Жаркенов Қ. Туыстар

— Дурыс айтасыц,— дед{ Дуйсен,— ол бурынгысындай бей­ кам куйде журе 6epciH. Сезштенген болса, жацагыдай ко- ршбейдь — Tiim, баска жакка орын ауыстыруы да ражап емес. — Мумкш, осы бетпен апанра кайтканын байкап калармыз. — Bip 1збен журе беред1 дейсщ бе?.. Ушеум1з кун ецкейгенше отырдык. BipaK каскырдын. кайтка­ нын коре алмадык. Буюл oMipi адам козшен жасырынумен ет- кен тарыныц журк-турысы, сырын ацрару 6i3 ymiH киын едк Tip- лiri бау кеспелжпен откен дала жырындысы барлык козралыс, максатын езшщ осы 6ip тардырына арнайы бешмдегендей екен. Коз1м1зге тук шалынбаран соц, кештетш уйге беттегенб1з. Бурыпрымызша дабырламай озен жаралап келем!з. Камыстан узап томенг! жагын орарыта айналдык. Bip кезде алдымыздан калыц HionTi салдырлатып, олдене тура кашты. Озык келе жат- кан Дэулен бакырып ж 1берш, 6i3re карай кайта жуг!рген-дк Кешке дешн каскыр коруд! рана ойлагандыктан болар «батыр- дыц» журег1 жарылып кете жаздады. Коз! шарасынан шырардай тасырайып кеткен. Кашкан ацныц не екешн танып калран Д уй­ сен сакылдап кул!п ж!бердк Елжтщ лары коршеди Аярында какпан жур. Онысынын. токпагы ек1 талдыц арасында кыс- тырылып, турып калды. YmeyMi3 катарласа ж уг1рш келш, шынжырдан устаганбыз. Байрустьщ арткы аярын сындырып ке- TinTi. Моп-молд]р кара коз1нде ауырсынран, катты киналудын белrici бар. Мылтыктардьщ бауын шешш алып, мойнына тактык та, жабылып журш, аяктары какпанды азар босаттык. Щшкен- тай рана суйк1мд1 жануарды кушактап, коте,pin алдым. — Каскыр тусетш какпанра куыршактай болып, мынанын тускешн айтсаншы,— дейд! Дуйсен, лакка жаны ашып. — Амал жок, какпан болран сон,, лак Tyrki, сенщ аярыцнан да шап 6epin устай алуы орынды. — Ю мдш екен ©si? — Шалдардьщ 6ipeyiniKi шырар. Иесл орнынан тауып алсын деген оймен, какпанды курылган жерше тастап кегпк. Жол жиегше шыкканымызда, артымыздан жолаушы автобусы келш, касымызра токтай калды. — Отырындар, ацшылар,— деп есж ашкан жург!зушк— мы- наиы калай устадьщдар?— дед!. — Какпанра тусш калыпты. — MaFan байласацдар кайтед!?— дед1* ол, юшкентай жаку- арга кызыра карап. — Сем1рген сон, куырдак eTin жеп коясыц рой?— деп, кула­ на т\\л катты Дуйсен. Жолаушылар буньщ c©3ine ду кулдк.. Ауылра келгеннен кешн, мал дэр!герше апарып, аярынын сы­ ны рын тацдырып алдык. Б1здщ icTeren жаксылырымызды сезше ме, сез1*вбей ме, ол арасы маран белг!аз, 6ipaK лак ем!зжпен берген кара ала сиыр-

ч дын сутш imin алды. Жулып экелген балауса кек uiemi жед!. 031 дс c\\n-cyiiKiMAi жануар к©ршед!, нэп-нэзж, жамандыкка осте кимайсын. Кашан ^1]ренгенше, итке жег!з!п алып журме,— дед! окем касымызта келш. 11ттiн а1ы ит, саган суиюмд! квршгешмен, олар ушш 6ip кесек ет,— деп, тотем де акыл айтты. 1 ** * Ертеншде танертен Дуйсен келген. K©3i кул1*мдеп, танауды тартып калды. Иа... элдекандай жаналытьщ бар сек1’лд1 той?— дед1м. * Мен in танауым Даулен екеуще барометр болды-ау. — Тындайык. — Даулен эрттесще aneci урсып жатыр екен, сыксындап жылап туртан жершен кезпшм. — Неге урсыпты? ' — «Кеше кершшщ кауынын урлап жепсщ» дейт1н кершедк — Кеше ол кауын тургай, кара наннын езше зар болып, 6i3- дщ касымызда журмеп пе ед1? — Heri3i кауынды урлаган баска 6ipey болса керек. Тек жеп болтан сон, шапагы мен урыгын Дэулендердщ еагшщ алдына TerinTi. Сондыктан, Даулен алды демей, к'т алды десш? — «Каскырдыц аузы жесе де — кан, жемесе де — кан». — Саган таптырмайтын материал болып тур. — Калайша? — ©лен шыгарганына деймш... — Е, eciMe дурыс салдын. Жаксылап 6ip елен шыгарып кояйын. — Каскырга бармаймыз ба? — Мен корадан мылтыгымды алып шыгайын. Екеум1з аяндап, Дэулендшне келдш. Ол тукырган куш eciri- Hin алданда отыр екен. — Кешл кушн калай?— дед! Дуйсен мыскылдап. — Кулагына су кеткен тайынша кусап калыпсын гой,— де- Д1*м мен де, келе калган кулюш тыйып. Ол б1зге «неменелерще жет!се калдындар» деген Kiciuie, ала кез1мен мыктап 6ip карап алды. Б!рак ундеген жок. — Жур, «байлап койган» каскырымызга согайык. Даулен т!л катпаган куй! корага к!р!п, орап койган мылты- рын алып шыкты. YmeyMi3 тагы кетт!к. Былай шыккан сон Дуйсен: — Кеше олжалы болыппыз,— деп мырс ете калды. — Кайтш?— дед!м мен, не айткалы турганын imiM сезсе де, Даулен екеуш аз!лмен жанастыра туск!м кел!п. — Анга шыгып, елштщ б!р лагын экелдш, К,иналмай-ак, 6ip кауынды колтыкка кыстырып кетшшз, 96

— Мен алган жодпын, ей!— деп, сезге шыдамаган Дэулен ашумсн алгаш рет тйлге келдд — Онда, дауынньщ шопагы еагщнщ алдына дайдан келдк — Кеше дастарында журд!м, далдыд менен бурын теплштд делением келш урламаса... Дуйсен онсыз да р е ш и т жолдасыныц кешлш дажай бермей- ш деген ниетпен ундемей далды. Аздан кейiн, сэл кул1*мдеп, дурыс-тырысы жазылган Дэуленшн ©цше жылылыд ендй Оныц дитыгына менщ де типм келмедк — Атам менен босда керш жур. Оны жеген басда адам. ©з\\м алi ештеме урлап керген жодпын,— деп, шынын айтты Дэулен. Kemeri 1збен аяцдап, езен ©лкесше тусп'к. Тастагап жер!*м1'з- де дадпан жод екен. Heci алып кеткен болуы керек. Камыстын аргы жагасына ©ткенб!з. Жайгасып алган сон, куб1рлеп энпмеге KipidiK. Ею кез1м1з дамыста. Ocipece далыцнын ортасындагы Kemeri аландайды далт ж 1бермей бадылап отырмыз. К,арын аш- дан кезде ала келген нанымызды жедш. — Ананы дарацдар!— деп елец ете калган Дуйсеннш пуека- ган тусына жалт-жулт дарадыд. Тайыншадай кек шулан уп-ул- кен дара марданы мойнынан TicTen, жетектеп келедк Tan 6ip до- сарына алган ат сешлдд ©3 i мойнын шанага жеплген аргымад- ша дисайтып алыпты. Шолад дуйрыдпен дозыныц боксе жагынан анда-санда сабалап дояды. Анау донадда бара жат- дандай, жетекке конген сьщай танытады. «¥сад малды й р т е й куш1ктер1не апарып, талатып уйретедЬ дегенд1 улкендерден есть гешм1з болмаса, кермеген гажайыбымыз. М 1не, дасдырдын дас- дырлыгы дайда жатыр. Ертенп куш жауыздыд пен жырындылыд жасаудын жолын кунпктерше осылай уйретпек. Сэл гана Kepi- iiicKe тан далганымыздан болар, ушеум1з уназ отырып далып- пыз. Касдыр жетепмен камыстын inline Kipin кеттк Бей осы жад, б1рад недэу1р диыстау. — Кара дозы далай журуд1 уйрент алган екен,— деп мыс- дылдап, api танданган бетте Дуйсен б1зге дарады. — Желкеннен балыд дарын аранын йсшдей ©tki’ p йстер кадалып, йстеушше дысып бара жатса, жанагы дасдырдын дасында ©3in де дурдай жоргаларсын,— дед1 оган Дэулен. — Неге отырмыз, багытын туспалдап, дапталдап журеГпк,—. дед1м мен,— эйтпесе, молшерлей алмай даламыз. — Демек, апаны б1з жад дабадта болды. — Дыбысымызды сезд1*рмей жылжиык. Осылай адылдасып алдыд та, белг\\л\\ тусты м©лшерлеп, жа- сырынып ж у р т отырдыд. Bip-eid жерде камыстын сыбдыры мен димылы сезтш , дасдырдын «гур» еткен даусы есйлген. — Ананын гуршдегенше Караганда, дара дозы тойга к етт бара жатпаганын сезш, булдьитан-ау Tapi3i,— дед1 Дуйсен. — Эрштесшщ ойнамайтынын бшген гой, ©зш ©л]мге далай дисын* 97

Акырын сыоырласындар, дед1м екеуше ескертш —уй- ге барран сон, куланарсыцдар. * Гым-тырыс /кылжи бердж. Багытымыз да, туспалымыз да дурыс секшдг. Ы р а к ну камыстын, шетже не бары жарты шакы- рымдаи a14 жер калды. Егер, апап бар болса, осы 6Ki аралыкта, болмаса, белг!с!з, Аэдан сон,, кальгц талдьщ арасына кiрiгг алып, бакыладык. ©йткеш будан ары журуге болмайтын едк Алды- мыз — бургенд!, ушкатты калын. жыныека айналып кетть Желке жарымыз жартасты биж кабак,. Олай котершеек, кершш кала- мыз. Сэл отырраннан кешн, таяудан жанасалап, ©Tin бара жат- к,ан жыртк,ыштын, сьгбдыры тары ееплдк Алдымызды шурылдау киып ©тетш секглдк — Кзскырдьщ кушжтер! енее! жакындатанда, урмей ме екен?— ден сурады Дуйсен. ч Дэулен оны мазактатт, кулш ж!бердь Сойти де, досыныц бе- т!не карап: — Каекыр уред1 дегенд! кай атацнан естш едщ,—дед! есн- лер-есплмес сыбырлап,— улиды. — Айтпакшы, солай едьау, б!рак улу мен уру 6ip-6ipiHe жа- кын «©нерлер» рой. — Кыршанкьгсын-ай мынаныц. EHeci «урмей де, улымай да, тыныш жатыцдар» деп зкылын уйрет[п кеткен шьюар. Oiceci тауык кора сал дегендег! Ернияздьгн жартылай орын- дап тастайтьгаы секйлдевдцрш журмесе. — Жайьща отыр, балакан,— дед1м мен, т!л!н безеп, калжын мен ойьш !здеп, соктьжып отырран Дуйсенге. Осы кезде аре ете тускен жуан дауыс есплдк Ундемей алдына тесшп кулак турген Дэуленшн, май куйрырынан «ап» деп гиен- бектей тусга едш, «ат т ан» детен ол атьгп турды. — Кап, жуг1рмектер-ай, сезжтеширш алдындар-ау,— дед! Дуйсен,— байкадыцдар ма, дауыс анау калын бургенн!ц арасы­ нан шыкты. Апан сол жерде. — Байкадым, тек Дэуленнщ рана байкаура шамасы келмей калды. — Журегрм -жарылып кетсе, кайтесщ,— дед1 Дэулен кырыл- дап. — Кырылдамай-ак кой, журег!н. жарылмайды. Орманшынын ит1н каекыр деп шошытканыцда, б!зд!н, де ж уретш жарылма- ран. Дуйсенн!н iuieri ката кулдк — Сондарьщды б!р кайтардын,, бэлем,— деп кояды. Дыоьгсын шытара алмай, imin басын, кикылдап жатыр. — Кулмейтш нэрсеге кулед!,— дед! Дэулен ^ашулаиып. — Каекыр жзцары дауеывды ecTin койса, кайтемгз? — Сацырау каекыр болмаса, ©3i де еспген шырар. — Желкемнен тктеп, жетектеп кетер дед!ц бе? Жан даусын, шыкты рой..,

*— Мелшерл1 жерд! б'тдлк кой, 6opi6ip 0 3 iMi3 ештеме 1стей алмаймыз, сондьщтан улкендерге жетюзешк,— дед]‘м мен. — Дурыс айтасыц, мына бет!м!збен Дэуленнщ журегш жа- рып алсак, каскыр аулаганньщ калай болатынын сояда керерсщ. YmeyiMi3 осы oiiFa беюндж те, тездетш кейш шепнд!к. Жота- га шыксак, тап алдымызда Есболат аксакалдьщ торы культы мен жирен биеш жайылып жур. — Мыналарды сор TypTin келген екен,— дед1 Дуйсен. — Не езш, не кулынын каскыр жеу! мумкш. — Ыцгайына келсе, екеуш б 1рдей жеуд! де уят санай коймас. — Айдап кайтайык. — Айдап кайтем1з, жирен бие жуас, устап алайык та, мшш кайтайык. — Тапкан акыл, кун ыстык, бундай келш кезшпейдй Жирен бие кашкан жок, аздап шыкыльщтап едж, шал баккан мал емес пе, жануар тура калды. Биеге Дэулен екеум!з мшгес- кенб1з. Дуйсеншн, торы кулынга мшш алраны сол болатын, 6ip- exi тондаландап монюгенде, канжыгадан уз!лш тускен торсык- тай жерге топ ете калды. — Асау екен мынау, мшпзбейдк— деп, мазактап турганб1зге кызарактай карап, жамбасын сипап, орнынан турегелдк — Ендеше, жаяу 1лесш отыр,— дед1 Дэулен. — Неге? YmeyMi3 де биеге мшгесешк. '— Сыймайсьщ. — Зл\\ eni балалык орын бос тур. — Мейлк бос тура 6epciH, сен айткан екен деп, Есболат ата- ныц биесшщ белш сындырар жайымыз жок. — Оныц уст1не «есектен жыгылган баланы атка жолатпа» деген макалды есту1ц бар ма? — Мына екеушщ корлыгы-ай,— деген ол, артымыздан жаяу uiecin eiii: — Жарайды, коз1 бозарып кетт!, обал болар,— деп эзйчдеген Дэулен аягыньщ басын кайкайтты. YmeyMi3 б!р1м1зд1н. бел!м1зден б1р!м1з кушактап, ауылга ка­ рай жол тартканбыз. Ж уас бие шулги туслп, жумсак аянга бас- ты. Кендл1м!з KOTepiHKi, даурыгып, энпмелесш келем13. Кеше елжтщ лагын какпаннан куткардык. ByriH каскырдын апанын таптык. Оман артык не керек 6i3re? — Б1з болмасак, шалдьщ мына жирен 6neci мен торы кулы- ныи да каскыр жарып кететш ед1,— денд! Дуйсен. — Бунымызга Есболат атай ракмет айтатын шыгар. — Анадагы Кызыл кунажынныц аузын куйд!ргешм1з бен жэ- шштерш сыпырып комбайншыларга бергешм1зге кырыстанып журуил ед!, енд1 муртынан кулш, беНмазден суйер. Калын тал арасындагы жалгыз аяк сокпакпен осылайша сок- тыртып, энпмелесш келе жатканымызда, карсы алдымыздан колында жугеш бар Есболат шалдьщ шыга келген!. Жирен бие- 99

нщ устшен жыпырлаган калын баланы кергенде, таи калрандай сэл амырып турды да: — Э, топаландар!— дей берг, тура умтылды. Бисден баппен Tycin жатура шама бар ма, ушеум1з жерге катар домаладык. Bi3 оцалганша келт калран шал жугеннщ Т1згш1мен жон аркадан 6ip-6ip жосытты. Онысы ете коймаса да, бакырып-бакырып ж{- беpin, ытки женелдж. Бундайда Есекец жен сурамай куалайды, 6i3 ештеме айтпай кашамыз. Айтпайык демейм1з-ау, айтура мур- шаны келНрмейдк Сол одет бойыпша калыц талра Tycin кеткен- фз. Мылтыктар кударан жерде жайына калран. 0й reyip аман кутылып, дауыстап журш, кайта табыстык. — Калай, аркаларьщньщ кышуы канды ма?— дед! Дэулен. — IIIукiр, аздап болса да, сыбарамызды алдык,— деп каба- рын шытты Дуйсен. — Ал, «ракметш» айтты атак. — Ренжш турсындар рой ездерщ,— дед!м мен. — Кулетшдей, шал кытыктады деп пе ед1н? — Дегенмен, катты урран жок. — 0 3 1 hju жубатканьщ шырар? -— Тллге келт1рмей тура куатыны жаман. — Осы шал сонын барлырын эдеш ктейдьау дейм{н, эйтпесе, устап алып, кегендеген козыдай т!з!п коюына болатын ед1, сон- сон аржарын e3i бшедк — Мылтыктарды кайттж? — Ен киыны сол болып тур. —Кауын урладыц деп, онсыз да е к [ аягымды 6ip етжке ты- рып журген атам, мылтык устаранымды бшген сон, кыр сонымнан калар дейсгн бе? Тебеме шай кайнатар. — Жаксы ум!т екен. — Не дейм1з? — Не деупп едж, бундайда тек шындыкты рана айтып кутылу керек. Эйтпесе, болмайды. Ушеум1з акылдасып, жанары куларан л^ерге келеек шал мыл­ тыктарды жиып-терш алып KeTinTi. — Бэсе, айттым рой, колра туспейтш дэлелд1 ол Kici далара тастай коюшы ма ед1. — Енд! кайтем1з? — CyMiperiin ауылра барамыз. К,айбiр абыройлы жандармыз. Баска тускенш тары керешк. BipiMi3AiH артымыздан 6 ipiMi3 шубырран куйде ауылра кел- дж те, уйдБушм1зге тарадык. Экем шай imin отыр екен. — Иэ, аншым, келдщ бе?— деп карсы алды. Ундеген жокпын. ■— Мылтык кайда? Тары ундемед1м. Кайда деп айтайын, ©3i де бшп, эдеш сурап отыр. — Карньщ ашкан сон, тiлiндi жутып койраннан саусьщ ба? Коркактап, api уялып турраныма карамай, кулш ж1берд!м. too

Шынында ауыз куысында Tiлi жок адамдай ундемей турган Kici- ге будан езге не айтура болады. «Кулю душпан» дегенд1 eciyiM бар едь Сол-ак екен окем, булкан-талкан болып, орнынаи ушып турраны. — Мыиада ми жок, ей, кулед1 ©зП— деп ашуланды. Столдын карсы жарында шай куйып отырран тотем де орнынаи турып: — Жо-жо... ашуланбашы, алдымен женш сурайык,— дед1 жумсактап. — Ал езщ сура женш, мумюн саран айтар. — Неменеце ж е Д с т к у л т турсын,?— дед1 тотем маран шины- мен рснжш. — Кожанасырдьщ эщчмесш тыцдап турран адам сешлдк — Мылтык кайда деймш? — Шалда,— деп томен караран куш i<y6ip ctti'm. — Сол шал 6ipre ойнайтын курдастарыц ба? Кайдан Kesirin журесщдер? — ©3i... кез1ге кетедь — Мылтыкты неге устайсыц? — Каскыр... — 1\\аскыр дейд1? — Кайдагы каскыр? — Bipey сендерге атсын деп, аркандап койып па екен? — Теменг1 камыста... кугшктеген. — Мынау не деп тур, сен уктыц ба, Нагима? — Жарайды енд1, езщ отырып, ашуьщды басшы, амыктап сурайык, сонсон керерсщ. — Шалдыц биесш неге MiHin кеттщдер? — Minin кеткен1М]’з жок, кунлктеген каскырдын касында жайылып жур екен, кулынын жеп коймасын деп, ала келдж. — ©зше солай деп неге айтпадындар? — Айткызбайды, тура куады. — Обал-ай, о!— тотем мырс eTin к у л т ж\\6 ерл\\. Осыдан кешн койылран сурактарра байланысты, керген-бшген шындырымды дурыстап айтып берд1м. — Каскыр ауламай-ак, баланын ойынын ойнап, жайыца жур- сец т\\п жарыла ма?— дeдi окем. — Жок... жарылмайды... Кеке, Дуйсен мен Доулен yineyMiare уш кунлгш алып бершзшП Тура Кексеректей рып асыраймыз. — Макул, 6ip жолга койдык. Шалга ©3iM туспшрш айтайын. Мумк1н, сендердей кезбе балаларра ермек болар. Керелж. — Каскыр бiздi бiлin койды. — Солай ма? Апанын кердщдер ме? — K©preMi3 жок, б1лем1*з. — Онда баска жсрге ауысып кетед1 дени? Калайша бiлin КОЙДЫ. — Ойнап коркытпакшы болып, Дэуленшн, санынан «ап» деп устай алып ед1м, бакырып жiбepдi. Ашуланып отырган окем мырс-мырс к у л т:

— GfiTeyip, ©3iM корген баланыц мазасызысьщ... Тездетпесек, болмас,— деп ориынан турды. *** Дуние тойпацы опала бастарандай. Апыл-купыл шайымды iinin, сыртка шыксам, Дуйсен келш калыпты. — Не болды?— дед1м оран. — Жешмд1 айтура улг!ре алмай, аркама шыбырткы типзш , алдым. — Аркацнан да уят болран екен. — Дэулен кайда? — Дэуленнщ халы нашар коршедь Keineri кауынныц neci тары да дауыс кетерты, оран мынау косылган екен, myri 6ipa3 ауырласа керек. Ecirmin алдында тунжырап отыр. — 0 Keci ылге келырмеген рой? — Солай с-еюлдь — Жур, барайык. Ж т басып, Дэуленге келеек, шынында, TyHepin отыр екен. Кауынынан айырылран корш! эйел, ол1 булкан-талкан болып жур. Дэуленнщ касына отыра берш: — Хальщ калай?— деп бушршен тургпм. — Койшы, ей, ойнамайтын жерде ойнайды екенещ,— дед1 ол. — Bip ауыз олец айтайын, кеншц котершеш; Жегеш Дэулен достыц сары кауын, ЬШркшге саргайранньщ 6api кауын. Кершшщ 6ip шшдесш кагып алып, ч Жур соньщ 6iiipe алмай эм дауын,— ' ДеД1'м. . Дэулен жымиып, беыме парады. — Ал, кезек сенш, калысасыц ба, айта алмасан, жендлге- Hin,— деп- жаныды Дуйсен, маран K©3iH кысып койып. — Екеущ осы сэты пайдаланып, эдеш келш отырсыцдар, э? Барана, тацертен келгенде, айтатын uibiFap деп ойлап ед1м, айт- падыц. Bip айлан iniinne кеты. Шынында, ©леадд тацертен айтпауымда себеп бар болатын. ©йткеш, KopmiciHin MiHe3i белгш, мен бшетгн ол Kici болса, Дэу- леннщ куларынан кику кеырмей, он кун, он тун жоктайды. Сол Kici еспмесгн деп айтпап ем. — Калай, ©лен жолдары жасалмай жатыр ма?— деп, такым- дай TycTi Дуйсен. Жолдасын жан алкымра алып, жeцiлдiгe сана- рысы кeлiп отыр. «— Неге шыкпасын, кейкш танауым, ал тыцдай бер; Ойларсыц утар жердей кармадым деп, Кершшщ ийлдесш мен алганым л^ок,. Сырласып, езщменен 6ipre л^урмш, 102

Сез1мнщ жалгыз ауыз жалтаны жод. Жаладор сен секвд! не демейд1, Сезшщ жарты мысдал салматы жод,— деп, садылдап к у л т ж1берд1. — Амалдап дутылып кеттьау,— дед{ Дуйсен ©кшгендей. — Дэмеленш келген екенсщдер, тамадтарыд icin далар, G3ip- ше осыыы данарат ете туррандарыц жен. Аздан сод, Дуйсеннщ атасы келд1 де, Доулендпине Kipin кеттд — Атада ©зщ жетюзе алмаган д т н д 1 даз1р менщ атам айтып шыгады,— дед\\ Дуйсен. — Сондай 6ip ара агайын болмаса, атам менщ c©3iMAi тыд- дай доятын емес. Осы кезде Есболат шалды ерткен менщ кекем де Дзулендж!- не деле далды. — Танауларыда болайын, тентектер, барана солай деп айт- пайсыддар ма? Сендер болмасандар, жирен биещ дасдыр енд1г1 жайратып тастаган болар едi,— дед1 Есболат дария, бтзд1 к орт. — Ата, езщ1з емес пе тура дуран,— деп Дуйсен де наразы- лыгын б!лд1рдд — Е, дайдан бщешн, бушнщ баласындай биенщ устше жы- пырлап, даптап алыпсыддар, TinTi, жануардыд ардасы керш- бейди. — Биендзге жаныдыз ашып кеткен рой, дария,— деп эзщде- д\\ кекем. Уйдеплер сыртда шырып, аз адьглдасты да, совхоздыд ат дорасынан терт сэйгулжт1 ерттедд Б1зд1 де ею-уш шоладда iiu- пек салып мшгшидертш журдь — Осынша дурлжтгрпенде, алан бар болса ип еда,— дед1 ды- пылдай бастаран Дэулен. — Бары бар, 6ipaK, оцайшылыдпен табылса. Булар б1зпплеп арры дабадты жаталатан жод. Касдырдыц жатдан молшерш аныдтап сурап алды да, езеннен ©Tin, ашыд далара узап KeTTi. Сонан беттерш дайта бурып, дабыр-дубырсыз 6 i3 айтдан ж ердщ ту сыртындагы иек артпага келд! де, айдайлап, мылтыд атып, дурее доя бердк Иттер де б1рдеме коргендей-ад бургенге умтылды. Кутпеген айдай-суренге шыдамаран дасдыр булан е т т ытки женелген-дк Алтььжет1 ит тусш 6epai содынан. Калыц дамысты дад жарып, дарсы бетке дарай ©Tin Парады. Жырынды тары елкеш не дулдап, не ©рлеген жод. Жапан дузге бет алып, дутылып кетуд1 ойлады. Касдырда жумысы болмаран улкендер оныц шыра келген ту- сынан апанын \\здед\\. Жанагы кашдан арлан дасдыр б\\зд\\ алдандырм-ад болран тз- pi3Ai. KyuiiriH желкесшен т1’степ, апаннан шырып келе жатдан елекшпш кергенде, «айт» деп тап берген б1здер олекшшнщ тас- тай дашдан куипгшщ дасына кеп,ошарылып далдыд, EHeci жыл- 103

рамен жымып, калыц камыска бет алды. Эжептэу1р есешп кал­ ган сур куплк exi 6ynipi делдшп, домалац кагып, тумсыгымен кершген бутанын туб1н туртюлеп, жан сауралайтын куыс 1здеде Есекецнщ аттан кашан т у с т улгергенш б1лмеймш, бута ара- сына бас суккан болт^ржтщ сирарынан тартып калып, устше ко- лындагы ала капты жауып, орап алды. — Ойгшр-ай!— дед1 Дэуленнщ атасы,— мынадан баскасын тасып улг1рген-ау, Teri. Опалап-топалап журш, белт1р1кт1 каптын шше суцг1ткен Есекен: — Эй, уш тентек-ай, мазаларыц KeTin, ауылды шулатуын шу- латасыцдар-ау. BipaK icTin соцына келгенде, вйтш-буйтш, бет- Tepin тузелш сала бередк— деп, 6 i3re риза болтан ниетпен бас шайкап, жымия карады. Дэуленнщ атасыныц айтканы келдк Апанды ары TiHTin, 6epi TiHTin, 6ipne-6ip куплк таба алмадык. Вагана Дэуленд1 коркытып «ап» демегенде, Дуйсен, Дэулен ymeyiMi3 б1р-б1рден белт1р1к асырап, оныц табигатына (мткен жырткыштыгына баскаша эсер жасап, сынап керер едж. Егер, Есекен 6i3re бере койса, ушеу ара 6ip кунпкке ие бол- сак та жарар едк.. *** — Тауык кора сол жарты кушнде калган. Кейде болымсыз абыройыннын. айрандай теплетш уакыты болады. Кун сенб1едк кешке жакын экем: — Кожа Ахмед Яссауидщ расырлар бойы 61'тпей калган ма- зары кусатпай, ана жалгыз тауык кораны 6iTipin таста. Айдан асып' барады, колыц эл! тиген жок. Мен де кемектесешн,—- дедк — Жарайды,— деп тындырып тастайтындырымды бщд1р- А\\м мен. Б 1рак амал не, ертещнде сол «жарайдым» айтылган орнын- да калды да, кунделжт! эдетке айналып кеткенджтен болар, шайдан кешн орнымнан турып журе 6epinniH. Шынымды айт- сам, тундег! «жарайдым» мулдем еамде жок едк Адам шатас- канда, осындайдан шатасады. Пэлеш баска юм тщеп алады дейсщ, кора жакка мойын да бурган жокпын. Еске туспесе, ка- лай бурарсьщ. Bopi де ойыннан озгеге мойынса болмаудын кыр- cbiFU. Уй жумысына ата-анага комектесу, шаруаныц 6ip жагына кол ушын 6epin, селбек тиг1зу жайында 6ipiHmi кластан 6epi мектеп мурал1мдершен кYHдeлiктi ест1п отыратын свз'т\\з. Bipey- лер сел еетженш булжытпай орындап журедк Сондыктан укып- ты, ул гш бала атанрандары коп-ак. BipaK бундай тэп-тэу1р атак- ты 93 басыма тардыр мулде жазбаран. Эрине, 1штей ойларанда, жаксы атанрым келедлак* Сондыктан, кейде б1рлЕжарым кун 104

квзге кершешн деп, жартылап болса да, жумыстар icien тастай- тыным бар. Эйтсе де, кулакка жарымды сез ести койган кез1м болран емес. Ол ушш кеп уакыт 0Tid3in, коптеген ic тындыру керек сеюлди EKi досты тауып алып, астык шауып жаткан даладагы ком­ байн жакка беттеп кетпк. Комбайн ceTKiciH тауып бергешм1зге разы болран Жолан кеше 6i3re кездесш калып: «Ертен епн ора- рын бастаймыз. Уйкыларын канган сон келщдер, кызык коресщ- дер. Алгашкы оран — мереке»,— деген болатын. Епепкпен ара- мыз он шакты-ак. шакырым жер. Бидай тасып журген кез келген машинага отырып, жетш келгенб1з. Анада ©3iMi3 торларын тауып Сергеи Жолан зэул1м комбайнынан тусе калып, курметп конак келгендей карсы алды б!зд1: — Келщдер, «уш мушкетер», амансыцдар ма?— дед1 ол. — Сэлеметаз бе, агай,— дестш. — Б1здщ жумысты да корплерщ келед! рой? — Иэ, корпм1з келеди — Eric даласы деген — мынау,— ол колын кец далара кулаш- тай созды,— карандаршы, калай жайкалып тур. ¥шы-киыры жок, тешзше толкиды! — Керемет екен! — Комбайнер болран жаксы жумыс па, агай? — Маган салса, бунан еткен жумыс жок дер ед1м, ез1*ме уиайды. Комбайнерлер адамдардын дастарканына нан тегеди Ал нан — OMip. Демек, епнпплер адамга 0Mip береди — ©Mip беред1 дейаз бе? — Калай, сенгщ келмей тур ма? Олай болса, уш кун нан жемей журе тур. Сонда байкайсыц. — Ет жей берсем, кайтед!?— дед1 Дуйсен. Комбайнер кар- кылдап кулд!. Ракаттана кулди — Табылган акыл. Ирлис етущ мумкш, 6ipaK, уш ай ет же. — Буршт болып кетемш рой?! — Уш ай тек кана ет жесен, 6ypKiT те бола алмай каларсьщ. Ал уш жыл тек кана нан жесен де, осы Дуйсен калыбында тура бересщ. Ж урадер, комбайнра мшплерщ келе ме? Бундай кез- деп 6ip минут 6ip тонна дэн десем сенесщдер ме? — Сенем1з, агай. — Сен уш еупш ауылдарылар мазасыз балалар деп атайды. Bipan сендер б1здщ досымыз болып, ic'mi3 jxi 1лгер1 жылжыттын- дар. Бидай шапканды кергендерщ жаксы, кино коргендей бо- ласындар. «Нива» деп аталатын дала KeMeci осы болады. Бурын бунын бидай тещзшде калай жортатынын керш пе едищер? — Жок, aFaft. — Туп-тура кайкан кагады. ¥шады, — ¥шады дейаз бе? — Иэ... ушады, сенбейсщ бе?, 105

— Керсек. Агайра косылып, ушеукпз комбайнга шыктык. Орньша отыра калган Жоланньщ кол-аягы козгалып кальш ед1, кемес! журш кеи кеттк Сакырлап, саркырап коя бердд Bi3 журш кел-емьз бе, элде дала жылжып бара ма, онысын эуелде байкай койгамыз жок. Арбаддаган элдеб1р агаштар жайкалган егшд1 шалтыга кулатып келедк Ал ол арандай TicTepin бидай сабактарыныд Ty6iHe cyuriTin, шаш алган устарадай кырады да, кед к©мейге карай судг1те беред1 екен. Сонша тыкпалараи калыд сабактыд каида кетш жатканы 6i3re белг1пз едк Бip салдыр еткенде, арт- ка жалт карасак куйрык жактан шодкайтып, дэу уйпш сабанды тастап кеттк Комбайн токтай калды да, катты кышкырып ж1бе- pin едд коз ушында турран машина 6 i3re карай беттедк Кара жолдагыдай заулай алмай, тодкаладдап машина кел- дь Жада рана кулш турран жайдары атамыз: — Айдалада айга бата кып турсыд ба?— деп акырып ж!бер- генде, мен селк ете TycTiM. — Бензишм журмей, токтап калганым,— деп акталды анау. Атамыздыд кабарынан булт айыгып, жайдары KyHi жадырап, кайта шыккандай болды. — Артымнан шесш отырыддар, токтатпацдар. Gcipece мына- дай «конактар» келгенде, токтаура какым жок,— деп, 6 i3re карап ыржиып кулдк Шад баскан кожалак жузден маржандай Tidepi аксиып кершедк Мойнына асыла кетш, сол кожалак бет- тен сушп алрым келд! менщ. Иреудей бшегшщ сыртына жуккан кара майды элдеб1р карл кошкыл шуберекпен cypTin койды. Онысы тук те тазарткан жок. Bip TeTiKTi тартып калып едд каз- дыд мойнындай сорайып турран жуан кисык трубадан машина устше аппак бидай шумектеп тегше женелдь Куйылып жатыр, куйылып жатыр. — Бунысы — ©дени,— дед1 6 i3re,— ©3i осындай кед болады. Ал коне, сен комбайнга отыр. MeHin журег!м зу ете тустк ©3i айтпакшп, кемес! ушып кет- се, кайтемш. — Отырмаймын, агай. — Жок, отырасыд. Одай, касыдда турамыз. Отырдым. — Бас мынаны!.. Шолтиган аярыммен бар кунпмд! салып, ©зтме карай кайки- ып турран 6ip тем1рд1 бастым. — Тарт ананы. Басында кара домалагы бар кисык сабаудай тешрд! жамба- сьма карай тартып калдым, б1рдемеш кыр ете тустк — Итер ананы! ^# Пышактыд сабындай 6ip тем!рд! итерш калдым. Комбайн кадтардагы бураша з1рюлдеп, 6 e3reri устагандай, селкшдей ж©- 106

нелдк КуД1регп куш селк!лдеп тур. Оны шынашактай мен ой- накшытып отырмын. — Макал, кара!— деп куж ете TycTi арай. Бетше карадым. — Корыкпа,— дедк Акырган жок, айкайлараны. Айкайлама- са, естигмейдг. — Корыкпаймын,— деп бар дауысыммен шщшлд:ед1м., — А ярыцды акырын босат... босата бер... Босаттым. Керемет болранда, комбайн журш-ак кеткеш рой. Заулап, сакырлап KymiHe енген. взшен баскара мойын буррыз- ран жок. ¥шып келемш рой деймш. К,альщ бидай жапырылып, комбайнньщ емес, менщ алкымыма Kipin жаткан тэ^адк Кызык емес пе! Букы халык кад!рлейтш улы кеменщ штурвалында мен отырмын. «Улы капитаныцыз» б!з болып шыра келдж. «Кап, ул- кейгенде комбайншы болмасам,— дед!м imiMHeH,— басканын. керегр жок». — Штурвалды тузу уста, айрылма. Тузу устадым, айрылмадым. — Токта,— дед1 улкен капитан,— бас аярьщмен... итер ана тем!рдк.. ананы 0 3 iH,e тарт...— Бэрш де штед!м, комбайн токта- ды. Даусы да сабасына тускен-дк «Жург!згешм!з жаца рана едк неге токтадык?»,— дегендей, бетше карадым. — Шанарьщ бидайга лык толды, бала,— дед1 агамыз,— кор- дщ бе, отаньща сен де 6ip тонна нан костыц. — Шьгнымен солай болганы ма? ■— Сенбейсщ бе, эне карай рой. — Рас,— дед1 Дэулен. — Рае. — Машина кeлiп калды, оран да озщ салып бересщ. Тарт ана­ ны.— Bip тетштг тартып калдым. Бидай куйылды-ай дейшц. Мен шапкан бидай. ¥зак тег^дк Topi3i коп шауып, ©шмд1 коп алган болуым керек. Шынымды айтсам, достым, дэл Ka3ip кандай куй- де екешмд1 оз1м де бымеймш. Аздап кана сезеыш м— куанып турмын. — Пэлесщ рой, 0 3 in,— дед1 Дуйсен, маг'ан кызырып. — Елда туск1 тамакты iuieMi3,— дед1 Жолан. Тамак экелгендер кеткеннен кешн, арайымыз орнынан тур- ран. 0 3 i секыд1 тыныстап, дем алган комбайнын от алдырып, козгалыска келт!рд1де: — Сен отырасыц,— деп штурвалра Дэулш ш отыррызды. Ку- лары калкиып, мойны шидиген ол да eKi минуттан кешн шанак- ты бидайга толтырды. — Ал, тэмппн танауым, енд1г1 кезек сешш,— дед! Дуйсенге карап. Ол мурнын 6ip тартып калып ед1, эдеттег!м1зше, Дэулен екеум1з кулш ж!бердп<. — Неге кулдщдер?— дед1 Жолан, — Мынаньщ танауына. — Солай ма?..— Бундай танау адамра сирек бггедк— деп ол Kici де жымыц erri, 107

Комбайн журш кеткен-дк Дуйсешм1з штурвалга жабысып, I елеем айрылмаспын дегендей, катып калыпты. Аздан кешн 6ip тонна астыкты бул да еыпырып алды. Ушеум1здщ куаны- | шымызда шек жок. Комбайн 6niriHen жайкалган аетык алкабы- на кез тастадым. Алып ак ж1бек дастарканды табигат далага кецшен жайгандай, самал желмен сэл желшне туеш, молшылы- [ гына б1зд! шакыратын сешлдк Кубылып толкиды. «ДПркш, ка- : шан ер жетш, азамат болар екенмш» деген арман уялады кецш- ме. Жуз1мнен осы ойымды окыгандай болтан Жолан: — Ертец-ак азамат болып, комбайнныц кулагында ойнай- сыцдар эл1,— дед1 кул1м кагып. — Комбайннын. кулагы дейаз бе? «Мумк1н, цулагы болса болар» деген Kicime Дуйсен оныц *алдыцгы тет1ктер1не карады. — Из, буныц да K©3i мен кулагы болады,— деп Жолан бар даусымен тагы кулдц— атша мшесщдер дегешм гой. Кун ецкейген. Кешке дешн бидай даласындагы кызыкка кан- бай, елке тускен б!зге: — Ал, балакандар, астык шабу дегенд1 керд1ндер, ендх ана машинага отырып, ауылга кайткандарыц жен,— дед1 ком­ байнер. ^. ч t ., Д ч tl • , Астык тиелген машинага отырып алдык та, ушеум!з кайтып кетык. Уйге жакындаган соц гана тауык кора eciMe TycTi. Аула сыртынан сыгаладым. Томпитып калап, монтитып сылапты да, тебесш жылылап жауып, ecii< салып, онысын 1лгектеп койыпты. Кун кызарып батып барады. Кецшм жудеу тартып, бурын кеп байкалмайтын 6ip турл! ауыр куйге туст1м. «Жарайдыныц» да орны бар. Бупнпм, TinTi де жен емес. Кепе-кернеу экемд1 ал- дагандай болдым. Б1рак, эрине, алдайын, ©TipiK айтайын дегешм жок. Бойга сщш, эдетке айналып кеткен ойынбактык. Неге гана ойнап кетт1 екенмш. Жаз бойы салганым жарты кора. Дурыстап 1стесец, 6ip-an куннщ жумысы. Осынша созылганына экем де, шешем де жак ашып урыскан жок едц мше, бупн ездер1 жендеп тастапты. MeHi тауансыз, тураксыз, тындырымсыз деп бшгеш гой. Сешп тапсырган болымсыз icTi тиянактай алмадым. Жылыстап уйге шреем, окем KiTan окып отыр екен де, шешем ас уй жакта кершедк Бет1ме унс!з 6ipa3 карап отырды. KiM еке- шмдц epTenri куш кандай азамат болатынымды мелшерлеп, сы­ пал отырса керек. «Егер комбайнер бола калсам, бидайдыц езш шала шабатын 6ipey болармын-ау»,— деп ойладым iuiiMHeH. — Иэ, кайдан журещ?— дед1 гкем. Уидеген жокпын. — Айтсацшы, кайдан журещ? Не 6iTipin келдщ?, — Тук те... — Тук бтр м ей неге журесщ? 108

Мен тары ундей алмадым. Не айтпакпын, «астык шабысып келд!м» дешн бе. — Тан аткалы кайда журсщ?— дед! ас уйден шрген тешем, экемшн сурагын жацрыртып кайта койып. Кабагы салынкы. — Ец болмаса, жаз бойы ютап бетш 6ip ашпадыц-ау. — Айт Ж0НЩД1? — Айналдырран кырык eKi apimi мына бетщмен умытып калсан кайтесщ? Онысы рас. Тап мына кушмде болсам, мулде умытпасам да, озер танырмын. Bip мен ymiH экем толып жаткан газеттер мен журналдар жаздырып алады. Буныц сыртында тек кана маран арнап, жинап журген штапханасы бар. Ал мен болсам, оеылар- дыц эл\\ кунге 6ip де 6ipiHin бетш ашкан eMecniH. «Ержетед!, азамат болды» деп, кэщлдерше ток, санап булар жур. Акыры менен жауап ала алмайтын болран сон, окем касыма келе берд1 де, колына кайдан пайда бола кеткенш бьшеймж, кара белбеумен иырымнан асыра батырмай рана тартып еттк ©тпесе де, отетш шырар деген ойда туррандыктан, лакша бакы- рып ые-шала жылап ж1берд1м. Арага тускен тешем: — Tuicne,— деп дауыстап, кекемнщ колынан устай алды. Тopi3i, катты урды деп калды-ау деймш. — Бойтш кунде ©TipiK айтканша, шыншыл болатын eTin жон- деп алайын, белбеумен 6ip тартканра оле коймас. — Жарайды, тшспей-ак кой, кезбел1г1н енд! тастайды. — Колденецдемей, былай туршы езщ, ен болмаса женш су­ ра йык. Экем онша кеуделемесе де, колынын сыртымен ьтыстырып калып едк шегше бере, тэтемнщ аягы шалынысып, басын кабыр- paFa согып алды. CoFaH ашуланды ма: — Tuicne балага, жок болса, кайтер едщ,— дед1 тарылып. — Онда, сешмен урсыса бермей, жаксы атанып, тыныш оты- рар ед!м,— деп, каткыл тш катты экем. — Ендеше, бунда жумысьщ болмасын, тыныш-ак отыра foй..« — Э... солай ма едк KiM болса, о болсын деп, отыра бер дей- cm Foft. BipaK... Экемniи, c©3iHin соны осы «6ipaK» болды. *** Ертецшде ecii< алдында отыррам. Тундеп уакиганын мэн-жа- йын артынан тусшд1м. Жабыркау куйде тэтем айтдан-ды. Кекем кун узын жым-жылас жоралып кеткен меш 1здепт1 де, тауык, ко­ раны маран ренж1ген тэтем салыпты. «Тапсырылран жумысты баланыц 0 3 i тындыруы керек»,— деп, кокем шешеммен туе ша- йысып калса керек. Менщ кырсырымнан сол тату жандар екпеле- cin калды. ©кпелеген емей не, тацертен экем манайында еш адам жоктай, Tia катпастан, 6ip шыны аяк шайын iiim де, шырып жу- pin кеттк Yucis муцайган Kyiii тэтем отырып калган. Кырсык 109

шалганда, сурарына жауап бере алмай турып калатынымды айт- садшы. «Комбайнга барып бидай шаптым» дегенде, кайтетш едл? Шапканым рас кой. Анау-мынау емес, 6ip тонна бидай Ком- байншы бол рым келетшш неге айтпадым. ©iiTeyip болдырган жылдыдаи т1л1мд1 TicTen, cipeceMiH де каламын. 0 3 i ашуланган адамра 6ip жарынан сол да себеппи болды. ©cTin, ренжи туст ©3iMMeH-03iM отырранымда, касыма Дэулен мен Дуйсен келлГ — Халыд калай?— дед! Дуйсен колын берш. — Халды керш турсыд рой — Жадбырда калган лакша бурктсщ . — Иэ, маран Караганда... — Аттай шауып, ботадай тайрактап журм1з. Аркада тиетш бф шыбык кем болтан рой? — Мумкш... кедш д котерйледд елед айтайын ба? Мен ундеген жодпын. — Куларымыз сенде,— дед! Дуйсен.' ^- >1 — Олай болса, тыддай бер1ддер: Аркацды неге, Ернияз, бур1’ст1 рдщ? Жаксылап таяк жедщ, бшп турмын. Сен ушш эке-шешец урса калса, Коп ойнамай, ic 6iiip, дурыс жургш,—« дед! Дэулен, аузы-аузына тимей жылпылдап. — Оны кайдан ест!д!д?— дед!м мен. — Ана уйдет! тэте тадертед апама айтып жаткан, — Ол Kici де ест!мейт!нд! ести кояды екен. — Ал, eazuri кезек ceHiKi,— деп маран карады Дуйсен. 0 3 iw ренж!п, к©д!л!м жудеп отырранда, мынаныд елед! ызамды кел- Tipren. Шындыкты айтты. Рас мен урыстырдым. Жауап кайтар- маска тары болмайды. «Жедьпдщ, ©лед таба алмадыд»,— дейд! бул. Сондыктан, эйтеу!р, б!рдеме тауып айту керек. ©лед болса, болды. — Кезек менш ме? Онда, ана калкиган кулактарыдды тоса койыддар, Ши борбай, жердщ бетш шыцдап журсщ, ©ceKTi кай-кайдагы тыадап журсщ. Бала y m i H шеюспейтш ата-ана жок, Соны да елещм деп булдаймысыц?— дед!м ызаланып отырып. — Катырдыд,— дед! Дуйсен. Heri3i бул мен! жактайды. ©йт- кеш, анада алдап, бес кесе айран iniKi3in, сура малтудан ток карында утып кеткен! бар. Сол есшен калмайды. -— Япырмай,— деп Tepic карады Дэулен,— осындай жыла- по

ралы отырганында, жауырыньщды жерге тиг1зе коямын ба де­ ген ед!м... — Онай «жауырынды» тапкан екенсщ. Айтарым айтканыммен, кораны тэтемшн салганын б ш п коя ма деп, кипалактап отырганмын. Б!рак не пайда, бул ку оны да edin келштк — Солай ма?— дед! бетлме кулана карал, сонсод; — Душпан жок, достар, бунда туп-тугелеin, Кораны тэтец сапты, кутты болсын. Этешщ мужык. аяк, аттай болып, Тауыкдарын, шетшен сута болсын!--* дед! сайтан алгыр. YmeyMi3 де кулдж. — Кайдагыны кайдан шыгарып отырсьщ, калкан кулак,—1 дед! Дуйсен не айтарын б1лмей. Ыза болганы ма, риза болтаны ма, K0 3 i TiKipeftin, танауыньщ ушы кайкайып кетштк — Корешн енерщдк— деп ныгызданды анау. — ©леей де, б!рдеме айт, бер!лме,— дед! Дуйсен меш шегелеп. Мен де ширыгып алган ед!м: — Ацдитын кимылыцды жау ма деймш, ©Mipi 1здегенщ дау ма деймш. Достыкпен сеп тиг!зсен, кайда калдьщ? Алдырар жаман жолдас жауга деймш. Кай атан тауык, cyTiH imin ед1, Мынауьщ жынданганнан сау ма деймш,—* дел салдым. — Енд! кайтер екенс!н,— деп, капел1мде ©лен шыкканына Дуйсен куанып калды. — Иэ, бул жолы да сэт! туспедк— деп, Tepic карады Дэулен. — YMiTin зор едк Эдетшше, Дуйсен 0лендерд1 к!шкене дэптерше K©mipin алды. YmeyMi3 ecii< алдында еткен-кеткешм!зд1 айтып, энпмелесш отырдык. — Буг!инен бастап кезбелшт! кыскартсак,— дед! Дуйсен,— уйдеплерге де, ез кулагымызга да маза болмай барады. — «Мешкей деген жаксы атак емес» депы 6ip атан, койсак, кояйык. «Буйте берсен, кырык ею эршН умытып каларсьщ» дед! экем тунде, рас айтты-ау деймш. KiTan, газет-журнал окиык. — Иэ, б!реу мшдет етш жуктегендей, салпактап, ойыниын рана сонында журм1з. — Алдымен уйд!-ушм!здщ манын 6ip рет тазартып тастасак кайтедк Yлкeндepдiн колы тимейд!, шамамыз жетед! рой. Корер козден уят, ыбырсып кетштк ill

— Онда, осы уйден бастайык. Б1рлест ктесек, жещл бола- ды, opi зержпейм1з. Бул KyHi кешке дешн б1зд!н уйдщ манайын тазарттык. 1стс- мсген iciwi3 жок. Айналаны тап-туйнактай eiin, ретке келлрген- 6i3. Мал кораныц кыстан калган киын ойып, кун кезше шыгар- Дык. Жыртык-TeciriH бкеулеп беюттш. Ец акыры сынган айыр, тырма, куректердщ сабына дешн бутшдеп саптадык- Татем решит кабакпен Kepin жур. «Аксак кой тустен кешн мацырай- ДЫ» дегендей, болар ic обден болганда гана акылым Kipren тэризденедк Тэтем мен кекемд1 6ip-6ipiMeH ренжктрш алганыма о удай ашиды. «Эй, енд1 кайтш ойнамаспын-ау» деймш irniM- нен. Кекем тусш тамакка келген. Тацертецп калыбынша. Bipep шыны аяк шай iniTi де, кетш калды Тату-тэгп, 6ipiH-6ipi жаксы керетш адамдардын туе шайы- суыныц соцы ауырлыкка сокса керек. Екеушщ де кендлдер1 жу- деу, кабактары пэс. Мумшн улкен адамдардын ашуы осылай болатын шыгар. Арада eKi айдай уакыт ©TTi. Сабак баягыда басталган. Тан- ертен келем1з, туе ауа кайтамыз. ©ткен жылгыдай емес, бар ку- Ш|'мд1 салып окып журмш. Тотем мен кекем ренж кт калганнан кешн, барлык уакытымды уйде ютап окумен етюзгем. ©ткен жылдын сабагын еске т у ар д 1м. Б1летшдер1мд1 жартылап, 61л- мейт1шмд1 6yTiH окып, кеп шалагайлыктарымныц басын кайы- рып толыктыртанмын. Heri3i зешн койып окымайды ехенб1з, окысак HeHi де болса мецгерш, угып алуга обден болатын керБ недь «Биылгы аяк алысыи Toyip, аздан кешн жартылап кана кимылдамай, осы бетщнен айрылма»,— дейтш болды мугал1м- дерш. Бурын бундай сезд1 сирек естит!н мен унпн айтылмаган леб!з. Qcipece еке-шешемнен ыцгайсызданамын. ©здер1 мен ymiH сезге келкш калган адамдар, енд! 6ip куш «мына балан сейттЬ деп мектепке шакырып журсе, не бет1мд1 айтпакпын. Осыган бола класта да, сыртта да, уйде де бет алды далактап ойнаганды койдым. YHeMi мазасызданам да журемш. Бул жайымды Дэулен мен Дуйсен гана бшедк Баскалар анда-санда: «Биыл саган не болтан? Кой аузынан шеп алмайтын жуас ж т т болып шыга келшещ»,— деген сеюлд1 сокпа сурактар 6epeTiHi болмаса, кеп ештеме бьпмейдк Экен мен шешецнщ уйде катар болуы ез ал- дына, ал жаркылдап сейлесш, эз1лдесш отыруы деген де 6ip ганибет екен-ау. Бурын олденелерд! айтысып, жш калжындаса- тын, кейде елецмен айтысып калатын кездер1 болар едк Экем — домбырашы адам. Сылкылдатып 6ip жагымды энд1 шерткенде, шешем коныраудай сыцгырлап, эдем1 даусымен^лесш, эндетш кететш. MiHe, енд1 сонын 6opi кептен 6epi кайталанган жок. Адам жанын мунша нэзш болады деп юм ойлаган. «Кешл 6ip атым насыбайдан калады» дейтш улкендердщ сездер1 оралады ойыма. Колымнан бар келетш — малга карау, шама келгенше, 112

уй жумысымен айналысу. Ара-тура шешем кейб1р шаруа жайыи сез еткенде болмаса экем ез безмен сейлесе коймайды. Bip-6ipi- мен тутасып кеткен етене тагдырлар неге булайша ж\\к алады екен? «Бала — бакыт» деп жатады, онысы рас шыгар, 6ipaK уй шпндег1 мынандай кендлаздшке соктандай бала ce6enmi болса, онда «бакыт» болганымыз кайсы? Мен шишекпеемесшн, нэресте болсам 6ip жен. «Азамат болып калдын.» дейтш сезд! жш ести- Mi3. Демек уяттьщ улкеш осы арада-ау. Уксамшы соны милау ба­ сы м. Буньщ сыртында екеушщ алданышы, ©мipi, куанышы — мен ранамын. Ал менщ жетюзген муратым мынау болса, азамат болрандырымнан, бала болгандырымнан не пайда. Bip куш сыртта аула тазалап жургенмш, тотем шакырды. Касына келд1м. Аз ойланып отырды да, жендл KypciHin: — Байкаймын, жудеп журсщ, балам, ештеме етпес, калыбы- на келер... Сен ойнап кеткен сайын кекен: «Бейсауат ойнатпа, кагазга, сабарына карат»,— дейтш. Экевдд шноламаймын, кшэ ез1мде. Ниет1 ак адамнын, кенЫ калганы киын болады. Сеш орынсыз жактап, «анамын, бала менш» дегендей кып, кешлше ауыр алатын сез айттым. Байкамай калдым, ойланбастык бол- ды. Сабагынды жаксы.окы. Ойынды койган болып журсщ, оныц жен. Bip кезекке осы да жетер, еши ешшмд{ де реижггпе, шыра- рым. Канша тату болранмен, туе шайысу да кезд1' ашып жумран- ша кершедь Кабак шыттыррым келмеуип-ак ед1, 6ipaK , саган бола екпелетш алдым, жаксы бол,— дедь Мен yHci3 басымды изед1м. Кезект1 оку куш. Физика сабагы болатын. Мурал1м Дэулещи тургызып, уй тапсырмасын сурап ед1, окымай келген екеы,жауап бере алмай калды. Журналга баптап турып «ешлштЬ койган соц, буньщ тартыншактаранына карамай, кундел1гше де кон- дырып берген. Узш ске шыкканда, Дуйсен касыма келш: — Досьщды куттыктап ж1бермейсщ бе, мумкш осындайда суршд1рш каларсьщ,— дедн — Жур, кегпк! Касына такай бергешм1*зде: — Б ш п турмын,— деп шытынды Доулен. — Калай (нлдщ? — Алдындагы Дуйсен танауын тартып келедГ, — Кешлищд кетерешк дегешм1з рой. — Ракмет... — Онда, тьщда: Кашаннан досым едщ ес болатын, Typiu бар талпынбасац, кеш болатын. Какдиыдын физикадан 6ip «екшк», 1Шркш*ау, кушц бар ма, «бес» алатын?— дед1*м. из

— Осы ма элендц? Енд! сен тында: Жэнщ жок маган буйтш вш болатын, KyniM бар физикадан «бес» алатын. Жарты кора жасап кеп жантандаушы ец, Жайыд жок, па оныдды еске алатын,— дед! ол бегелместен, табанда суырып салып. — Япырмай, тары кутылып кеттьау,— деп окшш тур Дуйсен. , Конырау сорылып, сабакка кайта KipreH6i3. Heri3i Дэулен- нiн, шапшандыры 03 алдына, 0лендд тапкыр, утымды айтады. Сондыктан да жене ною киынга сорып жур. Кайта оз!мд1 жарра кулатып кетпесш деп, сантанатыным бар. Эдебиет сабары болатын, мурал!мнщ кезш ала бере, Дуйсен Дэуленге элденеш сыбырлап едк анау нуларынан шертш налды. Дуйсен де ececiH ж 1берген жон, дэл шекесшен ортан колдыц тырнарымен тын етюзгенде, Дэулен бушршен нукып жШерген. Каттыраи тид1 ме элде эдеш штед! ме, Дуйсен кэд!мг!дей «ынн» ете туст!. Арт жакта Kopin отырран сабактастары epiKci3 ду кул- ген. Кактырысты байкап налган мурал!м: — Бушрш туардщ рой,— дед! зеюп. — ©3i, арай,— деп акталды Дэулен. — Калайша ©з!? «Кулагыц неге калниып турады?»— дейдь — Мэссаран... ауыздарьща ата саналдарьщ шыкнанша, бала болып кетсецдерип. Ceri3iHmi класс!.. Акыры к!шкене бала екен- сщ рой, тур орныцнан, ана бурышка бар... Дэулен орнынан шубаландап кэтерши де, бурышка барран соц, б1зге карап турды. 1\\ып-кызыл болып уялып KeTinTi. Кула- ры да отна кыздырран сеюлд! курен. Ал Дуйсен болса, тук кер- меген адамша, моп-моманан болып, мурал!мнщ аузына карап иалыпты. Агай Дэуленге урсып ед!, нысылраны сонша, булырып, козшен жас ыршып кетт!. Ептеп кана артына нараран Дуйсен маран ым канты. Сезем!н, ©лен шырар деп отыр. Баска жерде муны же нудin киын екен!н K©pin журм!з. Осындайда тары 6 ip алнымдап калсам, агай урыспас па екен деген ойда отырмын. Анау тары ымдады. Томен карап турран Дэулен муны байкаган жон. Тэуекел десем кайтедь Руисат етпесе кайта отырармын. ]\\ол котерд!м. — Агай... — Не? Сурарын бар ма? — Жок, агай, б!р ауыз ©лен айтайын, руксат етес!з бе? Дэулен жалт парады. Агай сэл анырып турды да: — ©зщди'П ме?— дед!. Heri3i бул nicire анда-санда Дэулен екеум!з T9yip деген ©лендер!м1зд! к©рсетет!нб1’з. — Иэл агай, ©3iMAiKi, TinTi каз!р шырарып айтайын, 114

— Ал айта рой, тыцдап керешк. Мен орнымнан турдым да: «— Аяктап Дуйсенменен урысьщды, Мекендеп тура капсыц бурьппынды. Бурыннан жайлы коныс, мекенщ гой, Дем ал ендь тындырдын 6ip icimu,— дед!м. } EmniM ундеген жок. Дэуленнщ квз'г жасаурап, онан арман булырып кеттк Тек Дуйсен рана сылк-сылк кулш отыр. Муралш мудде сыр бермеген-дк Аздан сон рана: — Бул кандай елен?— дед1 салкын кабакпен. — Айтыс, арай, екеу\\ коптен 6epi жешсе алмай жур,— деп елен сырын кыскаша Дуйсен жетюздЕ— Сен де айт, турран ор- нын елен айтура жайлы!— дед! сонсон, Дэуленге карап. Олыза болып, колын алтедк — Солай де... Айтыс акындарынын осындай кай-кайдаты кысталан жерде тшсетш де адеттер! болран. Оларыныц айып- шамы жок. Ол ymiH ренжкпептц кек кермсген, кайта 6ip-6ip- лершщ ©HepiH сыйлай тусед! екен,— деп, мурал!м!м!з жайма- шуактады да,— юшкене окушыларша турттпецдер, уят бол алы, отыр, шырарым,— дед1 Дауленге. ©3i булырып турран бала ©ленд! кайдан шырарсын, кыстик- кан куш карсыласура шамасы болмай, орнына келш отырып калды. Bi3re керегшщ 0 3 i де осы едц узш сте: — Кап, екеущнщ корлырыцныц еткеш-ай. Мына каины та- науга ызам келш, ойыма елен оралмай коймады ма,— дед1 Даулен. — Byrin уйще олжалы оралатын болдын,— деп Дуйсен сылк- сылк кулдц— кунделжке 6ip «ек!н!» конжиттын, журт демалыс орындарында тынырушы едд, ал сен кластын бурышында тынык- тын. Онымен коймай, мына Ернияз тап сол бурышта еленнен нокаутка туа’рдк Аз ба, 6ip басына жетерлж олжа ма деймш?.. — Сары масаша ызындап, т ш н шапышкылауын караты мынаныц. — Байкамай суршш кеткеш шыгар, енд1* алды-артына к а ­ рал журетш болады,— дед!м мен де эзшдел. — Ио .. бул ретте екеущнщ жольщ болды. Куле турьщдар... 0деттеп‘м1зше, ушеум1*з сабактан 6iprc кайттык. — Кундегщей емес, басьщ темен тарта беред1 гой, езП— деп кагытты Дэуленд1 Дуйсен. — Шикылдамашы, ей,— дед! Даулен оран,— баскасы ез ал- дына, физикадан нашар 6aFa алтаныма imiM удай ашып келед?. — Эрине, «екЬ> 6i3 ушш оншалык суйшмд! цифр емес.

— Шынына келеек, ceriamuii класс одушысы дегешм1з — теректей азамат. Сабадда жауап бере алмай, жолдастарыцныц алдында кум1лж1п, сипаладтап туру уят-ад. TirtTi жолдастарыц- нан ыцрайсыз.. —- Ал сол «терек» сорайран куйде кластыц бурышьшда тур- са, далай кершедк Сен б1зден бурын байдап далдын, рой, айтшы, дане?— дед1 Дуйсен кул1м дарып. — Япырмай, 6yriH мынау меш эбден тудыртты-ау, дайтсем болады, о?— деген Дэулен, Дуйсеннщ желкесшен дысып ж1бе- рш едг. ' — ©й, ой, менщ желкелш дыеданша, кунделтвдеп екшк- тщ желкесш дыс,— дед1 анау, тары да тыныш турман. — Tyh, тш н безеген жез таддай, саган дауа болмас,— деп кулдд Дэулен шарасызданып. ■— Бурын TOMenri кластарда коп адрармайды екенб1з, ал даз1р тентектж те, сабадты нашар оду мына TypiMi3re унаспай- тын кер1нед1,— дед1м мен эцпме бетш бурып. — Кызыл бурыш жаддандай дуылдап, дуларыда дешн ды- зарып кететКпн дайтерещ. — Тустен кешн не Ктейснтдер? — Уй жумысы... сонсод тек дана сабад .. Жолдастарымнан белшд1м. Ойым эр садда жупредк Уйге жадындаган сайын кецшм еледдегендей. «Мумкш кекем мен тэтем eciK алдында бурынрысынша эзшдесш, эндлмелесш отыр- ган uibiFap»,— деп ум1ттенед1 кешл. Бундайда эке мен шешешд арасына бала дайтсе дэнекер бола алады дейтш ой мазалайды. Екеушщ дасында еркшдеп журетш 6ip кездер1мд! caFbiHFaH- даймын. Уйге келш, ез бвлмеме KipAiM. Эуелде тыныш едд сумкамды орындыдда доя бергешмде, Topri уйден квкемнщ элдеб1р эзьд евз] мен тэтемнщ аладсыз ад жардын, бурынгыдай туныд кулюЫ ест1лдд TaFbi 6ip ботен дауыс шырады Танып турмын. 0з1м1зд1д класс жетекшйм!з, баранагы эдебиет сабарыныд му- рал1мг Журек mipKiH элденеш сезгендей дуралдей далган. Ка­ сымдары орындыдда отыра KeTTiM. — Bipey келд1 ме?— дед1 кокем. — Ернияз рой,— деп«, тэтем 6epi журш, менщ белмеме Kip- ген. Козшде дуаныш, жузшде жылы мешр бар екен: — Айналдым сенен, келд!н, бе?— деген ол ецкешп, мандай- ымнан суйдд— ана уйде мурал!мщ отыр. ©3i саган риза керБ neAi. — Сендерд1 р е н ж т п алганым ymiH бе? — Ештеме етпейдд дулыным. Сабагын, да, тэрт1бщ де жадсы, мурал!мдер1 жадсы керед1 деген сон;, кекец екеушз дуанып дал- дыд. Ол б!зге юшкене гана вкпелептк Мше, енд1 6apiH умытты. Экен сек1лд1 MeftipiMAi бол, улым. «Эйткенмен балаларьщыздьщ т

кеншнде 6ip ш'рбец бар сеюлд1\", жабыркду журед1, соны б1ле- йin деп келш ед1м»,— дейд1 класс жетекшш... ЦПркш устаз-ай десендш, муны да ce3in журштьау. lIIoKipri- нщ сабарына рана емес, кабарына да карап журетш болганы РОЙ. Тэтем эрнеш энлмелеп, кекемдер жакда кетть Мен ундеме- ген куш отырып калдым. Эй, енд1 кайтш буларды ренж1тпесшн-ау!

'

Д л я детей среднего ш кольного возраста Ж АРКЕНОВ КАБЫШ СЫНОВЬЯ Повести (На казахском языке) И Б № 1651 Рецензент М. Г у м ерив Редактор Г , О р а л б а е в Художник Е. Ж анатов Техн. редактор Р . В и н о к у р о в а Худ. редактор К. Е г и з б а е в Корректор Л. А о е н о в а Сдано в набор 12.05.80. Подписано в печать 30.07.80. Формат бОХ&О'Ав- Бумага тип. № 1. Гар­ нитура литературная. Печать высокая. Уел. п. л. 7,5. Уч.-изд. л. 8,2. УГ14289. Тираж 30 000 экз, Зак. № 661. Цена 25 коп. Издательство «Жалын» Государственного коми­ тета Казахской С С Р по делам издательств, по­ лиграфии и книжной торговли, 480046, г. Алма- Ата, пр. Аба я, 143. Фабрика книги производственного объединения полиграфических предприятий «КИап» • Государ­ ственного комитета Казахской С С Р по делам из­ дательств, полиграфии и книжной торговли, 480046, г. Алма-Ата, пр. Гагарина, 93,

YcTiMisdeai жылы «Жалын» баспасынан балаларга арналган мынандай кпаптар шыгадьи 1. Р. ЭбЫдадырова «ЕЛ1КТЩ ЛАРЫ» Э дгiмелер 2 . А. Шынбатыров «КЛАСС САРАТЫ» П о в е с т ь жэ не э г i м е л е 3 . М. Айымбетов «К0 Г 1Л Д 1Р СОКПАК» П о в е с т е р м е н э ц г i м е л е р. 4 . М. Каназов «АК ТАЙ Л А РЫМ-АЙ!» Повестер