Жаркенов Қ. Туыстар

■ Ссылай зыкыеык шырарып, журект! кобалжыткан «келп<» 6 ip ауылдын шетше келш конды. Мотор ущ ешкеннен кейш Дидар кудштен мулде бакырайып алган кез!мен Камашка 6 ip карап койды да курсшд!. — Мынау шыбын сешлд? самолет екен, ещц отырмаймын,— дед1 сонсоц узьпдькесьлдь Балалар жерге тусть Дидар ушып келген к©л!гше тары 6 ip назар сала карап, басын шайкады. Сонан ушкыштьщ касына келш: — Ага, кеипршз, с1здщ самолет!ндз неге тынбай сеюред!?— деп сурады. Анау шшкене кыздыц бул сезш ырзалыкпен куле тындап: — ЕНз журген тустыц ауасы солай, жердег1 семлд! онда да апандар болады,— деп туащирш, байсалды жауап бердк *— Солай ма?.. Ракмет ci3 re, кош болыцыз. — Кош бол, кызым,— дед1 ушкыш та колын кетерш, Жанат бойын жазып кер1лд1 де: — Ал жиендер, нарашыларынды табывдар,— дед! мыс- кылдап. — Уйден бой бермей шыккан Дидарра тапкызамыз,— деп Камаш Дидарды кагытты. Б1рак Дидар буран саскан жок. — Heci бар, каз1р улкендерден сураймыз,— дед1 жан-жагы- на карагыштап. Осы кезде ушеушщ сезш тыцдап, анысын андап турран терт- бес ер-ойел мен 6ipHeme балалар буларра карай жылжып, жа~ кындап келе жатты. — Bi3 куткен конактар осылар болмасын,— дед! 6 ipeyi. «— ¥ксайды. Мурындары шешесше тартыптьь — Нагашысына тарткан бала жасык болады деуш! едк.. — Эй, кайдам, жасык балалардын тур! мынау болса, ежеп’ кандай болмак. Мына бiрi, TinTi ушкышпен «шюрлесш» кайтты. Улкендер катарына келгенде, балалар жамырап амаидаскан, , *— Сэлеметаздер ме? *— Амансындар ма, шырактарым,— дед? кесек иекп, ауыз cyfieri эдеттен тыс шыгынкылау, шущрек коз, жаркабак Oipeyi,— кай баласындар? Буран Дидар жауап бердь — Б 1з Електрбек деген аганьщ уйiн !здеп келе жаткаи жиеи- лер едш. — Солай ма? Сенщ атын, Дидар рой?— дед? гагы жацагы децбек кара. Касы жепшещи адамныц муртына 6 eprici3 екен. — Оны кайдан 6 iJiecia? — Кел онда, бетщиен суйейш, сол Електрбепц мен бела- мын,— деп ецкейш келш, кесек колдарымеи жердей кетерт ал- [ды да, бетшен суйдь Дунгенге де, казакка да уксамайтын 6 ip жап-жас келшшек сцкей!п едк опыц суйген! ушкарылау, усырттеу болып сез!лд1 [Дидарра, 45

Електрбек кеп сойлемейтш адам екен. ЕршдерТн шошайта жинап, элдеб!р ыскырьан дыбыс шыгарып журетш эдеД бар ко- | ршедн Шай !шкен сон, дон мандай агамыз сол эдетш кайта жал- i FacTbipFaH куйде, орштен мал айдап келдт де, 6ip койды алып 1 соfып, TepiciH сыпырып тастаган. Кайкайган тэтенщ аты Пулш | болды. Елекен алдымен койдыц erci буйрепн суырып алып: I — Мэ, Пулш, мынаны балаларга KOMiri nicipin 6epini,— дед! | де, буйрект1 тэтейге карай ыткытып ж!берд!. Бул осында конак- 1 тар келгеинен 6epi ол KiciHin eKiHmi сойлеген C03i болатын. Жер- | omaKTaFbi мол каланган кидын коламтасына Пулш буйректерд! | косеумен KOMin салган. Балалар eciK алдындары узын орындык- 'та кольа тускен торгайдай болып карап отыр. Bip-6ipiMeH де сой- лескен жок. Бала деген бул уйде жок кершедн Сондыгынан I болар, нарашы тэте де, нарашы aFa да тым балажан адамдар бо- лып шыкты. Тагдыр бала бермесе де, балага деген i3 ri ниет, жум- ; сак мшез 6epinTi. Екеужщ жаны уш жиенжтц уетжде жургендей. | — Ka3ip Сашка келедц ойнайсындар,— деп б1рде Пулш тэте ii 1*шек-карын аршып, бас-сирак уйтуден колы тимей журсе де, ара- | тура балалармен эцпмелесуд! умыткан жок. Осыны байкаган ; Камаш: — Тэте, комектесешн,— деп орнынан турып ед!: — 0з1м реттеймж, ауыр жумыс емес кой, калкам, отырып чдем ал,— деп жуытпады. 1 — Сашка KiM?— деп сурады Жанат. — Арапа атаннын Тобелбек дейтж баласынын баласы. Осы | б!зд!н уйде, менщ бауырымда ескен. Кудай 6ip жылауыкты бер- | мед! емес пе... w Пул1с тэтенщ мунын туежген Жанат элп «кудай» дегеншщ мьтнадай адамдарра жасаган орынсыз сарандыгына штей пара- | зылык жасады. — 1мм...— дед1 Камаш Пул!стщ co3in укканнын белпеж бж- д!р!п. Сонсон Жанатка карап сыбырлады,— «Тобелбек» деген де ат болады екен,— деп едц анау кулш ж!бердк — Неге кулш отырсывдар?— дед! Електрбек aFa унпнш! рет соз шырарып. — Жай, эншейж... «Тобелбек» деген атка кулш отыр екеу!,-— дед! Дидар салмакты кейжпен.— Ага, аздщ атынызды неге Електрбек койган? — Е, карарым-ай, ер1'ккен журт не демейд1. Осы ауылга ал- раш станция орнап, электр жарыры бержген куш туыппын. — Егер шам сонж калган кущ тусацыз кайтед1? Електрбек пен Пулю шшкене кыздыц мына сурагына косыла кулдй . #I — Ал енд1 жауап берпп, Елеке,— деп кояды Пулш тэте, Ауыл адамдары 6ipineH сон 6ipi келш, балаларга амандасып 46

жатты. ©3i кап-кара, ак тауыктыд кауырсыны сешлд! аппак мур- ты бар шал келдк Арапамыз осы кер к ед ь — Келеткдерщд} бшгенмш, тунде тупмде ушеущд1 осы ман- нан K03iM шалып калган ед1,— дед1 бул Kici узак амандыктан кейш жука ершдерш жымырып койып. — Ата, танертец келш тушщзд1 айтсацыз гой, мына койды багана сойып, дайындап коймас па едш,— деп П у л к к е л ш шал- га байкатпай мырс-мырс кулдк — Будан кешн есте болсын, тепнде менщ TyciM терк кетпей- дц— деп коразданып койды шал. Аздан кешн кол-аягын бауырына жинап алган шршдей жи- ырылган кос буйрект! П у л к оттан домалатып алып шыкты. Нан жаятын тактайдыц устше салып, кагып-кагып калып едц су мен майга араласып жабыскан кулшен аздап тазарып калды. Онан ары эурелеген жок, пышакпен белшектеп, балаларды кызыл койдьщ етшен ен алдымен осы дэмге шакырган. Yuieyi 6ip-6ipiiie карап, «тэуекел» деген Kicime буйректен алып ауызга салды. Еп- теген кул\\ мен шып-шып шыккан каншымагы болмаса, д э м д к 1 дэмд1 екен. Балалар 6ip-6ip туй1рд1 жутканша, бурынырак ки- мылдаган Арапа шал: — Мен мал сойганда, буйрепы отка K©Min жегеннен жаксы KepeTiHiM жок,— деген желеумен буйректен тушр калдырмай, жиып-Tepin ауызга салды да, «аллауакпарын» айтып, орнынан турып, журш кеттк — Эне, Сашка келедц— деп куанып калды 61'рде П у л к , — жаксы болды гой, баганадан 6 epi 3epirin калдындар ма, калай?.. Сашкасы сунгак бойлы кара торы бала екен. Есш алдындагы орындыкта карлыгаштьщ балапанындай Tisi л in отырган бала­ ларды керш, бурын жуздеспесе де, анандайдан ыржиып кулш келед1. — Ассалаумэлшм,— деп жете бере, Жанатка кол усынды. Дидардын бетшен суйш, Камашпен колдасып амандасты. Ба- уырмал бала екен. Жатсынбай, оп-сэтте уш р ш п , ез1мсшш ште- cin кеттк — Келетшдерпгпл танертец ерте телеграммадан есткенмш, алдарыцнан шыгып, карсы алуга уакытым болмады, Оныншы кластыц емтиханын тапсырып едш... — Биыл 6iTipeAi екенсщ гой? — BiTipeMi3. Мурт койып, галстук байлайтын уакыт жетть — Мурттыц артынан сакал шыгады,— дeдi Дидар. — Оган эл{ асыкпа. Ал егер сакал шыгар кунге жетсек, кол- га устайтын таягын ала келедк — Heci бар, каздац каккан шал болып шыга келесщ. — Каздацдауга шаманы келтгрсе жаксы гой, «жаца туган ботадай, буындары д1 р1лдеп» деген екен Жамбыл атан, сол айт- пашцы, калт-култ eTin калмасац? Жерошак басындагы Yлкeндepдiн 6ipeyi: -— Сездерш карашы?— деп койды. 47

— Жиырмасыншы расырдьгн баласы емес пе? Булар уйге Kipin, дастаркан басына орналасканда, сырттан ысылдаран самауыр алып KipreH Пулш: — Ал, балалар, апаларын келе жатыр,— деп ескертт!,— кор- кып калмандар, ол idci Ka3ip ай-шайра карамай керкедь Айтканындай, танк устаран кемшр есжтен юре бере барылдац коя бергенде, ocipece не болып калганын тусшбеген Дидардын K©3i бакырайып, Пулшке карай жылыстап кеткен. Улкен адам дауыстаран куш Камашты кушактаран едк ол кайтерш бьлмей касындарыларра жаутандап, бурын-сонды кормеген бул галамат- ты тусшбеген куш отырып калды. Кэршудщ мэнш балалар кешн бьлген. Сейтсе, осы yfineri ел- рен кемп1р шал мен ана жылы кайтыс болтан Кабеннщ шешес!, яfни мына балалардын эжесшщ аруарын ырза еткеш кершедь - Булар жасынан 6ipre есштк — «Кеп жасаран курдасынан айрылады» деген, 6opi Kerri j мен калдым,— дед! кемшр. Бул Kici — Арапанын бэйбшес!, Сашканын эжеш Жамалжаи j дейт1 н болып шыкты. Арапа мен Електрбектщ экеа 6ip туысады I екен. Шай !шкеннен кешн Електрбек: — Сашка, балаларды ойнат, дем алып ceprirs- кайтывдар,— дед! ыскырранын коя койып, кезектл тм катуында. — Сенщ атыцнын, бар болганы «Сашка» ма?— деп сурады Жанат орнынан турып жатып. — Эуелде Самалбай болатын, мыналар рой, «Сашкалап» журген. Булар уйден шыкты. Дидар мен Камаш аулада ездерш кутш турган 6ip топ кыз балаларра косылды да, Сашка Жанатты ер- Tin, ауыл шетшде ойнап журген улдар жакка беттедк Былай шыккан сон: — Б!здщ ауылдыц балалары тентек,— дед! Самалбай. — Тентек бол ранда не iereiui? — Tnicin, мазанды KeTipe ме дегешм Forr — Бостан-боска THicriec. Eneyi балалардын касына келгенде, олар ойыиын токтатып б1рталайы айуанаттар бакшасынан тешз мысырьгн кергендей уд!- репе карады да, енд1 б1реулер1: — Сашканын iriici кершедк — Алматыдан келшп,— десш тур. Жакын келш, амандасып, таныскандары да болды. Аздан сон Сашканы дауыстап Пулш шакырран ед!: — Мен каз1*р келемш, мыналармен ойнай тур,— деп ол жуп'- pin кетт1. Осы кезде катарлас уйд!н 6ip жарынан жалпак бет сары бала шырып, буларра 6ip карап алды да;

IP — Ay, мына перштелерщ кi m , ей?— дед! 6epi карай журш, — Конак бала,— деп жауап берд1 6ipeyi, — Бундай конакпен танысура болады. Атын KiM езщнщ? Ол ек! колын бушрше таянып, тошщареп турып сурады. ;<Жанагы Сашканыц айткан тентектер! осындайлар болмасын,— деп ойлады конак шинен,— денеп кетнектей, теп карулы болар». — Атым Жанат. — Солай де... Жанат.,. Жанаттын мурнын канат. — Тапкырлырына сыкылыктап кулш ж!бердк Жанат та езу тарткан. — Неменене жет!сш кулесщ?! — Жэй... тыныш турран мурында нем1'з бар дегешм рой... — Кекетед1 ей, 03i,— дед1 балаларра кокилана карап ту­ рып,— ег&теп кана жундеп алсам кайтед!? Куресесщ бе озщ, мой- нывды артына каратып кояйын. — Жок, куреспеймш. ■ «. — Неге? — Танысуды курестен бастаганымыз ынтайсыздау болар. — Акылдысын кара! Сен куреспегш екен деп, мен жолымнан каламьш ба? Келни, озщд! мысыктыц тырнарына тускен тышкан- ша аунатып алайын. Ол 6ip колымен Жанаттын, кейлегшщ жарасынан буре устаг*, езше карай потере тартты. — Ал енд1 айтшы акылынды, тындап алайык. — Сатан мен тшскен жокпын. — Оныца акы алайын деп пе едщ?— деген анау жагасьш бу- рап кылкындырып барады. Баска балалардын, ара тусуге жара- май, мынадан коркып турраны анык. Сезге кенер емес. Осьпш aHFapraH Жанат (млепнен устап. толрап калып едк сарынын колы оп-оцай босап кеттк — Пэлесш карай г©р!— деп кайта устай алып, аякпен шалып Ж1*берген. Жанаттын тобыры ауырып калды, 6ipaK ештеме деген жок, оналып турды. — Жанын, бар ма озщнщ, куресешк дед!м рой саган,— деп анау енд! ecin HibiFapa жулкылап экетш барады. Акыры коймай- тын болтан сон: — Жарайдьг, KypeceftiK,— дед! Жанат. Сойтт! де, белдескен- ше болмай, иыктан асырып, жерге тобесшен тус!рд[. Калай бол- ганын анрармай калган сары тобесшщ ауырганына карамай, ту- регелт Жанатка тары тоне тусп де: — Давай, кайта куресешк,— дедк Бул кезде уйден жана шыккан Сашка мына жардайды кэр1п калып, тура жупрген. К,астарына жеткен сон, екеуш айырыпедк — Жок, мен кайта куресемш,— дед1 ауыл баласы ентелсн туст. — Булар KypecTi ме?— деп сурады Сашка касындагылардан. Туррандар бас изедк Жанаг: 3—6 6 1 49

— }Ki6 ep, курессш,— деп езу тартты. Оньщ нык турысьша карап, Сашканын imi б!рдемеш сезе койган, — Ал, курес... I Б!рак бул жолы да тентек сары онбай жырылды. Жанаттьщ ! мына енерше тан калган Сашка: — Тагы Kypececin бе?-— дед1 ауылдасына сынай карап. Анау басын шайкады. — Жок... ертен куресемш..; ■ • •.: — Сейт, соньщ жен, айналайын. Элденш келш курсепесен, мына TypiMeH Жанат сеш 6 ip жакка лактырып ж1берер де, таба алмай калармыз,— дед! Сашка. *• < ■ 1 | Жанаттьщ б1реумен алраш туе шайысып, кол жумсауы осы рана. Эдетшде жок нэрсеге ©3 i де 1штей ренжш, кынжылып кал- ды. Буныц ж1бектей жумсак мшезш б1летш сыралры балалар кебшше eperic сылтауын таппайтын да, тентектер ершаз ынгайы- * на !лесш, тату болура тырысатын. — Сеш’н осындай енерщ бар ма ед!?— дед1 былай шыра Саш­ ка,— мен анаган шаман келмей кала ма деген оймен myripin ед1 м. I — Ага, ол сен жокта 6 ip рет тебесшен шаншыла туеш, скле­ и т отырып калган,— дед! 6 ip юшкене бала Сашкара. • — Солай ма? £ — Абайламай каттырак тастаганым,— деп култмарей т!л Катты Жанат. — Ештеме етпейдк «Аузы куйген урлеп штедЬ деген, енд1 бай- кап журетш болады. -• Сашка Жанаттьщ тебелес кумар, тентек емес екешн жзне мы- на колайсыздыкка ренжш турранын штей сездк — Кейде балалардьщ осындай м!нез1 болады,— дед1 журе эн- пмелесш. — Бала болу ©з алдында, 6 ipaK бул жетшкен мшез емес. Жа- нагы жерде онан да repi каттырак ренж1*сш калсак, не болады. Басканы былай койганда, 6 ip-6 ipiMi3 Ai бурын б1лмейм1з де... — Ал ол ертен кайта THiceMiH деп кеттк — Мен кайтсем де оны THicKi3 6 eyre THicTiMiH. TinTi достасып та кетерм1з. — Жанагы сотанаймен достасу ма?.. — Heci бар, колда ©скен сотанай тупл, тауда ©скен аюмен де «достасып» жур журт. — Кызык екен. — Жалпы дурыс нэрсеш юмнщ де болса icTerici келедь Сотанай да тубшде соны мойындайды. Жана оньщ тебесш ауыр- тып алдым. Ал онан баска жолды неге таппадым?! — Колыннан келсе, буньщ нагыз пионердщ ici рой. *— Мектеггп 6 iTipreH сон кайда барасын?-^ деп сурады Жанат Сашкадан. — Эуел1 институтка барып, багымды сынаймын. Мал шаруа- БО

(ишлыты жарынан,- Онан калсам — эскер. Келген сон, «жьтылтан куреске тоймайды» дейдк кайта барамын. — Мал шаруашылырын жаксы коред! екенсщ рой? — Экем шопан. Далада туып, малмен 6ipre ocTiM. Коз1 мд1 ашканнан коргешм — кещстж. — Б у FbiHbiH, баласы желше еспейд! дейсщ бе?.. , — Калайда ез басым мал ш ш д е жургещц жаксы коремш. Електрбек aFa машина айдайды екен. Ертещнде ыдыс-аяк, азык,-тул1 г! мен 6 ip- табак ш и т eTiH салып альш, кол жарасына келдк ©здерше колайлы жерге орналасканнан кешн: — Мен балаларра кайык экелш берешн,— деп кетш калды Елекен. Бул 6ip эдем1 кел екен. Шырысын Барлык, солтуст1гш Тар- оаратай, OHTycTiriH Жоцрар Алатауы, батысын Ток/га таулары коршаран. Торт алыптьщ алдындары шункырда улкен тегенеге куйран кымыздай келкш жатыр. Тап ортасында Аралтобе 6 ip алыптын колынан Tycin кеткен сапты аякша тонкершп калыпты. Табират зергер шеберл1 г1 мен талгамынан капы ж 1бермей, эркай- сысьш озше лайыкты орнына дэлджпенен арнайы койран тэр1здк Кол устшщ кок кумбездей аспаны кандай эсем. Етегш тауларра TyfticTipin, юнкере салрандай. Кол жарасы кус базары секьлдк каптаран адам. Пул1с тэте балаларра каздырып алран жерошарына казан асып, отын быксытты да, жерге текемет жайып, дастарканын дайындаура KipicTi. Балалар болса асыр сала ракаттанып суда жур. Аздан кейш Електрбек олардын касына моторлы кайык экелin: — Ал, мыктылар, журвдер, Аралтобеш KOpceTin кайтайын,— дед}. Балалар сактык ушш белдерше жел урлеген туйенщ буйенш- дей шенберлерш кит, кайыкка отырран. Дызылдаган кшкене мотор элд[ екен. 1 ш1 нде оншакты адамы бар аумакты кайыктын ту мсырын кайкандата KOTepin, куып келедк Соцында eKire белш- ген су жолдары кыз баланьщ иыктан асырып тастаган кос буры- мындай кесЫп калып барады. Камаш пен Дидардын кезше туе- кен шаштары алдыдан ескен жел екшшмен кешн шалкайып, жел- 6 ipen келедк Кайык, лезде арал жарасына жетть Жер жардайын бурыннан Счлетш балалар бет-бет!мен жуг1 рш кеткен. Сашка уш конарына: — Жур1 ндер, сендерге 6 ip кызык жер корсетешн,— деп бу- ларды баскалардан болек экеттк Экелген жер[ калын жакпар тас арасындары yarip екен. KoAiMri уйге уксайды. Bip бурышында казан орнаткан ошак тур. Манайында екд-уш шелек, баска да ыдыс-аяктары бар. — Ертедеп жабайы адамдардын мекеш, мыналар — солар- дьщ шаруашылыгы,— дед! Сашка. — Демек, сендердт совхоздарыц сол кезде де болтан р о й . 5!

Мыла ыдыстарды барана келерде магазиндерщнен керш едш,-— дед1 Камаш. — Жэй айтамын, ертеде юмдердщ коныстанганын к!м б1лсш, ал Ka3 ip муз наткан кезде екьуш кора кой акелт осы арара* жаяды. Сонда малшылардын 6 ip мезг1л тамак 1степ 1 шетш рес­ тораны. Ыдыс-аягына ешюм тшспейдк.. и 'ч Bip тумсыкты айнала 6 epin едк жыпырларан кус базарынын устшен шыкты. *м* - — Керемет-ай,— дед1 Дидар,— калай кеп, а?! — Кандай TypiH ]здесец де, осы арадан табылады. Ka3 ip жу- чмыртка басып жатыр. — Кезшде жумыртка жинайсындар ма? — Жок, оларга ешк1 м тшспейдк — Онысы жаксы екен. — Ал б!рказанньш жумырткасына кездейсок тшсетш болсац, у с тт е шелектеп куйрандай сура шомылдырып коя бередк Батбандар келш эдешлеп erin кеткендей, сарымсак дегенщ жайкалып тур. Сут nicipiмге жетпей, булар eni кабын Tepin алды. Табираттын ез бакшасыныц ©HiMi. — Суы балык, жагасы кус, беткеш сарымсак, жср! малра жа- йылыс, жеруйыктьщ ©3 i осы болмарай?— деп Жанат эл1 та- ныркауда. Алматылык ушеуi унн’н ксшеден 6 epi кepгeндepiнiц 6 api бу­ рый иез алдыдан етпеген тын дунислер... Булар жагага кайтып келсе, ПYлic тотелер! erri былкытып асып, шайыи дайындап отыр екен. Балалар 61'раз балык, аулады. Шабактар бYЛкiлдeткeн калткыра карал отыру кандай кызык. 9лсш-эл{ суырран кармактан Сашка мен Жанаттыц шелег1 ба- лыкка толып та калды. Тек ештеме ©нд1ре алмаран Дидар мен Камаш кала. Qcipece Дидар iлiнгeн шабактардан сескенш, калт- кысын канша суйресе де, кармагын сыртка тартлайтын кершедн Тек: — Ананы кара, менш калткымды алып кашып жур,— деп мэз больш огыра бередь Bip-CKi рет Сашка келш, шнген балыктарын босатып берд!. — Ал, балыкшылар, епд1 тамак 1*шщдер,— деп шакырды бip кезде Пул1’с,— сонынан жиналып ауылга кайтамыз, кун енкейш калды. К©лдш тузды суы сорган балалар тамакты мейлшше жаксы iinTi. Эа'ресе мынадай ашык аспан астында, далада отырыл та- мактану кандай ракат. Уайым аланы жок, жайма-шуак epкiндiк. #* * Екi куннен сон, тертеу1 уш атпен койлы ауылра беттеген. Ди- дарды Сашка алдына алды да, Камаш мшген атты жетектеп отырды. Тек Жанат кана ©з Ti3riHiH ©3i устаран-ды. о. : ' Minic kejiiKTepi жуас едь Жарты жолдан асканнан кейш» бойы 52

уйренш калган Камаш жетекте келе жатып, взшше тебшш п*з- ш ш олай-булай бурып байкады. Буны сезген Сашка: — Калай, Камаш, жаттыгу жасап келе жаткан жоксын ба?— деп сурады. — >Ki6itmi ез1 ме 6epiiii?— дед1 бул байкагысы келш. — Менщ касыма жакында. Есщде болсын, буныц атын шыл- быр дейдк Камаш теб1нш келш катарласты. — Тура жупре ме деп коркып келемш,— дед1 сонсоц. — Бул торы шолактан ондай онер шыга коймас, кайта жел- генше зар боларсьщ. — Неге, жалкау ма? — Солай деу де артык емес. Heri3i койга мшген жылкы ша- бан болады. Ал бул болса, жасынан сол «туыстарымен» 6ipre ес- кен жануар. Камаш шылбырды алганнан кешн, озд!пнен 6ipiHHii рет са­ молет баскарган ушкыштай болып, кул1мдеп, enceci кетершп калды. Дидар Камаштыц бул ерлшше катты кызыгып келедк Сондыктан: — Ага, мен де жалгыз мшш журсем кайтед1?— дед1 ол. — Кайтуцп ед1, каз1р корем!з,— деп Сашка атынан тустк Ай- тарын айтса да, Дидардыц K03i тагы бакырая бастаган. BipaK, ау- зьшан шыккан леб1зшен шепнш кормеген ол «Осылар мен! ол- Tiре коймас» деген оймен ештеме демедЬ Сашка т1зпнд! колына устап, 03i атты шаужайынан жетектеп отырды. Bip караса, Д и ­ дар Т1згшд1 емес, ердщ касынан мыктап устап алган. Такымды кысып, калт-култ е т т келед1 екен. Сашка к у л т ж1берд{. — Неге кулесщ?— дед1 Дидар. — Кейде жылкышылардьщ тунделетт жылкы кузете алмай- тыидай жагдайы болса, ею-уш атты ерттейд1 де, ерге мыктап ка- ракшы орнатады. Сонсон уст1не тон, басьша тумак кипзш коя берет1 ндер1 бар. Сен сонан аумай калдыц,— дед1 Сашка. — Неге олай штейд1 ? — Жылкыныц ш ш де адам жур екен деп каскыр шаппайды. — Шылбырынды бернп, ез1м журейш. Кара жолда уйкылы-ояу ьлбш аяцдаган аттыц устшде Дидар да еишмнщ жетегпшз, оз безмен отырганына масаттанып, Kicn кулерлжтей бейнемен .Камаш пен Жанатка карады. Шынында, олар буган сакылдап к у л т ж1берген. — МеШлдерщ, куле берщдер, мен де 03iM ж у р т келемш,-— дед1 бул OFan жаси коймай. Койлы ауыл деп жургендер1 ек1-ак уй екен. Бас койшы Тобел- бек жасы елуге жетпссе де, шокша сакалына карап озш шалмын Дейтш квршедк Балаларды куана карсы алган. — Сейпп, элп акен, аман гой, кол-аягы сау ма 9 3 i?— деп кояды анда-санда. Bip кезде Дидар «калайша кайталап сурай берс;и екен» деген кудшпен; — Аман, аман,— деп, ол шсшщ бетше барлай карады. 51 Г

•' ■ » ы ' Л' — взшщ ©дет1, калкам, енд1 ©din сурай 6еред1,— дед1 Ди- дардын iuiKi сез1мш байкаган Тебелбектщ 6afi6imeci... Тун ортасына такау буы буркыраган уйеме табак ет орта га койылды. Шокша сакал шал пышагын алып басты жэукемдеуге KipicKGH. Ен ауел1 6ip кулакты кесш, Дидарга бердк Онан eimiiui кулак Жакаттьш еннпсше Twin, еш буйрек осы уйдеп ездер! «мо- мын шаруа» атап кеткен юшкене кыз бен Камаштыц улесше нетто Дал осы кезде сырттары калын кой дур ете тусш, ит 61т- кеннщ шулай женелмеа бар ма. Сол-ак екен, Тебелбек бар дау- сымен: «Айт! Айт!»— деп катты акырып ж1берш, атып турды да, тар жерде тура бэйб1шесшщ уст1нен есштщ кезше карай 6ip-aK сеюрдо Терде отырган уш конак селк етш, орындарынан ушып к'ете жаздады. Кемекнп мен Сашка баятыда райып болыпты. — Балалардын журегш жарды-ау мынау,— дед1 наразылык б1лд]‘рген бэйбшеск— Койга каскыр шапты, балалар, корыкпай тамак iuje берщдер. Дидар ан-тан болып аз отырды да: — Мынау елец еткен жок,— дед1 касындагы осы уйдщ кпи- кене кызын нускап. Шынында, «момын шаруа» бак, ете калып ыршып кеткен акесше назар да аудармай, аузындарысын шайнап отыра берген. Айкай салып, 6ip-ei<i рет мылтык атып, аздан кейш yiueyi кайтып келдо Тебскен турган бетте ецкешп, дастаркан- дагы басты алган сон, отыра 6epin едк . — ТШркш-ау, алдымен жайгасып отырып, басты сонан кешн устасамшы, 6ip жакка кашады рой дейм1сщ,— деп ед1 бэйбшеск — Онда ней бар, алдымен басты алып отырамын ба, элде отырган сон басты аламын ба, ез ерюм,— деп кеше б1лд1рдо Бул мшезд! бшетш баскалар мырс-мырс кулген. 0з сыбарасы, кешке сакталран кымызды балаларра сапырып турып шшздк — Экец Кабеннщ минерал суына барранша, осыны ime ту- рындар. ©3 i аман рой, эйтеу1р?— деп койды. Дидар бетше сал карап отырды да, кулш ж1бердо — Кулмей кайтеш, амандырыц ал1 бш<ен жок,— дед1 бэй6i- lueci де амалсыз коса кулш. — Амандыктыц артыры жок,— деп шытынды Тебекен, соны да бшмейсщ бе дегендей ана Kicire карап койып. Тердег1 жылы салынран тесекке сунгш кеткен Камаш пен Ди­ дар ертецшде кун кетерше бiр-ак оянган. Кшз уйдш eciri турулн тунл1г] ашык. Тас булактыц мелд1ршдей таза aya. КвшрекД шайдай ашкан. Мешрлер! кана уйыктапты. Буларды ояткан Те­ белбектщ даусы. — Байбше, а, бэйбше, «Кутты конак конса, кои eri3 таба- ды» дегендей, алг1 кенжелеп журген ак кой уш козыны 6iрак тауыпты. Ана уш жиенше сол уш козыра ен салып бер, деген- д1 ол Kid. Жанат пен Сашка кора шетшде жаткан-дьк Жой кузетпек Жастыкка басы тшшМен, куб!рлесш auriMere кгрккен. Кунд1зп 54

дац-дун басыдоанкан соц, дуние тыным-тыныштык алды. Тек такаудан пыскырран жылкы мен кора малынын, куШс кайырран мол тынысы есыледк Шайыры буркыраран кой nici, анкыган жу- сан, корда Hici келед1 мурынра. Аслан шайдай ашык. Самаладай жулдыз кек сарайынын тебеЫне жш кыстырылран шырактай жылт-жылт етедк Кешстжы кус жолы белдеулептк Б1р-б!р1*мен ундесш жаткан, жулгелес дуниелер. Адамра етене жакын жара- тылыс тутастырын кураран. Бурын коз алдынан етпеген бул корь шстер Жанатка ерекше эсер етуде. Санасынан ырлжын, тары dip улкен тармары, кызыры мен кад1р тутар кымбаттылыры мол бе- лег! коныс тепкендей сезшедь Бала к©шлд1н, тынысы тары 6ip кещп калган тэртздк Екч бала копке дешн сойлесш жатып едк тун ортасы ауа Жа- нат уйыктап кетт!... Басын KOTepin алса, корада кузеткен кон туррай, касындары Сашка да жок. К а т а н турып кеткенш сезбей калыпты. Тек ауыл сыртында атпен келе жатканын корд!. Мал ©рг1зген болуы керек. — Ананы кара, Камаш, калкиып кораныц шетшде жалрыз отыр,— дед1 Дидар, Жанаттьщ маужырап отырранын кызыктап. — Кузетнп осылай-ак болсын. Устшен кой айдап откснде де б1лген жок,— деп такау келген Сашка кулди Шайдан KefliH Тобекен уш балара уш козыны мойнынан уста- тып койып: — Сендердщ ен-тацбаларыц он; жак алдынан ойык бола- тын,— дед1 де кулактарын буктеп, OTKip пышакпен туймедей LueMipmeKTepiH кесш-кесш алды. Дидардын, юшкене козыларра жаны ашыраны сондай, жыпы- лыктаран козше жас келш калыпты. — Ештеме етпейдк балам, йод жагып койса болды, жазылып кетедк Мэ, мынаран айран куйып, кумырсканьщ илеуше тастан- дар,— деп, кулактан тускен шем!ршектерд1 Сашкара бердк — Ол нелжтен?— деп сурады Камаш Сашкадан. — Кумырскадай кужынап, кой мыцрырып о с с ш дегеш рой... * * *! Жаз боны пел жагасында емш-еркш сайрандап, мейлшше дем алган балалар июльдщ аяк кезшде баяры «Як-40»-пен Алма- тырэ оралды. Жуздер1 шат, кешлдер! жайдары. Бундарынын бэр, де ездерше жакын, кезге ыстык керМстер. TinTi эр адамына дейш туыс, не таныстай. YuieyiHin касында окура тускел1 келген Сашка бар болатын. Енд1 ол — булардын сыйлы конары. Самолеттен TyciciMen бала- лардын карасына 1лескеш болмаса, eKi кез! ештемеге турак,- тамай, жан-жарына алактаумен келедк Тактайдай асфальт. Уйдж еденшен де таза. Эр жерде жайылран неше турл1 гул сырмактар. Алыстан, аспаннан тенит турран тау шындары квртедк Булт се- 55

■ млдк Bapi бейганыс, кезге тосын. Bipan ракатка бвлейтш, жанра жзкын одемз'лшке уштаскан. Еа’ктен клре бере, тосып турган эке-шешесш Дидар бурын Kepi'n, тура умтылран. K©3i адегтепсшше бакырайып, жуг1рген СеРшдё кекесшш мойнына cenipin, асыла кегп... ^ — Алматыдан аппак болып кетш .ед1ндер, 'кара торы больш оральшсындар,— дед1 Мэкен ушеуше мешрлёне карап. • — Ал, жолаушылар, журщдер. • ' t ’ь . Келденен жаткан бута жок, тап-таза данрыл жол. Сашка ушш осыныя 6opi кызыкты кершштер. Ол iiuTeft: «Мына балалар бо- йындары калыптаскан жаксы мшез бен талгам, ой-niKip мынау астананын, ондагы мэдениегп ортанын ocepi екен-ау»,— деп ойлады. Осы кезде олдеб1р шщшлдеген дауыска жалт караган Сашка касынан жанамалап ©Tin бара жаткан такси терезесшен мэз бо­ ла кул1п, кол булраган Дидар мен Камашты к©рдк Олар узатан сои, бул машинанын жург1зуш1с1 де газды баса тусш, кастары- нан уйткып ©те шыккан. Аяулы астанасынын, туран ел, туран жершш аялы алакакында, ата-ана касында мавдайларыныц бакьзты бес ел\\ балалар рой булар... Жанбырдан сон жайнаган, Дала неткен бакытты. ' Эке алдында ойнаган, Бала неткен бакытты,— деген 6ip акын аранын ©ленд оралды К,абеинщ ойына. Ecine тагы да ез океп туст1. ч

K e n i A d i жаз Шешем экемнш жанын коярра жер таптырмай, кынкылдап журш, бакандай жуз елу coMFa трикотин кейлек алдырран. Ciare ©TipiK, маган шын, кейлек болранда, нарыз раламаттыи ез\\ ели 0йтеу1р коздщ жауын алып, кубылып турады. Сумдык. болатьш. ©з1м ез болталы бундайды керген емесшн. Мше, осы кейлект! тэтем (шешемд! осылай атаймын) бар ене- рш салып мапелеп, нэресте шомылдыррандай жумсактап жуды да, бурап, сыкпастан, суын сорралаткан куй! Kip жаГтыш керме ж т к е кыстырды. — Ернияз,— дед! соисоы, мен! шакырып, — Ау, тэте,— деп касына ЖYгipiп келд1м. — Коярда-коймай алрызран мына жалгыз кейлектен .айры- лып калмайык. Кепкенше касында ойна, 6ip жакка 6e3in кет in журме, уктыц ба? — Жарайды, уктым, манында ойнаймын. *— KiM б1лед1*, колды-аякда турмайтын жуг!рмек едш... ез!м де карайлап журермш. Кейлектен сорраларан судыц с о н р ы тамшылары у з т ш тускеп- ше, б1ршама уакыт болды. Кашан кебер-кепкенше, irniM пысып, тыпыршып барамын. Осы кезде касыма Дуйсен мен Дэулен кеде калды. Жасымнан 6ipre ecin, 6ip мектепте окып журген парталас достарым. Eip-6ipiMi3Aiu сырымызды кас кактырмай бьлетш, «тонньщ iiUKi бауындай» ед!к. YuieyiMi3 журе сейлесш, кешеге шыктык. Жайран к!р уй кал- касында кезден таса болранымен, узап кетпек емеспш. Сондык- тан жолдастарыма: — Осы арада еиг1мелесе турайык,— деп, сырт жактары узын орындыкты нускадым. Эрнен! айтып K©6ipei< отырып калыппыз. bip кезде тэтемнщ катты шыккан даусынан журег!м таре етш жарылып кетердей еректп, артыма жалт карадым. Ауладан н а т ­ кан кызыл купажын ецк!лдей ж е л т , касымыздан ете шыкты. 57

Сумдык-ай, кызыл кунажыннын аузынаи эдем! койлектщ жарты- сы Fana кершдк Есгм ауран адамдай склейш турып калган ед1м, тэтемнщ колындары солкылдак шыбык май куйрыктан шып ете тускенде, ыршып кегпм де, кунажыннын сонынан ж©нелд!м. Dip байкараным, шешемнщ 6 eTi адам аярлыктай элем-тапырык, кунажынды куып берд1 м. Жету, жетпеу!м ешталай. Бурын да талай куганым бар, карасан келг!рдк бунын ©3i сиырдын кара т ш , жуйр!к мал болатын. Енд1 6 ip сэтте ек\\ жагымнан Дуйсен мен Дэуленнщ коз 1лест1 рмей жыпылдаган жалан аяктары к©- чр!ндк 1Шркш, достык, жолдастык деген осындайда рой, барын салып е1лтеген eneyi автобустан озып бара жаткан «Волга» се- шлд!, жанымнан ете бердк Сумдыкка ушыраран 6 i3 re кол ушын 6 epin, кемектескендерк Ei<eyi де жалан аяк, жуйрж балалар. Булардьщ касында менщ жуг!р!ам томпылдаган торайдай-ак. Кызыл кунажын сасайын дедк Уй-уйд!н арасына камалып, 6 ip туйыкка т1релген такта, ауыздан туспей, салактап журген три­ котин койлектщ eTeri Дуйсеннщ колына шктк Сол бетпенале- мейленген койлекН суырып алып калды. Жайып H<i6 epin кара- сак сау-тамтык жок. Жас малдыц етюр Tici мейлшше кидалап- ты. Кунажын жакка карадым. Б!здщ енд1 куаламайтынымызды сезгендей, жолдыц ортасында кайкакдай басып кетш барады. Сейткенше болмай, тэтем де жеттк — Не болыпты, кане-кане?— деп, койлекН колына ала бере сылк етш, отыра KeTTi. Кос жанардан ек[ тамшы домалады.— Балалардын аузынан жырып, тырнактап жиган тиын-тебешне ренж!мей-ак алып 6 epin ед1 экен. Ен болмаса, 6 ip ай уксатып кие алмадым-ау!— дейш ©кси тусш. ©зепме шок тускендей, imiM удай ашып, Kyftin барады. 0з тешем рой, шыбыкпен урды не, курыкпен урды не, оны ойларан мен жок, кайта бауырым ез1лердей жаным ашып, булырып тур- мын. Бурылып, кызыл кунажынга тары карадым. Тас бауыр хайуан йнзд! кандай куйге ушыратканын табанда умытып та кеткен. Тук кормегендей, жайылып жур. Егер бойымда ерекше касиет!м болса, турган жершде арам катырар ед!м. BipaK менде ондай сикырлы куд!рет жок. Осынын аз алдында экемнщ нейлон койлеп'н жалмап кеткеш бар. Bip 6i3 емес, кызыл кунажын бул ауылдын талай уйш зар жылаткан мал. Ал neci Есболат кария кыс бар, жаз бар, эдетте оны байламайды. — Карасан келпр, калган к!рд1 жеп коймай турранда, уйге кайтайык,— дед! тэтем, ©Kcirin баскан сон орнынан турып, экецнен уят болды гой, еши не бет1 м1зд1 айтамыз. — Мен байка май калдым, тэте, какпадан к!ретш шыгар деп ойларан ед!м. Элдеб1р ауыр сез!м жан дуниемд1 мазалагандыктан, кшэлы екенд1*п‘мд! мойындап келемш. — Бакшанын. тор жарынан бузып KipinTi,— дед! ол kick — Бэсе, сондай 6 ip акыл тапкан рой4— деп, ез!мен-©з! уназ келе жаткан Дуйсен созге араласты, 58

— Сол жерде отырып энпмелесу5м5з керек едк— дед] Дэулен, бул кателжтен ездерш де сырт санамай... Жайылран кшмдердщ дэл тубше барып у шеУмi3 кайта отыр- дык. Шешем euceci тусш, ренж1ген куйде, уй шаруасымен айна* лыскан. Менш кенл!мде жайсыздык бар. ©ткен жылры 6ip уакига еаме туст1. Алтыншы кластамыз. Сурет мурал!м! уйден этештщ cypeiiH салып келуд! тапсырран. Тамарымды шкен сон, жумсак кара карындашпен ак кагаз бетше бшнер-бшнбес етш, Heri3ri турпатын Tycipin алдым да, турльтус^ бояу карындаштарды жумсап, кызыл айдар, уши кара, ©TKip тумсык, шарыр кез, тегыген кубылмалы кокайран куйрык, барлык T y d i аудармай келл’рш, бояп шыктым. Этсш бойындары бук\\л эдемШк бояу аркылы айкын уйлеам тапканын былай койганда, кокиланран езшдж мшез де дараланып ашык байкалган. KoAiMri Tipi этештен аумай калды. Енд1 аяк жасау керек. BipaK аяк деген сез бе? ¥шында ceri3 тармак саусаты, бар, ею TiK таякша. Керек болса ертен-ак орнатармын. CoFan бола сыралап отырайын ба? Эйтеу1р этеш жасаудыц да колдан келетш белгш болды. Сейтш, кеп эуреленбей, сурет дэптер1мд1 жаба салдым. Келсп аптада сабакка KipreH мурал!м: 1— Кане, балалар, уй тапсырмасын орындараидярыц кол ке- терщдер,— дeдi. Ею аякка бола Ki6ipTiKTen отыратын мен бе, баскалар катарында кол кетерд1*м. Шет1 м!зден шакырып, жумы- сымызды тексерш жатыр. Кезек маран келдк Дэптерд! ашып жiбepгeн мурал5м: — Ой, мынауыннын, аяры кайда?— дед1 тан калрандай ма­ ран бажырая карал. — Агай, бунын аяры...— Мен не сылтау айтарымды капел5мде б!ле алмай кщ рш калдым. — Ио... бунын аяры?.* — Жок... — Сонда калай?.. Тулю урлап экетш™ демексщ бе? Ундегем жок, тым-тырыспын. — ©3in айтшы, кане, аяры кайда деп сурап турмын рой сенен?.. — А яры жок едь.. 1— ©Mipiiuje eni аяры Ty6iHeH жок этеш керд5н бе?.. Ал егер керген болсан, осы cyperri карап салран сол э т е и т маран алып кел,— демеа* бар ма агайдын. — Агай, этеш туррай, ондай кус баласы болмайдьт гой,— дед!м сасканымнан. бстш жан сактамасан, бул Kici сергелденге 6ip салуы салады. — Солай ма едк киялын екен рой... мен тауыктын жапл тукымы пайда болран екен десем... мэ, каз!*р осы арада ею аякты орнына сал — деп сурет1мд1 колыма устатты. Тез отыра калдым. Асыгыста, 6ipeyi узын, 6ipeyi кыскалау болранымен, мелшёрлеп копдырып, кайта алып баррам. 59

— Мейл!,-— дед! агай,— мейл!, 6 ipeyi узын, 6 ipeyi кыска бола 6 epciH, 6 ipaK, менщ так калатыным— тапсырманы унем1 шала орындайтындыгьщ. Анада гой уйден 6 ip кулары мулде болен ат салып экелдщ. Сонда бунык калай? Элде шдет!н. бе? Тук тусш- бейм!н... Мше, осындай шалагайлык менен калмай-ак койды. Колга алкан !с!мд! тез 6 iTipe салура асыгам да турам. Экем ic атаулыга шогел адам. Колына алран жумысын эсте шала тастап кетпейдк Тиянактап, сонына дешн тындырмаса, пикет ас болмайды. Буран Караганда, менщ мшез1мнщ экеме .жартысы рана тартканы анык. Булай ойламаска шарам кайсы, каз1рп icTen отырианым мынау. Трикотин койлек уш-торт саратта кебетш едк Ал мен эдет1мше дол жартысына дешн шыдадым да, соцры жарымыйа келгенде, баярыма басып, айран куйган суттей ipiTTiM. «Сонда, 6 yxiH штейтш iciMHin болмараны ма? Калайша ойламаймын, э?» 0 з ойыммен 03iM болып, коп отырып калсам керек, 6 ip мезетте: — Кызыл кунажынды кайтем!з?— деген Дэуленнщ даусы- нан шошып оянрандай болдым. Осы малдьщ аты аталса, журепм атша тулайды. Онысы 6 yriH TinTi улрайып кеткендей екен. — Кайтуип едп<, какпан курып устап алатын тышкан не коян емес, уп-улкен сиырра не штейсщ?— дед! Дуйсен. — Анада атамныц eni шулрауын жеп койып, жумыска кете- ршде элекке Tydi. — Шулрауды айтасыц, б!здщ уйден б!р койлек, б!р орамалды кабат жалмап, 6 ip шелек cyTTi imin кеткенде, апам магам калай урысты десецш!. — 1 шек-карны акуланык!нен аумайды. — Есекецнщ куррактагы асыранды «акуласы...» — Шал онысын кунд!з-туш неге бос коя беред1 ? — Менщше, онын ек! турл! ce6 e6 i бар,— деп созге мен ара- ластым,— 6 ipiHiuiAeH— кыста болмаса, жаз бойы колга туспей- TiH кашаган мал, екшипден — бузау кун!нен жеб1р болрандык- тан, KopiHreH куалап, урып, зэтте кылран. Ka3 ipri сактырына сауыскан астар емес. Ешк!мге уррызбайды. Канша андысан да, кол Fa туспейтш кезекд! урыша барады. Кэд!мпдей сен оны ба- кыласак, жайылып жур деген!нмен, ол ceHi бакылап журедк Сиырыныц осындай залымдырын б!лет!н шал куалап устап, бай- лагысы келмейд!, кайта бос жур!п, балыктай болып ceMipe берсш деп ойлайды. — Оньщ рас, «кунажыныкды байла» деп мен!к атам айткан- да, Есболат урсысып калган. — Кария урсады екен деп, уй басы б1рден трикотин койлек ж е п з т отырура бола ма,— дед! Дуйсен. — Болмайды,— деп костады Дзулен,— кайтсек те, 6 ip ама- лын табуымыз керек. . Бул ушеум!з де «данкы злемге жайылран адам» деген сешлд! лакабымыз макайра тзп-Toyip таралган балалар едщ. 60

Журт солай атайды. Уэделесш алгандай, 6 opiniu тодтамы осы болса, адталып жатайыд па, кейшп кезде олардыц пшрше ез!’м1з де досылып кеткен едш. Тоуекел, тубшде шындыдда 6 ip ораларсындар. Урке дарарлыд бас бузар тентек емес екешм!зге кездерщ 6 ip жетер деген байламга келгендейм1 з. <— «Бак, донайын десе, оп-одай» деп, далжыцдайды Есболат шал,— дед1 Доулен сез бастап.— Сол айтпадшы, 61'здщ атагы- мыз палендей ат арытып, тон тоздырмай-ад шыдты емес пе, оны 6 apin б1лесщдер. — BipaK соныд ©3i надтылы дай уадыттан бастап танылга- нын 6 3 iMi3 де, ©згелер де тап басып айтып бере алмас,— дед! Дуйсен. — 9 cipece анадагы жэшш уадигасынан кешн кушейе тускен болар,— дед1 м мен. — Ол уадигага дараганда, дызыл дунажьзнды «тэртшке ша* дыру» тук емес. — Мейл'\\ онда, журт не десе о десш, буган да 6 ip амал табайыд. Шынын дуалап келгенде, осы ушеум1*здщ «тентек», «бузады» болайыд дейтш ниет1м!з мулде жок. Б1рад кейде ©3 iMi3 re огаш кершген олдеб1*р штщ устшен тап боламыз да, peTi келген жерде, еоган дарама-дарсы димыл жасаймыз. Онымыз кейде онына басып, мадтау е с т п , кейде TepicKe шыгып, олпндепдей ыцгайсыз атадты ардалаган куш жалтадтап шыга берем1з. Тузымыз жешл ме, алде журттын аузы алып дашып тура ма, ейтеу1 р б!зд1 оны­ на бастыратын адам аз. Жанагы айтып отырган жоилкке байланысты жайды оцпме eTin отырмыз, Б1здщ ауылдыц устшен басып ететш Баданас ©3eHiniH атагы дапшалыд жер жарганымен, тек датты тасыган жылдары гана Балдаш келше жетш жыгылады екен. ©3 i ез болгалы, биыл гана келденещ шадырымнан асатын аумадты алдапты тутастай басып, датты тасыды. «Ал еид1 Судан балыд дойша ередЬ,— дест1 улкендер. Айтдандары шын екен. Су азайып арнасына тус- кенде, балыд дойша емес, думырсдаша даптады. Кулаш-дулаш сары ауыздар мен сазандардын шолп етш, судам сешргенш кергепде, аузымызды ашып турып далатыибыз. Qcipece кешке жадын судыц дай тусына келеен де, кез алдында мындаган бала шолпылдатып шомылып жатдандай болады. Арнадагы су мулде азайганша, журт дармад пен шанышдыны дару erri. Дэулеп, Дуйсен ушеум1здщ де басдалар датарлы дос-достан дармагымыз бар. Сагагынан талга т1зген балыдтарды Tipcei< содтырып, арда- лап уйге дайтамыз... взепнщ еш жагы ну тогай. Bip куш дармад салил жагалап • I. 61 ■* *

жур едш, жогары жарымыздан сатыр-сутыр еткеи дыбыс к у л а к - ка ерекше шалынды. — Мынау не, ей?— дед1 Дэулен танданып. ! — Кайрацдап калран балык-ay деймш. | Сейткенше болран жок, жанары дыбыс б1рнеше кайталанды. Топты балыктын сатырындай есплдЕ BipaK жалпак куйрыкта- рын балшыкка, не сура емес, баска затка соккандай, дауыс кумб!рлеп катты шыкты. — Жур, кетпк, мынау тегш болмас,—•дед! Дуйсен, кармак- тын сабын жарара мыктап шаншып жатып. Б1з де кармактары- мызды тез 6 eKirriK. Саркыраган су даусын мелшерлеп келем1з. •Ол барран сайын кушейе Tycii. T3 pi3 i, жакындаран болуымыз керек, анык еспледь — Бул манда куршлдек бар ма ед1?— деп танданды Дэулен. — Жок болатын,— дед1 м, мен де ан-тан болып. ©йткеш езен бойын бес саусарымыздай бшетш кезбелерм1з. Жаз бойры жар­ ты 0 MipiMi3 осы жагада етедь — Ендеше коктен туст1 ме? — Оншасын б1лмед1м, эйтеу!р судын даусы. — Еайыптан пайда болран мундай куркшдек ойыншык, емес шырар,— дед1 Дуйсен бьчггшсшш. Шындытында, ойыншык, емес болып шыкты. Терт бурышты улкен тактай жэьшк арнаньщ дэл ортасына тжтеле курылыпты да, туп жарынан eni жуан казыкпен ^релшть Ал тары eni казык аркылы алкымга таяу кемерден сура басып отыррызылран. Бу- нысы кетерыш кетпеу ушш 6 eKiTKeHi T9 pi3 Ai. Арнаныц eni жа- рын кесек шымдармен бер!к eTin бегеп, суды дэл науара саркы- ратыпты. Науанын Ty6 i тем1 р тор. Бетшщ уштен 6 ipi такдаймен жабылып, ернеуше жыбырлатып узын шегелер каккан. Аумаран шеп тырма секьтдь Буны суз!лген балык туратын тор каура дерсщ, кайта шырып кете алмайды. Былайша айтканда, темен Кулдаран балыктьщ 6 ip де 6 ipiH ж!бермей, сузш калады. Бар болтаны осы. Б1лект1 сыбанран Дуйсен терен алкымра колды сугып ж1бер- д1 де, жылан шакканДай жулып алды. — Сумдык!.. Мынаньщ imine 6 ip мешек балык камалып ка- лыпты,— дед1 , онын кез! шарасынан шырып. Дэулен екеум1з де кердж. Мундайда кшшщ журег! т!ксшед1 екен. Лык толы. Кол сияр жер жок. А дегенде Дуйсен улкен 6 i- реуш желкеден шенгелдеп сыртка шырара 6 epin едк катты ту- латан балык шолп етш сура туст1 де, кашьш кеттЕ — Колымнын эл1 келмедк— дед1 ол акталып, — Е\\щ[ кайттгк? — Желбезектен устау керек. Дуйсен eni желбезек пен езуден кос колдап устап, тары 6 i- реуш жарара алып шыкты. Бул жолы канша тулаганымеи^ балык кутыла алтан жок, 62

— Тшмд1 эд1с осы екен,— дед!, мактантандай кораздана сейлеп. — Ал не ктеймтз?.. Не ктеудщ ретш таппарандай, 6 ip-6 ipiMi3 re ацырып карап турып калдык. — Не ктегеш калай?— дед1 Дэулен. — Аламыз ба, дегешм рой? *— Сонысы киындау болып тур. — Алсак деймш. »— Судагы бальщ ортак, о? •— Иесшш напакасына тары туседь »— взендеп балыдтыд соцы осыл ар емес, солай ма? •— Солай. — Буныд атын урлык дейдд онда калай болады? — ¥рлык болранда... ендь.. (дреудщ калтасынан алран емес... ■— Bopi6 ip, 6 i3 кеткен сод, тулкг кезжсе де, жеп кояды. *— Тулюш тулю дейдд ал сенщ атьщ — Дуйсен... *— Bi3 алсак, оны шскеп б1 лер деймкщ, мумюн жэшжке карай балык кулдамаган шырар? — Куын карай гор... Екеу! 6 ipa3 дауласты, мен ундемей карап турдым. Мен б1ле- т1 н Дуйсен суык кол бала емес, тек мынаран кызырып кана тур. Айдаладары иеаз нэрседей сезшедк — ©зщ 61л, онда, урламасак, урламайык,— дед!*, жанары агат пшршен кайткан рай танытып. — Сен калай ойлайсын, Ернияз?— деп, Дэулен маран карады. — Урламаганымыз жен. Онымыз уят болады. Окушы, пионер деген атымыз бар. — Кызырып кеткен сод, айтып ед!м. — «Алтын керсе пер1ште жолдан таяды» дейтш улкендердш макалын есткенмш. — Оныд рас, анада маран атам кептеген акылдарын айтып отырып: «урлык жасасад жасай бер, б!рак тек кана ет!рж айт- •па»,— дед!. Осындай акыл бола ма екен деген idciuie, мен ады- рып бетше карадым. «Рас айтам,— дед1 ол к!с! тары да. Сэл ойланып калдым.— ©TipiK айтпаса, адам урлык жасай алмайды. ©TipiK айтудан сак бол»,— деген деп, Дэулен 6 iare карап, жымия куланды. — Сонымен, койдык кой?— дед! Дуйсен, жэшжке 6 ip карап койып. #— Жан-жарымызга алактап журш, бгреуджш урлаганша, ©3 iMi3 неге жэшж жасап алмаймыз? — Мынаныд бас жарында улкен кара су бар. Демек, сонан агылган балык осыран келш тусед1 екен рой... — Ойлап ктеген. '— Heci бар, 6 i3 де ойлап ктейм1Э. * Жэшжтщ жасалуьш Kepin алайык... тубш депп не? 63

■— Кэд!мг! комбайннын бидай елейтш торы. •— И-и- э-э! — Кармакты осы манга курайык та, бунын иесш!н кш екетн б!лешк. 5i3 ocTin турганда, таяудан ат пыскырып, туяк дурсш сст1лдк — Bipey келе жатыр,—- дед1 Дуйсен тындай калып. — Ал кетык... дыбыстарьщды шыгармацдар. Жанагы жалгыз балынты суга тастауга улгермей, ала кегпк, Бута арасына жасырынып алган сон, сыгалай карап отырмыз. Келген — Есболат шал. Атынан тусш, агаш Ty6 ipiHe байлады #а, канжыгадан кабын алып, жэгшкке келдк Тулай-тулай шар* шагай балыктар тым-тырыс едн Шал аз нарап турганнан кешн, ки!мш шегшп, б1лект1 сыбанды да, енкешп алнымга колын сала бере, селк етш, кайта тартып алды. Жанагы озш!н корыкканы ecine тус!п кеттьау деймш. Дуйсен «кик» деп кулш ж!бердк Ал Дэулен оны желкеден 6 ip тушп калды. Осыдан сон, шал кулаш-кулаш балынты б1р-б1рлеп жэшпктен суырды-ай дейсщ!.. Б1з жылыстап, кармагымызга келдж те, 6 ip- ден-екщен устагандарымызды иыкка салып, уйге беттедж. — Тура 6 ip нап балык алды,— дед! Дуйсен, — Осынша балынты 6 ip 03i жей ме?— деп кулд! Дэулен, Торай шетше шынсан, кабын onrepin шал да келед! екен. — Эй, жупрмектер, балынты налай устадындар?— дед! 6 i3 re дабыстап. Кешлшде «менщ жэпппмнен урламады ма екен» де­ ген куд!к бар тэр!здь — Карманпен, ата,— дед! Дуйсен, — Кармаииа сондай балын тусе ме?., — Тамаи керек болтан сон, тусет!н квршедн — Сэз!н нарашы, найсаптын!.. Дария онан ары ештеме деген жон, жирен биесш теб!не ту­ сш, !лrcpi кетт!. ЕПз аяндап келем!з. — Айтпаншы, мен 6 ip кызын ест!д!м, — дед! Дэулен,, — Из, нулагымыз сенде, — деп мысиылдады Дуйсен, — Осы nici базарга балын сатып, коп анша тауыпты. — Оны иайдан естшн? — Атам айтты. — Сатпаганда, анадай балынты KeMnipi eneyi налай жеп тауысады деп ойлайсын? — Онда б!зд!н не жумысымыз бар. Онан да жэнпкт! каша:! жасаймыз, соны айтсандаршы? — Тустен кешн жиналайын. Тантай табу онай, тек тор тап- сан болды, жасап аламыз. — Комбайн койган аланнан ecKi-нускылары Ke3 irin калар. — Келштж. Тура сагат ек!де келщдер. Уэде бойынша айтылган мезг!лде комбайн аланында кезж- TiK. Туртшш, эр бурьгштан i3 AecTipin журм!з. Жалгастырып ну- райтын тор табылды, б!рак бутйи кездеспед!, Эстш жургешм1з- 64

де комбайндарын Ж0ндеп жаткан комбайншылардьщ езара эн- пмелескендерш кулагымыз шалган. . — Менпан де тугел еыпырып кетштк — дед! 6 ipeyi касында- рыларына. — Ал MeHiKiH бупн тунде алыпты, — деп eKmujici дардарран- дай басын шайкады. — Айналдырран алты комбайнда ек!ден запас бар едк 6 ipi де калмаран, юмнщ жарасына жармасасыц... — Бастыктарра не деп жауап берем1з, кайда кеты дейм1з? — Kepuii совхоздын, комбайнерлер! какшып кеткен шырар? ■ *- TnicTt орынра кайтадан заказ беру керек. — Астык ору Mep3 iMi жакындады, елегш тордын орнына кейлег1м1зд1 коямыз ба? ... . — Бул шынында уят жардай болдьп — Кузетцп не 6 iTipAi екен? — Кузетцп ел жатканша мылтырын ызесше суйеп, мулгш отырады да, ел жаткан сон, ол да уйше к е л т кисаяды. Ж еы сть pin кузетт жур дейм1сщ? Комбайннын астына шалкаларынан тус!п, эдленелерш буран, жендеп жаткандардыц энг!мес1 осы. Мвлшерлеп тусшгендейм!з. Келеа сэтте басын квтерген 6 ipeyi 61зд1 кердк Корд! де, ка- сындарысына: — Коян асырайтын балалар жэипгшщ асты-устше шегелеу- nii сдк элде солардан келд1 ме? — дедк — Мумкш,— деп т\\л катты анау. Осыдан кешн: — Эй, кара сирактар, 6 epi келщдер! — дед! б 1зге. Жакындап кастарына к е л т сэлем бердт. — Элк1салам... сендер коян асырайсындар ма? — Асыраймыз — дед1м мен. Ушеум1зде де коян бар болатын. — О... мыктылар, онда сендерден келген екен рой... — Heni айтасыз, арай? — Арай-сарайды кой, алсандар, каз1 р э к е л т орнына салын- дар! Мына комбайндардьщ барлык запас елеуш торлары зым- зия жоралып кетть — Bi3 алранымыз жок. YftiMi3re барып тексер!ндздер. — Ертен жейын нандарын осымен шабылады, 6 yrmri жеп жургендерщ былтыр шабылран, оны бтесщ дер рой? — Бтем!з жэне ондай керекы затты алмаймыз. — Алмаймыз, арай, — дед! Дэулен мойнын созып. — Алмаймыз, — деп Дуйсен де косылды. — Сендер алмасандар басканыц кисыны жок: — Соз сьщайларына караранда, бул yuieyi алмаран сеюл- д!»— дед1 6 ipi 61зд1 жактарандай. — Онда баскалардан сурастырып, карай, байкастап журщ- дср. Егер табатын болсандар, он сом шушнш! беремш, есып тур- сыцдар ма? Мешц еырж айтпайтынымды бтеы н шырарсыц- дар?.. s ' * 65

— Арай, оныныз.., деп, Дуйсен б!рдемеш конырсыткалы келе жатыр ед1, мен санынан шымшып калдым. — Иэ, оныныз? — дед1 комбайншы, мынанын бегелт калга- иына дудамалдангандай елецдеп. — Оньщызды керсек, айтайык, 6ipan он сомыныздын Keperi ж о к , д е п жалтара койды Дуйсен. Б1з оныц ойын eMeyipmineH танып турмыз. — ©3i кандай нэрсе? — деп сурадым мен. Мынадай нэрсе, — деп ол орнынан турды да, запасы койылатын куыстан 6ipeyiH алып шыкты, — жалгыз осы рана ка- лыпты. Тукым болсын деген-ау деймш... — 1мм... кердж... осындай рой? — Осындай. 1здей журщдер... шакырраным сол. А к т а ал- «масандар, шуйшииге кояндарын кыстай жейтш бидай беремш, бидайра сем1рген коянга MiHin алып жарысура болады... Ушеумгз бурылып к е тт калдык. Жанагы жарты торларды енд1* алудын кисыны болмады. Былай шыкканнан кешн: — Ал, мыктылар, — дед1 Дэулен. — Калай деп ойлаймыз? — Ми езщ дш болтан сон, налай ойласан да, еркщ. '— Жана сен комбайншыра не айтпак едщ? — Шалдын жэиигшщ тубшдег! торды айтпакшы ед1м. — Жалтарып кеткенщ жаксы болды. — Санымды шымшыранда у з т ала жаздадын рой. — Алдымен анык-канырын бьпу керек деген ой келд!. — Иэ, Есболат атанын обалына калуымыз мумкш. — Ол Kici де ecni б1рдемелерд1 тауып шегелеген шыгар? — Жок, жап-жана тор. — Тары барып керсек кайтедк .. Bi3 белгш жердег1 жэшжке келдж. Тубшдег! тор жанагы комбайншынын керсеткеншен аумайды. Усталмаган жана нэр­ се. 1шше тары да оншакты балык, TycinTi. Юшкентай шабактар- га дешн жур. — Буны солардш дейж. ©3reci кайда?— дед! Дуйсен. — Эл\\ он данасы жок. — Егер шалдын алганы рас болса, онда 6api де осы ©зен бо- йына таратылып курылран. — 1здесек кайтед1? — Кайтупп едк !здеп керейж..; ©зен бойын жаралап, ©рлеп келем!з. Эуел! 6ipeyi, онан екш- Luici, ymiHiinci табылды. Бэршде де балык бар, 6ipaK тшскешм!з жок. Сейте-сейте, жорары жактан жетеуш таптык. Енд! yuieyi кайда? Оншакты шакырымра дешн ©рлегенде, ештеме кезжпедь — Мен бшсем, алрашкы жэшжтщ теменг! жарындагы кара суларда, — дед! Дэулен Кун ыстык болатын, ушеум!з де шаршадык. Дем алып, сура тустж. Енд1'г! багыт томен кулдау. — Комбайнерлерге айтамыз б а ? —-деп, Дуйсен ойланарлык сурак тастады, 66

— Эрине, — дед1 Дэулен, — он сомы мен бидайын алмасак та, ертедг1 кун! комбайндары карап калса, eriHAi оракпен ора ма олар? — Карнын аш болса, ойнамак туррай, ойлай да алмайсын,. * — Философиясыньщ мыктысын.. . оны елдщ 6api де бшеди — Мен б!рдеме ойлап келемш,— дед1м. — Комбайншылар- i-a айтсак Есболатпен ренж1ст калады. — Ол да мумкш. — Сондыктан ундемейж демекшсщ? Дуйсен эдеттепсшше мойнын созып, маган еж!рейе карады. — Жок, жэшжтерд1 б1зд!ц урлауымыз керек., • — Bapi6ip бЫнед1 рой? _ .— - — Бглд1рмейм1з, баранагы комбайндардьщ касына ешшмге керсетпей ушп коямыз. - — 0 й т т пысыксимыз деп жургенде, шалдьщ колына Tycin калсак, жон TepiMi3Ai сыпырып алмай ма? — Туспейм1з. Kepin калган кунде жирен биемен мына тогай- дын арасында куалай алмайды. Ж аяу куранына жетшзбейм!з. — BipaK жэшжтердщ 6api шалдж! ме, элде баскалардш де бар ма, соны бшу керек. — Ол оцай, калган уш жэшжт! тауып алган сон, жирен бие- нщ сонынан тусем1з... Дэуленнщ айтканындай, уш жэшж томенп жактан табылды. Эдешлеп уйшжке mpin койган козы-лактай 6api де балыкка лык толы екен. — Ал тугендедж. — Енд1 шалды андудан баска ештеце калган жок. — Тамакка збден тойынып кел1цдер. Кун кеншрген, 6ip мезетте Дэулен мен Дуйсен жетть — Шал ушнен жаца шыкты, — дед! Дэулен. *— Bi3 де кеттж. — Коз1не шалынып калмасак болды. Жирен биенщ ортан белше орныгып алган Есболат тупа-ту- ра ен баскы жэшжке карай тартты. Тогайды жиектеп, 6 1 3 де ше­ с т келем!з. Tan 6ip «шпион» андыгандай, сак журдж. Есекен сол бетшде эуелдепсшен бастап, алты жэшжтщ бальжын биесшш белше арта салган косактаулы еш капка толтырып, ауылга тарт­ ты. Bi3 келеш жэшжтщ тусына келш отырдык. Аздан кейш кай- та оралган ол ынылдап олендетш ж у р т , калган жэшжтерш та- зартты. — Демек, бэр1 де осынж! болды гой. — Дау жок. — Кайтсек болады? — Калай ттеген1м1з жон? — Дуйсен тэмшш танауды 6ip тартып койып, шал кеткен жакка карады. — Иэ, сэт,— дед1 Дэулен мыскылдай к у л т .— Дуйсен бетшщ ортасына кенеше жабыскан тэмшш танауды 6ip тартты деген- ше, акыл тапты деп есептей бер. 67

— Мунын ондай енерш 6meMi3 гой. ~ Ж о к , — дед1 Дуйсен, — тамшш танау адам кырсыкти, кербаккан болады. — Элде, кер баклырайын деп турран шырарсын? — Мен бьлсем, шал енд1 тан атканша тесегшен козгалмайды. К,аз1р биесш аркандауы керек. Балыктын б1разын сояды. — Онда енд1г1 кезек б1зджк — На, батанаты Ернияздьщ айтканынан бастай беруiMi3 керек. — Бул жерден су сщген дау жэшштерд! кал ай жетюзем1з ауылга? — дед! Даулен. — Нусштщ ушндег! жайдак арбаны бквдрмей суйрел кете- шк, есекке жегетш саймандары уетшде. — Дал таптын. Ал б1зд!н кершшщ кара eceri ауылдьщ ма- нынан узамайды. — Онан артык тулпар 1здейм1з бе?.. — Кузетии шалды кайтем1з? Будан былай ол nici, мумкш, тан атканша отырар. Дуйсен тары танауын тартып калып едь Даулен imin баса кулдь — Бос кулгенд! кой, уакыт ©тюзем1з,— деп наразылык б!л- л!рд! Дуйсен. Эдетте бул ушеум!з кандай да 6ip кателш, огаштырымыз, не- месе ащылы-тущылы 0 з1л1м1зге ашуланып, ренжшу дегенд1 61л- мейтшб!з. 1стеген «кылмыстарымыз» болса, 6ip-6ipiMi3re жауып, CipiMiaAi каралап, жеке-дара акталмайтынбыз. Сол эдетшен бо- лар, Дуйсен кулюге ашуланран жок. Ол: — Кузетнп шалды ©з уагында к©рерм1з. Шартты нарсе— б1'лд1рмеу. — Не турыс бар, уакыт боска ©тед1, icKe Kipicejiin,— дедь .. Мен жайылыстары есекке, Дуйсен мен Даулен арбата аттан- ды. Не керек, айналасы жарты сараттын шшде мелшерл! жерге кара есектщ сауырына шокайып мен де келд1м, юшкентай ар­ баны суйреткен олар да кершдь Ашык-ашык жерлермен ацди ж у р т , ед баекы жэшшке жеттж. Есек байрустын жур1а кайб!р ©шмд! жур!с, б!раз уакыт алды. Жэшжке келеек, iini сартылдап жатыр екен. Жана тускен балыктар тулаудан эл1 жалыра кой- маран. — Кап алып шыкпаган екенб1з, — дед1 Даулен. •— Балыктарын коя берсек кайтед1? •— Неге? Жата береш, арбага жэшжпен коса салайык,— де- д.\\м мен. — Сатасын ба, ©з1м1зге керегш алып, баскасын босатамыз. «Балык та — байлык», дейл\\ атам, ©cin-©HciH,— деп Дуйсен ке- с!м айтты. Суырылуы онай екен. Тек алкымдары ею казыкты агытсан болды. Эр туска арбаны жакыпдатыл, з!лдей жошжтщ тортеуш экелт, Gipтиедж. 68

— Жетер, осыны 6ip апарайык, есекке де жан керек шыгар,— дед1 Дэулен. Дуйсен есектч жетектедк ал калган екеум13 шо- калак. жерлерде арбаны бар куильДзбе.н итерш, демеп отырдык. Kin -юшкене кара есек б1здщ ниет1м1зд{ сезгендей, бар кушимен тартады. Ай жок. Тун карацгы .. . Комбайн алацынык сыртында бшк коршау бар. E d жарында улкен ашык какпалар. Кара жолга тускен соц, кенпкпей жакын- дап калдык. Аздап журек дурсшдейтш секьлдь — Сендер осылай тура турындар, — дед! Дуйсен, — мен ку- зетнпш байкап келейш... \\ Ол жуг1рш кеткен едк кенпкпей кайтып келдп — Шал м ы л т ы р ы н кушактап отыр екен, — дед! 6i3re Ky6ip- лей сойлеп. — Дэулен, сен какпаныц 6epri бурышына жакын ба- рып отыр, каз!р шалдын уйшен шу шырады. Егер ол d c i ата жо- нелсе, Ерниязра кунак кусан шэу!лдеп ypin белп бер, сонсон сырткы какпадан к!р!цдер де, баганары комбайндардьщ касына жэнлктерд! тез аударып, кайта кашындар. — Шал к е л т калса, кайтем1з? — Шалды жуык манда оралмайтындай жасаймын. — Эй, сонда не ктегел! журсщ озщ?— деп сурады Дэулен. — Ундеме, кешн бьлесщ, 6ipaK ешшм ренжи коярлыктай ic 1стемеймш, жэй рана жуг!рту. Екеу! кетт!, есектщ басын устап, тын-тындап мен калдым. Аздан кешн кузетни шалдын, уш жагынан айтканындай-ак, шу еткен дауыс шыкты. Мацыраран ещк!-лак» кой-козы, урген ит, арасында баж ете тускен Дуйсеннщ дауысы да кулакка шалы- нып калды. «Кайыр-кайыр, ана жагынан, мына жарынан, алды- нан шык», — деп абыржыран дауыстар естшедк Сейткенше бол- ран жок, комбайн аланыныц тусынан «шэу» еткен куник дауысы есплдк Мырс ет1п к у л т ж1берд1м. «Жыннын т!л!н жын б!ледЬ> деген сешлдк досымнын не ютегенш б!рден тусшгенмш. Кара есек дем алып калган екен, тартып келедк }Kvripin жеткен Дэулен де ар­ баны есег!мен коса итерет!ндей куш жумсап келедк Уш минутка ж1бергем!з жок, комбайндардьщ калкасына жэш!ктерд! ау­ дарып тастап, кайта каштык. Максатымыз — торай жиег!не де- шн аман жету. Екеум1зде де ун жок. Жолдан ш ы р ы п , тьщ-тыцдап тура калганбыз. Тарпылдаран аяк дыбысы мен Дуйсеннщ ентж- кен дем1 есплдк Мше, 03i де жетт!. — 0й, аманбысьщ?— дед1м мен кошл аланын жасыра алмай. — Аманмын, 6ipaK элгi кок куник куйрырымнан кауып ал- ды, — дед! ол, касымызга келген сон, жантая кетт. — Катты капты ма? — деп ж е т т барды Дэулен. — Оншалык дарыган жок. Шалбарын шенпп ж!бергп карасак, ит Tie! танба Tycipin, сы- зып кана кетт™. Квншм1з орнына тускендей болды. Bip кесек етш ойып экетпеген!не шушршшк еттж, сондыктан болар: ~ Бундайда куйрык деген соз емес,— дед1м эзтдеп.

— «Бастан кулак салага», «журген аякка жергем шгедЬ деген, — дел еык-сык кулд1 Дэулен. — Кал, мына екеушиг корлыгы-ай,— дел Дуйсеннщ e3 i де 6i3re косыла кулдк — Не ктедщ? — Жал, кой-ешю камаган корасынын аузын апэиып ж!берт ед1м, сыртка 6api б1рдей шулап лап койды. Енд1 жеиеле берге- н1мше болтан жок, кек кушш куйрыктан ала туст1, корыкка- нымнан бак ете калганым. Б1р баласы тани KeTin: «Дуйсен!» демеа бар ма, касыма кайдан ж е т т келгенш бiлмeймiн... — Е... «данкым» тагы да жер жарады десенип... — Сез жок кой... — Кегли, шапшандатайык, калган жэнпктер жакын жерде. Тунде кашкан euiKi-лак пен кой-козы жуык манда жиналмайды. Улгерем!з. Кара eceKTi жетелеп ж у р т кеттш. *— Дуйсенге 6ip елец арнап ж1берсем,— дед1 Дэулен, *— Кане, тындайык. — Айналдым танауыннан пысылдаган, Жасьщ бар он ек1де ысылмаган,— деп елен курап ед!*, соцгы eni жолын таба алмай, бегелш калды. — Иэ... ар жагы? — дед! Дуйсен кагытып. — Ар жагы киын болып тур. — Жэшш урлаганыддай, калганын акындардын кыабынан кымкыра сал. — Кеудемде сайрап турганда, урлап кайтешн... — Сондагын eni жол ма? — Ек1 жол шыккан жерден терт жол шыкпас дейсщ бе, тан атканша екеущдж б1рдеме табармын. Heri3i Дэулен екеум!здщ елен шыгарып, кейде 6ip-6ip кайы- рым кагысып, айтысып та калатын енер1м1з бар, 6ipaK каз1р оган мурша жок... Ушеум1з тун ортасы болганда, сонгы 6ip гана жэшштен бас- касын тасып бшрдш. Арбаны иесшшше жетюзш, eceKTi коя бе­ ру максатымен ептеп кана ауыл шетше Kipe 6epreHiMi3 сол ед1, тап алдымыздан 6ipey шыгып, касымызга жетш кeлдi. — Шмсщдер, ей? — дед1 онымен коймай. Арбанын Heci Ну- cinTi даусынан танып, жан-дэрмен тура каштык. — Тагы да элп уш жугермексщдер ме? Кап, ызасы-ай... мынасы мешн ар­ бам, мынау Балахметтщ eceri гой, — деп, ол 63iMeH-e3i сейлесш кала бердк Bi3 аялдамастан уйге тарттык... Сэске тусте бас косып, тунде токтау суга тастаган сыбагалы балыгымызга келдш. Энпмелесш отырып байкамаппыз, жирен биеамен Есболат кария касымызга келш калыпты. ©Hi бузы- лынкы, жэшш б!ткеннен айрылганына жарылардай ашуланган сынайы бар. Tiлгe келместен, аттан каргып Tycin, тура умтыл- ды. Bi3 де зыттык. Ана eneyi ек\\ жагымда. Шал меш екшелеп 70

келедк Арамыз уш-терт-ак метр жер. Корыкканым сондай, без1Л- деп жылап ж 1берд1 м. Ж у п р у QHepi менде жок. Осы кезде ката- рымдагы Дуйсен мен Дэулен менщ артыма тусти IuiiM б!рдемеш сезе койды. Мойынды бурып артыма 6 ip карасам, карияныц ко­ лы Дуйсенге эне тшп, мше THin келед! екен. Ол да безшдеп, еп- OTipiK жылатансып келедк Сэлден кейш кираштай бердь Менен ropi жакын болрандыктан шал устаудан дэмеленш, енд1 соныц соцына т у с п т . Осы кезде тез бурыла кашып кутылып кегим. Мен кутылганнан кейш Дуйсен мен Дэулен барын салып, зымы- рай женелгенде, Есекен. мулде кешндеп калды. Менен коз жа- зып, ана екеуше жете алмаран ол алданранын жана бш п : — Кап, бэрекелдБай, жацарысынан айрылып калранымды к а р а т ы ! — деп eniHin тур. — Эй, кулар, жэнпкт! кайда тыктьщ- дар? — дед1 сонсоц, кермесе де, 6i3re айкайлап. Ундегешм1з жок. — Бэлем, тура турындар, каз!р экелерще, мурал1мдерще ба- рамын... ToFafl ш ш е cinin кеткенб!з. — Калай куткарранымды сездщ бе?— дед! Дуйсен, ентшкен Kyfti кегалра отырып жатып. — Сезд1м,— дед1м мен, — жумырткасыныц устшен тусуге айналран адамды уйрек солай алдайды. Канаты сынран екен, каз1р устап аламын деп куа бересщ. — 03iH. бексене 6 ip карын май байлап койрандай, борбалан- дап жупре алмайсын.. — Шал ендт! жон тер iши сыпырып жататын едь — Жэнпкт! 6 i3 Ain алранымызды б!лдь — Менщ экеме айтса, жонымнан таспа тш еди — дед! Д эу­ лен. — Б 1зд1 де мандайымыздан скпай коймас... Салкыи cyFa жуынып, тыныстап, дем алдык. Карнымыз эбден ашыпты. Уйге кайтуымыз керек. Б1рак алшан басып Kipin бару- ра квншм1з дауаламай отыр. Бармаска тары болмайды. — Не де болса «багымызды сынап», уйге кайтайык. — Ушеум1з ymiH 6 yriHri кун тыныштыкпен бата коймас, — Ауызра бунырып тамак тисе, кайта кез1 герм!з. Тарадык. Тук кермеген адамша, моп-момакан болып уйге ке- лш ед1 м, ауладан тешем карсы алды. — Кайда журсщ, жупрмек? Тун ортасында келцщ де, сэске- де тары зыттын, — дед1 ол Kici, сыбырлап, тусш суытып, — езге- ден бурын экецнен уят болды-ау, жуып-шайып, майдалаймын деп-ад элек болам, айтшы, кайда жогалып кеттщ? — Жэй... Балык, ауладык,... Кармак... — ©TipiKmi... б1лем1з сенщ кандай балык ауларанынды. TycKi аска келген экем сыртка шыкты. — Не жацалыры бар екен мынаныц?— деп шешемнен сурады. — Не жацалыгы болушы ед1, «кармак салдык» дейди 71

— ©згеш былай койып, ©Tipin айтайын дедщ бе? Есболат ; шалдын букьп жэипп мен балыгын урлап кетшсщдер рой. — Bi3 урлаган жокпыз... урлаган езк — Калайша ©3 i?.. Сен айткан c©здi кашан урасын? Кешке келген сон сейлесем1з, каз1р жумыска баратын уакыт болды,— дед1 де, окем ауладан шырып ж у р т кетть «Кешке дешнпш тары коре жатармыз» деген оймен, будан ары насырра шаппаранына куанып мен калдым. — Он куларьщнан айткан сез сол куларыннан шырып кете- ДЬ дел урсып жур шешем, — екен кунде ренжитш болды, ал сен болсац тук те ойламайсын... Тамак iiuin болтан сон сыртка беттеп ед1 м, eKi досым да ке- лш налган екен. Жанары некем айтпакшы: — Не жаналык бар?— деп сурадым. — Не жаналын сурайсын?.. Терт б1рдей шал шабуылга шы- %рыпты. Санап берешн бе? — Дуйсенд! OKeci тура куып едк жел аянтынтын пайдасынан кутылып кегп. Б1здщ уйдщ де сырты суын кершедк есту1 ме ка- раранда, шашымды куррантай сыпырралы отыр дейдь — Куапышты хабар екен. — Сонымен ауызра тамак туррай, шыбын да конбай, кайта тарттык, жаналык — осы. — Онда б!здшшен тамактанып алындар. Екеуш iлест1р1п уйге юрд1м. Шешем тары да урса журт, тамак бердк.. Жагалап комбайндар манына келгенб1з. Механизаторлар жиналып калыпты. Bepi де б1здщ тундеп у й т кеткен жапиктер- ДШ касында тур. 0здер1 ан-тан. — Кектен туст1 ме, жерден шыкты ма? 1 — деп кояды кеше- ri комбайншы Жолан. — Торларынын 6 opi б1здшь — Ешкайсысы булшбепть — Тамам запастан айрылып..; — Не, уятты бола жаздадык емес пе. — Bip тусшбейтш нерсем — аларын алып ап, кайта екеп тастараны Heci екен? — деген Жолан, — ей, кара сирактар, мы* наларды окелген адамды бтесщдер ме? — деп сурады. — Жок, — дед1м мен. — Осы ушеущде 6 ip меселе бар, TeriH емес, кане, шында- рынды айтындаршы? — Ертелетж бунда неге келе калдындар? — Жэй, оншешн. — Егер екелген адамды бтсендер, б!з ракмет айтып жатыр деп, салем жетшзщдер. — Бтсек, айтайык. Ушеум1зд1*н непзп максатымыз — буны ешюмге айтпау ель Bipan Д0 Л осы кезде совхоздын хабаршы шабарманы торы шоларымен тепендеп келд! де: 72

— Эй, су мурындар, ушеущд! мектептщ директоры шакырып жатыр, матан айта салынызшы деген сон келд!м. Тыныш жур- мей, ана Есболаттын бар балыгы мен жэгшгш урлап кетшсщдер гой, экелер!нд! де epiin барыцдар, беттерщнен «суйед!»,— дед! кушнт. Жолан ушеум1*зге жалт карады. — Жана 6 i3 емесшз дегендерщ кайда? — дед! ол жылы жуз- бен жымындай кулш. — Оздер ренж!с!п калмасын, б!лд!рмей !стей!к деп едж. — Солай ма? Онда Есекеннщ ©3 i булд!рген екен...— деген. ол бурылып журе берд!. Bi3 журег!м!з дурс!лдеп, мектепке келдж. Директор кабине- тшде екен, касында ушеум!зд!ц экелер!м1з бен терт шал отыр. — Ал жогары шыгындар,— дед! директор. Tyci суык — M i- не, сендердш кырсыктарыннан, жазгы демалысымызда да жу- мыс ктейтш болдык. Ушеум!зд! бурышка катар тургызып койды. Басымыз томен ггартып, жерге караудамыз. — Кане, «батырлар», есек урлагандарын рас па? Б!зде ун жок. — Мен сендерден сурап турмын гой. -— Рас, агай, — дед! Дэулен. — Арба урлагандарын рас па? •— Рас, агай, — дед!м мен. ’— Мына аксакалдын корасынын аузын шепп'п ж!берш, кой- ешшсш тун !ш!нде далага урюткендерш рас па? — Рас, агай, — дед! Дуйсен басыи кетермеген куй!. — Тупде дымын калдырмай, каскыр кырып кетсе, кайте- сщдер. Бул 6 i3 жауап бере алмайтын сурак едк Ушеум!з де т!л катпадык. — Ал, мына Есекен аксакалдын балыгы мен жэгшгш урла­ гандарын рас па? -— Рас, агай, — дед! Дуйсен. т — Неге урлайсындар? Б!зде тагы ун жок. Шалдын ез!не жабыса кетуге болмайды. Ол ынгайсыз, жанга шын кысым кел!п бара жатса керерм1з, Kici елет!н нэрсе емес кой, оган дешн айтпай, шыдайык дескен едж жана далада. — Урлаган балыктарын кайда? — Копш!л!г!н езенге ж!бер!п, аздап капа алган едж, оны сагана ез\\ керд1 . — Солай-ак болсын. Жэшжтерд! кайда тыктындар? Элде баска жерге апарып курдындар ма? — Комбайн аланына апарып ушп койдык. — Не дейд1 ?... ■— Mine кызык! О неге? Окем тунерт отыр. Есскене коз киыгымды салып ед!м, эусл! 73

елен етш, артынан кипалактай калды. Осы кезде кабинеттщ ecil ri кагылран-ды. — Да, да, — дед1 директор. Комбайншы Жолан екен. — Жорары шык, Жоке. Мумкш сен де арыз айткалы келге! iHbiFapcbiH? Айта бер, кане. .. — Иэ, арыз айткалы келд1м. '* Жаксы бопты, — дед1 осы кезде ашу эбден крыска окем, — булардын. iciereHi аз болып отыр едк.. — Bipaic мешн. арызым булардын устшен емес. К,айта бу уш тентек 6 i3 re коп жаксылык жасады. С1здер буларра жацсак ренж1 п калмасын деп эдеш келд1 м,— дед1 де, 0 3 i бьпетш жэйд1 кыскаша баяндап шыкты. Ен сонында:— Ал, балалар, калранын оздерщ аитьщдар, — деп, эн,г1 мешц жалрасын 6 i3 re калдырды. Япырай, э, мыналары кызык екен, — дед1 Дэуленшн ата­ сы орнынан ырралып койып. — 1мм... — деп, Дуйсеннщ 9 Keci де козгалактады. Коз кырымды кокеме тастадым. Баранарыдай емес, тентек- TiKTin сырын TyciHe бастаран онын жуз1 жылып сала берттк Жалрыз менщ рана кокем емес, ана екеушщ де аркасы кещген- дей жайдарыланып, муртынан к у л т б1зге карап отыр. Ек1 до- сымды елеушз рана ту р т т койдым. — Ал, айтыцдар кане, есек пен арбаны неге алдыцдар?—« деп, директор кайта icKe кошть Эл\\ де 6 ip uriuieK тапкысы ке- ледЕау деймш. — Су сщген жэшштерд! KOTepin жетк!зе алмайтын болтан соц...— дед1 м мен, создщ сонын аяктамай, бурынры эдеНмше жартылап капа. Калранын айтып, кайтем, оз1 де T yciH iK Ti. — 0й, мазаларыц кетюр,— дед1 Hycin кулерш де, ашулана- рын да б!лмей. — Жарайды делж, онда мына Hycin аксакалдын, корада тур- ран кой-ешюлершде нелерщ бар? — Корранныц какпасыньщ алдынан кетпейтш болды, агай. Сондыктан уйше карай тура жуг1рсш деп ойлап ед1к... Отыррандар e p i K c i 3 ду кулдк — Япырмай, неткен жуг1рмектер, э? Тапкан эдютершщ ту- piH караты, — деп кузетпп кария балаша кызарактап калды. BipaK 6i3re деген peHim райынан кайткан. EniKiM де ундеген жок. Кулерш де, урсарын да бшмегендей, улкендер уна‘з калды. Сэлден кешн: — Енд1 не айтамыз буларра? — дед! директор касындагы- ларра соз тастап. Ештеме шыкпады рой дегендей, енжар калып- та отыр. — Мацдайларынан сипап коя берешк, айтатын тук те жок, — 1 деп кулд! Hycin шал. — 1 степ жургендерщнщ булжт!г{ коп болганымен, ниеттерщ тузу екен. Сондыктан 6 ip жолга урыспайык, eKiHmi рет журтты булай шулатпай, ютейтш дурыс icrepin болса, акылдасып icTen- дер, — дед* директор, — уктьщдар ма?. 74

— Уктык, агай. — Уксандар, барыцдар. Bi3 шырып кеттш. Ренж!гем1з де, куанранымыз да жок. Тек осыдан кешн де Есболат кария 6i3Ai жактырмайтьш болды. Кер- ген жерде кыжыртып урсып журед!. Трикотин кейлектщ екш1шшен арыла алмай, осы окиганы еске алып, ушеум1з б1зд!ц уйдщ eciriHin алдында 6ipa3 отырран- нан кешн: — Кырсывданда Кызыл кунажынньщ да Есекендш болып отырганын карасацшы! — дейд1 Доулен кынжылып. — Мейл1, не ктесек те, бул жолы бйлд]рмейм1з. — Кымбат кейлект! жепзш койып, кол кусырып карап отырура болмас деп ойлаймын, Ернияз, кал ай карайсыц? — Мен 6ip э д к ойлап отырмын, ' •— Айтшы кане? — Элдеб1р кшмд1* жеп турранда, кунажынды устап алу ке- рек, улкендер: «Жеб1р малдын аузындары шуберектщ 6ip ушы- на от тутатып ж1берсе, жеб1рл1гш койып к е т е д Ь ,— дейтш. Bi3 де солай ктейш... Ушеум1з осылай акылдасып алган сон,, дайындыкка юркпек- mi болдык. Кшмдер кеуштк Ренжи журш, тотем жинап алды. Туею тамакка экем келш едц шешемнщ жузше ею-уш рет жал- тактап, назар сала карады да: — Нагима, кабарын. салынкы, б!рдемеге р е н ж т журген жок- сын ба, элде Ернияз тары булд!рш койды ма? — деп сурады. Тэтем эуел! кез жасын 6ip сырып алып, соцынан болган уакира- ны айтты. — Булай болатынын б1лгенде, оныд жарты акшасына оншак- ты шыт кейлек алып киетш ед1м,— дед1 таусыла свйлеп. Экем к у л т ж1бердь Heri3i дуниекорлыры жок, бундайра айылын жимайтын адам кабак шытып, ренж1медь — Бар болраны сол ма? Фабрика аман болса тары да токып шыгарар, — деп мыскылдады. — Осы 6ip арам каткырдан-ак керд1м. Анада сенщ аппак нейлон кейлегщд1 жеп кегп... — Амал жок, Кызыл кунажынра милиция шакыра алмайсыц, кайтерсщ, езшщ «напакасы» шыгар. Уш метр шуберекке бола рснж1ме, бэйб1ше, бас аман болса, тары табылар, онан да тама- гыцды камдап ж1бер. Ернияз кайда ед1? — деп сурады сонсоц. Урсады деп ойлады ма, шешем мен туралы ештеме демеген, 6ipaK ©3iMHiu жасыррым келмедц ©йткеш, кекем ©TipiK айту мен жалтактыкты жек керетш адам. Сондыктан: — Кшэ, менен болды, коке, — дед1м, — кузетш жур ед!м, аз- дап ойнап Kerin... — Тапсырылран жумысты жартылай орындайтын эдетщ, б а ­ л ам , сэл ойнамай куте турраныцда iuiln кеппейтш ед1 рой, 6ipaK шыныцды айттыц, оран да rnyKip, — дедй Эйтеу1р урыспады. 75

** Тан атысымен Дэулен, Дуйсен ушеум1’з уш-тврт белек есш шуберек пен эз'тЬ жасап алган сым TeMip тузактарымызды ал­ ьт, езен бойына келдж. Ауылдыц табын сиыры TOFaft imiHe ci- Hiri кеткен екен, аралап ж у р т , Кызыл кунажынды тапканбыз. Так,ау жердег1 6 ip nipiMre келш, шешшдш те, кейлектер1м1зд1 жепзуге кимай, жацары шуберектерд1 ез!м1зден алысырак бу­ тара жайып койдык. Бута тубше курран тузарымыздыц 6 ip ушын устап, жардын калкасында энг!мелест, ацдып отырдык. ЫзлЫ карамыз кер1 нбей кеткенде, кунажын жайылыстан басын кете- pin, кулагын калкитып, бута басындары шуберектерге карады. > Эдеттешп кеткен жануар, кумар тамары кезшкендей, сэлден кейш аяцдап келд1 де, узын кара тшмен колемд1 6 ip бвлшн ш- pin ауызра салды. Бi3 сезд1 токтатып, тым-тырыс калдык. Тузак- ты 6 ip аякпен басып тур. Улкен шуберектщ жартысынан астамы ауызра кетт болтан кезде: — Тартайык, — дед! Дуйсен. Сым тем!рд1 тартып калып ед1к, бIр аякка ш н е кеттк Эуел1 ытки женелген кунажын жщии- ке тем ip жшнппгш киып ауыртып кeткeндiктeн, онан ары куш жасай алмады. Колра оп-оцай TycTi. — Тамарын тэги болсын! — дед1 Дуйсен кунажынра. — Ал, капе, 6i3 саран жамандык ойлап турран жокпыз, ын- гайсыз эдеткш койрызбакпыз. Эйтпесе, улкендердщ 6ipeyiHe кез келген уакытта мушзщд1 KaFbin алады, — деп, Дэулен cipinKem шакты да, енкешп барып, сиырдын аузындары шуберекп тута- тып жiбipдi. Дуйсен екеум!з аяктары тузакты арытып алранбыз. А дегенде байкамап едк сэлден кешн улрая тускен жалыннан саскалактаран кунажын аузындарысын Tycipe алмай, eKipin ж\\- 6 epin, шыр айналды. Осы кезде торай шшен шьта келген бак- ташы: — Эй, не ютедщдер?— деп айкайлап, 61’зге карай кек бай- талымен ж е л т келед1 . Жагара шешкен кшмдер!м1зд! 1лin алып, женеп бердж... — TaFbi да булд1рдж. Бакташынын Есболатка айтуы ce3 ci3 . Мазасыздыктын, соцында улкен дау жататыны бeлгiлi. — Бакташыныц керш койраны-ай, — дед1 былай шыккан сон, Дуйсен екшш. — Кашан да сондай 6 ip кырсыкка тап боламыз да журе- Mi3 , — деп кынжылды Дэулен. — Сэт1 болса, улкен сыбара дайын турран болар, — дед!м мен, уайымымды жасырмай. Кармак салура не ойнаура заукымыз сокпарандыктан, ушеу- м1з аяндап ауылра кайттык. Элштщ сонын барудан баска амал жок. Уйде экем отыр екен. — Е, кезбе саяхатшым, кайдан журшц? — деп карсы алды. Ыиганы келт отырран та к та шынымды айтып салайын деген 76

I оймен жана гана торайда icien келген «шаруанын» женш айттым. — Енд1 кай тш кейлек жемейтш шырар, — дедТм, iciM 1зд1 он- шалыкты TepicKe шыгару — э д те ттж болмас дегенд! eMeyipmiM- мен 6mAipin. Экем 6ipa3 ундемей карап отырды да: — Япырмай, балам-ай, ceHi кайтсек болар екен осы, — дед1 басын шайкап. — Есекен аксакалдан тары уят болды рой, уй арасында уй жок, керцп отырмыз. Б1здщ уйде сен, онын уйiн- де — кызыл кунажын. Осы екеущ-ак, сиыстырмайтын болдын- дар-ау. — Шалдын колына иен жерде 6ip туссен, езще де кызыл ку- нажыннын кеб1н киг1зер, бэлем,— jxejxi тотем. Экем мен шешемнен еститшмд! ecTin алып, сыртка шырып ед1м, аузы куйген кызыл кунажын табыннан жырылып шырып, уйшщ касына келттЕ Келенкеде тур. Шал есш алдын тазалап, куйбендеп жур екен: — Эй, Ернияз, анау ж ттерщ д е жаюлы турран кейлек-кен- шектерщд1 куртаса, жинап алшы, шырарым, мына карасан жа- йылыстан тары кайтып к е л т ы ,— дедь /Канары кекемшн алдьшдары тоуекелге бел байларым келдн Bopi6ip бакташы бесырщюреп, куш щ и рт жетюзедк «Кунажы- нын талып калды, бетше су бурюп туррыздым» деу1 мум Kin. Еп~ теген желд1ртпеЫ бар адам едк Сондыктан, не керсем де, езт корей in деп: — Ата, кунажыныныз енд1 кайтш майлап берсе де, кейлек жен коймас, — дед1м. Кысылып-кымтырылмай, салкын кабак- пен айттым. — Е, неге, сенщ кулагына сыбырлады ма? Кеше рана тотен- niu аиа 6ip жаксы кейлег1н куртып кетпеп не едП.. — Ата, Kemipini3, сол кейлек уипн кунажыньщыздыц аузын аздап куйп’здш. — Не дейш мынау, ой, тоба-ай!.. Кария бурылып журе бергенде, мен лып етш уйге кiрiп кет- TiM де, сырт жактары терезеден карап турдым. Есекен кунажы- нына манайлап келш, журесшен отыра бере, енкешп аузыпа ка- рады. Сонсон басын шайкап койып, орнынан турды. Кариянын кабагыи байкаганнан кешн, туам1зд1 жылытып алайык деген Kicime, жылмиып, сыртка кайтадаи шыктым. Есекен маран ала кез!мен 6ip карады да: — Осыдан жеб1рлШн коймаса, кер де тур, табанына кыздыр- гап калакша басамын,— дeдi. KeniHricin кере жатармын: дол каз!*р icti’h бейбггшшкпен аякталуга бет алранына куанып турмын. Буны енд1 достарыма хабарлау керек. Ойлаганымша болмады. Олардын ездер! келе жатыр екен. — Не еыбыс бар?— деп, Дэулен сулесоктау сурады. — Есболат атай табанымызга кыздырып калакша басатын болды, дед!м мен, достарга сынай карал. 77

— Оны ктейдк Бурыннан да азуы басулы рой... — Аузына куырfан бидай токтамайтын элп бакташы шал Дуйсеннш экесше айтып улгЕрштк Корыкканымыздан жылыстап келем1 з. — Бакташы 613 жаада жетшзе коймапты, 6 ipaK не десе, о дес!н, ал мен Есекенмен аздап болса да, т1л табыскандай болдым. СЫрше унжырраларынды туармей, енселер1щи котер’щдер, кой аузынан шоп алмас момакандарым. — Койшы, ей!— деп куанып кетп Дуйсен. БГрак. ол кызыл кунажынньщ «акыл-санасына» байлаиыс- ты ic. Мен Есболатпен болран 6ip-eKi кайырым т\\л катысу, мэм1леге келу жайымызды айтып берд1м. % — Онда тары да 6ip-eKi рет емдеп корешк,— дед[ Дэулен ку- лаиып,— мулде коятын болады, — Кагынба, бала, осынын, да жетер. Шынында, сол куннен бастап Кызыл кунажын аузына кок шоптен бетен ештеме салмайтын болды. Кайта жайран шуберек корсе, тайсактап, аулак журетшд! шырарран-ды. Будан бурын кунде б!реудщ б1рдемесш жеп койып, кулактарынан айкай-шу кетпейтш Есболат аксакалдын уй iuii де соцры кезде тыныш- талды. Б1рак б1збен туз-дэм1 оншалык жараса койран жок. Кайта корген жерде: — Табандарыца кыздырран калакшаны бастырмай кеттщ- дер, э?— деп кояды. Tan 6ip 6i3 колына тусе калып, табанымыз- ды тосеп туратындай. BipaK оньщ есесше бул уакиганы бшетьн баскалар 61за 1 корсе, жымын, e m , 6ip к у л т алады да: — Талай тентект! Kopin едж, хайуан екеш хайуанды мурит кып койран тентект1кт1 коргешм1з осы,— десе, енд1 б1реулерк — ©згевдд бкпмеймш, кашан да болмасын бажылдап, кызыл кунажынды куып бара жаткан эйелдерд! Kopymi ед1 к, каз1р олар- дьщ да коцш орнырып, аландауды койыпты,— десш, эзш-шыны аралас эцпме етшедк * * *■ Жазры демалыстыц алгашкы айы от!п барады. Жанра ракат жаз куш кандай. Кунд1-кунге, тацды-тацра уластырран думанды кундер.'Тек кешке жакын уйге к!ру рана киын, кипалактансыц, ыцрайсыз. Экем салкын кабакпен карайды. Шешемнш анда-сан- да кыспакка алатыны да сол шешщ ашуын келт!рмейш деген ойынан болуы керек. Мше, каз1р де онша урса коймаганымеп, жайлап кана: .. — Буратылып уйге азар жеттщ, он. болмаса тамагынды шпп ;журсешш,— дедь.. Bip кун! шай уетшде кокем: — Эй, балам, ана тауыктариа кора жасай салсакшы, соган 73

езщнщ де элщ жетедь Орнын ыдрайлап, 6 ip катар Kipnim калап койдым. Лай жасап ал,— дед1 жумыс женш тусшд1рш. — Жарайды, кеке,— дед1м, уйде пэлендей жумыс болмагаи- дыктан рана, ершЫз ойнап журмш дегендей сьщайымды бай- катып. Осында шошандаран оншакты тауык бар. Жануарлар не кебейш, не азайран емес. Кыс кундер1 ©Mipi сиыр корада журед1. Шешемнщ кора кабыргасына ею ушын кыстырып коятын айыр сабындай терт-бес а г а т ы болады. Элг1лер соран конактайды. Тауыктарымыздьщ бэр1нщ тырнагы жок, саусактары мужык. Tapi3 i, суык корада конактаудан yciHin, жаз шыра Tycin калатын болуы керек. Кайсысын керсен де, мукыл аякпен жер тырнап, напакасын 1 здеп, шукынып жургенк — ©здерше обал болды,— дед1 тэтем,— кешке жакын амау араштарра отыра да алмайды. — Шымшып, кысып устайтын саусактыд тырнагы жок болса, кайтсш. — Кыстьщ суырында аяктарын бауырына тырып, жерге неге жатпайды, кеке, сонда yciMec ед1 рой,— дед1м мен, тауыктардьщ акылсыздырына наразылык б1лд1 рш. — ©зщ неге арашты бакайынмен шедбектеп, конактап уйык- тамайсыд? — Мен тауык емеспш рой. — Ал тауык сен емес. «Жарайдьщды» уйге тастап жур!п кет- пей, сезд1 койып, кора сал. Сонсод, бунан KefliHri тауыктарьш мугедек болмайды. — Макул, осы «жарайдымныд» касында болайын. Кекем жылы жузбен жьшиып кулш, басымнан 6 ip нукып койды да мей1 р1 ммен: *— Эй, тентег1м-ай, мазасызсыд-ау,— деп, жумысына беттедь Далага шыктым. Тотем коса шыккан. Екеу1 м]з тауык кора жасалатын жерге келдш. А стьщры 6 ip катарын калап, мелшерш керсет1 п койран екен: — Ал ендд 6 ip кайнауын ш ш де ж1бермей, тиянактап icTe,— дсд1 тешем, ©зше сырым мэл1м рой, соны ескергп, imiHew сешцюремей турраны байкалады. — Бул e3 i пэлендей одай жумыс кершбейдд— дед1 м мел. >— KyHi бойы боска ойнаганша... — Топырак казып тасу, су экелу, лай жасау... ойынра кара- ранда, оншалык кед1лд! емес,—-деп куландым, шыным да сол едк.. — Оныдды жада экеде неге айтпадыд? *— Сонсод бола ма екен? *— Мен де кемектесемш. •— Ойнап айтам, ез1м-ак ктеймш. ' — Е, босе... TinTi, ойынмен 6ipre туыссад да, Ксппкпсй жумыска nipicin кегпм. Жадары айтканымдай-ак, дорбалап топырак тасыдым, шелектеп су куйдым, ыстык кунде 79

осынын 93i дщкелетш тастады. Biparc, амал жок, адам деп, адамша тапсырган сон, киын да болса, шыдамасан, уят кой! Лайды жасап бола бергенде, Дэулен мен Дуйсен келдк — Енд1 курылыска KipicKeHcin бе?— деп кагытты Дэулен. — Ырымы тэу!р екен,— дед! Дуйсен. Кулангыларын келедк э, онан да комектесш Ж1'берсендер- mi, мына пэле тез 6 iiciH. Шаруашылык камын ойлаган адамга неге комектеспеске. — Осында кыт-кыттаган оншакты тауык бар. Белгш... сендердщ тауыктарынды аягынан-ак таиимыз. — Солардын тамам саусактан айырылып журу1 — осындай баспанасынын жоктыгынан деген болжам бар. Кокем; «Ен бол- маса, ^саусагы бутш, жер тырнап оз кушн коре алатын тауык ^асырайык»,— деген niKip айтады. Уш жактап, mHKi KipnimTeH 6 ipHeuie катар журпзш тастадык* Онан ары колымыз жылжитын емес. Калганын к е н т салкынмен немесе ертен калан тастауга болады. Жур!ддер, суга тусш келешк, ендiriciн ертенд!-кеш коре жатармыз,— дед!м жолдастарыма. — Иэ, жаздьщ соны 6 yriHri кун емес кой,— дед! Дуйсен. — Кыска дей!н эл! бес ай бар,— деп костады Дэулен. Айранга нан турап, лыка тойып алдык та, озенге беттед1*к. — Кайда кеттщдер?— дед! тэтем, тамактандырып болганнан кешн ж0 Н1м!зд! сурап. 7 - Калганын ертен кешке жакын ктейм!з, суга шомылып ке­ лешк,— дед!м. — Кун ысып кегп гой, сойтсендер, сойт!ндер,— дед! тешем. Б!здщ cyFa TyceTin жер!м!з баскалард!к!ндей тайыз, жайдак жер емес. Ауылдан недэу!р кашык, улкен кара су. Eni жагы жарлауыт бшк болады. Не керемет енерлерд! керсетш, суга жардан сек!рем1з. Малту жагына келгенде, б!збенен озгелер коп таласа бермейд!. Мына шеттен cynrin, ана шеттен уйректщ бала- панындай кылт ете калатын ©HepiMi3 тагы бар. Бундайда б!р!м!з сунг!генде, 6ipiMi3 кай шеттен шыгар екен деп, анырып карап турамыз. } ©ткен жылы болатын. Б!р кун! суга Tycin жургешм!зде Дуй­ сен cenipin едк бурын-сонды ешкайсымыз жасамаган рекорд жа- сап, судын аргы жагынан кигаштап 6ip-aK шыкканы бар. Буган аркасы козган Дэулен: — Мен сен шыккан жерден, ен курыганда, eni метр ары ба- рамын,— дед! алаканга 6 ip Tynipin. ^^ — Жете алмайсын, умпчн карай кор бунын,— дед! e p e r ic T i- р!п. Анау «ер ж!пт» емес пе, соз кайтармай-ак c e n i p i n кетт!. Аз- дан кей!н жанагы жерд!н жартысына жуыктай бере шыккан, Жагада турган екеум!з сакылдап, кулш коя берд!к. — Пай, пай, жеткен жерш кара! — Мынауын, TinTi, балык болып кетшН гой. — Су астыида мекендеуге жарай ма деймгн..* 80

— Кайта сунгимш, бул жолы нетш кап...— дед1* досымыз* Bi3re карап, жымьщ етш кулш койды. — HeTin капты?— деп, тары мыскылдады Дуйсен. — Жетсем, бэске 6ip кертокай. — TinTi, ею-еюден ал. Дэулен eKiHmi рет сеюрдк Суда ерсШ-карсылы толкындар пайда болран. — Жете алмайды,— дед! Дуйсен,— epericTipin сеюрттж. — MyMKiH, жетш калар. — Жок, жете алмайды. «Жете алмайсын, нашарсын»,— деп,. келесще тары сеюртешк. — Ал, жетсе, кайтесщ? — Онда тебеши тоса бер, ушце барранша, мушз шырады. — Сенщ тебеце де майдай жара коймас. — Эй, осы жолы шыкса шырар, ойткеш эл1 жок. — Судыц аярынан 6ip-aK кершешн дедк — Бар KymTi сарка жумсаура бекшген екен. Тары аз турдык. Су бетшдег! усак, таррыл толкын бГртшдеп тыныштала бастады. Дэулен эл\\ жок. Шырады-ау деген тустар* ды K63iMi3 Tecin барады. — Мынаган б1рдеме болды,— дед! Дуйсен,женет урейленш* ©ui бузылып барады. — Енд1 кайтт!к?— дед!м, журег!м дурс!лдеп коя бердк Б!- ресе 6ip-6ipiMi3re, 6ipece сура караймыз. Bi3re су 6eTi: «Ал жутып койдым, кайтес!н»,— дегендей, сазарып, тып-тыныш бола калыпты. EciMi3AiH шыкканы сондай, ei<eyiMi3 де жыламсырап коя берд!к. Енд!г! сэтте Дуйсен: — Жонел ауылра!— дед! де, 03i сура cenipin кетть Мен ауыл кайдасын деп зымырай женелгем. Эншей!ндег! жу- г!р!с-жуг!р!с емес екен, алдымнан гулеп жел ecin келед!. Е де- генше болмай, ауыл шетше !л!нд!м. Жылап келем бе элде б!рде- ме айтып дабыстап, сойлеп келем бе, оным ез!ме белг!с!з. Бас косып турран топ адамра такай бергенде, 6ipeyi: — 0й, не болды?— деп абыржи сурады. — Дэулен... Дэулен... сура... Аузыма сез туспей, eHTirin тура калдым. — Кетт! сура... — Не дейд! мынау, жендеп айтшы? — Дэулен... сура... сура, сура кетт!,— дей салып, келген 1*збен кайта бурыла жонелд!м. — Кай cyFa?— десш, шошына cypaFan уш-торт ж!г!тпенб!р- eKi шал !лесе жуг!рд!. — Мына жактары... ана кара сура... Кустай ушып келем!з, торт ж!г!т менен озып алра тускен* Туйеше емпецдеп, жерге дурс-дурс тиген аяктарымен тарпылда- тып барады. Кослле тускен кайратты, узыи сирактар е дегенше жер апшысын куырып ж!берд!. Артыма карадым. E ki* шал алые* та калыпты, кайтеш, сонда да оз жуг!р1стер!не салып, букендеп 4—661 81

келедк Ауылдан жупре шыккан тары да 6ipHeme адамнын ка- ' расы кершдь Алдыра озран терт ж т т сура такай бере, кейлек, I майканы шешш, лактырып тастап, шалбардын белбеуше кол салыпты. Жарара да клшдн капуста аршырандай устершдег1 кшмдер! де сыпырылып 6iTTi. Бэтщкеге айналран жок. Аякта- рын уэделескендей 6ip-6ip с\\лк\\п калуы мук екен, лактырран тастай сепз бэтенке 6ipiHeH сон 6ipi ушып-ушып кегп. 0уел1 суда журген Дуйсеннен дауыстап, жен сурап алран олар бегелместен сура ceKipin-ceKipin кеткен. Баранары 6 3 iMi3 «енер» керсетт журген тустан мен де каррыдым. Осы кезде басы кек жапырак- тарды жамыла кетерш, ypiKKeH балапандай саскалактаран куй? су бетшен шыра келген Дэуленге K63iM туст1. Куанранымнан оран бурыла бере: — Мунда, мунда!— деп, бар даусыммен бакырып ж!берд!м, v IcTiH мынадай сергелденге экелш TipereHiHe танданраны ма элде корыкканы ма, Дэуленнщ бет-аузы 6ip турл1 болып, кулюге не жыларманра уксамайтын кешппен TiciH акситып тур. Б1ртшдеп су астынан шыккандар: — Жо...к,— деп соза айкайлайды, ал мен эркайсысына: — Бар... бар...— деп ененпмд! созамын. —- Кане... кане? — M iH e, MiHe!.. — Кап, мынанын корлыры-ай! Дуйсен KepiH6en ед1, 6ip кезде арры жарадан кылт е т т басы шыра келдь — Жок...— деп баж erri, ол жыламсырап. — Бар, бар,— деп тары айкайладым. — Тфуу, сайтан!.. Жузпш, сунгу!р Дуйсен су астын Toyip-ак шарласа керек. Не- дэу1р шаршарандыры байкалады. Устшен су сорралап, ж!п’ттер де б1р1нен сон 6ipi жарара шыкты. Дабырласып, жен сурап жа- тыр. Ауылдан жупргендердщ алды келе бастады. Анадайдан дауыстап, абыржи сурайды: — Бала бар ма, бала?..— дейд1 олар. — Ойпырмай, сактай гер, жаксы болды рой,— десш, сонау жерден алкынып жеткендерше ренж!мей, куанысып жур. Дэуленнен жен сурасак, б?з межел! жерге жете алмайсын деп мазактаран сон, Дуйсен екеу1м1зд1 oip састырмакшы боладьь Сейтш, екшии сек1ргенде nipiM тубшде кыт бурылып, 6i3 турран жактары жардын калтарысына барады да, жарадары кулай ес* кен калын курактын астына басын судан кылтита шырарып, тура калады. Жан ушырып 1здей бастаран Дуйсенд! енд]’ ез! мазак* тап, мэз бола кулген куш, ракаттанып отыра 6epinTi. Бул эзш« HiH соны неге соканын ж т т т е р келгенде 6ip-aK бшген к©р?нед?. Шубап келе жаткандардын орта шеншен 6ip еркек, 6ip эйел* дщ кушренген даусы ееплдк Дэуленнш 0 i<eci мен uieuieci екен, Егде адамдар болатын. — Карагым-ай, кулыным-ай!— AefiAi зарланып. Журеп жа- 82

рылып кетпесш дегендей, Ж1гггтердщ 6ipeyi жардан ыршып шырып: — Бар... бар, елген жок,— деп айкайлады. Жакындап калган аналар eci шыра елендеп: — Не дейдг? Бар дей ме? Аксарбас, аксарбас!— десш жаны- мызга жегп. LLIeiueci баласын кушактай тусш, eni беттен кезек суйген сон, босатканы сол ед1, атасы: — Эй, ойынын осылрыр, жупрмек-ай, колга тустщ бе, бэ- лем!— деп тап бергенде, атасынын MiHe3iH б1летш Дэулен касын- дары туе! суык, тунриык кара сура шолп етш, аумаран жабайы уйректш балапанынша с у н гш де KeTTi. Туррандар ду кулдь.. Дэулен сол куш жок. Су беН тынышталура айналды. Ж урт кулю мен созден тыйылып, кара сура карап калыпты. Эл! жок.-* Экесшщ коз1 кайта бакырая бастады. — 0й, элг! сура шын кетш журмесш?— дед1 6ipey. Сейткенше болмады, сэлден кешн, apFbi жарадан Дэуленнщ басы шыга келдь — Эне шыкты!— десш, шу erri баскалар. Дэуленнщ экеск — Эй, жур1мш y3mrip, тшспеймш. Енд! тшспеймш, e3in сура сунпгенщд! койшы,— деп заразап болды. Жагадагылар тары кулдк Ауылдастардын абыржыран кецШ сабасына Tycin, кайту- ра беттеген-дк Баганары терт ж!г!ттщ 6ipeyi Дэуленнщ атасына: — Аксакал, уйге барып, жанары айткан аксарбасыныздьщ TepiciH сыпырып тастасак, кымыз езекН жалап тур едк— деп калжындады. ; Шал Tepic карап: j — Мына ку табанныц корлыры-ай, э,— деп кумшж^ген. — Эй, шал, жана емпецдеп, жылап келе жатканыц к^не?— дед! шалына KeMnipi, айтканьщнан кайтпа дегендей сынай танытып. — Е... болады рой, болады... — Жок, аксакал, «сауда сакал сипаранша» деген, енд1* ку- дайды алдагандай болманыз. — Эй, карарым, сенщ кулагын да есНп'ш бала екенсщ, ауыздан шырып кетсе, ана мал шшдеп* кызыл койды алып кел. — Бундайра т\\л алмаганда, кайда бармакпын,— деген жана­ ры кушыкеш ж\\пт топтан белшш, кой жакка карай жуг!рш кет- кен-дь.. ♦ ** Ушеум^здщ бунымыз еткен жылдын 6ip уакирасы едк Тауык кораны жартылап тастап, шомылура келе жатканымыз — сол кара су. Бул ез1м1здш менцикИ орнымыз сеюлдь Б1зден баска­ лар бул жерге келмейдк Айналасы калын камыс пен ш ш к , тал- Эдетте сура катар сешрген бетте карсы жарара дейш сунгш шырып, онан басынан аярына жеткенше малтып жарыса- мыз. Озран адам судын ортасына кайта келед! де, елген адамша 83

1 сулык жатады. Оны артта калган екеу1 м!з Судан кезек-кезек алып шыруымыз керек. Бул ойынымызда езшдш мэн-марына ' бар. Айталык, туншыгып 6ip бала сура кетш барады, ярни влед1*. ! Жэне К0 з алдында. Сонда сен баж-буж етш, жагада турмаксьщ ; ба? Куткарайын десен, малту б^мейсщ. MiHe, кердщ бе, торы- шарлыктын кайда экелш согатынын. ©3iMi3me, ушеум1зд1н осындай философиямыз бар. Жол устшде катар келе жаткан Дэулен б!рде бушр!мнен I турттк — Не айтасын?— дед!м мен бетше карай. — Мынаны дем алдырмай, екьуш кайтара жарысайык,— | дед! ол сыбырлап. — Калайша? Bapi6ip озады рой? | — Ундеме, оза алмайды. Жана сендердщ уйлерщде бес тос- I таган айранды б!р-ак !шюзд1м. * — Кайтш? Я — Кдз1р б!л1п кояды, KeftiH айтам. Байкашы, ыкылык атып I журе алмай келед!. Шынында, Дуйсенн1н бел! кайкиып, карны шерми1‘п алдыра шырып KeTinTi. >Kypici дебурынрыдай ширак емес, аярын ауыр- j лап басады. Мен бет1не карап ед!м, кез!не кез!м Tycin кет!п, кулш ж!бере жаздадым. Соны ангарып калды-ау дейм!н: — Неменене жет!с!п кулесщ?— дед! элденеден куыстан- I рандай. | — Жай, эншешн... жарыссак кайтед!?— дед!м. Сол-ак екен Дэулен кул!п ж!берд!. — Екеущ мэз-мейрам болып келес!н рой?! — Жарысайыкшы? — Жок, жарыспаймын,— дед! ол басын шайкап. Тары кулу- ге айналган Дэуленд! санынан шымшып койдым. — Мейл!, ©з еркщ. Кан тарай ма дегешм ед1*. Жана, уйде баска б!рдемемен куйбендеп жургегпмде екеу!не тэтемн!н айранды жш-жш куйып 6epin жатканын байкаранмын. BipaK онысынын Heri3iH ангармаппын. Жарага кел!п шеш!нд!к те, ойынды бурынрыша бастадык- Кундег!дей емес, жолымыз болып, Дэулен екеум!з сунгуден бурын шыктык. Енд!г! кезек — жарысу. Эншейпнде кеш кулаш озык журет!н Дуйсен бул жолы шыра с!лтей алмады. Ынк-ынк етедь Жол ортасынан ауа, мулде кешндей берд!. Дэулен екеум1*з : жарага тары да бурын жетт!к. Дуйсен шаткаяктап азар шыкты. EHTirin, катарымызга отыра бергенде: — Жур, Дуйсен, арманда калсан, кайта жарысайык,— дел турекелд!м.— 03ipme, 6ipiHmi орын MeHiKi. — Мына Ернияз кайтед!, ей!— дед! Дуйсен, танданран KeftinneH. — Иэ, кунде булай емес ед!, тауык кора саламын деп ысылран-ау дейм!н, кулаштауы Toyip. BipaK саран не болды?— деп, Дэулен мыскылмен езу тартты. 84

— Не болушы едк ештеме де болтан жок. — Ернияз, Дуйсен неге калып койды деп ойлайсын? — Е, KiM б!лсш, кец!л куш болмай журген шыгар. — Поле, карнын байкамайсыц ба? Бул мешкей жана сендер- дщ уйлерщде мешмен бэстесш, бес тостаган айранды 6ipaк. шкен. — Кап!.. Сен урттамалап кана отыр едщ... — Э, TyciHiKTi... жет1м козыныц карнындай кек карынга ол аз жук болмаса керек. — Бэлем, карнына тас байлагандай болды емес пе? EKeyiMi3 оныц томпайган карнына туртш, кулдж. — Тырситып урлеп койган сеюлд! екен. — Кургакта азар к©тер1п отыр, суда калай жузген?! — Будан емес, ей,— дед! Дуйсен, екеум!здщ эзШм^зге шы- дамагандай карсыласып. — Бупн айраннын тогын бассын,— дед! Дэулен эз!лдеп... Ракатка батып, тып-тыныш ойнымызды аяктаганбыз. Соцгы рет суга суцгш шыккан соц, ini кшм!м1зд! касымыздагы бутанын ту- б1не барып, сыпырып алып, сыгып тур едж, такаудагы камыстын арасы салдырлай женелд! де, кулагы TiKipeftreH кек ит шыга келд1. — Каскыр!— деп баж ете калды Дуйсен. Сол-ак екен, ушеу- Mi3 колымыздагыны тастай бере, ауыл кайдасын деп, зыта же- нелд1к. Артка карауга мурша жок. Б!р1м!зден б!р!м!з озып, куйындатып келем!з. Анда-санда: «Каскыр, каскыр!»— деп ай- кайлап коямыз. Бар куш1м!зд1 салып жуг!рген сайын, каскыр жакындап калгандай сез!лед!. Аздан соц, ана eneyi озып кеттк Баганагы айраннан карнын кетере алмай журген Дуйсенн1н аягы аягына тиер емес. Каскырдыц алдымен мен! боршалайтыны сез- ci3. Сондыктан, жыламсырап, бакырып ж!беруге тура келд!. Даусымды ecTireH ана eneyi сэл саябырлап, арттарына карады да, мулде токтады. ©цдершде кулк! бар сек!лд!. Арт жакка мен де карадым. Ештеме жок. Тек б!р буй!рден желе шапкылап, б!з- ге жакындап калган Есболатты керд!м. Ол к!с! тыр жаналаш безш бара жаткан ушеум!зд1 байкап калып, жеткеш осы екен: — ©й, кулар, не болды сендерге?— дед! аптыга сейлеп. — Каскыр, ата!— дед!м мен. — Каскыр дейсщ бе? Иэ... Осы теменп жакта куш!ктеген б!р каскырдыц бары рас, 6ipaK апаныныц кайда екен!н таба ал- май-ак журм1н. ©3i TinTi сак. Касымдагы екеу сык-сык кулд!. Тацданып бетше карадым, алкынып, эр! корыккандыктан журепм дурс-дурс согады. — Сендер неге кулесщдер?— дед! шал екеуше. — Жай, мына Ерниязга кулдж, ата, каскыр емес, б!зд!ц кор- reniMi3 орманшыныц кек овчаркасы,— дед! Дэулен. Жанагы бакырып ж!бергешм еш'ме Tycin, мен кызарактап кулд1м. Есекец де жымыцдап кул!п, артынан: — Шайтандар, будан кей!н 6ipiHAi-6ipiH коркытпай л^Ypiц. 85

дер, капыда журек кабы жарылып кетсе, кайтесщдер. Уктындар ма?— деп тусш суытып, мурал!мдерше тэптештеп тапсырды. I — Уктык, ата, енд1* булай ктемейм13,— дед! eKeyi, эл1 де 1 куле Tycin. — Кылталап келе жаткандай, сонша бакырранын не?— дед1* ! Дэулен, шал кеткен сон. — Е, кайдан б!лешн, екеущнщ алды-артына карайтын тур- лерщ жок. Баста рынды кайкайтып алып, безш барасындар. — Мына Дэулен емес пе, маран кезш кысып калып: «Кас- ! кыр»,— деп ытки женелдк — Ашыкауыздар... — Кулагы тшрейш, 6i3re карай 6ip-eKi аттаранда-ак, таныранмын. ©3iMme куланып, мынаган iлece кеткешм. — Сеш буйтш шырылдайды деп ойлаппыз ба? , — Демек, бул жолы Дэулен екеум1зд1 де катырып алдады. ' — Солай ма, ендеше бунын да 6ip Ke3 eri келер. Арманда калма, ку табан,— дед! Дуйсен. Ушеум1з кара жолда жаланаш куй! буркактатып, аяндап келе жатканымызда, niH арашпен су кетерген терт-бес сабакта- сымыздын карсы алдымыздан шыра келген!. Албасты деп ойла- ды-ау дейм!н, шу eTin отыра калысты. Шелектер! кулап, сулары теплген. Bip-6ip-aK ceKipin, бута арасына сш!п кетт!к. Су жиег!ндег! KniMiMi3re жеткеннен кешн, Дэулен: — Жанары Есболат шалдын айтып турран каскыры туралы ест!генм!н. Апаны бар сек!лд!, 6ipaK, кайда екен!н ешк!м б!лмей журген к©р!нед!,— дед!. ; — Устшен Tycin калмаса, табу киын болса керек* — 1здесек кайтед!?— дед!м мен. — Орманшынын кек ит!н кергенде, аузына тырылран журе- rin шын каскырдын езш кергенде, сыртка шырып кетер. — Мен акыл таптым,— дед! Дуйсен, танауын тартып койып. — Иэ, сэт, тэмшш танауынды тартып алраннан кей!н айта- тын акылына сенуге болады,— деп, мыскылдай кулд! Дэулен. — Кане, тапкан акылынды тындайык. — Ушеум!з кекелер!м!здщ кус мылтыктарын керсетпей ! алып шырайык. | — Б!л!п койса кайтем!з? — Мэселен!н ©3i б!лд!рмеуде. — Каскыр карсылык жасамаса, атпаймыз. ©зенд! жаралап !здей!к. — Улкендер таппаранды б!з кайдан табамыз? Бунымыздын ж©н! бола кояр ма екен? — Мелшерлеп айтушылар: теменг! улкен копаный о жак, бу жарынын б!р!нде десед!. — Онын «о жак, бу жарынын» ез! ат шаптырым емес пе? «— Каскыр сорып алып, батыр атанрыц кел!п жур гой, э?— деп карытты Дэулен Дуйсенд!. 80

— Алдымен табудын камын ойлайык та, 6ip-6ip кунигш асы- рап керсек. Ертеннен бастап icKe KipiceftiK. YmeyiMi3 осыган 6eKiHin, уйдьушм1зге тарастык. Бугшг} кун жума екен. Демек, ертен зкем кенсеге бармайды. Сондыктан осы бастан кос ауызды 6ip жерге т ы р ы п койран жен. Эйтпесе, каскыр туррай, тышкан да аулай алмайсын. Осыны ойлап, мылтыкты алдым да, коранын 6ip TyKnipiHe жасырып койдым. — Шапшан келдщ р о й ,— дед1 тзтем, меш Kepin, кекетш, — Сура Tycin салкындадык,— деп жауап каттым. Шынында! бул келу!мд1 03 басым оншалыкты кеш келд1м деп есептеп тур- рам жок. Эдеттегщен ертерек келу. — Сенщ калай салкындаранынды б!лем1з. Сура барран бала- лардын алдынан жаланаш жуг1рш ш ы р ы п , коркытыпсындар р о й , онбагандар,— дед1, урса коймаса да, тусш суыкка салып. — Коркытайык дегем1з жок, езш\\зл1 каскыр куалады. — Жуйржтштерщнен жетшзбей кеткен екенсщдер рой, з ? Каскыр емес, орманшынын кек ит\\ дейдк Мойындаудан баска амал калран жок. 1ппмнен: «Ауыздары- на C03 токтамайтын, кандай жел'гм ауыз жетюзе койды екен»,— деп ренжш турмын. Аздан кешн зкем келдк — Тауык кораны б т р д ш бе?— дед1 ол Kici, eciKTeH Kipe бере, — Жартылай калап койдым,— дед!м, мулде кур алакан емес екешмд! б1лд!рш. — Эрине, 6yTiH штейтш icin бурыннан шамалы. Кайта му- нына да шуюрлж етуге болады. — Кун ысып кетт!. — Солай де... Онда кепш салкынмен неге каламадын? — Шомылура барып едж. — Кол тимей калды десеншк — «Т1л алмас бала адам таппас сылтау айтады» деген,—Г тзтем де кекеме косыла кетть «Ертен екеум1з калайык» деп журер ме екен деген оймен, сездерш тьщдап алдым да, жылыс- тап, кастарынан сыррып кегпм. Егер олай деген кунде баягы «жарайдыны» айтура тура келедь Heri3i онын ез\\ де тозыры жеткен тондай бедел1* шамалы с©з. Дегенмен, айтылып калган сон, езгесшен бурын уяты киын. Онан да ауыздан коп шырара бермеген жон. BipaK ен жаксысы — кокем epTenri жумыс туралы бултаруы киын ондай ештеме айткан жок. Б1*здш Т1лектш ез1 де сол болатын. Енд1г1 максат — жастыкка бас тигенше, булардьщ манына коп жуыктамай журу. Тамакты ас уй жактан жырмалап iuiin, бурынырак жаткан жаксы. Сейтш, уэдел! соз беруге ынгай- ларын келт1рмей, танертен ертерек сытылып кету керек. 1 штег1 осы ойымды icKe асыру ушш, inip бойы кипалактап, сырдактау- мен болдым. Эрине, тосыннан аурура шалдыккандай, бурын жок мшезд* бастап, ерте жата калу да менщ здет-рурпыма сыймайды, оран да ©зiндiк сурау шыга калмасына KiM кешл. Осыран орай* бунын да TiriciH жаткызып, кокемдер сыртта жургенде, мен уйде’ ал олар уйде жургенде, сыртта куйбендеп Дегендей, уакыт 87

етьпзд1*м де, 6ip кара бертте, тамак imin алган соц, лып е т т ез белмеме барып, жатып калдым. — Неге ерте жаттьщ?-— деп сурады тэтем. — \\икым келш тур,— дед1м мен бэсен унмен. — Жумыс ттедщ, онын устше ойыннын да ececiH ж!бермеген шырарсыц,— деп карытты да, басымнан сипады,— жатып, дем ала рой... *** Жастыкка басым тисе, сикырлап койгандай, кез1мшн !л!не кететш эдетк B ip a K катан да тыныш уйыктай алмаймын. Кайда- ры-жайдарылар тушме енедк B y r i H де туе керш жатырмын. Жаз бойы жалрыз тауык кораны 6iTipe алмаган екенмш деймш. TinTi, *тебесшщ взш жартылай жауыппын. К,ыстай осы жарты корада ©Mip сурген тауыктарды жазгытурым далага шырарсак, бэр{н!н де жартысы рана калыпты. Б1реулершщ кеудесшен бас жарына дешн жок. Енд1 б!реулершщ кеудеш бар да, куйрык жары жок. TinTi, Kaftcbi6ipi тумсыктан сонау куйрыктын ушына дешн кы- лышпен шапкандай как жарылыпты да, 6ip-6ip аякпен «кыт- кыттап» шыра келштк Тауыктарды шырарысып журген экем мен тешем маран карарыштай беретш кершедк Ал мен жерге карап, желкемд1 касиды екенмш. — Иэ, балам, жер-кекте жок мына жана тукымды тауыкта- рынмен куттыктаймын!— дейд1 экем. — Кожанасыр атак: «Айды аспанра 6ip шыгардым» деген екен, сол айтпакшы, жарык дуниеге жаналык экелдш деп жур- гендердщ сенен асканы жок шырар, кайьгрлы, кутты болсын!— деп тешем де куанышын, тын тшегш б1лд1’редь Менде ун жок,. Аздан кешн жарты тауырымыз К1*лен жарты жумыртка тауып, жарты балапан шыгарыпты. Элемде бурын- сонды кезшпеген жаналыкты жария етуге дуние жуз1шн журна- листер1 каптап кеткен екен деймш. Олардын KonTiri сондай, жол- ра сыйраны жолмен келш, жолра сыймараны топылдап аспаннаи тусет1н коршедк Мендей улды дуниеге экелген тэтем мен кекем- нщ де абыройы артып журе берштк Bip журналист каламын жалактатып: — Кандай тэж!рбие, ецбектершздщ аркасында жарты тауык жасауга колыныз жетт1 ?— деп сурайды. — Бул оншалыкты жан кинай коятын киын нэрсе емес,— деп жауап берем. .— Бунынызды сыпайыгершшк деп туешер ед1*м, енбек атау- лыныц онайы болмак емес кой, Ернияз Дэулеткалиевич. — BipaK, сол Дэулеткалиевичшзге бул пэлендей ауыртпа- лыкпен келген жок. _ Дегенмен?.. Еылымнын жаналыгы болгандыктан, журттьщ 6iлrici келетш!, кызыгатыны анык. . _ Айтпаска болмас, дуниеге жарты тауык экелу ушш, шала 88

бггкен жарты корара кысы катты жылдары тауыктарды камау керек. — Еажап екен! Сонда кора рылымныц осы максатына ба- рытталып, арнайы салынады рой? «Жалкаулыкка, шаларайлыкка байланысты б1тпей калган кора болса Tinxi жаксы»,— деп айтпакшы болдым да, тыйыла калдым. Бул жагын 93ipme козгамауды жен кергем. — Солай болуы да мумкш. — Буныцыздыц адам ©Mipme тир!зер пайдасы туралы айта кетсешз, куанар едш.., '— Куансацыз, айтайын. Жарты тауык, эрине, жарты ет деген соз, тоназьггкышы жок, жалрыз басты адамдардыц взше лайык- I тап, магазиннен сатып алуына оцайлык тудырады. Эйтпесе киын рой, 6yTin алса бузылып кетедк Ет деген нандай емес, ыстыкка шыдамсыз тагам. — ©те тиiмдi эдш екен. Тауыктарьщызды коруге бола ма? — Эрине болады, журЫз. Б1з сыртка ш ырып, ертелькеш олемде болмак туррай, адам- зат естш кермеген, ражайып жануарлардын. касына келгенбп Аз тамашалаганнан KeftiH, жартылырынан запы merin, куйпнп журген тауыктар жапа-тармагай 031м1зге шабуыл жасады. Кок шубар этеш далбырлап сеюрген бетте, туп-тура менщ жарыма жармаскан екен деймш. Жарты тумсыкпен мурнымнан шокып- шокып ж1берш, келеш сотте мыктап TicTereH Kyfli жулкылап жур. Т opi3i танауымды орнаоымен жулып алмак ойы бар секидй Корыкканым сондай, жан даусым ш ы ры п, бакырып ж1берд1м. 0з даусымнан ез1м оянып кегпм. Тауык та, тьпци де жок, козд1 ашкан бетте, тосектщ алдына жалп eTin отыра кеткен тэ- темд1 кврд1м, ол да баж ете тускен еди 0н-тус жок, маран удь рейе карап: — Не болды, не болды?— дейш абыржып, ; — Тауык... мурнымнан тштедк.. — Эй, карынды-ай, тауык емес, мен рой. Оятайын дегт мур- ныннан батырмай рана шымшып ед1м, не кореши сонша? — Сен емес, тауык,— деп, мен де жаца рана коргешмд{ дэ- лелдеп, кенбей отырмын,— сонан шошыдым. — Е, кайдан б1лейш, танауынды кысып калып eдiм>бак ет1п ушып турдьщ... Соске болып калыпты. Тез кяiнiп тамак imTiM. Енд! «гауык коранын, калганын калап таста» деген буйрыкты еспмей турган- I да, тездетш Faftbm болу. Ал калап тастау бугш болмаса, ертен бола жатады. Келш калган кыс жок, уакыт жеткш ктк Уйден шырура енд! оцтайлана бергешмде, тэтем алдымнан карсы Ke3irin: — Ернияз,— дегенде, журег1м зу ете тусть «Кап, шырмал- ран жерщ осы шыгар» деген ой келдк— Eni шелек су экелш тас­ та шы! — Жарайды, тэте,— деп лып ете калдым, «Экелш тасташы» 5—6G1 89

дегенше Караганда, онан кейш кайда кетсед, одда кет де-1 ген1* гой..* А ярым аярым а тимеи, детектеп жур!п, ек! шелек сумей аулага ' келсем, ешюмшд бетен дыбысы байкалмайды. Суды уйге Kipri- sin, корага умтылтанмын. ** — Ернияз,— деген дауыс есылд! тары. «Япырай, а»,— дед!м iuiiMHeH, баска амал жок. — Ау... — Су экелдщ бе? ■— Ас уйге Kipri3in койдым. — Кол жугышты таз алап жуа сал, — Жарайды, тэте. Шапшандатып жумыска KipicTiM. Бул ештеме емеской, даз!р- | ак быедк Жартысын кайтып келген сод жуура да болады. Тауык кора жайлы сез болып калмаса болды. Менщ т!лег!м сол. Кол- журыштын imiH сыдыртып 6ip суртш шырып, калганын кешн жуармын деген оймен женелш берд1м. Кор адаты мылтыкты бук- теп, жаеаулы октарымен кенепке орадым да, колтыгыма елеус!з кыса салдым. «Арт жадтан: «Ернияз» деген дауыс ест! лin калма­ са Hri едЬ,— деймш. Аман-есен сытылып шыдтым-ау, эйтеу1р. Ек! досым да су жукпас, enri балалар той, уйлершен жапа рана шыгып, маран беттеп келе жатыр екен, карсы жолыктык. — Ал, адшылар, жолдарын болсын, кеттш пе?— дед!м мен. — Кеттш,— дед! Дэулен мен Дуйсен. — Мен азык алып шыра алмадым, тэтем кайта-дайта жум- сап, ез басымды азар куткардым. — Б1з алдык, дайын аска тш касык бола турасыд,— дед! Дуйсен. — «Ер мойнында кыл аркан mipiMec». — Осындай «жаяу» мадалын бар, о? — Ауызда т!л болтан сон, тыныш турмаганы жадсы... Былай шыдканнан кейш езара адылдастыд та, жол жиелне келш, ауылды басып журетш автобуска отырранбыз. «Теменг! копа» кем!нде он шакырымнан артык жер. ©зен арнасын дуалай ескен ну камыс. Келденеш шакырымнан артык аумакты жауып жатады. ©зен елкесшш ек! жаты бшк кабак, киыи жадшар тас- тар болады. Бундай камыстын !ш!нен каскыр туртац, арыстан мен жолбарыс кез!гед! десе де, сенуге болатын жер. Арлсына кузде болмаса, жаз уакытында кеб!не мал кгрмейд!. Жайылма сулы, сукна, ми батпадты болады. Барытымыз— елкешд аргы кабагы. Орта тусда жеткенде, урымтал жерге жайгасыл альш, бакылап отырмакныз. Калыд камыстын теменг! жагын пуншах- тап, екшни шетке беттед!к. Соны карабас пен балапан курадты как жарып, шубырып келем!з. Б!зден бетен жан iieciniд бул тустан журген !з! байкалмайды. Кдл.ыднын inline су тына журуге журек керек. Даусымызды кетермей, акырын сейлесем!з. Колы- мызда одтайлап устаган одтаулы мылтыд. 90

— Каскыр кездесе далса, дордып KeTin, б1р-б1р1м1зд1 атыя алмайыд,— дед1 Дуйсен. — Оныд рас, дажетшде болмаса, шуршпеш дайырушы бол- мандар,— деп дайталап ескертт! Дзулен. — Айтпадшы, сенщ Дуйсенге шырарран елещцнщ жартысы дайда?— дед!м Дэуленге, тундег! TyciM eciMe тусш. — Басы да лай ед1? — Айналдым... — Из, из, солай бала тын. Айналдым, танауыцнан пысылдаган, Жасыд бар он екще ысылмаган. Дой шулап, ит такымдап жатса-даты, t Дуйсекен ер-ay б!зд{н. кысылмаган. — Мьгиауыц акын, ей... олед болып шыдты,— дед! Дуйсен кулшг— бград бЁреудщ кггабынан дымдырып алып журмесен... — Овдзй су мурын, суранад долын, 6i3 емес, оз!м1здщ-ак творчествомыз. — Творчествомыз!.. Oho, онда 6ip дырьща мына Ерниязды да !ле кетсецнп, окпелеп далып журер. — Буныц китщ жоррасы бар, eaiMe дарсы олед шырарып дойса дайтем? «Сау басда садина» т1леп... — Корыдсад, д,озралма,— дед1м мен. — Тапдан екенсщ су журектг. «Шег1рткеден дорыддан егш екпейд!» дейдь. Сажаны жарты кора Ернияздьщ, Ол ушш кореан сагар жерд1 каздын. Тауык журер кыт-кыттап, кора бггпее, Bip айы отш, 6ip айы келд1 жаздьщ. — Пзлесш дара,— дед1 Дуйсен,— мынау датырды, кеудецде жаныц болса, б!рдеме демесед, екеу1 м1зд! эбден тудыртты. Класта менщ де аздаран шп-дадпа олед шыраратыным бел- плд мынаныд дорлыры о т т бара жатдандыдтан, аз ойланып ал- дым да: — Коймадын бклгенсш-ак елец жайын, Акындык нецд] алтан, ши борбайым. Онак да тэтец берген нанынды жеп, Журе бер айран imin, уйден дайын,— дед1м. — Экелпп долыдды, сумандаган тШднен айналайын,— деп, Дуйсен тура жуг1рд! маран. — Бзсе, айттым рой, бундайда ед дурыса бетщд! тырнап ал- маса, Ернияз бола ма,— дед! Дзулен. — Дегенмен, тед тускен секГлдкпндер,— деп, Дуйсен екеу- мтзд1 айтыстьгрмад оймен жанастырып тур. Айтысеад, тед туспеу керек демексщ рой? 91

— Эрине, не турмастай кып жену керек, не турмастай болып I жещлу керек. — Тен тусуге болмайды, э? — Жок. — Егер Ерниязды женсем, бэс Tirep ме едщ? — Ал жешлсен, ©3in кайтесщ? — Бэстесемш. -— Кел1ст1м, кашан айтысасындар? — Меншше, 6ip жерде, 6ip уакытта айтыспайык, ынгайына I карап, кез келген уакытта 6ip-eni ауыз еленмен бурынрымызша кагысып журем1з. — BipaK 6ip ©леннщ карымтасын eKiumi кунге калдырмай, сол арада айтуымыз керек. — Солай-ак болсын. — Айтыс кашанда Дуйсен бар жерде болады, Бул шырарран ©лендер1м1зд1 каразра кеплрш журетш хатшылык мшдет аткар- сын, кейiн «тарихымызда» калады,— дед! Дэулен эзшдеп. — К,ай уакытка дешн созамыз. — BipiMi3 кезект! ©лещи табанда айта калып, т\\л Ticien тура калранша. — Екеум1здщ б!р1м!зд1 тулен турткен шыгар. Энпмеге айналып, токтап калган ед1м, ж уркй кайта баста- дык. Жайылма суды шалпылдата басып, арры кабакка ©ткенбгз. Жакпар тастарды жагалай журш, кадам баса коймайтын киын- кыспак иек артпага келш орналастык. ©лке бойы тутас кер1нед1* екен. Онын устше, жайылып ©скен калын камыс арасынын ой- дым-ойдым ашык жерлер! де осы тустан алаканындарыдай сайрап тур. Алдымызда бетке калка боларлык туп-туп тобылры мен селд1р караран бар. Сырт жактан болмаса, карсымыздан ешк!м байкай алмайды. — Жаксы жер екен,— дед1* Дэулен, сылдырлап, сыбдырлап турран теменг1 калын нуга карап,— кыбыр еткенд! керуге болады. .— Даусымызды шырармай, акырын сейлесешк. — Онын жен. УлкендердШ айтуына Караганда, каскыр ©те сак, шснпл андардыц 6ipi. — Бул каскыр осы жерге кеп жылдан бер! куппктеп жургеи байырры «туррын» деседь — Апанынын кайда екенш таба алмаса, осында куппктейтш- ш журт кайдан б1лед1‘. | «— Эр жылда ерп’зген куппгшен байкайтын кершедн — Онын устше корага шаппай, далада калган козы-лакты экететшш ecTin журм1з рой. Бундай «сыпаны» мшез тек кушж- теген каскырда рана болады дейдь' — Таяудагы ауылдан мал алмайды деуип ед! гой. — Мен in айтып отырганым да баска жактагы алые отарлар. Ал ]ргеде турран б1здщ ауылдын малына эл1* тшспесе керек, Тек 92

кушжтерш ijiecTipin шыкканнан кейш рана колка салатын корК НеД1. — Ойлап штейд! екен. — Табигаттын езше берген ерекшел!г1. — Жакын ауылды кан-каксата берсе, жабылып шал атаулы i3iHe туспей ме... — Аздан KefiiH кун шадкай туе болып, катты ыси бастады. Камыс арасынан ештеме кершбейд!. Кыбыр етпестен эдгшелесе туеш, барынша кадалып отырмыз. — Егер бул мадда каекыр болса, туе ауа не кешке карай шыруы мумкш,— дед! Дэулен, шолдеуден кезерген ернш жалап койды. — Кайдан б!лдщ? — Бурын каекыр аулап, KOHiri болран адамша сейлейсщ... — Сегпмен акылдасып па ед!? — Ед эуелд б^етшдерден есНгешмд! айтып отырмын. Екш- ш!ден, TinTi, адшы емес адамныд 0 3 i мынандай ыстыкта каекыр салпактап жем !здейд1 деп ойлай кояр ма екен? — Осы дурыс айтады,— дед1 Дуйсен,— адшы да тчрлж Heci, 6ipaK, тап 6i3 кусап жанып турран туе мезгшнде жэне ет как- тайтындай ыстык тастыд уетшде каекыр аддып жатпаран болар. Адшы адныд сырын бЫед! дейм13, калай бЫед! сонда? — Екеущ сешлд! эбден кунге кушп киналран сод, одды-сол- ды ойлайды, артынан сол коп туспалыныд 6ipi болмаса, 6ipi ду­ рыс шырып калатын шырар. — Bip не eni кун емес, ондаран жылдардыд тэжГрибеск — Сонымен дэл тусте каекыр жорытпайды дейм1з рой. 1* — Мысалы, каекыр кой аддыды дейж, ал койдын 0 3 i дэл туск! ыстыкта жайылыста, epicTe журмейд! рой. Не корада, не коледкел1 жерде уйездеп турады. Койшысы касында. Каекыр осыны «жоспарламайды» дейм!сщ?.. — Бул — каекырша ойлараныд рой?— дед! Дуйсен, сык-сык кулш. — CyFa Tycin, салкындап, нан жеп кайтсак,— дед! Дэулен, езшщ соншалык едбек ciiiipin, болжам жасап отыррандары не- ri3ri ойын айтып. — Е-е, каекырдыд журу мезгш жайлы сэуегейл!к жасап отырраныд сол екен рой, бэсе. Бул не кып зерттеп’ш болып кетт! десем... — Сенщ де iuiin жек кермес. Б!з барынша дыбысымызды шыгармай, камыстыд теменг! жарыиа cyFa келд!к те, шалпылдатпастан еппен шомылып, та- мактанып алдык. Ыстык кайтканша, келедкеде жатып тынык- кан сод, орнымызга кайта келгенб!з. — Каекыр шыкса, осыдан былай карай шырады,— дед! тары Дэулен. — Жорамалыд Tayip, керерм!з, мойныдды созып караудан да жалыгатын емесспд 93

— Аншылыкка бешм-ау деймш 03i? — Акын боламын деп бон бермей, тшн екеум!зге ала-ала жуп'рш, тыным таппай журмей ме? — Дэмеш зор бала. Дуйсен екеум1з ест!п кагытып, калжьщдап отырганымызда: — Эне кетн,— дед! Дэулен алдыцры жакты колымен нус- кап. Жалт карадык. Шын. Камыстын орта тусындары шарын аланкаида сала кулаш кок ит желе жортып барады. Пт емес, орине, каскыр. Калынга ciHiп козден таса болды. Сэл рана мез- riл, GHTeyip, Kepin калдык. Ymeyivm анырып, 6ip-6ipiMT3re кара- ранбыз. Мылтык есте жок. — Кап, неге атпадык?— дед! Дуйсен. — Пысырын буныд. Аузы шелектей кос ауызбен жарты ша- кырымнан астам жердей каскырды жалпасынан TycipMeKciii, э? — Мылтык даусы ез алдына, TinTi, тэмшш танауыннын пы- сылдаган дыбысын да есНртпеу керек. — Демек, осында кушштегеш рас болды. — Шалдар тепн айтпайды. Сезедк.. — Жацары арлаиы ма, олекгшш ме, калай ойлайсын? — Юиплеу сешлдк соган Караганда елекшшт-ау деймш. — Жэ, арайындар, енд! не ктейм1з? Каскыр калай да куш!к- тершщ касынан шыкты. Апанра барып 6ip-6ip куш]'к аламыз ба? — Егер арланы мен елекшшшщ 6ipeyi орнында калып, мой- нымызды бурап, жулып алса кайтем!з? — Бассыз-ак журе беремш десен, бара рой,— деп кылжакта- ды Дэулен Дуйсенге. — Кане, тэмшш танауынды тартшы, сонан кейш акыл таба коюшы едщ рой,— дегешмше болмай, ол байкаусыз танауын тартып калды. Дэулен екеум1*з кулш ж1берд1‘к. — Рас айттын, Ернияз, мынау б1рдеме ойлады. — Ештеме ойлагам жок, ей, тек каскырдын журген жерш бьлдж, жортура шыккан сеюлдк Буран Караганда, онын мекен- жайы, осы аланкайдан жорары болуы керек. — MyMKiH, ейткегй б!з жактан кираштап шыкты. — Арна бойына деш сау каскыр купиктемейд*. — Арры кабак алые жатыр, камыс жиег1 оран жетпегея. — Сайып келгенде, апан б!з жакта демекещдер рой? — Солай ма екен деп ойлаймын. — Бул жары тугелдей жарлауыттанып шурыл бггкен. Етегш- дег1 калын камыспен шектеседк Ит пен кустан езге жан иеа онайшылыкпен келе алмайтын киын жерлер. Сонда апан осы жаралауда болмай, кайда болады? — 1здейм!з бе?— деп сурады Дэулен,— Дуйсен, байкап кореек? — 1здегенмен, таба алмаймыз, онын уетше бола калган кун- де, каскырды сезштендорш алмау керек. Эл! де аныктаган жен,— дед!м мен. 94