipiMeH ойнаура болмайды рой. О л тым урдел1, 6i3 ойлараннан да курделЦ кат-кабат. О л 6 ipey- epfli бакытка белесе, енд1 б1реулерге кайры-касырет арткызады. А л шын махаббат та оны сыйлайтындарра (лаканын ашпак, бакытка кенелтпек.— Bip ш ак кггап- пылап кетт1м. — Ромео мен Дж ульеттаны, Отелло мен [.ездемонаны, TinTi Козы Керпеш пен Баян сулуды алы- аызшы... кандай махаббат со л а р д ш . TinTi Отелло Дезде- нонаныц баскан i3iH суймей ме... Эне, махаббат деп соны рйт.— Осы ш ак дуниедепшц бэрш 6 ip 03iM бшетшдей роп, дйчмэреш, акылгейси берд(м. Оны ет кызуымен ез1м lie анрармадым. — C i3 мына домбыраиы тарта аласыз ба? — Ж ок... — К е р д М з бе? Домбырада ею -ак iuieK бар. Сол ек! 1шек аркылы ещреген мунды эндерд1де, шаттыкка толы киц1лд1 куйлерд! де адам кекешне кондыра тартура бо- пады. Осы жупыны Fana карапайым аспапты ci3 тарта алмайды екеназ... Сейте' турып адам сез1м!мен ойнары- цыз келедь Сонда калай болраны? Адам журег1 деген курдел1, киын аспап, Оны домбырага тецесещз, адам се- 83

з Ы н д е нелер сырлы куйлер ж ок. Осыны ойлансак каг тедь Ол cesiMHiH содын да тоспастан бетш басып шьд женелдь ...Уакы т куйынша сорып етш K erri. М еш д де, оны да ерюмен санаскан ецш м болмады. Bi3 уйлендш. Э; кунге дешн 6ipiMi3re-6ipiMi3 жумбакпыз. Мен in iiuiMfl^ riHi ол, оныд ш ш д е п с ш мен бйшеймш. Бейне 6ip кона) адамдардаймыз. Ззуре екеум!здщ ерлдзайыпты адам! дарша шушркелесш, кед!лд1 отырран кундер!м1з санау* лы-ак шырар. B i3fiin уйдщ эуесш ылри булт торла! турран сиякты. Терде кабары каре айырылып, бултш тунерш экей отырса, пештщ жанында тык-тык жетелн шудкшп шешей жатады. Осыныд 6 api мешд жаныма бататын. Кажыган экен! шаршаран шешеш, жазыксыз жарды ойларанда жаныь ел ж 1рейдд Ж у реп м анам шрген уршыктыд шуйкесшдег дамылсыз flipui кэрып калтырайтын. Махаббатты дуние fieri ед касиегп сез1м деп уратынмын. Ол мен yuiin 6 i| жарынан кус тумсыры етпес сыдсыран калыд орманда^ тылсым болып кершетш. Дуниедегшш 6api де тек ма хаббат yuiiH, сонан туындар сез1м удин рана жаралра1( гой дейтшмш. Немесе оны KOKTeri кунге тедейтшмш Табигатка, еЫмдшке кун сэулеЫ каншама тыные 6epin TipniifiiK сепсе, махаббат та адам ем!рше нурын тепл! гул жайнатпай ма. Одан кудырегп дуниеде не бар?! С о д р ы кундер1 Зэуреш д мшезшде бурын сезкчмегсг езгер1стер б ш н е бастады. О л еледдеп уйыктамай, уза^ тунд! KiTan окумен немесе белпш з Шрдеделерд! жазумеи етшзедд BipaK менщ онда жумысым болмайтын. 0йтке4 Hi бос уакыттарымда KiTan окуды мен де суйемш. Сен н< окып, не жазып журЫ д-ау деп кещл аудару KanepiMt келмейтш. Тек шешей рана анда-санда: «Карагым Зэу реж ан-ау, шшкене тыным алсадш ы, шаршадыд foA. Те cine 6 epin не керек, сол каразы кургырра»,— деп ескертд коятын. Елгезек келш ененщ сезш eKi етпейдд 84

Туе кезк Зауре те р п уйде отырган. Уйге келген хат сушы калындау келген кек конверта маган 6 epin тез ыгып кетт1. Ол медицина институтында окып журген р кездеп суйш пм Ж1бектен екен. К,аз!р ушш нп курста ,иды. Мен конвертт1 тагатсыздана аштым д а, хатты окн :рд1м. «Б а нд е шыгар, б1здер ол кезде жанада Fana шешек k. ан кызгалдактай балгын едш. Сол балалык армен, •к сез1ммен серт 6 epicin, кол алысканымыз кайда. Он-, I сен де, мен де ж а с 6MipiMi3 6 ip арнага гана куйылып 1скындаса екен деп арман кылатынбыз. Шынын айткан- l , ол кезде б!здер дос емес пе едж . Сол достык, сол тэн- лш б1здерд1 айырылмастай бекггкен едь Елестетии зз алдыца, cokfu рет сен маган: «Мен казактын Ро- еосымын» деп кушагынды жайганда, мен саган: «ка- щтыц Козысы-ак болсакшы» деп киылганым. Bapi де yriHri сиякты. Туйдек-туйдеп мен кез алдымнан етш атыр... Екеум1з епизген бал кундерден есеп берейш деп кырганым жок. Bipan сен умытканмен, мен умытпай- 1ын. Мен yrniH 6i3 етюзген ap6ip тун кызыпл гажайып ус сиякты, ынтыктырган елее болып кала бердь Bapi де, Dpi де тап солай... Содан 6epi талай тундер, талай кундер OTTi. Bip ту- >!мнсн 6 ip тун1м, 6 ip кушмнен 6 ip кушм кызыкты боп, 1акыт экелетшдей умптенд!рдй BipaK умгг тулк! сиякты 1лдамшы екен. У зы ш де, ж алт eTin ж ок болды. Сен вз колынды таптыц, енд1 мен бакыт жолын ылайлар шал- иык болмайын, батырмайын ceHi батпакка. 0з1ме де ба- :ытка апарар жол !здейш- Ж1бек». Мен хатты кайта-кайта окып шыктым. Окы ган сайын каца ce3iM, жана ум!т тапкандай елж1реймш. «Негылган uici3 ед!м,— деймш 03iMfli-e3iM cerin.— Батпак екеш >атпак бетшде де мвлд1рёп таза су жатады гой. М енщ каным сол батпак курлы болмаганы ма. Ол шынымен-ак кауын KyHri шалшыктай лайланганы ма. Б 1здщ арамыз- 1агы махаббат су бетшде к ш р ш токтамайтын куык кв- 85

6 iK Tapi3Ai тураксыз болтаны ма? 0 з унгн таба алма максатсыз ескен желге уксаганы ма? Bi3 ез алдына ei дене болсак та, жанымыз 6 ip емес пе ед1 дейсщ рой cei ¥тып отырмын. Уйде отырсам да сеземш. Эттек, этте не керек... Осылар ж ан карангылыгында туншыккан, ма хаббатым квюрепмде камалып, туткын болтан. Сага деген арман да, куштарлык та кеудеш кернеп булкына ды, сыртка шытута талпынады. Егер босатып коя берс! камаудаты кыранша токтаусыз шарлап тек вз1нД1 тан; табар ед1-ау». М ахаббат арман отын жамылтан бшк сез1м деген ой та келд1м. Тепнде, махаббат та кастерлеп аялауды, С04 ушш неден болса да тайынбай, батыл Ж1гер керсетул калайтынын б й ш м . Ол шешек аткан райхан гулшдей на з1к, шепке тускен кузп шыктай таза, мелд1р екен. Ары] корлап мулт бассан, швл1ркеген кыр гулшдей тез солып THin кетсен мвлт ететш кузп шыктай тураксыз, суы сокса жемгс бермес алма агашындай кшэмшш деп ой лаймын. Енд1 MeniH де хат жазуым керек кой отан. Сэлем1мд ынтык ce3iMiMAi жолдайын. К еш лш н щ эл1 баягысында жанымнын мвлд1р, таза екенше сенер. Тек осы кезде ки сык айната тускен бейнедей кос журек уялатан кеудем( Оны 63in де сезесщ. Ол да арлы жан, 6ipaK онын не ой лап жургенш мен де айкын бм е бермеймш. Ештенеа} сезгемш жок. Ол да матан 6 ip жумбак... Сейтш , хат жазута KipicTiM. IuiKi уйдеп колдан жа1 салтан сврелерде ютаптарым туратын. Калам, сия, ка( рындаш, катаз дегендер сонда едй K e 3iM шкафка суйенга жылап турган Зэуреге туст Мен онын касына келд1м. «Bip жерш ауырып тур м а?»- деп сурадым, ундемедг Тек улкен кездерш тенкерш, да мылсыз карай бередь Квптен 6epri ж умбак бупн uieiui лер дегеши антартады ол. Каны сыртка теуш, алаула кызара калатын бурынгы ажарлы nimiH тап каз1р кукы. тартып, тым жудеп тур. «Жумбагымды угар кезщ жетт

lepht жетсе осы жерде, буп'н шещ 0 эр1н де» дегендей олады жаудыр кездерк Колынан устап ж ы лама деп ж а - ынып отырмын. Зэуре одан бетер епледк — Зэуре! Айтшы? KiM ренжггп ceHi? 9л д е 6 ipey 6 ip- ене дед1 ме?.. — К,айранга совдан балыкша тары да ту- мп калдым. «К,осылрэлы буйтш жалына тш к,атып е пл - еген едщ , 6yriH неге мунша iuii-бауырын елж1рей алды?» дегендей болады ол. Осыны ойларанда ез-ез1м- ен уялып ш тей кысыламын. Тары да жалбарына т1п ка- шын оран: — Сен неге Д л катпайсын, Зэуре? — Бурынгы кылык- арым eciMe тускенде, осы сезд! калайша аузым барып йтып отыр екенмш деп ез1мдРез1м кш элап cere тусемш. эуре отша жанган ыстык, алакандарын колыма басып [асан карады. Б1рдене деуге одталса да бата алмай тур- аны айкын. — Бафу егощз меш? Мен с!здщ алдынызда кшэл1мш. нрак. солай болады екен деп ойлаган жок, ед1м. А м ал не. iopi де осылай аяк,талралы отыр. Ант етуге бармын. C i3- i.i де секпеймш. ©йткеш бул ж ай ез басымда да бар foh. ГЛз MeHi...— ар жагын айта алмай турып калды.— Ci3re UbiFypa мэжбур eTin едк Мен не дермш оларра. Оныц ус- гше ci3fli жаксы Kepin, унатушы ед1м рой. Элде сол кез- leri балалык сез1мнщ ocepi ме екен. 03iM де (Илмеймш. Лйтеу1р алрашкы кездердеп сыйластык бара-бара ма- (аббатка, а з г е деген суйш пенш ш кке айналган-ды. Р ас |йтамын, шынында да солай болды. Мен сен дегенде л 1тырып кермесем тура алмайтын жардайра ушыраран- *ын. BipaK сонын 6api де...— Ол тары жылады. Кез жасы 1п>1л-тепл бетш жуып кетп. Сонсон колымды устап бе- чне апарды... Содан KefiiH шкаф суырмаларынын. 6 ipinen ;ок катыррышпен тысталран калын дэптерд1 алды. Д эп- ер бетш am yFa батылым бармай, жалтактай берд1м. Ленщ алдымдары дэптерден улы Рабиндранат Тагор айт- шндай, «адасу арнасынан саркыраран шындык дариясы пиылралы» туррандай, колым дауаламай, к,алтыран бер­ 87

д!. Батылым бармай Зэуреге тары карадым. Ол меш ум] ci3 арбап турран сиякты KepiHin Kerri. «К,олын калтырамай-ак койсын, уцмшн осы 6ip глсМ дэптерге? Онда MeHiH жан сырым бар, мумшн езщ коря ларан гул шсш де сезерсщ. Ж ас жанымнын арманы д;| осында... Онда жазыксыз кезден соргалап тамран сорлй эйелдщ enciri бар. Мен оны кез жасымнан жазды*Я Арым мен арманым да, ceHiMiM мен ce3iMiM де, куаныи шым мен peHimiM де — 6api де колындакы осы дэпте|1 де», — деп турран сиякты K.a3ipri калпында. Осындай ©31МдЬез1м кииалран арпалыс устжде бай ранадан 6epi батылымды байлап, ершмд1 тусап толгантш кан дэптердщ алгашкы бетш аштым. «Мумшндш мумкшаздштен: — Сен кайда мекендейсщ?— деп сурапты. Сонда олн — Дэрменаздщ арманында,— деп жауап кайтаррал екен. Сол айткандай менщ де бар арманым жел утыргаи канбактай ацралактап зырылдауда, кай жерге, каша1 токтайтыны белгкпз». Бул — Зэуре кундшипнщ 6ipiHiH бетшдеп жазулар. Дэптердщ 6ipa3 жерше дейш осыи дай сездер жазылран. Онда эз1рше ез жарына деге- суыран кешл жок едй Дэптерге тары да ушлш отырмьн 1здеген жумбактын memiMiH ceri3iHiui март куш жазыл ран бетшен таптым. «ByriH ceri3iHuii март. Бул куш эйелдердщ 6api д жубайларын epTin дукендерге барады. Суйген ерле[ оларга сыйлык тандайды. Уйге келген сон 6ipirin той лайды. Кешлдерш кетерт эн шыркайды. Денгеленш б билейдй Бакыт туралы, ©Mip туралы сез козрэйды. Бад кыт yrniH тост кетерщедй Ол кунг1 наз да, шат кулш д « 6api де... Тек маран рана кещлЫз. Дерт ycTiHe дерт кеш сады мундай кун. Олар: эйел — ©Mip керш, м ахаббат-| ©Mip гул1 десе, меш бул куш мун басады. TopFa тускеЯ тотыдаймын... 0Mip кызырына тацыркаган сакау адам! ша ш тен тынып отырамын да коямын. Бар тшек ум та кемешмде кептелш сыртка шыкпайды. Сондыктан

де е м 1рд! керкейтш OFaH деген куштарлыкты артты- ын мендейлердщ iCKe аспаган арманы ма деп кала- н. Ж урт арманын орындау уш ш талпынады. Оныц зырын Kepin, рахат шэрбетш татады. А л б1здей дэр- наздерд1 кыр тулюсшше кызыктырып алыстай бере- сейтш оньщ кад1р-касиет1 б1здерге кымбаттап арта :едь.. Бул кундер1 epiM меш умытады. И э , ол MeHi ягыдан-ак умыткан. Мен ж ок есебш деп адаммын Foft ан... MeHin оган деген акырры у м ш м де ceHin бара 1ткандай... Айтпакшы, Х-дан хат алдым. М аран бакыт |ейтш сол рана. Менен эл! кудер узбейдь С онры ха- мда: «MeHi эурелеп кайтесщ. Саран уылжыран кыздар былмай ма? Бакытынды баскадан 1здей бер. М ен ка- 1 шешек атып кулпырран гул емесш'н дед!м рой, коп амай жемгс беремш... Ана боламын ж уыкта...» ...М енщ одан api окуга шыдамым жетпедь Н е 1‘степ, койганымды e3iM де бмм ейм ш . Ж у р еп м луш лдей co­ in Kerri. Камырып турран Зэуреш кушактай алдым. жсон оны кушып, бауырыма баскан куш ел ж 1реп ту- •III каппын... Омырауымды кез жасы жауып кетт1'. — Мен кателескен екенмш. «Колда барда алтынныц ‘.upi жок» дегендей баска конран бакытты ¥ШЫРЫП пбере жаздаппын foA. ©MipiMHin керш де, бакыты да, р ы да ceHCin. Bip езщ сщ , Зэуреним! Б у п н сен де, мен I- жарып шыккан кус балапанындай екшнп рет кайта гДЬ1к. ©лмес махаббат атымен кайта некелесейш?! Ке- 1'Р менi? Болаш ак сэбшм1здщ аман керер жарыгы куэ Ь 'сын OFan,— деп ж ас балаша уатып, аймалай 6epin- 1н. МАХАББАТ УШК,ЫНЫ Райхан туфлшн 6ocaFaFa тастай салып, кереует1не ку- Dii Kerri. К,ыздар бул кезде калын уйкыда болатын. inTi Райханныц келгешн де aHFapap емес. Ол ауцакшып j.ik жатты. М улдем кез! Ы н ер емес...

Денес! кызып, кушп-жанып барады. Ойы эр савд1 ушып бытырап, eMipi керш б1лмеген аса 6 ip ыстык, ын тызарлык сез1м куйылгандай журегше. ©з-езшен жы миып, кул1ма'реп кояды. Сонсоц онын. бар тэгп кияльи элде б1рдене куйынша боратып, жел айдаган бултта] туте-тутес{н шьтарып алып к е и -i. Осы элгшде рана отип ысып, кушп жаткан денет енд1 муз баскандай салки тартып ж уре бердк М ацдайынан шып-шып суык тер шык- ты. Осындайда е з 1мен e3i болып одаша жатканда не бы ойдыц кимелеп кеп орынсыз кинайтыны бар-ау. Тун. Айнала тыныштык. Тек анда-санда желпи сод] кан самал желден араш жапырактарыньщ сыбдыры ecTij леди Тымык кузг1 таза ауа жан рахатына батыррандай Ш арбы булттарды куалай зуылдаран ай жасырынбаи ойнарандай элсш -элсш ж ок боп кетедо. Жубын жазбастан карандаган ею адам тун тыныш] тырын касакана бузгандай. О лар кейде баяу, акырын журсе, ei-uti б1рде ж урттерш шапшандатып, ж уг1ре ба- сады. Бакш а iiuiHAeri аллеямен ж урш келедь BipiMeH 6ip1 сез таластырып, жары са сейлейдк Дауыстарынан 6ipinin эйел, 6ipiHin ер адам екеш б ш н т тур. Элде болса да, эйел дауысы басымырак сейлеп, кеше бш д1ргендей, жа- лына титек етедй Д аусы д1р1лдеп, yHi калтырап шьтады да, сыбырлап барып юлт узтедй ...Раи хан колтырын демей берген Сержтен ьтыса бе­ реди }KiriT K93i отша жанып, арзан куштарлыктын ел1Т- пел1 жел1 буып еюлене умтылды. Шыдам-тарат дегендер- Ai аякка басып, асау куштарлыктын, Т13гшш босатып алран ж 1п т ештенеге карар емес. Кыз алдында баса- кектеп умтылган дулей куш кана турды е л !р т . Кыз не icTepiH бплмей катты састы. Тун imimie осыншама бейуа- кыт кеш жургешне опынып, у жуткандай болды. 1штей: 90

ещлтекшн мен, жешлтекшн, маран сол керек...» деп i-©3i аямай секкенде везшей еш-уш тамшы жас ытып- >т кетт1. CepiK тап осы мезетте жынды адам сиякты едк К,айт- де ойра алранын орындамай тынбак емес. Райханнын 1ын орап жолдан aibiFapyFa, араш арасына тыкпалау- тырысады. в ст ш отырып ол Райханнын алдынан шы- ;ы, торга тускен елштей уреш уш кан кыз одан dpi не epin 61‘лмей бетш баскан куш амалсыз турып калды. >ша корлыкка шыдай алмай: — CepiK, саган не болран? Койсакшы, массын ба? атай, аяшы? — деп кез жасына булыра жалбарынды. >ак ол одан сайын оршелене туседь — М аспы н... Саран деген куштарлык, кумырасынан иыктык шарабын iuniM. Т усш есщ бе, сен меш. И з, спын... — Ол осынын бэрш eHTire, дем1гт айтады. Райхан шегше бердк Жылжи-жылжи араш арасына, paHFbi тасага карай енгешн e3i де байкамай калды. Ен- аялдаудын арты жаксылыкка сокпайтынын ce3in жалт рген-дь К,ыздын 3p6ip кимылын андып, баккан ж1г1т лтартпады. К,олын ербендетш касына жетш барды, ippa тускел1 турран кшктщ ларындай боп жан-жарыиа же карап, ззре-куты калмай шошып турран Райханга ?piw шап eiin жабыса Kerri. Кушарын ж ая айкара ж а- 1лган колдары оньщ кыпша белже тш ам ен -ак езше рта Hin, бауырына кысып экегп . Буыны босап элшре- п кыз coHFbi куиин жиып алып, 6ip булкынды да да- *п соккан ж ас шыбыкша майысып барып сылк e rri, алын шалрынра ciuin ж ок болган кшэмнпл бойжеткен ;iriT ыркына квнбей, жанушыра булкынуда. Сыбдыр- ыбдыр калын шалрын алкына арпалыскан екеуш де BMin кеткен. ©cTin жатып ж1г1т колы кыздын отша жан- ан ыстык денесше тиген едк TiTipeHe ышкынран Райхан ар дауыспен шынгыра айкай салды. Бул онын cohfh эре- CTi едь 0 эш -ез1 билеуден де б1ржола айрылура айнал- ан-ды. Кенет ол каусыра кыскан TeMip кушактан босап 91

ж уре бердк Кезш ашып карап ед1 тап алдында Cepinfl жеп ж 1берердей болып, твне тусш , карацдап турран 6i- реуд1 кердь ¥йкыдан жан.а оянгандай мен-зен калпы созыла кетертген ол 1лбш бакш а iuiiHAeri орындыктар- дын 6 ipiHe сылк eTin отыра Kerri. Оран жанарынын бэр! тусте керген елее боп булдырап, кезш ш алды карауытып KeTTi. Ол байыз тауып отыра алмады. ¥шып турегелд1 де ай-туйге карамастан жуг1ре женелдь Куларына: — Кет осы жерден! Неткен арсыз едщ! — деп земгей элг1 адамнын. з!лд1 уш талып ж е т п . «Сонын ©3i, катал ук1м шырарып турран сол ж1г!т»,— деп Райхан ол адам- ды танымаса да, вцш тустеп есше сактамаса да iuiTeii элденеше рет кайталап, риза болып бара жатты. Bi- рак сэл аялдап аты-женш б ш п алмаранына екЫшт! де... Кайрат университетте окиды. Биыл акырры курсын- да. Окуды 6 iTipiciMeH туран елше мурал1м болып бармак- шы. BipaK осы Алматыдары бес жылы сарымша алыстап, етпейтшдей KepiHymi едк Еш и калган уш-терт айы кус­ т а зымырап барады. Эйтсе де, сол бес жылы магнасыз, мэнс13 аякталгалы турран ж ок. Ен бастысы, Heri3ri мак- сатын орындап, б Ш м алып кайтпакшы. Мурал1м болу арманынын да icKe асуына аз калды. BipaK сонда да 6ip эттеген-ай кекейшен кетпейтш. Осынау бес жылдыц ш ш д е 6 ip кыздын бетше карап, 6ip ауыз сез айтып кер- мепт1-ау. «Оку-оку» деп ж у р т eMip кажеттершщ бул кырына жещ л караранына ендКещи еюне бастапты. Bip ш ак уякдыры ymiH езш-ез1 cerin те кояды. MiHe, естш жургенде Райхан ушырасты. А л Райхан болса медицина институтында окиды. BipaK онын оку б т р у ж е эл1 6ip жыл бар. Кайрат OFaH ж ш к е л т журдь TinTi диплом жумысын жазып отырып та солай карай тартып кететж. Н е ymiH, неге келе жатканын e3i де бьлмейдк OftTeyip

осылай карай 6ip нзрсе жетелеп тартатын да тура- EKeyiHiH арасындары достык KipmiKci3 таза кешлдсн ккан бауырластык, жолдастык катынастан узап кете 1ады. Кайраттык байсалды MiHe3i PafixaHFa унайтын. сейлеп, кеп тыцдайтын салмакты ж М т т щ акылмен :йтш кылыктары кызра эсер етпей коймады. Оны кат- cyflciHTTi. Мунымен 6ipre Кайратка жарыла жаздап \\ болатын. Онаш а ушыраса калса кебше e3iH сейле- , кул1марей отырып yHci3 тындаудан аспайтын. Кейде лн, мундай буйыры, шектен тыс туйыктыгы iiuiH пыс- >ушы едь Сонда да оран деген ынтыктыгы артпаса ймейтш. Бул — Райханныц еиш м ге айтпаран, тек рек тукшрше сактаран купил сыры. Тарткан сымдай боп ыздиран денгелек ж уздь кара !>ы ж М т кыз журегше салган бетте-ак шок туЫрген- Сол шокты махаббат жел! урлеп жандыра тусетш. йратты imTeft иемденш, менипктенш алган ол баска- эдан елердей кызранатын д а. BipaK, ол Ж1ггг езш е эл1 нге дейш Tic жарып бвтен ештене деп керген емес. йханмен 6ipre талай рет кинога, театрра да барды, рак ум1т акталмады. Л уш лдеп барып аттай туларан К1-л 1 эр уакыт су сепкендей басылып, жасып кайтушы i. Бет какпай ерке ескен ак жаркын кыз ж1г1т кала- 1н кеп к уги . ¥зак тосты. ByriH бе, ертен бе, деп ум 1т уган талай кундер! мен талай тундер1 Р айхан арманы- Ш унс1з куэгер1 болрандай-ды. Райхан кейде Кайратты кездеепргенде онын ойлы [зше жаца кергендей кез айырмай кадала карап ка- тын. «Япырай, баска жшггтер айта салатын 6 ip сезд! ;нын соншама булдап, зарыктыра кинап, кимайтыны лай?» Ондай шактарында жас шамасынын осыншама дырына карамастан онын кексе адамдай тым байсалды 1лып танытуын жактырмай астан-кестен болатын. Bi- iK сонынан Кайраттын осы MiHe3iHin езЬак OFaH тым :тык ушырап, суйк1мд1 квршетшш кайтерсщ. Эйтсе оз

де, 03i сиякты баска жастардай м ахаббат жайлы жук ран аузын ашпауы оны кайран ететш. «Шынында д; кызык ж ш т . Элде ол меш унатпай ма?» Муны ойлара» да кез алдынан булдырап не 6 ip жайлар етедь Кейде е: езшен: «Бэлкгм, ол уйленген адам болар» деп ойлайдо Онда ол кинора, театрра неге апарады? Осы шакта таг да 6 ip ой к е л т кимелейдк «М унда турран не бар? Кызд KiM кинора шакырмайды. Сонын, 6 api рашык болгандш тан ба екен...» Будан api ол алы ска бармай шубап бар жаткан кудисп ойын тез жинай кояды. Алайда, багаж дан 6 epri секем алган жайлар eciHe туссе ж у реп сызда! лушлдеп коя бередГ. Сонсон: «койшы, кайдары жокт айтпайыншы»,— деп мазасыз ойын баска ж а к к а буры экетедг. Кайрат ше? Арсы зды к пен арзан куштарлыктьщ ма( кара торынан куткаруына себепкер болган сол туння 6epi ашык мшезда, унем1 к е н и ш журетш ак жаркьч Райханнын суйюмд]' сулу MyciHi кез алдынан кетпейт1« Онын аккуба ж узш е ж ар аса б1ткен ушы кетерщш к ч мурыны, ж а н а туран айды елестететш карлыгаштын КЗ натындай киыла б1ткен ж вдш ке к ара кастары мен над жайнаран ж азы к мандайы ерекше суй ю м д ш к себетм Кабарыньщ астындары деп-денгелек юшкене кара мен ecipece KipniriH кетерш, урлана караган кездег1 нэрке кара кездер! де соншама ыстык, келйгп едк Эдетте езш кулай унаран адамына ж урек 9MipiH ж етю зу канда) азап. М ум кш , CepiK оны шын суйген де шырар. 0 a i ке piKTi, келГси ж ш т . Седан мойыи бурмаган кызга бу калай eMeyipin б1лд1рер. Оныц езш такыр музиа отыррь зып кетпесше KiM кешл. Осы ойлар кабаттаса кеяш K,ai раттын еркщ epiKci3 тусал, туйыкка Tipeft берген-дь 94

K a3FH кеш. К,аладагы улкен паркте ж астар сауыгы жатты. Би эуеш астана аспанында шарыктай шал- , тарауда. Эшшлер мен бшшлер енерлерш керсету- Захна-ра ак, ж 1бек кейлепн самалга em ip e улш лдетщ хан шык,ты. Отыррандарды кезш тендере жанай ет<п !стрдщ сырлы сазына внд-i. Эн эуендеп ширай берд1. рат та кез айырмай тындап турран едк жанына ж а - таныс жанар кеп арасынан 63iH тапты. Бул ж ай Fa- габысу емес, ш ак Kepicnece тарат тауып тура алмай- , ансаран журектщ сарыныш лупйп едк Жаудырай т еткен кара кездер: «Неге сонша кинайсьщ, журек I уксац ет-Ti, азапка неге сал асы ц?.. Сы р актарар, шлетш кез жетпеп пе едк япырым-ау?» деп киылды. |рат тас боп козгалар емес, энмен 6 ipre шымырлап ен тэги ce3iM баурап алран. EKi 6 eTi дуылдап, ж урен ап, дуршлдеп коя бердь «Менщ осы калпымды Рай- б1ле ме екен, сезе ме екен, cipa. Баран, артык, кандай нсын,, Райхан! Сенщ н эзж жаньщ да сондай сулу-ау. • осы энщ, армандай асыл т1л епн маран арналса н»,— деп iuiTeft толкып, ем1ршде болып кермеген аса таза, мелд1р сез1ммен толранып, теб!рещи. Алып-уш- | к е ц ш , сол с-эттеп канатты киялы ж ш г п еркшен р орнынан туррызды да, е р ж а з жетелеп эк е гп . О л неге И? жатканын вЭ1д еФ л м ей д к 0ftTeyip, б1рдене оны кеп- I Oepri туйыктьгвыд уш ш , батымсыз уяндырыц ymin I epi«ci3 жетелеп келедк К,айрат кшт турып калды. йхан да бурынрысындай жайрандап кеп амандаскан К- «Адамнын ш ш д е п с ш куш бурын калай ce3in б ш п чады екен осы кыздар?»— деп ойлады К,айрат. Ол кызарактап томен карай бердк Аккуба жузше це куаныш ум тн дей, злде алданыш кудшндей 6ip се- ойнап шыра келдг ©зше таныс Кайраттын жузшен ri бурын байкап, бурын кермеген тамаша суйшмдшк Iкандай боп тур. TinTi осыран д ети eiu6ip ойына кел- ген, керш те (Млмеген жана адамы, абзал курбы, тек 95

жаксысы тургандай алдында. Бурын дос, жолдас деп к? раса, енд1 ол одан да жакы н, одан да ыстык тартып б; рады. Кундыз кара кастары сэл кетерш п жазылга аккуба жузш е дуылдап ыстык кан ойнап шыкты. О кысылыцкырап калгандай сыцаймен темен карап кули cipefl бердк Кайрат разы болгандырын кайта-кайта ai тып, куанышын б й ш р ш тур. Дем1 д1р!лдеп, fler6ipi кет кобалжыкан онын аузына баска сез тусер емес. — Кандай зсем, кандай сырлы эн шыркадын, Pai хан! Сен езщ энтш екенсщ рой...— Кайрат барана ойш айткан сездерш тары кайталады. «Будан баска айтарын бар ма?»— дегендей Райха да ж!г1тке наздана карап кез тастады, «Сен» дедга кандай жакы н, кандай жылы сез едП» Олар би болып жаткан жерге келдк Тымык ауад музыка шалкуда. Ж астар кешлдк Олар адам ерюн 6i леп, мын буралып кубылкан музыканык сазды эуенй бер1ле айналып, айдында жузген аккулардай ыррала т cin денгелейдп Осы сэт шошитып к!шкене рана му| койран кыр мурын ж1г1т буларра карай келе жатты. Ка| рат Райханды бите шакырып улгергенше болтан жо элг! ж1г1т: — Карындас, билесек кайтед1? — деп еппен басын и де, т1лге келт1рместен колынан устап денгелене жене дь К,айрат тары да езш-ез1 cerin кала бердь «Эй, осы б батылсыздырым-ай». Кайраттыц кез1 езт танымайть ж1г1ттщ кушарында журген PaftxaHFa тустк Олар бил< ж ур. Ж1г1т б1рдене дейтш тэр1здк Райхан сэл ж ы м и р ; болады. Кайрат б1лд1рмей буларра жакындады. «Ме Райхан керер ме екен» деп ойлады. Эне ол да карад У л б1реген ж ука ершдерш жымырып кул1мЫредк Ол; 6ip сэт тары да ж ок болды. Коп арасына cinin Kerri. Ка рат кез жазып калды. Элгшдей болган ж ок жарк ет кайыра шыкты. «Сен 1здеген кун осы, сен ансаран б кыт тап алдында тур келбендеп. Содан айрылма, каг coFbin, капа болып журме» дегендей болады журек т

ан элдеб1реу. Ж анары >KiriT буЛ ш акта аузын Рай- г1ын, кулагына апарды. Р айхан кулш басын ш айка- Осы мезетте К,айраттын, Ke3i кул!мс1рей караран Рай- жанарымен туш сш калды. Содан кейш: «Еш и 6ip !мдени, тары 6ip кул1мдеп караш ы ?— дед1 ш тей ын- кан ол.— Егер маран карап кул1мс1рейтш болсан, менджсщ , эйтпесе»... деп барып барын сынап турып цы. >K iriT пен кыз тары 6 ip каран eTTi. О лар ыррала п 6ip денгелеп е г п алдынан. Р айхан кул!мс1реп, фатда карады. Ж 1г1т те жымиып кала бердк «Тары iMCipe, тары да» дегендей болады Кдйраттьщ журек lipiHAeri алып-ушкан алау сез1м. Р айхан караран 1ын ол бурынрыдан да ыстык, бурынрыдан да жакын iHin, сол жакындык, сол ыстыктыры оны езшен алыс- Мп, кол узд1рш экеткендей болады. Би аякталды. 1ле-шала екшнп би басталды. Осынау ■1кар тымык эуеге «К,айык,та» эшшн, сазы кетершдй ф ат Райханды биге шакырды. ...Олар унЫз келе жатыр. К,айрат бурыннаи сайлап ргеи сездерш элпнде рана агылтпак едк BipaK каз1р i курмелш, батылы бармай-ак койды. Анда-санда та- ын кенеп окталып та калады. Сейтсе де, элдебдр ку- «коя тур, длi ерте» дегендей т Ы н тусап, бегей бере- Тск ж т т ч к icTen келе жаткан колы рана. Оны e3i де кам ады . Ещи б1рде батыл колдар 6ipTe-6ipTe ж'ыл- (II отырып бшегше жармасты . Райхан карсылык б к - ер емес, кайта жакындап, икемделе т у сед к . Олар кыз нщ тусыиа да жетш калды. Райхан кетуге ьщрайлана >in едк Кайрат: — K U ipe турсан кайтедк Райхан?— дед! кпылып. eyi де 6ip-6ipiHe ун к з карап, узак турып калысты... I Райхан эл1 ояу жатыр. Туннщ тек жарымы откен. фары 6ip тусте кергендей елее берген к а с-к а ш м сэт- 31 6ipTe-6ipTe булдырап тарай бердк Ал Кдйраты, ез! 2118 97

biHTbiFa суйген FauiHK Кайраты зым-зия жогалып, он орнына тш рейте мура- шайтан ат ж акты , кыр мурын г 1т кесе-келденен тура калды. Ол батыл эрекет жаса, « s iне тарта куш актаган куш икемдеп жакындата 6ef Сонсон, д1р1л каккан Кызыл epiaaepin ыстык-ыстык су алды... Райхан буктусш аунап тустк Жастыкка бел ер-тиместе агыл-тепл евдреп жы лай бердц .жылай 6epj ДОС СЫРЫ З е й и я т М осква Fa щыварып салгалы, Miне, жа| айдын ж узш ен ауды. С е д а я 6 epi тынбай соккан бщ кез аштырар болмады. К ун сайын удей туспесе саяб! л ар Typi ж о к . Б угш , неге екеш белпсга, Жамектш, кез! ш н е р ек Кайта-кайта шошып ояныи, елегзи турекелгп, далага ш ы ры п, 6ip Kipin дамыл таппады. Кендлшде сэл коб жу бар. — Апы р-ау, Зейнептщ келетш куш де етш кет! ж ок па. О сы уакы тка д е т и не dixipin жатыр екен. 1 болмаса, 6 ip хабары н б1лд1р у1 керек <едт гой,— деп к ты мазасызданды. Сейтш жатып, тары да орнынан л ды. Bip езшен баскалардын. 6 api калын уйкыда. Ка{ белмеде жаткан экесш щ уйд1 басына катере KaKi шыккан окыс корылынан пырылдап жаткан ала мыс кереуеттщ астына жып бердд. — 9й, осы axeMHiH уйкы сы -ай...— деп ала мысык' зыта женелгенше epiKci3 езу тарткан Ж змек ауыз у шыга бере шешесшщ: — 0й , карабаскы р, не болды?! Туншыктын. foh,— бажы дап жатканын естад. Ш ам жагы п, сагатына ка ды, уштен жаца асып барады екен. Кораныц какпасын сэл ашып калып ед1, уйтки бо ган ак тутек iuiKe карай лап койды. TinTi Жэмектщ б

бардарлауыиа мурша м зтр м ед к Басы-кезшен I, бет каратпастан кейш инерда. Ж ы ланш а ысылда- суык жел койын-коншына ешп, уйден шыккан бойда sciif тоназытып ж 1бердк О л дереу какпаны ж аба 1Ы. Н есш е келёсе койдым екен, сод керек сатан?!.» деп гй езш-езё секте. Кайта жаткан оньщ уйкысы келер лады. Э р не ойына тусга, айяаласы 6 ip айдын. тана i болып, ыстьщ-суыты эле басыла: коймаран ж а с те­ те ж ат тарткандай е е з г а т , бойы турппгш ке гп . Ендо выгодан да бетер нудит» кушеМп, iuii ал ау-ж ал ау не жанды. Сонсон кунд1з фермада болран энпменё е туЫрдк « Э й , Султан да 6 ip керауыз-ау осы. К,ай- л-жайдарыны айтып...» деп ёштеи ренжш алды. Бетен рак эцгшене мацы на жуытггай канш ама куаласа да, 6 ip кударр тускьр1 ойынан шыкпай койды. Кейде «сол кнгнщ айтканыньщ да жаны- бар ма, калай», деп ка- ы. А лрэш кездескен бетте-ак ол: — Ж эмек, кал калай? 0 з щ кун санап азып барасык . Шелмектей солып болыпсын,...— деп 6 ip кояды. Сон- екеулеп у к ш маядан шел ж ула бастайды. Ш ананьщ ескесше дешн жайылып еалынран шоп битктегь Kici ы кетер1лген шакта Ж эмекке куакылана карарая i ыржаландап койып, кайта бастайды: — Ж эмек, сен шептщ устгне шык. М ен етектен эпе- турайын. Онсыз да кажы п ж урещ той, сорлы,— дсп Treri куакы мшезше басып карытып етедё. Ж эм ек лэм ун катпастан айтканын ёстей бередё. Бграк Султан- I аузы дамыл таппайды. — Сонымен, Зейнеп к а т а в келемш деп едг? Уакыты 1F3H жок па e3i>... Сбнш ама бадалатындай не бар ен- онда. Москва улкен, эсем кала. Ж урген шырар элэу- iaan. Театр, кино дегенщ де сонда... Д эуд е болса, eci- 1 сен де шыктын. FOft онын. Бар кызык сопда емее не... ■ на кудайдын какаран боранында суыкка тоныи, бур- 1деп муздыаяк болып журген б!зд! кайтсён ол ар.„ 99