Жаркенов Қ. Туыстар

Цабыш





ЬОЗЗРАТИТЕ КНИГУ НЕ ПОЗЖЕ обозначенного здесь срока Тип. им. Котлякова. 7 — 7000000. 1980 г. ЛГ-087-01-589. Цена 0 р. 58 к. за 100 шт.

Д абыли Ж ■г '■%. ГГ' Ту ы стар Повестер «ЖАЛЫН» БАСПАСЫ АЛМАТЫ — 1980

Каз 2 Ж 31 h Дектральиая гч.родск-ыг %. V ЬИЬЛ; iOTliKA ли, Маякованого г. Халды- Курган И^ Жаркенов К,абыш. Ж 31 Туыстар: Повестер.— Алматы: Жалын, 1980. - 120 бет, Жинак, eni повестей турады. Оныц б1ршш1с!нде Дидар. Камаш] (Жанат T0pi3Ai атайынды уш баланьщ адамгеримлш касиеi repin<u лыптасуы суреттелсе, екшил повеете Ернияз, Дэулен, ДуйсемтсодЫ тапкырлык, id , ©Mipre куштарлыты нанымды суреттеледк '] Каз 2 Ж 70802—147 66—80—4803010000 «Жалын» баспасы, 1980. 408(05)80

Т уыс тар Дидар MUie3i кызык, бала. Кейде толып жаткан куыршакта- рын жинап альт, адаммен сейлескендей шын ниетамен эцг1ме-ду- кен курын, 0з бетшен отырады. Кейде уй inline лак icipin кеткен- дей дуралдетш шауып >KypreHi. Ал кейде диванга шалкасынан Tycin, тесш п тебеге карап жататыны бар. Эрине, онысы узакка созылмайды. Салден кейш ушып турып, ойына келген алдеб!р сурактарды мацындагы кез келген адамнан сурай бастайды. Осындай кундердщ 6ipi едi, жастыктан басын котерш алган ол: — Кэке,— дед1 столында жазу жазып отырран окесше. Кв- Keci буныц даусына назар аударган жок.— Кэке десе...— Кокес! тары Нл катпады.— Мына кекеге не болган, э? Колтыгьщнан кытыктап жтбер-сем, ыткып турарсьщ, бэлем. Ол ©3iMeH-03i сойлескен бетте диваннан Tycin, кокесшщ ка- сына келд1 де, колтырынан кытыктап калып едк шынында, Ка- бен K0Keci ине шаншып алрандай орнынан ыткып кеттк — Коке деймш, осы бадалар неге 6ip-6ipiMeix урсысып калады? — Суракты жаца таптьщ. Ал, кане, озщ айтшы, Жанат пен Каманина неге жи1 соктырып журесщ? — Соктыкканым емес, ойнатаным рой ол. Б 1рак алдымен вздер1 тшсед1. — Не деп тшсед! сонда? — Не деугш едк бадана коз, бота коз, тшН, кой коз деп те айта береди Кокесшщ касынан кеткен жалбыр шаш кннкентай кыз сабак окып отырран Камаш пен Жанаттын, касына келш: — Ал кане, сен екеущ маран мурал1м боласыцдар, ал мен окушымын. Алдымен кырык алтынын, алтыдан канша коп еке- H1H уйретесщдер,— дед! ол, онсыз да баданадай козш бакырай- тып турып. Эншейшде коп ел1ге коймайтын Жанат: Жен-ау мынанш,— деп кулш ж!бердь з

— Неге кулесщ? Сен кулме, мугал1м кулмсйдк— деп Tini- регш Дидар ашулана жаздап. — Оны к!м айтты?— дед! Жанат карсылык бишрш.— Сонда мурал!м 61'ткен кабагын таре тушп, тукешп журе ме екен? — Тукешп журмегешмен, тап сен кусал кулмейдк Жанат TyciH суытып, кабагын туй!п ала койды, 6ipaK осыньь сына 03iHia кулша онан арман келш, exi иыгы селшлдей бастады. — Караты, буныц кыстырып, imiHeH кул1п отырганын. Кане, иыгыцды кыбыр етюзбе. Мугал!мсщ, демек кулмейсш. * Екеу1н!н дауын жана адгарган Камаш косыла кулдк — Енд1 мынасы шыкты. Карай гер, сабактарын оки алмай отырып булардыд кулюшшн. — Б1з неге кулд1 дейсщ гой, Дидар? Сенщ окуды анау-мынау емес, туп-тура кырык алтыдан бастаганыца кулш отырмыз,— дед! Жанат. — Сендер неден бастап едщдер?— деп сурады кннкене кыз тадданып. — Дегенмен, бул сездердщ бар! жанжал шыгара коярлык- тай жаман айтылган сездер емес кой. Б!зде тек жаксы кездерд! гана ссылай атайды. Ал егер тауык кез, emKi кез десе, кайтер едщ? — Онда ма?.. Шымшып алар ед!м. — MiHe, кердщ бе, сейт!п, балалармен урыспайтын нэрсеге урсысып каласыд. Тег!нде, тыныш жургенге не жетс!н, балам. Озгеш де, езпии де ренж!тпей журсед, кандай жаксы. — Кеке дейм!н, сенщ жасыд нешеде? — Оны кайтесщ, жарыска косайын деп пе едщ? — Мен алтыдамын, ал сен... Kexeci кул!п, баласыныд шашынан сипады. Сейтт! де: -— Мен кырык алтыдамын,— дед!. ' *— Кырык алтыныд алтыдан каншасы кеп? — Ал буны мектепке барган сод, есептеп шыгарып аларсыд. •— Жок, кеке, менщ буны каз!р бшчм келедк ©йткеш кузде мектепке барамын. — Олай балса, Жанат пен Камаштан элшпе окуды, санауды уйрен. Осы уакытка дей!н акылыд толсын деп мазаламадык. -— Бул екеуш уйренсем, бэрш б!лем бе? — Борш бшмегенщмен, 6ipa3 жумыстарды тындырган болып саналасыд. Дидар суп-суйшмд! шшкене аяктарын тып-тып басып, керпп белмеге карай бет алды. Кекеа содынан кызыктап карап отыр. — 5 i3?— дед! Камаш,— «а», «б»-дан, «б!р», «екщен» бастаган болатынбыз. — Солай де?.. Онда буныцды кешн айтарсыд, ал казф ал­ тыны керсетш бер. Камаш Дидардыд exi колын алып, алты саусагын санап кер- ceTTi. Кайталап санады. •— Алты деген!д осы болады.

— Bapi осы-ак па, менщ жасым да осы ма? — Осы. — Калай аз, э? — Асыкдасац, кобейед! эл\\,— дед! Жанат мыскылдап, ' — Енд1 кырык алтыны корсетш1, Камаш. — Ол yiuiн ецбектену керек, сондыктан мынаны кайталайык. Камаш окулыктарын шеткер!рек койды да, юшкене cibyiici- нщ саусактарын 6ip-6ipAeH басып, уш-торт кайтара санап шык- гы. Сонан сод: — Кане, езщ сана,— деп едц Дидар жацылмастан санап бер- дк Ештемеа жок, оп-онай шаруа кершдк Ретке койганы болма- са, кунде ecTin журген co3i. Келеа кезек эрштер болатын. Камаш ершбестен кыап дуке- нше барып, «Элшпе» сатып экелдк Осы 6ip эдем! к!тапты Дидар бурын кормеген екен. Соран байланысты «а», «б»-ны коя турып, эуел1 iuimneri суреттер!н Kopin шыкты. Турл! туст! бояумен салынран, Kiel кызырарлык эдем! суреттер екен. — Элтпе... элтпе... сонда эл!ппе деген не сэз? Камаш мына суракка капел!мде сасып калып едк кастарында отырран Жанат; — Энлмеш сурактан бастайтын эдетш, «элшпе» деген соз барлык кггаптардын, эжес! деген соз, уктын, ба?— дедк — Жок, уккан жокпын. — Былайша айтканда, мына ютаптардыц барлыры эл!ппеден шыккан. Э лиш ет жарты-ак жылда окып тауысасыц, ал элтпе- ден тараган ютаптарды OMipiime окып тауыса алмайсыц дейд! улкендер. OiiTeyip осыныц барлырынын, туп казыры эл!ппе екен рой, ей- деше эуел! осыны колга алайын дегендей 6ip ойдьщ ыкпалына туст! де: — Онда элг! «а», «б»-ларды уйретш!,— дед1Дидар. Камаш элтпенщ алрашкы бет!н ашып: — Мынау — «а»... — дед! даусын созып. Бундайлардын. осы бетте 6ipHeineyi тур екен. Сол макаммен бэрш окып шыкты. Сонсон: — Кане, «а» деп айт,— дед! саусактарымен apinTi нускап турып. Дидар алраш рет толык мойындаган турде: — А...— дед! даусын созып. Мойны да сэл узара тустк — Аманшылык болса, внешний осы созганын, созган,— деп калжыцдады тары да Жанат. — «А» деген осы рой... айыр сирак жер олшеу1ш сиякты екен. — Алдымен сынап алмай, окы. ^ •.. а..* а ... Камаш сабагын кэд1мг! мурал!мдерше, 6ipneuie кайталап окытты. Жэне баска беттердег! жазулар iuimeH де тапкызды. Enniri кезекте жазу жумысы турран, — Мынау — жазу дэптерни 5

Камаш кос жолды дэптердщ сыртына «Дидар Жэкенованыц жазу дэптерЬ деп жшке Нзген маржандай eTin жазып койды. Сонан кешн эр жолдьщ басына б1р-б1рден «а» эрпш Tycipin: — Дол осы сешлд1 етш, эр жолга катарлап жазып шыга- с ы н д е г е н тапсырма берд1 «тентекке». Ал ©3i штаптарьш кай- та алып, сабагына шркжен. Дидар каламды бар кунимен мыктап устап алып, жаза бас- тады. Енднч уй imiH талай рет шыр кобелек айналып айгайды салып журетш бала аяк астынан «какпанга» ссылай e3i келш тускен1н сезбей де калган. Мойны кисайып, танауы пысылдаган куйде кигаштап алыпты. Дол осы отырыстьщ ©зшде тапсырылган icTi барынша мойындау бар сеюлдк Жайшылыкта жалбырал журетш кара шаш бетке теплш, K03iH баскан. Б1рде мына оты- рысын Жанат байкап калып, мырс етш кулш Ж1бердь — Неге кулесщ?— дед1 Дидар. J — Жай... аспаннан кырги керген тауык кусап, кагазга жал- гыз кезщмен карап отырсьщ. — Онда кайтед1 екен?.. Мына шашым теп'лш болмайды, ко- з'т&\\ баса бередь Осы к©з1м жактагы шашымды кайшьшен киып тастасам кайтед1? — «А» эрпш уйренгенде 6ip шекецдеп шашынды кесш тас- тасан,, калган кырык 6ip эрште не ктейсщ? Элшпеден басталады дегешм!збен, гылым-бшм, дуние сыры кайдан оцай болсын. Бул мавдай терд1 талай сыпыратын сал- макты жук. KiM бкледк а дегенде-ак шуйлше кеткеи мына бул- д1ршш сол бет!мен жалыкнай, жол ушына шыга ала ма? Соби сапары узак. Тек укпай коймаймын, уйренбей тынбаймын деген жанша, таргыл мысыкты куалауын койып, козгалмастан отырып ^алыпты. Балалар 6ip кауым уакыттан 6epi тым-тырыс едь Осыпы бай- ^аган Кабен Мэкенд1 ертш, балалар белмесше келдк Клтаптаи 5ас алмай yineyi де окып отыр екен. — Мше, кызык, б1здщ Дидар окуды 6iTipin, жазуга юрккен- jy деймш. — Иэ, к©ке, жазып жатырмын. — Карай г©р, буньщ мыктысын. Экелхш кане, жазганда- )ЫНДЫ. Мэкен онын, дэптерш Кабенге усынды. Ортага алып, к©рш катыр. Дэптер бетше 6ipi жогары, 6ipi темен жайгаскан «а» )piniepi аумаган жана туган ботаньщ узын сирактарьшеи тэл- пректеп, алгашкы кадамдар жасаганы сиякты екен. Кейб1рш1н Зелшдеп келденец сызык атты шашадан тусагандай томен Tycin (етшы де, KefkipeyiHiid белбеуш кеудесшен буынган олак шал :ек1лд1 тым жогары шыгып алыпты. Ал ещи 61'реулсршде бул ;ызык жок. Эрине некен-саяк дурыс жазылгандары да бар ко- мнедк Баласынын, мына «ецбегше» imi елж^реген Кабем кулкь лн тез тыйды. ©йткеш, Дидар ©зше жаутандап жапалактам ^арап тур екен. Бунысы алгашкы болымсыз ецбеп ушш аж\\а

e6i3 ести калып, уят болмас па екен дегендей юшкене журегшщ чобалжуы тар!здн Бала кeн1iлiнeн осы кубылысты тез ангарран габен оны колына KOTepin алды, — Жаксы жазыпсьщ! — Шын ба, коке, жаксы ма?— деп куанып кеты Дидар. — Эрине, шын. Каламды 6ipiHiHi устаган адам булайша жаза ерсе, нашар деп есептеуге болмайды. — Мыналар неге кулед1онда? Кабен касындарыларра карап, «кулмепдер» деген сьщай 61л- Aipe, езу тартты да: — Тегшде, кызым, тындырылран жаксы icTi сынаушылар обешп, сынаган сайын акылдары тасып турады,— дед! Дидар- дыц бет!нен сушп. — Heri3i, apin жазу конфет жегендей онай жумыс емес,— деп мыскылдады Жанат. Дидар бул сездщ астарын ce3in калды да: — 0з колыца тимейтш болран сон. айтасын. рой,— деген едк — Катырдыц, кызым, озше де сол керек,— дед! Макен риза болып. — Коке, алтыра дейш санауды да уйренд!м. — Аздан сон менщ жасыма дейш санауды уйренесщ,— деп кулд1 Кабен осы «окудын.» налай басталранын eciHe Tycipin. *h * * Балалар ушш уакыттыц будан кейшп кезег1 ойынра жумса- латын. Эдетте, Камаш пен Жанат мектеп тапсырмасын толык орындап болран соц, Дидарды epTin шыратын да, кен аулада ойнайтын. Апрель айыньщ соцры аптасы. Кун ашык, api жылы екен. Аз кун рана бурын ак нар буркенш, аркасын аяз иыснан жер 6eTi бугш кок жасыл ©ц алып, кун кызуына ранаттанран куйде маужырап, бусанып жатыр. Алма араштыц бутагында пара тор- райлар отыр. ¥зын тумсыктарын шстендетш, шинылдап кояды. 0 зара сейлесетш сеюлдк Дидар ойнап журген добын ноя салып, ац-тан, болып карап турды. ©йткеш торрайлар кобшше жапа-тар- марай шинылдамай, 6ip-6ipine кезек беред! екен. Ал налрандары ананьщ дыбысын тыцдап, бас шулритын тар!здк «Мумкш булар да 6i3 ссюлд! сойлесетш шыгар» деген ойга келд1 Дидар. Эйтпе- се, мына отырыстары TeriH отырыс емес. — Дидар, допты лактыр, неге турсьщ?— дед! Жанат. — Ол торрайларра нарап тур. — Мумкш олардьщ т!л!н урып алран шыгарсыц, 6i3re де айтсаншы, озщ жалрыз тындамай. К!шкене Дидардын ойына б!рдеме тусе калды да, ауел! улкен бадана козш ныса тусш, сынылынтап кулд!. Сонсоц: — Жетшнп класс онимын дейс!ц, торрайдьщ т ш н бшмей- сщ,— дед! Жанатка. — Б!лсец айтшы, не жайында сойлес!п отыр?— деген ед! Ка­ маш Дидардыц ойнаны эзш н кызыктап. 7

— Ссп екеум1зге ештеме айткан жок, тек мына Жанатка екпелейдк — Не дейд! сонда? — Анау баланыц 6i3re жасаган уясынын тебеа баягыда те- с!лin калган. Енд1 кайда барып жумырткалаймыз, элде баска 6ip жакка ушып кетсек пе екен деп акылдасып жатыр,— дед! де, тагы сыкылыктай кулш, алдына келген допты шшкентай аягымен Жанатка карай ушырып ж!бердк Капел!мде сезден утылып калган Жанат не дерш бшмей, желкесш касып, кызарактап куле бердк Сонсон «Саскан тыныш турмастыц» кер1мен: — Мына бадана кез кайтедк ей! Жалгьзз «А» эршн уйренген- де кара торгайлардыц тш н бшдщ, «Б»-ны коса уйренсен, жанды коймассын сен,— дед!. — Егер калган эрштерд! тугел уйренсем, торгай тургай езщ бакырып MiHin алатын ана кара туйенщ де сезш айтып, укты- рып берем1н. — Бакыруына Караганда, ол да Жанатка кайб1р ырза болын журед1 дейсщ. Жанат амалсыз манайында торгайлар отырган уяга карады. Шын екен. Будан ei<i-ym жыл бурын салынган уянын каз!рде сау-тамтыгы калмапты. Егер торгайлар 6ip-6ipiMen сейлесет1'н болса, дэл каз!р осы уя жайлы айтып отырганы рас шыгар-ау. — Камаш, мына Дидар калжьщдаса да, шын айтып отыр ма деймш. Мен ана уяны жендеп тастайын, сендер ойнай турыцдар, макул ма?— дегенд1 айтып, ол уйге карай беттед1. — Кап, ойыныц калатын болды-ау!— деп, Дидар тагы кула­ на кагытты. Не айтарын 61'лмеген Жанат: — Булбулдай сайрап, ойнататын Typin жок,— дед! кулш. Жанаттын ез!не арнап сатып алган саймандар жэш!г! бар болатын. Уйге к!рген сон, болтан энпмеш тэтес! мен кокес!не айтып 6epin ед!: — Екл аягынды 6ip ет!кке тыккан екен, балам, езщдш! де жом емес,— дед! KOKeci. Жанат сыртка шыкты. — Елгезек, Т1*л алгыш баласын,— дед! Дидар,— сейтпесен, саган окпелеп ушып кетед!. Сонсон ауламызга торгай былай турсын, шепртке де жоламайтын болады. — Ал мыкты болсан, торгайларга: «Ka3ip уяларынды жен- дейд!» деп айтшы, капе,— дед! Жанат кайтер екен дегендей. — Олар айтпай-ак, ездер! де ceni K©pin отыр. Сондыктан жумысына шапшандатып Kipic. Жанат юшкене карындасын сездсн жене алмайтынын бшд! де, куле Tycin, алма агаштагы уяга беттед!. Ол кеткен сон екеуше доп ойнау оншалыкты кызык бола койган жок. Соны ойлаган Камаш; 8

— Дидар, екеум!з бакшага гул ексек кайтед1? Кузде сен окуга барганда кулпырып, дайын болып турады,— дедк^ — Бунын, тапкан акыл. BipaK кай жерге, калай егет1н1м!зд1 кекемнен сурап алайык. Кабен далага шыккан. Аспан бултсыз, шайдай ашык. Жай- дары кун жылылыгы жан б1ткенд1 ыстык мешрше алып, ракатка белей тур екен. Жанат уя шегелеп жатыр. Агаш баеында тор- гайлар шикылдайды. Камаш былтыргы тукым ораган кагазда- рын укыптап ашып, гул аттарын окып отыр. Дидар ж упрш барып корадан курек экелдь Ауланын. М и д е н уш бала дабырлап эцпмелесш, ез icTepiHe кызыга, куана юршкен. Ж уздер1 жайда- ры, кендлдершде юрбец жок. ©з уакытыныц мунсыз балалары. Осы 6ip болмашы керппстен Кабен журеп тебфенш кеткендей болды. Жылдын, терт мезплшдей 6ipiHeH сон 6ipi ©Tin жататын, ©3i т 1рл1к еткен уакыт козгалысы елестедд кез алдына. ЭкеО согыста мулде хабарсыз кеткен. LLIeineci ecTi адам болатын, сондыгынан болар, жастыгына карамай, «Кабеннщ экесшщ шанырагын кулатпаймын» деп, баласын асырап-сактап журе бердк Акыры адал журек, i3ri ниетт1 жар сол шацырактан уш немере Kepin, осы терт-бес жылдын, алдында дуние салгаи- ды. Согыстан кейшп жылдары булар ауыртпалык керген жок. Жаз куншдей жайма-шуак, алацсыз ©Mip кештк BipaK оке орны белек екен. Балапанын топшысымен тушп, куздагы уясынан кулатып, онан канатымен какпайлап кокке самгататын катал кыраннын, орнындай орны белек екен-ay. Кейде ©з бойынан се- зюетш жiгep осалдыгын зке орнынын, жоктыгынан керед1 бул. Анда-самда ойына алып, енд-тусг кез алдына келгенде, ет журек- тщ елж1*реп ансайтыны бар. — Бугш кун жаксы екен, уйде отырып б1лмепшн,— дeдi ол жанагы 6ip ойлардан арылган сон,— кане, мыктылар, гулд1 кай- да екпексщдер, мен де кемекип болайын. Бакшасында ГYлi бар уйд1 укыпты балалары бар уй екен дейд! журт. 0кeлi-бaлaлы yiueyi кэд1мпдей кедес курып, акылдаса кел!п бакшаны гул KeMKepin турсын деген оймен шыр айналдыра екпек болды. Кекеш курекпен жер аударуга юршкен. Ею бала тырна- уышпен топырак майдалады. 0cipece Дкдардын. кiшкeнe танауы тершш, жумыска ерюн элi жетпесе де, баскалардан кем TycKici келмей, тынбастан icTen жур. «0 ке балага сыншы» деген, Кабен ауык-ауык, назар сала карап кояды. Колга алган жумысын аяк- сыз тастап кетер Typi жок, тиянактамай тынбайтыи шегел мтезх бар ceкiлдi. Бакшаныц аргы шетшде Жанат та ез жумысымен куйбецдеп, 6ip тактайга 6ip тактайды косуда. Кебшше кандтып, мыскылдап сейлейтш эдет1 бар. ©3iHeH кiшi Дидарга да, езшен улкен Камашка да peнiш сез айтып, бетен Mine3 байкатып жат- капын кермейсщ. Осындай 6ip калыпты байсалды мшезше бола, жолдас-жора, дос-жарандары буны кейде «аксакал» деп атайтын кершедк Кабен мырс eTin кулш койды да: — Аксакал, шаруа жайы калам?— деп дауыстады анадайдан. 9

— Кара торрайларын куанып журген секыдк шикылдаулары элей. — Олар маран емес, Дидарра ракметш айтатын болды, кеке, ол еске салмаса, умытып кетед1 екенмш. — Дидар есще салып кана койран жок, енд! кайтып бундай- ды умытпайтындай етштк Сен гулдщ кандайын жаксы кересщ? — Мен бе?.. Гулдщ барлырын жаксы керемш. ©йткеш олар баска ш©пке караранда, ерекше жаратылган. «Кез келген ше- бердщ колынан келмейтш касиеы бар» деген б!зд1н ботаника сабарыньщ мугалгмг. — Ал сен ше, Камаш? — Жаратьглысы жарынан солай болранымен, эсемдж, туе жарына келгенде ал кызьгл ©нд1 жаксы керемш. — Сен не айтасын, Дидар? — Мен кейлек туймесшщ каралдысындай, кулактары кал- кираи, кш-кгшкене козы гулдерд} жаксы керемш. — Онда ушеущнш унататын рулдерщд1 аралас егейш, — — 0 зщ131Ш, кеке?— деп сурады Камаш. — Менщ тшенекке ©cerin гулдерд1 сукиным суймейд*, бас- Касыиъгц 6opi эдемi,— деген ол курекы басып, жерд1 аудара тустг. Элдене-iii жаксы к©ру, не жек кору алдын ала жасаран жос- пармен емес, сырткы дуниенщ кезшде эсер етуше байланысты, журе панда болып, елеушз калыптасатын кубылыс-ау. Эйтпесе, гулдердщ кайсысын жаксы кору керек екенш бул ymeyi куш бурын келгеш алды дейсщ бе? Bip-6ipiMeH тату-тэгп агайынды- лар бтр семъяда, 6ip эке, 6ip шешенщ тэрбиесш алды. Сейте тура ушеушщ мшез1 уш турлк Bip уяда ©скен жандарра ырлш- т!ц, кубылыстыц, табираттын турл1ше эсер eTyi, сырттай кара­ ранда елеуаз болранымен, каншалык тан кала рлык нэрсе... Жанат караторрай уясын шегелеп болды да, мандай тусынан донгелек ауыз шырарып, алдына кгшкене тектур тактайша ор- натты. Кейде арашка 6ip шегеш ©э беымен cinipe алмайтын олак балалар боладьг. Жанаттъщ ондайларды кергенде iuii пысады. «Усшген адамдай, колы калайша икемге келмег’ш екен»,— деп танданады. Кашанда езтне тэн 1стерд1, 6ipeyre иек артпай, ез! штегендг жаксы керетш. Сонысына барып, жумысын тиянакты тындырды да, агаш басына ер мелел, межелеген жергне уяны б е к т п шегеледк 1с аякталран сон, тусуге ыигайланран болатын. Bipaic бутак басып турран бтр аяры ойламаган жерден тайып кеттй Дэл осы кезде екгнтш 6ip ушюр ку бутак кейлектщ етегшен жарасьгна карай туйреп алган. Жанат не жерде, не кокте жок, кол-аяры ештемеге тиместен, араиг басында салбырады да кал- ды. Бул жайды бэргнен бурын корген Дидар: — Анапы кара!— деп катты дабьгетаран куш, курены тастай сала, тура умтылтан ед! Бэргнен бурын келш колын созранымен, тыпырлап тур Faн аякка жетпед1*. 0зшщ манында шмдер барын умытый кеткендей, ендiri сэтте уйге карай жупрдь Ондагысы, ю

бшк орындык экелш, саган шывдан сон, аяктан котерш демемек. Эйткенмен, тез жеткен кекеа баланы агаштан басатып алды. Байкаусызда тап болтан бул нас кагым жай, шынында, Ж анатка жещл тимеп едк Кейлектщ та мак, туймеа узишененджтен, кыл- кынып, кып-кызыл болып к е т а т . Уйден жупрап татео жеттк Дидардын бадана кезше мелд!реп жас !ршле калган. — Агашка шыгарда неге айтпайсьщ?— деш Камаш peHim б!лдфД1. — Жазым деген козд! ашып-жумганша,, егер баз ж ок болсак, кайтер едгн?— дед! Кабен басын шайкап. — Калай кулан кеткенгмд! езш де байкамай калдым. — EiKi аягын тыпырлап, бакыруга да шаман келмедк— деп жеделдете сойлея Дидар тур. Dip кызыгы — осы кезде уяга торгайлар коыгыштан, айнал- дыра бастаган. Кейб1реулер1 оньщ inline кдд'тпдей басын сугып, ушлш карап та кордь Буны байкап турган Камаш: — Сешн жасаган уянды сынап, тексер1я жур аналар,— дед! Жанатка 9з1лдеи. — Булар уш-терт жылдаи 6epi аумай осында келгп жумырт- калайтын вз1м!здщ торгайлар, калай «еркелесе де» хакылары бар,— деп кулд1 ол. — ©з!м!здж! дейсщ... ен салып койып па едгн? — Ен салмаганыммен, танимын. Адамга коз кору, тану унин гана бккен. Булар кара торгай уясын шегелеп, бакшаны кемкере гулде- piH отыргызын болтан шакта, Мокен Tycxi тамакка шакырды. Дабырласып журш, оздершше б^ркауым ic 6iTipin тастагандай, дастаркан басына жайгасты. Тамак устшде одетте уй imi кешлд! отырады. Бэршщ 9з!л-9нпмеге айналдыратындары Дидар. Сол эдеттершше, KOKeci ас алдыга келгенде: — Дидар, ©3in ез болгалы iimn-жеген тамагыкнын ен адалы 6yriHrici шыгар?— дед! дзглдеи. Дидар буган оншалъщты Tycine коймады, сондыктан: — Калайша, коке?— деп сурады танданып. — Бугш кандай ic тындырдын?— дед! Камаш. — Гулекым. — Тары? — «А» эрпш уйренд!м, — Тагы?... — Тагы... тагы!.. Алтыга дейш санауды уйрен!п алдым. — Сол-ак па? Барана таргыл мысыкка тамак бергенмш. Осыдан артык не 1сте дейсщ маган,— деп галле карады ол Камашка. „ Демек, осьшшалык жумысты ер! нбей-ж алыки ай, шарша- маи-шалдыкпай [стеген адамнын шкен тамарын актаганы Бун­ дам тамакты «адал» тамак дейдк Енд! уктын ба?— дед! Кабен — Жок, тук те уккан жокпътн, коке. — Кейде Tori-Toyip угып отырсаи да, солай дейтшщ бар. п

— Ал жумыс 1стемеген адамньщ Тамары таррыл мысыдтыц тамагы сеюлд! арам ба? — Адамньщ жумыссыз бос отырмауы керек, далай да пай- далы icnenen шурылдана жургеш жон деген марынада айтылга- ны рой. Ал сен будан бурын унем1 таррыл мысьщпен рана ойнай- тынсыц. — Онда буг1ннен бастап улкешп далран екенмш рой,— деп Дидар кеудесш KOTepin, жвтюршш дойды,— бурын жумыс iciey- ге юшкене болранмын. — Клшкенел1пн сылтау ете доятыны бар,— дед! тэтесд — Онда KymiM келетшш экеле рой, дане. Шыны аяд жуайын, уй сыпырайын десем, «юшкенесщ, сындырасьщ, шандатасыц» деп болмайсыц, сонда маран таррыл мысыдда тамад беруден 6асда не бар, э, коке? Экелии, езще шай дуйып берешн,— деп осыдан кешн ол шэйнекке дарай дол созып далып едк — Куйесщ,— дед1 буны кутпеген тэтесд шынымен сасдалад- тап, б1легшен устай алып. •— Айтданым келд1 ме, коке?... «Куйесщ» дедк — Бупн б1рталай ic тындырдьщ, енд1 не ктейсщ? Элшпеден сол жалрыз opinTi уйренш дана доясьщ ба? — Неге доямын... жалрыз эрштен не шырады, бтргенше одимын. Элшпеш тауыссам, KiTan оди аламын рой, э? — Эрине оди аласыц... Аз унс!зд1ктен кейш Жанат: — Айтпадшы, коке, мен 6ip жаналыд айтайын ба?— дед1,— б1здщ мектептщ еркш куреспен айналысатын одушыларынач оншадты бала Жездазран даласында ететш республикалыд жа- рыска баратын болдыд. — Б1реуден топ етш жырылып дал, болем, сонсон уйге келген сон коресщ... Тентек дарындасы шын пейшмен айтып отыр. -— Жыгылып далуы да мумкш, онда уйге к1рпзбейм1з бе?— дед1 Камаш ара агайындыд ninip айтып. — Эрине уйге к!редi рой... ал жырылсан, жылаушы болма, удтын ба? > в, — Мадул. Балуан жыламайды. — Иэ саган, жыламайды!... Ана жылы дайтш ен, онда TinTi киикене болатынмын, мен де жыларанмын... * ## Онысы рас. Бул айтып отырганы будан бфнеше жыл бурынгы уади Fa едд Жанаттын мектептег! курес ушрмесше алгаш кел­ ген бетд Талдырмаштау болранымен, тарамыс, сунгад боплы. Жаттыдтырушы мурал1м не бары жиырма ceri3 килограмм сал- мары бар к1шкене одушыны ат сыншысынша ары-бер1 пайымдаи карап: «Сенен тубшде жадсы балуан шырады»,—- деген сеш мд1 байламга тодтады да, езшен сол далдыцдылау, бiрак. бурыннан

куресш келе жаткан Айдамер деген баланыц касына косты. E ki мыкты э дегеннен устаса кеткен. Аш белден капсыра кушактай | алган Жанат катты кысып, тж кетерген бойы бф айналдырыи жерге коя 6epin едц калай болтаны белпшз, эп-сэттщ арасында Q3i топ ете калды. Кайта Kypecii. Бул жолы анау карсыласыныц колын мулде дарыткан жок, тулш TepiciHiu шанын каккандай, басынан асырып юлемге сарт етшздн TinTi оп-онай Tycin калды. Жанаттыц ©щнен 6ip турл1 жаеу, куйзелу байкалды. Осыны сезген жаттыктырушы Айдамерге салкын кабакпен уктыра сейлеп: — Олай емес, ешкандай эдшы б1лмейтш адамга алдымен уйрет дегешм кайда, сонан кешн карсыласып куресесщдер элн ак,— дед! кастарына келш. Heri3i Айдамер ку бала едц коп эдштерд! жерше ж е т ю з т уйрете коймай, кандай да болмасын оныц элдеб1р сырын эдешлеп 6yrin калатын. Tim i кейде жансактау тусшд1ретш шактары да кезжедк Жаттыктырушысы канша ескертш айтып журсе де бул одетшен арыла коймады. Осындай кездерде мугал1м Жанатпе- нен ©3i айналысады. Эр эд1еп баланыц кекейше кондыра, тубс- гейл1 уй ретт ж1беретш. Жанат сол беымен тынбай жаттыгып журдк М угал1мi де буны кунделжы кезден таса еткен жок. Кол узбей баулуды мак- сат еткендей. Айдамер ©з салмагынан мектеп алды балуан. Эдш- айласы да мол, купи де осал емес. Ал мынада куш пен эдш эл1’ жеыле коймаган. Оныц есесше аса шапшац. Канша шабуылдап журсе де, корганысты есшен шыгармайды. Оныц уст1не мшез! 6ip калыптан аумайтын, кызбалыгы жок, жуйкеО берж. Кез келген Qjxicri шн кандыра, жетж уйренбей коймайды. Жоне уйренген эдштерш 6ip-6ipiHe жулгелес, септест1ре пайдалаиу ерекшелш ешюмге уксамайтын. Айдамердщ бунымен унем! KypecKici келш турады. ©йткеш «Жуас туйе жундеуге жаксы» дегендей, бул оныц ершлькарсылы лактыруына, сонсоц балаларга мактануына жаксы. «Турган же- р!мде былай устап, былай лактырганымда, былай TycTi» деп б©сед1 баскаларга. Жанатка унамайтыны — осы мактаншакты- гы. «Жыкканнан кешн мактанып кайтедн Bapi6ip емес пе» деп ойлайды бул. Жанат кейши кезде барынша куш салып, карсылык керсетш журдк Б 1рде сарт етюзш лактырып та жгбергеш бар. ЦНркГн, сол жолы калай куанды десецип. BipaK жыкканына емес, бар ынтасымен уйренш журген 0д1стер1н жаксы мецгерт, онысын одем1 пайдаланганына куанды. Дегенмен, бундай сэттер к©п бо­ ла бермейдн , Арада eKi-уш ай уакыт ©ткеннен кешн, мектеп окушыларыныц класаралык жарысы ©тетш болды. BepiK ары-бер! ойланды да, Жанатты Айдамермен курест1руге бекшдк Тец салмакты баска синим жок. Ал оныц Жанаттан еш килограмм салмагы артык. 13

— Жеде алмасам, дайтем?— дед1 Жанат ойындары кудшш жасырмай. — Кайтунд едщ, «жырылранды жер кетередЬ дейд! атала- рыд, жамбасыдды сипая турегелесщ,— дед! кулш. Жырылран кунде де, баланыц сары сынбайтындай, орныдты кедыде болсын деген ниетпен, алдын ала санасын шыныдтыру мадсатында, жай- дары жузбен айтты. — Мадул,.— дед1бала эрьсэрьдеу куйде. Ертещнде Жанат кур ее залына Камаш нен Дидарды ерте келдд Зал лыд толы. Эр класс жеке-жеке орналасыпты. Жанат 6ip шеттен топтасдан ез сабадтастарын кордк Б1рад осы сэтте онын, денес! шымыр етш, санасын элдебгр сез!м сорып откен-д]. ^олдастары, эрине, буны жадтайды. Б 1рад олардыд у м т н адтай ала ма, жо.д па? Б1р топтыд намысын доррау дегенд1 оныд алгаш сезшу! осы едп Жалтадтап, кластастары жадда дарай бердь «Тэуекел, алысып керермш»,— деп те оклады нитей. Одушылар- дан басда кептеген ата-аналар да келген екен. Bip жерде Айда- мердщэкеш мен memeci отыр. Курес ец жендл салмадтылардан басталтан. Кьлемге Айдамер мен Жанат шыдты. Heri3i, ед дызыдты курестщ Q3i осылардш. Bip-6ipiHe бала доразша умтылысады. Кайсысыныд шабуыл жа- сап, дайсысыныд дорранып жургеш белгн!з. Topeuii ысдырып, екеуш дурыстап куресуге шадырды да, дайта бастады. Зал imi у да-шу. Элсш-ал1 жер д1ршдеткен айдай, дауыс кетерген топты кулю. Жанаттыд юлемге бГршпп шыруы. 1шшен: «Кайтсем де жедсем-ау»,— дейдд Сондыдтан да узджшз шабуыл жасап, дар- сыласыиа тыкыс алдырмай жур. Ал анау юлемге бурыннан шы- рып келе жатдандыдтан, элштщ артын багып, бойын кедге салу- да. Бурынрысындай б1рден ладтырып та жШере алмады. Bipiimii кезед аядталранда, Жанаттыд терт упайы болды. EKiumi кезедшд орта шенше келгенде тары 6ip ладтырып да- лып едд б1рад, ерюн кунп келш баса алмады. Осы кезде далыд айдай-шудыд imiHeH юшкене Дидардыд шщюлдеген даусы аныд естшд! дуларына. Артына жалт дарады. 0 нд бузылып, элдене- лерд1 айтып, долын алтеп отырранын байдап далды. BipaK, амал не, осы сэл бурые димылды сэты пайдаланран дарсыласы тез аядда етш кетш, буны жалпасынан тусГрдп Онымен доймай, тэсшд1 утымды пайдаланран Айдамер жаурынын жерге Tnri3in кетке-н-дд Кллемге Айдамердщ экеа cerripin туеш, баласын кете- pin экеттд Bip байдараны — ез кластастары указ далыпты. Сол жерде буныд кезшен 6ip тамшы жас домалап кеткен едь ©з1н арманда далрандай сезшдд Камаш пен Дидардыд кезше де жас ушрШптд Басда куресунплерге дарамай, ymeyi залдан шырып кеткен... Жадары Дидардыд айтып отырраны осы уадига болатын. — BipaK, кейш Айдамерд1 датардан шырарды рой,— дед1 Ка­ маш узшш далган эдпмеш дайта бастап. — Экею урсыпты оран. Ж ырылып далсам, маран да урсасыд

6а, кеке,— дед! Жанат. Эз!лдегендей болганымен, кендлшдеп шындыгы да сол едь — Неге урсамы-н, жыгылсац, жер кетеред!. Алды-артьща ка- рамай, куресе бер. — Bip кун! буынын, шыгып кетш журмесш,— дед! тэтеи ку- Д1ПН ескертш. — Айдамер куреспей ме каз!р?— деп сурады Кабеп. , — Куреспейд!. — Сондагы мына Дидардьщ кызытына ел калай кулд!, э, Жанат?— дед! Камаш екшпп курестег! 6ip жайды еске алып. Шынында, агайынды осы yuieyi уш!н сол кун 6ip кызьщты кун болып ед!. Жацагы жыгылудан кейш Жанат бурынгыдан бетер тынбай жаттыгулар жасаган. Ек! колдын, кушш асырамын деп сер!ппел! кыскыш алды. Кекес!не балтаны жгшшке саптатып, кун кургат- пай кесшд! агаштар жарып журдк Мугалгм! де барын аямай бау- лыган-ды. Ара-тура Айдамермен куш сынасып кояды. Б!рак жыгуга эдеш талпыибай, ананы алыстырады. Сонды кезде карсы- ласы б1рде-бгр шабуылын дарыта алмайтын болды. Кайта Жа- паттыц катайып, тегеу!ршдене бастаган колы шырк nipin, e3in тэлпректетш ж!берет!н. Bip куш: — Б!здщ ауылда аудан бойынша мектепаралык жарыс отк!- зшедй Ец жендл салмадтан Айдамер екеущ катысасывдар,— деп ескертт! мугал1м! BepiK. — Екеум1з ©зара куресем1з бе? — Bipinmi орынга таласасындар, онсыз болмайды. Айтканындай аудан мектептер! осында жиналды. Зал лык толы. Анадагыдай ата-аналар да к е л н т . Баласы yneMi 6ipiHmi орын алып жургендгктен Айдамердщ OKe-memeci бундайдан тш- Ti де калмайтын. Курес басталды. Бул жолы жен!л салмакты оншакты бала куресед! екен. Айдамер мен Жанат уш-терттен жыгып., эзгрше алдьщгы орында келе жаткан. Bip мезет кезек екеуше жеттк Жанат шабуылды б1рден бастады да, эуел! жедел 6ip е д к и колдана бергенде, ананьщ корганыска шыкканы сол болатыи, осы кезде карсыласы екшш! 6ip эдюке тез кенпп кетт!. Ал будан коргаиу жолы мулде баскаша. Дегенмен, едел-жедел пайдала- нылган eKi, онан ушкпш эдктерд!^ кайсысынаи калай кутылуды капел1мде шешш те улгере алмай калган Айдамер дереу шлем сыртыиа кашуга бешмделш ед!, осы сэтте лып етшзш иыгына салып алган Жанат ортага кайта алып келдк BipaK бул кушнде тастаса, ананын, мысыкша аунап кету! MiMKiH. Сондыктан Жанат 6ip колды он жак колтыктан, ал екшппсш сол жак т!зеден буре устады да, бар куш!мен басына т!к кетерш алды. Кврермендер зал тебесш жаратындай айкайга баскан. Айдамер тым курыса устайтын жер таппай тебеде тыпырлап калды. Сол кушнде ес жигызбастап, жауырынымен сарт етшздк 15

Ыскырык. бер!лген сон, бурылып кете бергеш сол едк к1лем ортасына взше карай Дидар жуг1рш келед1 екен. Жете бере аягы шалынысып, етпетшен кулады. Тура салып кайта умтылран. Кел- ген бегте кушактай тусш, «жур, жур, жарайсын!»— деп агасын колынан алган куйде тарткылап барады. Бернс балуандарды ортара шакырып, жешс HeciHiH колым ко- тердн Жанат залдын тер жагына карап едд, орындарынан тегк- тей тп< турран кластастары apimepi жеке-жеке жазылран: «Рак- мет, Жанат!»— деген шаршы кагаздарды тутастырып жогары устап тур екен. Бул достарына карап колын кетердк Сабактас- тарыныц ijiTHnaTbiPi, юшкене карындасыныц мшезш корген ко- рермен журтшылык кол сорысып жатты. Агайынды yrneyi бул куш уйге калай куанып келл\\ десецнн. Scipece Дидар тап 6ip ©3i Kypecin, мектепке 6ipiHiiii орынды же- щи эпергендей шаттанып жур. Шай устшде балалардыц есше алган тагы 6ip anriMeci осы болатын. — Мен Жанат жыккан сон куанып кеткенд!г!мнен, кьлемге жупрш шыкканмын. Алдында Айдамер буны жыкканда, ушеу- Mi3 де жылап калганбыз,— дед1 Дидар. — Оныцныц OFaniTbirbi жок. ©з агасыныц жаксы icirie куана алмаган адам ini болып жепспрмейдк — Дурыс айтасыц, коке.. Отыррандар кулш ж!бердь — Б1рдеме айтса, кулетшдер! бар,— деп, тентек кыз шыты- нап калды. Уй iuii мешрлене отырып шайларын узак iniin болтан кезде, кун де ецкейш кешшрген едк — Ал, балакандар, сендермен жумыстас боламын деп 6ipa3 зцг1ме тындадым. Енд1 ойынга барындар. Жезказган жайында тары эцг1мелесе жатармыз,— дед! Кабен орнынан тура 6epin. — Мектептердщ облысаралык бул жарысын телевизордан корсетед1 екен, коке,— деп, Жанат тары 6ip ecTireHiH айтты. — Онысы TinTi жаксы, зйтпесе, сен 6i3re мактанынкырап ке- лерсщ,— дед1Дидар Жанатка карап. Сырымды бшмеунп ме едщ дегендей: — Мен oTipiK айтпаймын,— деп Жанат бул эзшге наразылык б1лд!рген кешп корсетп. — Онын жон, балам, шыншылдык — мшез б1ткеннщ жаксы- сы екегйн умытпа. Абай атанныц: 0TipiK, есек, мактаншак, Ершшек, бекер мал шашпак, Бес душпанын. б1лсещз?-^ деген ©лещ бар... 16

ч. ### Кабен столына беттедк балалар сыртка шыккан. — Сендер ойнай турыцдар, мен кол арбамен су окел in таста- I йын,— дед{ Жанат. Бойына обден cinicTi болган 6ip одет! — 93i icTeyre TnicTi icTi епшмге кайталатып айткызбай, мезгшнде тындырып тастау - болатын. Сондыктан: | — Ойнап болган сон, окелсец erri,— дегеи тотесшщ камкор- I лык C 0 3 in e KOHrici келмедк I — Каз]р окелш тастайын, сонда ойынды алацсыз ойнауга бо- j лады,— деп арбасын алып кете барды. — Mine3i кызык ©зшщ,— дед! Кабен Мокенге карап,— бар- ! лык icTi бел гш 6ip жуйемен icTerici келедьау дейм!н. ( — Алдымен icTep iciH тындырып алмаса, к е ц ш кенипмейтш j болуы керек. — ©се келе осы балан KiM болар екен? — KiM болсын, мумкш кур лык атаулыны кез!п журет!н код!м- ri спортшы болар. Балалардын, кенпа ойыны деген кандай ракат. Баска уакыт- тарга Караганда, бул мезпл жанга жайлы, жагымды. Ек\\ кештщ арасында асыр салып шулап жатканы. Ойынньщ не турлер!н шыгарады. Сонан коз байланып, карацгы тусе 6errepi алаулап, уйге алкына юретшдер! бар. Эдеттепден бойлары ceprin, кешл- aepi котер!л!п калатыны байкалады. Бала кездщ 6ip бакыты —« мейiрi канып ойнау. «Тагдыр ойыннан айырмасын» дейт!н улкен- дердщ co3i де осытан байланысты айтылса керек. Уй арасында шулаган балалар 6ip кезде жасырынбак ойнау­ га ауысты. Жасырынатын — Жанат, !здейт!н — балалар. Жанат кайда тыгыларын б1лмей ойлануда. Бул манный бала­ лар назарынан тыс калган куыс-куысы жок. Эр бутасын бес саусагындай жатка быедк Сейтш турганда, онын ойына ке- ; неттен 6ip кулык тусе кетть «Болем, 6ip катырайын оздерш» деп ойлады imiHeH. Эйтпесе, аналар тауып алатын болса, жешлген- нщ айыбына он кадам жерге б!р-б!рден аркалап тасуыд керек. : Ал булар он бестей бала. Сондыктан Жанат коп кшрмей, лып eTin !ргеде турган уйлер!не Kipin Kerri де, ©з болмесше жайга- сып, жайбаракат штап окуга KipicTi. Сырттан «болдын ба, ал !здейм1з, арманда калма» деген дауыстар шыгып жатты. «Жа- райды, арманда калдым демей!н, !здендер» дед! бул кулана жымиып койып 03iHe-©3i. Солден кей!н топ бала тус-туска быты- : pan, калтарыс бйкенд! тште бастады. Жанаттын, колына алганы киял-гажайып оцпмелер едк Tan - 6ip кггап окитын уакытты жаца тапкандай, балалармен ойыны > сотке ecineH шыгып, бар ынтасы к!тапка ауыпты. . Сырттагылар Жанатты узак 1здедк Тыгылатын аумактын ■ молшер! белпленген. Эрине, бел асып кетпей, осы айналадан узамауы керек. Кдшыктап барып тыгылса, онда жендске жат-

пайды. Эуелп жерге кайыра бас косып, жиналган болатын. Му- кияттап екшип рет !здеу туралы акылдасты олар. — Шыбын болып ушып кетпесе, осы жолы табамыз,— дед1 штершдеп 6ip мыкты. Кдтаптыц талай бетш окып тастаган Жанат булардыц жиналып айтысып турран эцпмелерш естт алды да, кшмш ауыстырып, басына салпац кулак малакай кидь Жэне оныц мацдайлырын томен Tycipin, сыртка шыккан сон, елеуаз тана балалардыц сырт жагына тура калган ед!. Алаке- у!мде оны ешкайсысы байкатан жок. Топ тары да !здеуге шык- ты. Жанат оншалык жакындамай, одагайланкырап екБуш баламен 6ipre журдь Ара-тура даусын яцщшкертш: «Таптьщдар ма, ей?»— деп соза айкайлап кояды. Оран баскалар: «Жок, тап- камыз жок»,— десш жауап катады. Аздан кешн кудер узген олар жанары жерге кайта жиналган. — Ол бул мадайга тыгылмаган сешлдк— дед1 6ipeyi. — 5 opi6ip, баска жерге тырылса, ойынра есеп емес, келеа жолы ойынбузар аламыз,— деп енд1 6ipi решш б1лд|ресойлейд1. Осы кезде Жанат даусын барынша жшшкертш: — Баска жерге тыгылган жок,— дед1 шщюлдеп. — Онда кайда, ине болып KeTTi дейсщ бе?— деп Камаш ара- ласты сезге. — Мынасы ине жогалганнан да киын болды,— дед! тары да Жаиаттыц ©зк Бул жолы да даусын ешшм байкамады. — Иненщ аты — ине, ал мынау кеспектей балуан гой. Жанатты кулш кыса бастады. — ©здерщ нашарсындар, !здей алмадындар,— дед1 кыс- ТЫРЫП. — Ал езщ нашар болмасан, айга бата 6epin турсын ба?— деп узын бойлы 6ipey буран тоне туей. Жанат сезш калмасын деген- дей, кешн шегше бере: — Мен каз1р табамын,— дед! де, бетш мулде бурып экетть Кулагина элдеб1р дауыс жылы ушырарандай, Дидар бас ки- т&\\ баланын касына жылыстап жакын келш, KynripT карац- гылыкта ущле карап алган сон: — Ей, бала, сен шмсщ, ей, осы?!— деп малакайын жулып алып ед1, анау тезджпен колынан кайта кагып зкеткен куйде милыктата киш, лып етш балалардыц арасына сщш Kerri. Эйт- песе бултартар тур! жок. Шашы жалбырап, eid кез1 еж!решп, тшенекше кадалып алыпты. Бул жайды оз беттершше шулап сойлеп турран балалар ацрармаган. Ал куд!ктенген Дидар карац- рыда коз жазып калган баланы куалап !здей!н деп едк тэтесшщ: — Дидар, Камаш, Жанат кайтындар уйге, тун болды,— де­ ген даусы есылдь Сейтш, ештеме ©шире алмаган балалар уйдБушне таркаскан болатын. Камаш пен Дидар есштен бурын к1рд1. Аздан сон дэл жацары, даладары, калпынан ©згерместен узын кулакты бас кшм киген бала жымиып кана уйге Kipin келдк Э дегенде коз1 бакы- райып кеткен жалбыр шаш кыз: 18

Аттан... мына пэлекегп карандар!— дед1 тан калган куйде >Канаттыц касына ж\\тчрш келш. Даусы эдеттепден ©згерш, )ip T\\pni кызык болып шыкты. — Кап, бэрекелдьай, катырып кетшсщ гой бнздк— дед1К а­ маш та кайтерш бшмей. Осы кезде онсыз да шыдамай, кыстырып |гурран Жанат тентек карындасына карап т ш н 6ip шыгарып койды да, кулш ж!бердк ©здершщ барынша алданганын жаца 8:езген Камаш косыла кулдк Тек Дидар рана езу тартпастан ба- 1ырая карап: — Тымырайып арамызга косылып алыпты. Онымен коймай, даусын шпдолдетедк ©з1м1збен дауласады... бэсе, бундай шщкьл- |дек дауысты бала жок секглд1 едк кайдан пайда болды десем...— lien тездете сойлеп, окшш тур. — Енд1 даура юршкенсщдер ме?— дед1 Кабен T©pri уйден лырып. Камаш ©здершщ ойындарынын жайын айта келш: — Осылай тырылура бола ма екен, к@ке?— деп наразылык нлд1рдк — Менщше, жасырынбактын бурын-сонды будан ©ткен Typi кок болар, онан да ©з анкаулыктарыннан кергендерщ жен рой,— деп, куле жауап катты кокеск — «Мысык жок жерде тышкан epKin журедЬ деген макал 5ар, сол сешлдк кырарылык жок жерде бундайлар болады, ба- пам, рснж1ме,— дед1 тэтеа басу айткандай Камашка мыс- дылд ап. — Тырылган адам 6ip шункырда бук тусш кершбей жатуы [ерек емес пе, ал бул болса ©з!м1збен 6ipre шауып журшы,— еп дауласты Дидар ©зге сезге KQHrici келмей. — Балам-ау, бул жасырыну шункырда жатудан олде кайда ртык кой, тапкырлыкпен жасырыну. ■ — Малакайы кекемдш. *— Мына турыстьщ ©зшде мулде б©тен бала секшдь Бул ай- лац ушш канша ойландьщ?— дед1 Камаш Жанатты кагытып. — ¥тылган сон, кайтер!ндд б!лмей, маран THice с©йлеп тур- сын, э?— дед! Жанат кулш. — Бул бетщмен Kiuii-ripiM барлаушы болура жарайды екен- сщ,— деп колды 6ip сштед1 Камаш. Кешю ойындарын кызыкты аяктаран арайынды yineyi к©нлл1 коте pi нкi, сергек отырды. Жанат пен Камаштын осы уакыттагы 6ip эдеы — Keft6ip сабактарды кайталап карап шыру. 0 з жумыс- тарынын, ©з мшдеттершщ ен бастысы 03ipre осы болгандыктан, оку жайын булар еш уакытта естен шыгармайды. Осыдан кешн i ана баска жумыстарды колга алатын-ды. Мурал!мнщ алдында «менен сурап кояр ма екен» дегендей, партадары балаларды калкалап, класта журег! дурсшдеп отыруды eneyi уят санайды. Бул кезде Дидар да элшпесш колына алды. Баранары Камаш­ тын уйреткен apinTepi есшде екен. 19 — Oho, eKi аякты inipemn тура калыпты рой,— деп «А» эрпш

тауып алганына куанып калды,— кеке, мен баганагыны умыт- паппын, «А» деген «батыр» осы. — Жаксы болыпты, умытпаганын мактарлык ic екен, балам. Айналдырган жалгыз opimi оки салып, умытып калсац, эрине, жагдайын киындау бол май ма? — Коке, 6ip кунде неше opin уйренуге болады? — 03ipme кунiне б1рден уйренсен де, такияца тар келмеседк Дидаш KOKeciHiu сез аукымын iuiTefl сезгендей болды да, кай- талап ештеме сурамады. Тек Камашка карап: — Маган «бiрдi» жазып бернл, уйрент алайын,—- деп етшдк — MiHe, былай... Ол «бiр» цифрын дэптерге Tycipin бердк — Осы-ак па? — Осы. — Ой, буныдды жазып оуре болмаймын, онай екен. — «ЕкЬ> деп жаз ендеше. Камаш «ei<iHi» жазып бердк — Ия, мынаны уйренуге болады. Басы бар, куйрыгы бар, аягы бар. Мынауыцныц ©3i шошайып отырган таргыл мысыктан аумайтын кершедк Ек1 улкеш кулш ж 1берш едк ас уйден Дидардыц c©3iH ecTin калган тэтеа келш: — Кай-кайдагы с©зд1 шыгарып отыратын баласын. Мына- ларга маза 6epin, сабактарын окытсаншы,— деп каткыл унмен сс^ерту жасап кеттк е* * % Алматы маныныц жазгытурымгы шагы кандай сулу десен- mi. Буюл жемш агаштары кауырт гул ашып, бутактар басын улпа кобш кар K©Min салгандай болып шыга келедк 9cipece кун к©тер1ле сарайыцды шайдай ашатын осы гулдер тараткан жу- пар Hie анкып коя бергенде, ©зщнен-©зщ к е у д е н к е р е , кайта- кайта дем ала бересщ. М©лд1р туныктык жанга ракат, дертке шипа болардай эсер етедк Тунде ©TKiHmi жацбыр жауыпты. Бун- дай жумсак жауын ©Ымдш гулдерше зиянын типзбей, Kepicibi- ше, гул ешн аша тусуге, гул жупарын молынан анкыта тусуге ©згеше эсер ететш жайлы жауын. Осы K©piHicTi тамашалай отырып, Жаиат пен Камаш мектеп- ке беттеп келедк — Сенщше, жыл мезплдершщ кайсысы жаксы?— деп сура- ды б1рде Жанат Камаштан. — Мен жазгытурымгы осы уакытты бэршен ©згеше атар ед1м,— дед1 Камаш бауырына. — Иэ, солай деуще де болар, б!рак... Ол штей элденеш толгангандай, ойланган жузбен мацына тушына, туна карады. Коз алдындагы жаратылыс зергерлшше танданатын секкпдк 20

— Бул так та табигат тулейд1, кыстын кытымырлыгынан утылып, бойы кендп, курыс-тырысын жазады, ©Mipre тьщ нэр- *лер келедь и — Дегенмен бул уакытын жаздын. Kipicneci, ал дуниешнбу- \\л сулулыры мен жомарттыгы жазда ашылады рой... Eneyi энг1мелесе отырып, мектепке келд1 де, eciK алдына аяк шмдерш тазалап, ш к е юрдь Балалар ол\\ жинала коймапты. ек ертерек жеткен eKi-уш жолдасы рана карсы алды Жанатты. Гласс imi жарык, ауасы таза екен. — 1Шркш, болмем1з унем1 осылай болып турса,— дед1 ол I ластарына карай.— Kefl6ip балалар у з ш с те баска жер тап- прандай, осыньщ imiHe алысады да, шацдатып кояды. — Онын. рас,— дед1 Оцрар дейтш бала,— Heri3i соларра - ыйым салу керек екен 03i. t — Кайтш? — Класта алысатындар: Райбай, 0 м1ржан, Нусштер емес ре? Мше, осыларды тглге конд1ру керек,— деп сезге тары 6ip ластасы Ракымбек араласты. — Бугш класс жиналысы болады,— дед! Ж анат,— уз1л ic фалырында класс тазалырын сактау туралы мурал!м отырранда 1йтайык. Жэне кезекиплерге кемекна б1реулерд! усынуды карас- :ырайык. Алрашкы сабак казак т ш ед1, бул мурал1мнщ сабары бас- чалардшнен езгешелеу жург1з1ледк Ец эуел\\ класс журналын- ары т1з1мд! мукият карай алады да,, алдындары окушыларды да, дол осылай шолып шырып, б1реушен уй тапсырмасын сурай- ды. Сонсоц 03i орнынан турып, б1рден жаца такырыбын бастап куре бередк Егер бала ундей алмай калса, оран бул жолы 6ip Wbi3 соз айтып, решш б1лд1рмейдк Ал жауап берсе, жымьщ eTin лр кулш коятыны бар. 1штей Kemeri ецбегшщ нэтижесше куан- ган устаздык ниетшен болар. Сабактыц егжей-тегжешнен кудж- п жер калдырмай мукият эцг1мелеп, уктыра OTeTiH кiсi. Бул сабакта класс окушыларынын K96iniH бегде б1рдемелерд! ойлау- га мурша болмайды. Бар ынта-ыкыласынын, мурал1м эцг1месше ауып, 6ip сотке сырткы дуниеден кол узе калатынын оздер1 де щгармаушы едк Айтарын айтып болраннан кешн, окушылар- дын тусшбегенш сурайды. Оны ешкашан умыткан емес. Такырып аякталган сон, мурал1м журналына тары 6ip назар дарып: — Нурлыбаев Hycin,— дедк Hycin созалацдап орнынан тур- ды.— Сен алдымен «одарай» дегешм!з не, соны айтшы? Окушы кипалактап, жан-жагына кулак т у р т , сол турды да, ешк1м сыбырлай кой маран сон, тэуекелге басып: — Агай, бул «одарай» дегеннщ ©3i... Соз узш п калды. Енд1 оны калай жалрастырудыц амалын гаппай, 6ip жактан сыбыс болмас па екен деген Kicime, класка тары кулак турдi. Еншмнщ epHi жыбырлайтын емес. Ауыздары- па тары толтырып алгандай, тым-тырыс. 21

I *— Иэ... ©3i?— дед1 aFaft баланы сезге жетелеп. — Одагай дегешм1зд!н ез! баска сездерге косылмай, одагай-! лап, шеттенюреп, кашкалактап журетш сез. Оцаша турады,— \\ деп тынды. Кейб1р балалар кыстырып кулщ ж!берген, *| — 1мм... баска корадан келген, бетен eiiiid сешлд! демексщ| рой T0pi3i,— дед! де мурал!м ренжйгендей ары парады. Бала ун- ! деген жок. ©з быгеяш айткан сон жайбаракат тура берд!. — Сен жакеылап тындап ал, ана Онгар айтеын,— деп енд! Оцрарды тургызды мурал1м. Ол сурактын жауабын дол айтып | бергеннен кейш, Нусшке кайталатып шыккан. — Байкайсыц ба? ©з бетщмен окымарансын, назар аударма- гансын. Кулкын жок, эйтпесе екьак ауыз сезд! уруга болады екен,— дед! мурал1м кейк б1лд1рш. Жанаттын ойында осындай жолдастарынын балалар алдында калай рана сез естш туруга шыдамы жететшне тая калу бар. Ал взтнщ бундай жагдайга шыдамайтындыгын сезшдй Hycin- тщ епшмнен еш жер1 кем емес, бэр! орын-орньшда. BipaK сабак окуга келгенде шабан да, ойынра келсе, желмаядай желе жорта- ды. Неге булай? Эрине мурал1м айтпакшы, ез бет!мен !здену жайында ынта, кулыктын жоктыры. Кундел!кт1 сабакка деген укыптылык ол бастан бойына калыптаспаган. Ал ендш жерде бундай енжарлыктан кутылудыц онайра туспейтш! аян. Жанат осындай ойлармен отырып, класта не болып жатканын ацгармай калып ед!. Bip мезетте мугалгмнщ: — Кабенов,— деген даусынан селт eiin, жалт карады,— мен Онрарга кандай сурак койдым? Бул орнынан турып, не деп жауап берерш б!лмей, саскалак- тап калды. «Кап, бэрекелд!-ай, назар аудармау дегешм!з осы екен гой»,— деп iuiineH езше-ез! ренжда. I — Отыр.., Нусшнилемей, барлык ынтанды сабакка аудар. || Баска б!рдеме ойлап кетт!н. I Жанат уялранынан кулагына дей!н кызарып, орнына отырды. щ Жака гана жолдастарынын алдында мурал!мнен peHirn сез естР меу туралы ойлараны туст! ес!не. Осыдан кей!н, акыл-оиын тез жинагандай, бар ынтасын сабакка аударды. Агай кен!л!не алган максатты кш щ шн кандыра тындырган сон, 6yriHri такырыбын корытындылап, кыскаша туНндфш шык- кан. Сабак уакытын пайдаланура шебер сака мурал!м соцры сезш 6iTipin, колына журналын ала бергенде, конырау сорыла- тын. Бул жолы да сейттк Bip кызыгы — класта колындагы сара- тына эсте карамайды. Сондыктан Жанат мурал!мн!н осы дэлдР г!не тан калатын-ды. Балалар орындарынан турып, алыса-жулыса дегендей, сырт- ка беттеген. Шразы класта калды да, эдеттепсшше кезекш!ге бой бермей, партадан партара ceidpin, асыр салура юркт!. Осы кезде Ракымбек, Л^анат, Онгар ymeyi жекелен!п тез акылдасып алран сон: 22

— Кане, балалар, бупн класта алыспауга кел!сесщдер ме?— * [еп бзстады эуел\\ Жанат Райбайдыц касына келш. — Иэ, мынауыц T9n-T9yip жацалык екен, сонда ненщ курме- ше бола?— -деп кикарлана калды Райбай. — Класс таза болар ед1, шац К0тер1лмейдк Kc*neci сабакты |;а тунык ауада тыцдасак... — Акылдысын карай гер, бул пысыктыцты KiM уйреттг?! — Ойлап-ойлап алып, ойдан шыгарып турмын. BipaK озщ |айкашы, осынымыз дурыс сеюлдк Егер сендер косылсацдар, IriTi бабына келш кетер едь — Сол ойыцнан 6i3re де карызга берсещш, тапшылау акы- :ымызга коже катык жасайык. — Карызга емес, басы бутш 6epeftiH. — Меш жарылкаймын деп, ©зще тук калмай журмесш... — Кой, достым, калжыцды кайтесщ. Онан да б1рлесш ютеп :ерейш„ EKeyi осылайша кел1се алмай турганда, Оцгар мен Hycin aeKicin калды. Код!мпдей мойындарын созып, «кайтесщ, кай- есщге» жетштк Жаца Оцгар желще окыралаган бузауша тулап журген jiycinKe келш: — ©з-озщнен неге жш ш п журсщ,— деген-дь Шынында, iycinrin кылыгы Kici кулерлш болатын. Баска балалардан юлек, аиадай бурышта жапа-жалгыз cenipin, шыр айналып, 0зР 1ен-ез1 свйлеп койып, кейде 6ipey шымшып алгандай бакырып, жына келгенш icTen журген. — «Жшггу» дегешм1з не?— дед! касына келген Оцгарга Зурылып тура калып. — Мешцше, оншалык жумсак сурак емес, мына 03iHHiu icTen >кургенщд1 айтады,— деп анау жолдасыныц мтнезше epiKci3 ку- ain ж1бердь — Солай де!.. Ал жшжпеу унпн не icTey керек? — Буныц орындалуы пэлендей киындыкка туспейтш ic. Тек ана eKi колыц мен аягыца маза берсец болды. — Бар болганы сол ма?.. Онан соц?.. — Класс ауасы тунык турса деп ед!к. — Шац жуткыц келмесе, мурныца тумылдырык байлап ал* пц кайтед1? Ал мен сен унпн ойынымнан кала аламын ба? Hycin турган жершде аягын еденге тыпырлатып билед1 де, enipin-ceKipin тустЕ — Не квр1нд1 саган?— деп кезекпи бала келд1 касына. — Не KepiHymi ед1?! — Кызьщ, ей, ©з1... кане сыртка шык! 23 — Кезекыпнш дурыс,— дед1 байкап турган Оцгар. — Сонын бэрше Topeuii сен бе едщ? * A'Ven болмаганыммен, тап K33ip ceHi класта алыстыр-

— Ал алыстырмадым, кайтесщ?— деген Одгар б!легшенус- тай алды. Осы кезде eciK жактан Жанат пен Райбай келген-дк — Ep erid i койыцдар,— деп Жанат екеушщ тайталасып жур- ген колдарын 6ip-6ipiHeH ажыратып ж!берген,— 6yriH класта алыспай байкайык дескенб!з, оган калай карайсыддар? — Б!р жадалык ашкан екенсщдер, кайырлы болсын!.. — Егер бул, шынымен жадалык болса, саган да зияны тие коим ас. Егеспейтш норсеге erecin, ренжшпеддер, сыртка шы- гыддар. Жанат, Ракымбек, Одгар жоне ею кезекии болып б1рлесе %журш балаларды сыртка шыгарды да, есж-терезеш ашып ауа * тазартты. — Белмелервде 6yriH 6ip жадалык бар гой,— дед1 класда юрген математика мугал1м1 тебеге карап,— тап-таза, opi шац да кетерюмептк MiHe осылай болса... — Агай, мына Жанаттар жадалык ашкан,— дед! Hycin жол- дастарын езшше кагытып. Осы кун1 сабак содынан класс жиналысы болды. Класс же- TeKmici балалардыд сабак улгер1мд T9pTi6i туралы узак сейлеп, буларды тузету ymiH кандай шара колдану керек екенш кептщ талкысына салган. Сабак окуды жаксарту жайлы балалар ор турл1 шюрлер айта келш, нашар окитын окушыны б1р-б1рден жаксы окитын окушыларга тапсырып, жыл басындагыдай кайта кемектесуд! уйгарды. Осыган байланысты Нусшке Жанатты бек!ткен. Келес1 кезекте тэрт!п туралы мэселе сез етшп едд Ж а­ нат колын кетерш орнынан турды. — Агай,— деп бастады ол сезш,— б1здщ класымызда ерекше бузакы балалар жок, дегенмен, класс тэрыбш кейде ескермей, умытый кететш кездер1млз болады. Ocipece сабак арасындагы узшстерде сыртка шыкпай, класта алысып, келен сабакка дешн шаддатып коямыз. Сондыктан ею-уш окушыны кезеюшге ке- мекнп етш тагайындасак деймш. Кушне 6ipeyi кемектесш турады. — Ал, балалар, буган не айтасыддар?— дед! жетекнп. Ра­ кымбек колын кетердк — Агай, менде 6ip niicip бар. Жанаттыд айтканы дурыс, сол уш окушыга Hycin, ©м1ржан, Райбайларды тагайындасак деймш. Баска балалар да бул усынысты дурыс деп тауып, кэд1мпдей кол KOTepin, дауыска салып, аталган окушыларды сайлап шык- ты. Класта алысушылар ретшде жоне баганагы кикарлыктары ушш талкыга тусем1з бе деп кыпылдап отырган yuieyi:— «Бадырадкоз, сен тимесед, мен тимен» дегендей эуел! ундемеп едд содынан 0рл1ржан турып: — Агай, класта кебшше алыса.тындар — сайланган осы ушеу- м1з, сонда калай болады ©3i?— дед! б!р турл! ыдгайсызданып. — Калай болушы едд класта алысу сендерге жуктелген мш- деттеме, тапсырма емес, сондыктан ездерщмен коса, баскаларды 24

[а тэртшке шакырындар. Жалпы, жетшпи класс дегешм1*з юш- ене окушылар емес. Ойланатын уакыт жеттк Бугш сабавда i<ip- ен мурал!мдер шан кетер1лмей, кластарьщнын, таза турганын сез ‘Ticin отырды. Мыналарын жаксы бастама екен, оны сонына хеши баянды устандар,— деп жылы жузбен акыл айтты лурал1м. Жанат уйге келгенде, Камаш шайын iinin отыр екен. Алдынаи Цидар жупрш шыкты. — Неге кехшгесщ?— дед1 ол,— сендер кеткенде мен жалрыз :зар журемш, к а т а н келер екен деп жолдарыца карай коямын, 1Л сен аярынды санап басасьщ. — Дауынды дайындап турыпсьщ рой, класс жиналысы )ОЛДЫ. — Онда не айтасьщдар? — Тентектерге урсады, сабагын окымайтын жалкауларды Зылай кысып-кысып алады,— деп Ж анат юшкене карындасынын келкесшен кысып койды. — Сабак окымайтын бала да бола ма? — Элбетте. — Мурал1мдерщ ренж1мей ме? — Неге ренж1месш, ол туррай, ата-анасы да кынжылады, колдастары да... ~ — Сондай оку бола ма екен, онда неге окиды? — Эй, сен сезд1 кебейтпей, онан да кешепвдд жаздын ба, соны айтшы, жазбасан, ©aiHHiii, де мойныцнан кысып кояйын. — Жазбаганда... Еш уакытта жалкау окушы болгым кел- мейдк Тамактарынды imKeH сон, тары 6ip opin уйретесщдер, скеу болса TinTi жаксы, менщ шапшан окырым келедь — Мынау эбден арындап алыпты рой,— деп кулд1 Ж анат uiemiHin шайра отырып жатып. — Не жаналык бар?— дед! Камаш бауырына. — Не жаналык керек ед1? Бес сабак окыдык, 6ip жиналыс болды. Ек\\ «бес» экелд1м, аз ба? — Жетерлж сешлдк — Ал, езщде не бар? — Б i3 ертен елу килограмнан металл сыныктарын жинай- тыи болдык. Айтканындай, ертешнде кен аулара бушл мектеп окунтылары жнналды. Эуел1 шарын митинг болды. Осыдан ксйш мьщга тарта окушйд ауыл imiH аралап кеткен. Keft6ipeyi кур кол, кейб1реушде кол арба не каптары бар. Арада жарты сагат еткеннен кешн, балал'ар керсет!лген орынра кайта агыла бастады. Bipey арка- лап, 6ipey колдасып KOTepin, енд1 б1реулср элдеб1р улкен денге- лектерд! домалатып келедк Бундайда кластар арасында бэсэке 25

жарыс езд1пнен басталып журе бередь Бурын жинап койып едн< деген жок, топ ншнде агайынды Камаш пен Жанат та кетть Ойларьшда жумыла юрккен науканды жумыска 6ip килограмм болса да улес косу бар. Туске такау металл сыныктары уйьлген жерге балалардьщ келу1 сирей бастаган-ды, Мыц адам неш шак кел^рсш, твщрек- Teri тем!р быкендх бузау жалагандай сыпырып кетть Машина, трактор жондейтш шеберханаларды керекшз тем!рден тазартты. Эдетте механизаторлардыц 6opi осы науканды шын ыкыласымен карсы алады. — Ал мыналар каптаган екен, KepeKTi саймандарьщнан, 'айрылып калып журмецдер. Керекшзш 6epin кутылыцдар,— десш, 6ip-6ipiKe куле хабарласып жатады. Кейде ездер! ^ecTipin журш колдарынан береди Эйтпесе, балалардьщ байкамай, керект! белшектерд1 де алып кететш кездер! болады. Алацга ещцп келе бастаган заттар кацылтыр калдыгы, майыскан ше- лек, шэупм сеюлд1 ыдыс-аяктар суйыла берди — Кшец кацылтыр экелшсщдер гой,— дед1 класс жетеюш- ci еск! ыдыстарды KOTepin келген Жанатка. — Тапканымыз осы, агай, енд1 кацылтыр да жок. 1 — Класымыз межеге жете алмай тур. — Агай,— дед! Жанат осы кезде,— менщ жинап журген металдарым бар ед1. Директордан машина сурап эперщ1знп, колмен жетшзу киындау болып тур. — Канша?— деп елец ете калды мугал!м. — Dip машина болады. Камаш еке/м1з ортакпыз. Ол да жинаскан. — Мынауыц 6ip жаксылык екен, жур,каз!р барып сурайыц. Агайынды exeyi кез келген уакытта ушыраскан тем1рд{ кол- дарына устай журетш де, бакша тубшдеп 6ip бурышка тастай беретш. Буны 6ip кунде, немесе 6ip айда ктемейдц жыл бойы одетше айналып кеткен туракты жумыстары сешлдь Металл сы- иыктарыныц кандай пайдага асатынын мугал1мдер1 де, ези нщ oxeci де сан рет айткан. «Дайын зат, ел1м1здеп кыруар бай- лыктыц K03i, эттец, шм коршген кез келген жерге лактырып тас­ тай салады» дейтш олар. 0 ткен жылы кокесше айткан 6ip C03i ecine туст1. «Ka3ip мектеп окушылары 6ip мезпл, соцгы токсан- да гана металл сыныцтарын жинайды. Тап сол куш балалардьщ алкынып жупрш жургенк Сондыктан окушылар жыл бойы кезжкешн жинай берсе»,— деген ед1 бул. Сонда кекеск «Осы- ньщды алдымен оз1ц ic T e n корсешш, ойлап тапкан акылыцды ал- дымен ©зщнен бастап сынактан втюз»,— деп калжыц аралас кецес берген болатын. Баскалар эуреге Tycin, дер кезшде ерс1лi- карсылы шапкылап, жоспарын орындай алмай жургенде, булар машинаны жетектеп экелш тиед! де бердк Ертецшде осы жумыстыц кыскаша корытындысы болган. Алдьщгы орын жетпшп «А» жэне сепзпшп «Б» кластарына бершди Жеке окушылардан Жанат пен Камаштыц жыл бойгы 26

i.6eri мен укыптылыгы, когам мулшне кезкарасы ерекшебага- анып, мектеп дирекциясы алгыс жариялады. Сонымен коса кертюш сыйлык бершдк — Жыл бойы жинаган eu6eKTepi едк онысын баталап, мек- бшщ ауызга алтаны неге турады,— дед1 Мэкен Кабеншд касы- а келгп. — Балапандай багып-кагып окытып келе жаткан эр оку- ысынын улкендкюш ш , жаксылы-жаманды ic-эрекетш мектеп >лт ж1берсш бе. — Калай дегенмен де, мектеп тэрбиесшщ орны белек-ау. *— Сонын, уннн журт оны «Алтын 6eciK» ятаган. *— Иэ, кандай ерке, тентек болсын, партага 6©Kceci тиш кет- , мшезшщ ©3repin сала береыш керер кезге кызык-ак. — Жуген, курык тимеген шу асау дешк. Он жылда сол бала м болып шыгады? Осы арадаты мугал!м ецбегше шындап 6ip 43 ж 1берш кернп... — BapiMi3 де мугал1м алдынан шыктык кой, ©MipiMAe умыт- айтын, ецбегше 1лтипат ететш кад1рл1 кауым. — Бала аузынан «экем айткан, шешем айткан» дегеннен epi, «б!зге мугал1м айткан» деген сезд1 кеп естимгз. — Дуниеде Ефрат атты езен бар екенш 6i3 айта бермейм1з ой, 6ipre б!рд1 косуды да солар уйретедь — Байкасан, болымсыз гана 1лтипат аркылы мектеп ецбект1 чгалады. ¥рпактар осы 6ip орынды салтты, 1зплшт1 керш ecin еледк Сол аркылы адалдыкда калыптасады. Сол аркылы онын арама-карсы жагын да тусше алады олар. Ол эцпмесш узш, ойланып отырып калды. 0 3 iMeH-©3i болып еткешн сезген Мзкен акырын орнынан турьш, eclrin кымтап апты да, ас уйге беттедк Кабеннщ ойыка сонау сотые жылдарындагы т1рлш тускен. Ьки деген юсщен окыды. Бупндер демалыстагы карт мугал1м. >унгак бойлы отыздын 1шшдеп жтт шагы. MiHe3i жумсак, оку­ ня балаларды туган бауырындай жаксы керетш, елец-селенд ок жуас адам едк Анда-санда колхоз бастыгы келш: «Сиыр кораны кар басып алды, окушыларынмен 6ip-eid сагат кемектесш жГбернп»,— деп тНпетш. Окушылардыц бар epeceri осы Кабендер. Он 6ip-OH eni каста. Эжи колыида бар оншактысын epTin корага келед1, жа- •ылып кар куреген болады. BipaK кебш мутал1мшц ©3i аткара- \"ын. Кыс катты, кластар суык. Экелер‘1 согыска кеткен жеым оргайдай балалар. Эжи епз шанамен ei<i кунде 6ip шана жас ал туаредк Окуы кайсы, уайымы кайсы, енд1 ойласа, «влмеген- • кара жер» дегендей, api-capi т\\рл\\к екен. Кыс ортасында Эжи •жерге шакырылды. Ек\\ б©лмел1 шагын мектеп уйшщ eciriHe -ксп кара кулып кыстырыльт, мулде жабылган. 1ске жарайды еген ересек балалар колхоз жумысына кемектестк Баскалар нтарлы 6ip епздщ бас нибш бул да устаган. 27

— Коке, 6iз ертен тацертен Жезказганга журетш болдык,— дед1 Жанат тамак уст'тяс. — Жен-ак, жолын, болсын. Кабен баласына жаксы талек б1лд1рдц — Жещспен кайт,— деп тэтеа де мешрлене карады. — «Жузден жуйрж, мыцнан тулпар озады» деген, жещстен эршмнщ-ак умш болады, Капы кетш, арманда калмай, укыпты курес, улым. — Жарайды, кеке, жыгылгысы келш туратын балуанды эл[ кергем жок,. Шама келсе, аянбаспыз. — Ол унпн мына e n i кеп же,— дед1 Дидар куланып. Ертенднде тацертен Жанатты шыгарып салуга уй imi тугел 'шыккан едц Буныц табалдырык, аттап, узак жолга алгаш атта- нуы осы едi. Автобус аялдамасына кластас достары келштй Кэ- д1мп улкендерше, кол алысып, курметтеп, оц сапар глесш, жак,- сы ниет б1лд1р1п жатыр. Жиналган баска кластыц балалары да коп екен. Кабен 6ip турл! толцып, Te6ipeHin Kerri. Достык, жол- дастыц, бауырластык дегендер осындайда-ау. Bip-6ipiMeH етене жацын, бiрiн-бiрi курмегп цонагындай сыйлайды. «Мэцгшк таз алык, болтай буларга»,— деп куб1рлед1 езше-езь Оншакты окушыдан куралган бул топты жаттыцтырушы мугал1мдер1 Bepiic бастап барады екен. — Мектептщ, кластыц намысы деген бар. Одан калса, облыс абыройы. Кайсысыцныц цалай жыццандарыцды телевизордан Kopin отырамыз элI, жыгылушы болмацдар,— деп калжыцдады Оцгар. — Жастыцты уст1ге емес, астыга ала жыгылган жаксы,—■ дед1 цатар турган Hycin. — Bi3 келгенше, класты шацдатып коймандар,— деп эз1л- дед! Жанат Н устк е кул1мдей карап. — Эй, агайын, оныцды орындау колдан келедц тек вздерщ жещспен оралсацдар болды. — Агай, кайтарда телеграмма берщ1здер, алдарыцыздан карсы аламыз,— дест! енд1 б1реулер BepiKKe. Автобус келш, жолаушылар отыруга ыцгайланган. Валалар жапа-тармагай 6ip-6ipiMeH кол алысып, коштасып жатыр. Дос- тарынан жаца босанган Жанат кекеа мен тэтесше карап ку- лш тур. — Ал, жолыц болсын!— дед! Кабен баласыныц колын алып,- — Абыройлы орал!— деп, Мэкен баласыныц мандайынан сипады, Дидар тентектщ аумакты K03i жасаурап, екшесш котер^п, мойнын созып едц Жанат оныц ойын бше койды да, ецкейш бетшен суйпздк Онан кешн ©3i де карындасыныц бетшен суйдк — Бэрш жыгып кел!— дед1 сонан соц Дидар, даусы бузы- лыцкырап. — Буйрыгыцды орындауга тырысамын. 28

— Аман барып, аман кайт!— дед! Камаш та еркелеткендей 5ауырыныц шекесшен суйкеп койып. — «Слздщ» де бу йрыfын,ызды тапжылтпаймын,— деп жауап чатты балуан бала... ф* * . Булар отырран жолаушы ноезы бауырын жазган жуйржтей, опле с!лтеп, жуйткш келедь Балалар кошлдп денелер!сергек, шрак отырды. Жанаттын. eiri к©з! кекжиекпен шектескен кен чалада. Аспан кандай ашык, дала кандай кец. Кун нуры теплш гур. Дуние маужырап, жанра жайлы жылылыкка боленген. Сап цузеген тырналар кершед! аспаннан. Жер бетш балауса к©к !>уркепт1*. Ауа неткен таза. Алматыдарыдай кег!лд1‘р кошкыл тар- ып турран жок, туп-тунык. Бала журег1 мынау кешстжтен 'Урын-сонды байкамаган тазалыкты, тыныштыкты сезшдкОсы даланы уршыкша Hipin, асыгып, алкынып келе жаткан тек ©з- o.epi мшген поезд рана. Жанат жол капшырынан Казакстанныц картасын алды да, балаларды шакырды. — Bepi келщдер, картадан журетш жолымызды K©pin оты- райык. — Сен нарыз кезбе саяхатшы сеюлд1* екенсш,— деп торызын- шы класта окитын Сарынтай деген cepiri келд! касына. — «Жузге келген кариядай халыктыц камын ойлаган» деген Абай аталарынньщ ©лен! бар, б!здщ Жакец сол сеюлдк BepiK шэюртшщ байыптыгына ырзалыкпен суйсше парады. — Мына Кызыл жулдыз — астанамыз Алматы. Ал мына доц- гелек— 6i3 баратын Жезказган каласы,— деп Жанат картадагы калалар мен жол бойындары нуктелерд! керсетть — Балкаш келш жаралап ©тед1 екенб1з рой? 1— Кешшпей-ак K©pin каласыцдар,— дед! BepiK. '— Агай, Жезказранныц кен орны он торызыншы расырдыц ортасына дей!н «Акжал» атаныпты рой?— деп Жанат мугал1м!- н!ц бетше парады. — Рас, буны кайдан ест!д!н? — Ci3 алгаш осында келет!н!м!зд! айтпанда, мен паланыц :арихын тауып окыран ед!м. — Эй, ©зщ ескермейт!нд! ескерет!н балаеыц-ау, Topi3 i. Оньщ дурыс. — «Жезназран» аты — оны Ушаков дейтш орыс Kenecica- тып алганнан кешн пайда болыпты дейд!. — Дэл айтып отырсын, Жанат. Солай болтан. — Агай, ол «Оянран ©лке». романындагы Ушаков смес пе?— дед1 Сарынтай. — Сондагы Байжан атацнын бук!л Караганды жерш eni жуз сом Fa сатып ж!берет!н Ушаковы осы адам. — Байжекенд! катырып кеткен екен-ау. 29

— Елдщ кецбалацтыты рой. Сауда араласпаган халыцтыц жаны сэби, ары таза болады. — Бос жаткан жерл уш1н ек1 жуз сомды олжалап, атацутып кетйм дсп отырса кайтесщ,— деп мыскылдады Сагынтай. — Ец алгашында калай тапты екен езш? — Жорары класта ездерщ де озадп журсщдер, быесвдер. Жер жаратылысын дэу!рлерге белгенде бул мацда соцры неолит, кола дэу1рлершен калган кен орны бар десед!« Терец шуцкырлар мен оныц мацындары ушнд1лерге, актарран кезде оныц арасынан шыккан Typ\\ni карапайым курал-жабдыктар мен алуан заттар- дыц сыныктарьша карал, кен орындарын осы дэу!рлерде жаса- ган тайпалар каз-ып, пайдаланса керек деген болжамдар бар,— деп тусiндiрдi Бертк. — Демек, буныц оаа ондаган мыц жыл арттагыга айтылган , болжам р о й ? Жэне тайпалар... кен казады.., металл вцдейдк..— дедг Сарынтай бул niKipre нэубез квщлмен. — Тайпаныц 6ip Mymeci жалац аяк, жалац бас 6ip жабайы ешкпп куалап келе жатып, жылтырап, шей жер бетше ш ырып жаткан та.стыц устiнен туслесше KiM кешл. Акыры ешюге жете алмайтын болран соц... Жанаттыц ойнакы, эз1л аралас сезоне 6api ду кулш ж1берд1 де, энзиме уз iлin калды. — Из, иэ, айта бер;,— дедг агайы кулк! басылган соц. — Акыры ештаге жете алмайтын болтан соц, отыра калып, олг1 жылтырауык, тастыц айналасын шукылап казран шыгар... — Ж е й т т б1рдеме деп ойлауы мумкш рой. — Сеййп, отца салган болар. Не таска уксамайтын, не aFaiii- ка, не музга, cyFa уксамайтын 6ip зат aFbin туспей ме. Агаштан да, тастан да катты болтал соц, мылжалап кункерк куралдарын жасаган... — Сонсоц? *— Сонан элй тае шыккан жерла казд берген, каза берген. — Иэ? — Ой, сен сурай бересщ... сонан элгг жер «Жезказган» атал- ган сен соран барып куресейiH деп келе жатырсыц, енд1 ук- тыц ба? — Еалымдарды б1лмед1м1 ал 6®здщ Жэкецнщ болжамы онша Tepic KCTin отырран жок сеюлдк— дед1 екеуш куле тыцдаган DepiK,— табиратта кезпекен купия сырларды пайдаланура адам- дар эр кезде турл1 эд1стер тауып отырды. Жер жумбарын олар- дын кун еткен сайын корук сезшуц оран деген танымы арта тустк Тэж{рибе молыкты. Буг1н кен байлырын арнаулы 6iлiMi бар мамандар 1здейдк Ол уакыт мумкшдпт, дэу!рдщ колы жет- кен табысы. Кашан да осылай дами бермекшк — Ондаган мыц жыл бурын, сонау неолит дэу!ршен Байжан атамыздыц дэучрше дешн неге дамымаган? Жанат ойына келген 6ip жауапты айтканша, MyraaiMi сез бастап кетт!. 30

*— Неге дамымады деп ойлаймыз? Рылым мен техникасы упнпдей болмаганымен, эр туста ез элшше, ягни адам санасы кинаган тэж!рибесшщ шама-шаркынша даму негаз! салынып курд! емес пе. — Дамудын, шарыктау бшп, аякталу meri бола ма, агай? — Оныц 6yriHre дейшпсшщ куэоымыз делж, б!рак аякталу ueri болмак емес. — Демек, адам сыры мен киялы-ныц шекстз болтаны гой? — Адам киялдайды, адам фантастика жазады дейм1з. Ал яынында, сол фантастикамыздыц ©ei ттрлак етш отырган кещс- жтеп бар нэрсеге, бар кубылыска непзделген емес не?., — Агай, мен осы терт-бес куннщ алдында фантастикалык цпмелер окып шыктым, ©те кызык екен,— дед1 Жанат,— 6ip лектептщ exi пионер! корабльге Minin алый, аспан кещспгш, •кулдыздарды аралап KeTinTi. Не турл1 кереметтерд! керед!. Б!р- екеушщ 6ipi корабльден ушып кетсе, сыцары б!лмей журе Перштк BipHeme сагаттан кемн жолдасыныц жок екен!н корш, чайта бурылган кершедк Турл1 амалдар колданып азар тауып- гы. Келсе, кещспкте ьщылдап елец айтып, калыктап жур дейд!. — Осындай фантастикалар — @м!рдеп бар нэрсенщ, немесе болады-ау деген жумбактыц адам санасына эсер eiyi, немесе адам санасыныц эл1 беймэл1м сырды туртшш !здеу]. Heri3i, BepiK мугал!мнщ мамандыгы ерюн курес болганымен, ол ©з мацайындагы, езш коршаган дуниен!ц т1рлж козгалысын >1лin отыруга куштар жМ т едь Кобшше, дурыс-бурыс жайларды жас шэюрттершщ талкысына 6epin, оларды баласъшбай эцп- мелес!п журетш эдет! бар. Талгамы ©сстн, азаматтык nixipi ка- лыптассын деп ойлайтын. Баланы баласыну — оныц етепнен Тар­ ту деп тусшед! ол. ¥зак жол уст!нде сол эдет! бойынша, балалар- ды мазмунды onriMere ynipin отыр: — ...Мына мысалды алайык,— дед! ол сэл узш с те н кешн,—- юнау сотые жылдарыныц, немес’е онан да арты кездщ сендер «устас окушылары к©п нэрседе булайша шюрлеспек тургай, кеп нэрседен хабарсыз болатын. Ал сендер тамакка ©кпелеп отырып, дуние жузпиц не керемет жацалыктарын телевизордан K©pin отырсацдар, асык ойнап отырып, музыка тындайсыцдар. — Дегенмен, ол балалар жэне олардыц экелер1 6i3re осы ко­ та мды курысканы ухшн-ак кад1рл1 емес пе? Bip-6ipiMeH бауыр басып ynpenicin кеткен тату топ кеп жай- аарды козгап, узак эцг!мелескен. BepiK окушыларыныц бундай гобына унем1 разы. Ертецп куш б1лек сыбанып, бел шешгп ара- ласар дуниес!не !штей ©здерш дайындап келе жаткандай беттер! бар. ©з уакытына лайык талап, талпыныспен тек алга гана ум тылуда. Буныц атын жаксылык дейд!. Соцында озык ой, улы ic- тер бар. — Агай, агай,— дед! терезеге караван Жанат 6ip кезде,—< мына кою кара кек не нэрсе? 31 I

— Елдщ кецбалактыры рой. Сауда араласпаран халыкдыц жаны сэби, ары таза болады. — Бос жаткан жер! ушш eKi жуз сомды олжалап, атацутып кегпм дсп отырса кайтесщ,— деп мыскылдады Сарынтай. — Ец алгатында калай тапты екен ©зш? — Жогары класта ездерщ де овдп журсщдер, б1лес!адер. Жер жаратылысын дэу1рлерге белгенде бул мавда соцры неолит, кола дэу1рлер.шен калган кен орны бар деседБ Терец шуццырлар мен оныц мадшедары ушвдыгерге, актарран кезде оныц арасынан шыккан туркл! карапайым курал-жабдыкдар мен алуан заттар- дыц сыныктарына карап, кен орындарын осы дэу!рлерде жаса- ган тайпалар каз-ып, пайдаланса керек деген болжамдар бар,— деп тусшдгрд! Берне. — Демек, буныц eai ондараи мыц жыл арттарыга айтылган .болжам рой? Жэне тайпалар... кен казады..* металл ©цдейдк..— дед1 Сарынтай бул шкгрге нэубез кешлмен. — Тайпаныц 6ip Mymeci жалац аяк, жалац бас 6ip жабайы ешкiнi куалап келе жатый, жылтырап, шеД жер бетше шырып жаткан та.стыц устшен туспесше к1м кешл. Ацыры euiKire жете алмантын болран соц... Жанаттыц олнакы, эзы аралае сезоне 6opi ду кулш ж1берд! де, эщлме уз1лin калды. — Иэ, из, айта бер,— дед1 агайы кулк! басылран соц. — Акыры ешшге жете алмайтын болран соц, отыра калып, | олг1 жылтырауык, тастыц аияала-сын шукылап казган шыгар... | — Жейтнр б!рдеме деп ойлауы мумюн рой. — Сейтш., отца салган болар. Не таска уксамайтын, не aFani- ка, не музга, сура уксамайтын 6ip зат арып туспей ме. Араштан да, тастан да катты болран соц, мылжалап кунк©р1с куралдарын жасаран... 1 — Сонеоц? *— Сонан sum таю шыккан жерщ каза берген, каза берген, — Иэ? | — Ой, сен сура® бересщ... сонат элг1 жер «Жезказган» атал- ран сен coFan барып куресейш деп келе жатырсыц, енд1 ук- | тыц ба? — Еалымдарды б!лмед1м, ал бадод Жэкецнщ болжамы онша Tepic KCTin отырран жок секкпдк— дед1 екеуш куле тыцдаран Бернс,— табиратта кезшкен купия сырларды пайдаланура адам- дар эр кезде турл1 эд1стер тауып отырды. Жер жумбарын олар- дын кун откен сайын Kopyi, ce3iHyi, оран деген танымы арта тустк Тэж1'рпбе молыкты. ByriH кен байлыгын арнаулы б!л!м1 бар мамандар 1здейдк Ол уакыт мумшщпгк дэу1рдщ колы жет- • кен табысы. Кашан да осылай дамп бермекнп. — Ондаган мыц жыл бурын, сонау неолит дэугршен Байжан I атамыздыц дэу1рше дешя неге дамымаган? Жанат ойына келген 6ip жауапты айтканша, мугал1м1 соз | бастап кеттк 30

— Неге дамымады деп ойлаймыз? Былым мен техникасы Зуинпдей болмаганымен, эр туста ез элшше, ярни адам санасы кинаган тэж1рибесшщ шама-шаркынша даму непз! салынып ► курд1 емес пе. — Дамудыц шарыктау биш, аякталу meri бола ма, агай? — Оныц 6yriHre дешнпсшщ куэоымыз делж, б!рак аякталу meri болмак емес. — Демек, адам сыры мен кияльшыц текста болтаны гой? — Адам киялдайды, адам фантастика жазады дейм1з. Ал шынында, сол фантастикамыздыц ©3i ырлак етш отырган кендс- TiKTeri бар нэрсеге, бар кубылыска неггзделтен емес пе?.. — Агай, мен осы терт-бес куннщ алдында фантастикалык яшмелер окып шыктым, ете кызык екен,— дед1 Жанат,— 6ip мектептщ ею пионер! корабльге ытт альт, аспан кендепгш, жулдыздарды аралап кетшть Не турл1 кереметтерд! кередь Bip- де екеушщ 6ipi корабльден ушып кетсе, сыцары бюмей журе ftepiim. BipHeme сагаттан кейан жолдаеынын жок екенш керш, чайта бурылган кершедй Турл1 амалдар колданып азар тауып- ты. Келсе, кещстжте ыцылдап елец айтып, калыктап жур дейдк — Осындай фантастикалар — ©м1рдеп бар нэрсенщ, немесе болады-ау деген жумбактыц адам санасына эсер exyi, немесе адам санасыныц эл1 беймэлгм сырды TypTiHin \\злеу\\. Heri3i, BepiK мугал1мнщ мамандыгы ерюн курес болганымен, ол ез мацайындагы, езш коршаган дуниенщ т1рлш козгалысын б ш п отыруга куштар ж т т едь K©6iHme, дурыс-бурыс жайларды жас шэюрттершщ талкысына 6epin, оларды баласынбай эцп- мелесш журетш эдет! бар. Талгамы есстн, азаматтык nixipi ка- лыптассын деп ойлайтын. Баланы баласыну — оньщ етегшен Тар­ ту деп тусшед1 ол. ¥зак жол устшде сол эдет1 бойынша, балалар- ды мазмунды эцпмеге yftipin отыр*. — ...Мына мысалды алайык,— дед1 ол сэл узш сте н кешн,— сонау согыс жылдарыныц, немес’е онан да аргы кездщ сендер »устас окушылары кэп нэрседе булайша шюрлеспек тургай, кеп норседен хабарсыз болатын. Ал сендер тамакка ©кпелеп отырып, дуиие жузппц не керемет жацалыктарын телевизордан керш отырсацдар, асык ойнап отырып, музыка тыцдайсыцдар. — Дегенмен, ол балалар жэне олардыц экелер! 6isre осы ко- гамды курысканы унлн-ак кад1рл1 емес пе? Bip-6ipiMeH бауыр басып yfipenicin кеткен тату топ кеп жай­ ларды козгап, узак эцпмелескен. BepiK окушыларыныц бундай тобына унем1 разы. Ертецп KyHi б!лек сыбанып, бел шешгп ара- ласар дуниесше штей ©здерш дайындап келе жаткандай 6errepi бар. 0з уакытына лайык талап, талпыныспен тек алга гана ум тылуда. Буныц атын жаксылык дейд]. Соцыида озык ой, улы ic- тер бар. — Агай, агай,— дед1 терезеге караган Жанат 6ip кезде,—< мыпа кою кара кек не нэрсе? 31

— О... Балкашка келш калыппыз гой. — Балхаш дейаз бе? Сонда мынау су ма? Бурын бундай KepiHic квз алдынан ©тпеген ^Канат та цыпкап калды. — Су емей, К0 к аспанныц 6ip болег1 жерге белшп туст1 рой дейм1с1ц,— дед1 6ip жолдасы. — Калай К0п су, э? — Эрине, моншаныц 6ip шылапшын суынан ©згеш К0рмеген сендейлер ушш бул осал дуние емес,— деп карыта эзтдед1 Са- рынтай. Туррандар бул эзьлге култш алды. — Сен бундайды бурын корт пе едщ?— дед! Жанат Сарын- тайра. Коргенмш. Ана жылы Ертчс ©зеш аркылы Солтустж му* хитка Tycin, А к, тещзден 6ip-aK шыкканымыз бар. К©шпел1 пио- , нер лагер1 пароходпен кыдырткан. — Бэсе, карытып келе жатканын, сол екен рой. — Сен Балкашка тацданып отырсьщ, ал мухитка туссен, жер деген кец-байтактыц бар-жорын да коз алдыца елестете алмай каларсыц. — Географияра калай едщ?— деп сурады балалардыц кал- жьщын ecTin отырран мурал1м Жанаттан. — «Бестен» кем туспеупл ед1м, арай, 6ipar4 картада бул кол тактадары кисык ашылран жакшадай-ак. — Кггаптары окыраныцды козбен коргенде, ондай-ондай cypi- ну болады,— дед1 BepiK те окушысына озьпдеп. Кол бет! тып-тыныш. Шалкасынан Tycin acnaHFa карал жат- кандай. Алыстан балыкшы кемелер, баржалар коршедк Канатын анда-санда 6ip кагып койып, уст!нде аппак шаралалар ушып жур. Ауык-ауык суга шаншыла Tycin, балык устап шырады. Та- бираттыц зады бойынша езшщ eHmiciHe болт берген ата кэсш мурасы, напакасы сек!лд!. Каннен-капершз 6i3 тумсырымен шымшып алып журе бередк Кырында тракторлар жер жыртып, тукым ceyin шацдатып барады. — Жалпак даладары 6ip болек су дегешцмен, бунын ©3i кан- ша байлыктын. K©3i десещш,— дед! Сарынтай. — Bip рана балыры неге турады,— деп костады Жанат осы- дан балык ауласып жургендей-ак. — Toiiiperi толган ан, мен кустьщ корыры. — Кыскасы адамнын 6ip кесек ырыздьты бул мацра осылай орналаскан. Табигаттары бар нэрсе адам urmiri ушш. Адамдар соны тауып, уксатып, оз кажетше жаратып отырмак,— Д©Д1 Be­ piK. TeMip жол коп уакытка дешн K0 лдi жаралайды екен. Ащы imeKTeft шубатылран не турл! узын жук поезыныц Ti36eri ©Tin жатыр. ¥лы дененщ кан тамырындай козралыс. Балалар кун ецкейе KniK дейтш стаицияра келш TycTi. Осы жерден танертец автобуспен Жезказранра тартпак. TeMip жол бойындарыдай емес, бул ретте балалар оздерш эл- 32

декайда, коз кермеске экатin бара жаткандай сезшдк Tim i мул-, де елаз иен дала. — Агай, осы 6i3 адасып кеткен жокпыз ба?— деп сурады 6ip- де Жанат эзшдеп. — Мен1ц ойым да солай,— дед! Сарынтай да куле сейлеп,— » тап мына сешлд! meri-meri жок далада Жезказган тэр!зд1 кала бар дегекге, калай екенш б1лмеймш, сенщюремей келе жатыр- мын. Айдалара апарып салгандай сезыедн — Осы даланыц-ак ортасына салынып, аты элемге жайылгая кала ол. Каныш Сзтпаев аталарын, кенге барлау жасау сапарын- да бул жолмен тал ай журген екен. — EcTyiMi3 бар, агай, Жезказган кещ сол к!сшщ улкен енбек- тершщ 6ipi дейд1 рой. — Дурыс айтасыц, Жанат. Мын торыз жуз отыз Sipinmi жы- лы отыз терт жасында Сзтпаев Жезказганда мыс кеншш мол коры бар екенш дэлелдептк — Онан бурын дэлелденбеген бе? — Мардымсыз, енбек теленбейд!' деп есептеген рой. Мынадай дейтш сез бар: «Геологиялык барлауда Сэтпаевтыц коцыр ша- тыры йгшген жер б1рнеше жылдан кешн калара айналады»,— дейд1 екен. Bi3 баратын каланыц жайы да солай. — ЦПркш, адам болран сон, сондай болса,— дед! Жанат му- рал!м1 узак айткан улкен адамныц енбек жолы тарихын кызыка тындап. — Карай гер, мынанын арманын,— деп койды Сарынтай. — Bip адамныц таматын iiuin, мындардын жумысын ютеп, миллиондардыц камын ойласан, 6ipey ренж1р дейм{с1н;. — Колдан келсе, бул акылыца не жетсш. — Жьшу ymiH куресу сеюлдц колдан келт1ру ушш куш жум- сау керек,— дед! Жанат терезеден сонау кекжиекке те сш п . BepiK басын шайкагг, шэюртше 6ip карап койды. «Акыл-ойы арман-муддес! кызык бала, ©се келе кандай азамат болар екен, э?»,— дейд1 шшен езше-езк Туе ауа аты мен тарихы осы жолы эздерше жатталып, мэл!м болып кеткен каланыц тебесш керд1 булар. Эуел1 дабырласып куана шуласты да, сол беттер!мен эн кетерш кетт!. Кешлдер1 кетерщкц лешрген шат-шадыман едк Д y6ipi мен шуылы онсыз да мол кала мына 6ip булд!ршш эннп конактарын тацыркай кар- сы алрандай. Кеше жургшшьлерше балалар емес, олар отырран автобус зн салып, зырлап келе жаткан сешлдендь Каланы орта тусына дешн аралап келген булар ек1 кабатты мектеп уй1 н1 к алдына тбктады. Сырт жагында интернаты бар ке- ршед!. Bip бэлмесше тесек-орын койып дайындапты, Келуни- лерд1 интернат бастыгы соган экелш орналастырды. Жалрыз бу­ лар рана емес, баска облыстардан да келш жайрасып жаткандар байкалады. „ Жанат олардыц арасынан карагандылык 1\\ойшыбаев деген 2—661 3J

езшщ бурынгы эрйптесш керш калды, Ол да буны жазбдй та* ныпты. — Mine, калай кездестш, Оразралым,— деп колын усынды Жанат. — Сэлеметшсщ, Жанат, келущмен,— дед1 Оразгалым да Жа- наттыц колын алып. — Рахмет. Тары шайкасамыз р о й , T9 pi3 i? Жанат ecxi танысыньщ жузше барлай, сынай карады. — KypecTiu аты — курес, Амал жок, тары шайкасура тура ке- ледк— дед1 сонан сон. — Биыл былтыррына Караганда, тер шыкпайтын жарау шы- рарсын? Жанат ойына тускен элденеш мегзей айткан. Осыран орай, Койшыбаев та кипалактай турып т1л катты. — Эрине, кебенд! бэйпге коспас болар. ©ткем жылы Койшыбаев Оразгалым Алматыдагы спорт са- райында ен жещл салмак бойынша Жанатпен кездескен. Eneyi де уш кунге созылран белдесуде ж е ц ш са з келе жаткан едь А деп устаса кеткенде-ак, 6ip-6ipiHe батыл шабуылдар жасап, мей- лшше катты сйлюлескен. Койшыбаев Караганды каласыныц же- щмпазы едь Эдшкой, шебер, opi эдем! куресед1 екен. Каруы да мол кершедь Жанат б1рнеше рет сэгп эдктерш колданып, лак- тырмак болганымен, Койшыбаевтыц денеа колга турман, ш ы р ы п кете бердк Акыры ез1 упай санымен женшп калган. Сол жолы коштасарда: — Кершкенше сау бол, Оразгалым, бул жолы арманда кет- TiM,— деген ед\\ Жанат оныц бетше Tine айтып. Ек1 таныс интернат ауласында журш кеп энпмелестк Окыган штаптары, кластас дос-жарандары жайында, спорт жайында сырласты. Койшыбаев та мектепте сабактан алдьщры катарлы окушылардыц 6ipeyi болатын. Талрамы жаксы, ацрарымпаз, кеп нэрсеш ез бетшше дурыс, жаксы тусшед1 екен. — Каланы араладындар ма?— деп сурады Жанат б1рде. — Б!з тацертен ерте келгенб!з. Аздап дем алган сон, аралап шыктык. Жаксы кершедь Мынадай шел даладан Жезказгандай каланын иык KeTepyi TinTi кызык нэрсе екен. — Иэ... мын т о р ы з жуз отыз ceri3iHHii жылы Kenrip лоселке- ciHi'n ipreTacbi каланыпты. Сол Kenrip — бупнп Жезказган. Осынын кенпнде кала аралатып келген окушыларын аз ты- ныктырраннан кешн BepiK 61р-ек1 сагаттай жупргп. Артык-ауыс салмакты калпына келыру камын жасады. Ертешнде мектептщ спорт залында кун узак жаттырудан тынбаран. Кыран кусын бау- лыган K9Hiri кусбепше, эр окушынын аяк алысын, дене кимылын, кещл кушн кезден таса ж1бермей, бакылап, сынап журдь Кей- б1реулерше айырыкша кимылдар жасатып, сэл де болса тая калган спорттык калыпты кайта орнына келыруге эрекеттенген. Ke6i бойын тез жинап, ширап сала берди Денелер1 сергек, бул- шык eTTepi шиыршык атадьк Курес эдктерш кайталатып, ез! де 34

I 6ipueuieyiH лактырып корд!. Bip байк,а?аны, acipece Сарынтай мен Жанат бэйпге косатык жарау тулпардай шабытты. К,имыл« дарына коз иеепрмей жалтьглдап тур екек. Жаттыктырушы разы к,алыпта штей шук1ршшк erri, ■ * #* ' Куткен куннщ таны аткан. Барлык облыс мектептершен кел- ген бес жузге тарта окушы каланын, сэнд1 салран спорт сарайына жиналран-ды. Сарай irni керермендерге лык толы. Кездесу сал- танаты ашылды. Жас спортшылар оз мектептершщ туын KOTepin, аланды айналып шыкты. Дур!лдетш кол соккан журт. Жанаттын салмагында кырыкка тарта бала бар екен. Бэр! де жешстен умыкер. BipaK ен сонында кьлем уст!нде юм калады? Бшк турырра KiM котершед!? Хабарлаушы юлемге шакырран жешл салмакты екеуд! таныс- тырып еткен сон, тэрепп оларды ортага шакырып, алрашкы ыс- кырырын 6epin калдьь Эдетте жещл салмактылардын куреа узакка созыла бермейдк Балуандардын 6ipeyi дембелшелеу екен де, eKiHHiici сунрактау коршедь Алрашкысы сонрысынын жауры- нын он секундта жерге тиг1здь — Кап!— дед! Сарынтай ж е н ш с дегеншн коз алдында, кас KaFbiMFa жетпей, оте шыкканына окшген калыпта. — Онай 6iTiM болды,— деген-д! Жанат салкын кабакпен, — Bipeyre онай, 6ipeyre киын. Кеп енбекпенен жаттыгып, ул- кен ум1тпен келш, козд1 ашып-жумранша, жамбасынды сипап турып келе жату, кайб1р куанарлык ic дейсщ* Онын ycTiHe ал- рашкы кездесудщ озшде-ак ушып туссен... — Амал жок, екеудщ 6ipeyi рана жыруы керек. Катар кисаю деген бундайда еш уакытта болмайды. — Иэ... i u i ^ i удай ашытып оте шыратын, cyflKiMi шамалы KopiHic,— деп мыскылдады Сарынтай. Торт-бес адамнан кейш юлемге Жанат шакырылды. Жвлпу1ш орамалын алып, оздерше белпленген кок бурышка Сарынтай мен BepiK те келген. Мурал1м1 дайын турран Жанаттын иырынан жамылран жука шапанын сыпырды. Тырыршыктай денеде Kiui- кене булшык eTTepi ойнап, келел1 жарыс к!лемш аттап туст! HJOKipTi. Томарасын сыпырран кыран буркптей отты коздер1 уш- кындап, тек кана шайкас Т1леп тур. Кощл! алабурткан мурал!мк «Иэ, сэт, мерейщ устем болрай, ш ш епм !»— деп куб1рледь Дэл осы кунн1н кешшде Жезказран каласында о т т жаткан бул жарысты телевизор аркылы корсететшш хабарларан. Мол- шерл! уакыт сарат жет! ед!. 9cipece Дидардын шыдамы кетш журд!. Коке деймш, сараттын т!л!н жет!ге жакындатып бурап койсам кайтед!?— дед1 ол б!рде. — Сонынныц жон! бола кояр ма екен, балам? Сен екеум1з асыкканмен, сагат айтканра коне койса жаксы foh, 35 2*

Акыры кептен тоскан жарыс Та басталды. — Эне, ©не, анау Жанат, анау мурал!м. Сагыптайды кара, Б1здщ балалардыд 6©pi тур,— деп тездете с©йлед1 Дидар. Алды* мен таныс бейнелерд! к©рген!не куанды. Bip мезет катар турган Bepin мутал1м, Сатынтай, Жанат ymeyi езара эцпмелес1п кул!- cin турды. — Куледк ей, ездерП— дед1 бул кезде Дидар. Кулу ©з алды- на, ©зшщ к!шкене жYpeгiнiн луп1лдеп, кобалжып отырганына байланысты айткан. — Ал, кане, балалардыц курескенш керешк. Камаштардын касына Мэкен келш жайгаскан, — Кермей отырута езщ!з де шыдамассыз,— деп Кабен эз!л- дей т!л катты. — Мше, шыкты,— дед! Дидар баскалар к©рмей отыргандай, , Tepeuii куресупллерд! ортага шакырып, кол алыстырды да, ыскырык бердк Карсыласы Ширак бала екен, андып журш ша- буыл жасайды. Ал Жанат 6ipinmi кезен бойында ©з безмен ештеме !стей коймаган. Тек корранумен, карсыласынын кимылын барумен журдк Ойында б1рдеме бар сеюлдк Алгашкы балаша оп-онай Tycin калып, капыда кетпешн дейтш болар. Булар ушш 6ip жещстщ esi каншалык манызды. Сондыктан сактанганы бо­ лар. Асыкпады. Bipimui кезен аякталран. Сарынтай мен мурал!*- Mi булшык еттер1н укалап, акылдарын айтып жатыр. — Эй, мынауьщ курескел! журген жок, ана балага уйретш жур-ау деймш,— дед! Кабен кулш. — Каз!р Kepeciu,— деп койды Дидар мардымсып. •— Жанаттын тамак !шкенде: «Асырып тткен ас болмайды» дейтin макалы бар болатын. Куреске де сонысын колданралы журген шырар,— дед! Камаш ©31’лдеп. Екшил кезеншн ыскырыры бер1лгенде, 6ip жалт етудш ©зш- де-ак карсыласынын калай Tycin калганын булар кез алдында отырьзп байкай алмай калды. — Айттым ба?!— деп дауыстап ж1берд! Дидар куанганынап колын согып. Телевизор осы тусты жайлап кайта керсетш едi, б]рден батыл шабуыл жасаран карсыласынан жалт бурыла бе- pin, колынан iлin экетшт! де, сол бетшде ес жирызбай, иыктан асырып, жауырынымен юлемге таза TycipinTi. Не бары уш-ак секунд. — Мынау не icTen кеткен, э?— деп сурады ©л! де тус!не алмай калган Мэкен. — Жаксы жыкты,— дед! Камаш. *— BipiHini кезенде карсыласынын сырын алмак болтан то- р1здк Бул жолы аялга келт!рмед1. Осы кун! уш кездесу етк!зген Жанат бэршде де таза жеш’ске жеткен. Кабен мен тэтеа, Камаш пен Дидарлар бул к е п т , эри- не, куанышпен етк!зд!. Жатар жатканша, уй !ш!н!н энпмес! Ж а­ наттын Kypeci манында болды, Онын эр кимылын, ©cipece, Дидар кайталап еске туареди 36

— Былай ycfan, былай лактырды, анау юлемге былай топ ете калды,— деп турып керсететшш кайтерсш. Ею'нш! куш Жанат Койшыбаевпен кездескеи. Эуел1 6ipin*6ipi андып, шабуылдамай койды. Tepemi кайта-кайта куреске шакы- рып, ескертумен болтан. Тек 6ipiHmi кезеинщ сонты жарты ми- нутында тана урдк катты орекеттер жасап тарасты. Эд1с-айлата мытым карагандылык балуан бала кушке де осал емес едн Кез келген одктерге жуп-жумыр, тастай депеш онайшылыкпен кайы- : сып, илшпейтш. Онын устше; тэшлдерш жумсауда шашыла бер- мей, 6ip тырнакты т к е бупп журетш эдет1 бар. — Мынау былтырты G3iH жытып кеткен Койшыбаев, о?— дел телезивордан козш алмай отыртан Камаш оны б!рден таныды0 — Дал ©31. Алматыдагы сол жолты куресы балалармен 6ipre барып бул eneyi де керген болатын. — Меннине, осал куреспейт!н тэр1зд1, тым сак екен,— дед1 Кабен ойлана отырып. Екшни кезен катты алысумен ©TTi. Курес ©Hepi мен куш] ден;» гейлес, салматы тек ею бала кэд1*мг1 ipi балуандардай, шлем ус- тшде к©рермендерд1 тан. калдырып, толассыз шайкасты. Сарай liui б1рде демш iuiiHe тартып алтандай, тьшыссыз калса, бзрде кабыртаны жарып ж1беретшдей гу-гу айкайлайды. — Мына eneyi 6ipiH-6ipi жыкканы сол, корермендердщ ©не* miH жыртатын болды,— дед1 Мэкен шыдамы таусылып. Даусын- да толку, Aipiл бар ед]. Жанатынын шлем устшде жас жолбарыс- тай жаталасып, арпалысып жургенше Te6ipeHin, жылатысы келш отыр. Bip жатыпан жендлш кала ма деген де кауп] бар. Нкiншi кезец де аякталды. «Туякты туяк ж1бермейд1» дегсп сешлдр eneyi бул жолы да 6ipiHe-6ipi уткызбады. Тепе-тец упай- лар алды. Bepin пен Сатынтай Жанаттын булшык еттерш укалап жатып, кезеп-кезек акылдарын айтуда. — Мыпалар дем алдырмай ана баланы неге жулмалады,-- дсп калды Мокен. Баласына жаны ашып, елж).реп отыр, — Санынан жан кетш, уйып калмасын дегеш той. Кабеннщ де б!лд!рмей толкып отыртан калпы бар. — Мына бала к у н т екен, коке,— деп кез1 жаутацдады Ди- дардыц. Даусы басынкы шыкты. — Ештеме етпейдр балам, жыгылса жер кетередк — Жанат былтыртыдан жаксы карсыласып жур,— дед] Камаш. Ен, сонты uieuiyuji кезен басталды. Уй \\ш\\ де, спорт сараГзын- даты керермепдер де тына калган. Балуандар эл) тын. Барып сала nypecin жур. Бз*рде Койшыбаев кутпеген жана djxicii пайда- ланып калды. Енрак Жанат шапшан кортаиыска кешш, оналып кеткеннен ксйш, бурынгы эдетшше жулгелес зд!стердш 6ipi»eH сон 6ipiH колданып, саскалактатып ж1берд{ де, осы жедел шабу- ылдардан ес жия алмай абыржып калган Койшыбаевтын аягкн серен етшзш, бар куипмен Tin кетерт океткеи.

— Иэ сэт, иэ сэт, лактырсаншы!— деп Мэкен коса ущып тур- ды. Ана журеп одан ары тыныш калуга шыдамады. Жезказган- ныц спорт залы да ду ете тускен едк Жанат кетерген бетте кар- сыласын сарт eTKi3in к!лемге coFbin ж1берген. Сол бетте тыпыр етюзбестен, жауырынын жерге типзген-дк Залдан дурбелен ай­ кай мен узак кол coFy басталды. Уйдеплер де 6ipiHiH свзш 6ipi тыцдауга муршасы болмай, шулап, дуылдасып KeTTi... Жанат бул куш де екгуш баланы ж ы р ы п , упай санын молык- тырды. Жатым орынга Койшыбаев eiceyi 6ipre кайткан. Екеушен де жыктым, не ж ы р ы л д ы м деп мактану, немесе ренжу куш бай- калмайды. Достарша эцпмелесш келедк * — Шаршаран жоксыц ба?— дед1 Койшыбаев Жанатка, — Барана сешмен курескенде шаршап ед1м, 6ipaK тез тыны- рып кетт!м. Катты шайкастьщ. — Жыгамын деп журген адамныц Т1зе бугу i окай ма, онын ycTiHe сендер жайбаракат журуге epiK бересщдер ме,—-дед1 Оразгалым кулш. —* Арманда калган жоксьщ ба?— деп эзшдед1 Жанат, — Суршш кетш капы калу емес, таза жецшстщ арманы болмайды. — Дегенмен, баска белдесулерде сендей киналрам жок, кеп эд1стерд1 утымды пайдаландыц. Жанатка ерекше ауыр тиген кездесу соцры куш болды. Бушл жарыс бойында жещлмей тец келе жаткан еш окушы бар. Bipeyi Жанат та, eKiHmici Жезказраннын, оз балуаны Кален деген бала. Bipinmi opbiHFa таласпак* Eneyi шлемге шыкты. Bip-6 ipiHin тэсшдерш бурыннан бай- кап журген булар кызу Kypecin кеткешмен, мандытып упай алы- са алмай жур. Аз тжтесуден кешн Жанат Каленнщ куш-куатын шамалап калган-ды. Ыцрайы келш калган 6 ip сэтте Жанат жам- баска ала 6 epin, карсыласыныц козше K0 3 i Tycin KeTTi. Сол-ак екен, денеа шымыр етш, TinciHin калган. Кайта ж!бере салды. Еажап... Каленнщ 6 ip K0 3 i козгалмайды екен. Коргана meriHin кайта карады. «Шынымен 6 ip кезшщ тас болтаны ма?» деп ой- лады ол штей. Ал ике Караганда, бул KeMicTiK байкалмайтын кершедк GcTin ойланып жургенде, 03i Tycin кала жаздады. Жы- рылса — б1ткеьп. BipiHmi орыннан айрылады. Тэуекел деп, кeлeci жолы жанагы жамбас эдiciмeн бэceкeлeciн алып сорып, сол бетг мен жауырынын юлемге баса берд1 де, жYpeгi дауаламай, коя бере салып, атып турды. Неге екенш ешим де бшген жок. Му- рал1м де, керунплер де ац-тан. Yзiлicтe BepiK таза жещсп боса- тып Ж1беру себебш сураганымен, бул тiл каткан жок, тек басын шайкады. Ал уйде телевизордан анык Kopin отырран Кабен: — Неге босатып Ж1берд1?— деп тацыркады. — Кайдан б{лешн... ещц шшкене болганда жауырынын тип- зетш eдi,— дeдi Мэкен де баласы жыккан кездеп куанышты кал- пынан бэсендей калып. Бул кезде осы жанра тэрешинщ 03i ерекше тан калып турран. 38

» Бурык-соцды болып кермеген упай алудыц бундай Typi шлемде екшил рет тары кайталанды. Жещске жакындай. бере, тары бо» сатып ж1берген-дц Курестщ соцры кезшде бул ещи упай да бер- медц e3i де жинамады. Тек не турл1 эдштерд! колданып голассыз шабуыл жасаран Каленнен корраныспен рана журш алды. Жы- рып жешске жетуден мулде бас тарткандай. Акыры ол жыкпады. Тек 6ip-eKi упай саныньщ артыкшылы- рымен жещст1 сактап калды. Кален 6ip шалдыц жалрыз баласы едк Куреске катысып, ©те жаксы нотижелерге жетш журген кезшде 6ip кезш шырарып ал- ран. Уйшде отын бутап жатып, андаусызда балтадан ушкан агашты THri3 in алды. Кешн еюнип к©зшен аумайтындай eTin Москвадан жасанды кез салрызып келдк Осыдан кешн жаттык- тырушысы куреске катыстырмай койран едк BipaK бала шзшр- тшщ кецшне бул жай ауыр тиген. BipHeme рет мурал1мшен жа- лынгандай ©Tinin кордк Акыры, мешр1мд! устаз бала у м т н с©1шрт алмайын, акылы Kipe, TyciHep деген оймен, куреске ка- тыстырран болатын. Бул жолры жарыска да окушысыньщ тшегш жерге тастай алмай, кинала Tycin, руксат еткен. Терешплердщ бетше тше карамаран Календ1 баска ешюм байкаган жок. Тек Жанат кана 61лд1. Ъ\\лл'\\ де, сау адаммен курескендей батыл ку- pecin жыруды эдшдж емес деп тапты, *** Осы кундердщ шшде Сарынтай бастаган Бержтщ баска ба- луандары да жеыстжке жеткен. Команда бойынша республика- лык мектепаралык бул жарыста бiрiншi орынды дау-дамайсыз жецш экеттк Жекелей б]ршшшкте ©з салмак категориясынан Сарынтай мен Жанат 6ipiHmi орын алып, жогары турырра котс- ршд1 де, 6ipiHini дэрежел1 дипломмен иаградталган. Курес барысын бастан-аяк K©pin отырран ауыл адамдары, кластас достары, устаздары калай риза болды десендш. Жарыс салтанатты турде жабылганнан кешн, булар ауылра кайтуга жиналган. Буны барана ест1ген Койшыбаев пен Кален Жанаттарды шырарып салура келттк Жол капшыгын реттегеи сон, Жанат екеуш epTin сыртка шыкты. — Хат жазысып, хабарласып турайык,— деп Кален ежелг! достарша 6ip колын Жанаттыц мойнына асып, акырын аяндап келе жатты. — Сол жен, адрес алысайык. — Талай кездесем1з,— дед1 Койшыбаев эл1 де алда болатын жарыстарды мегзеп. Буран колайсызданган Жанат с©зд1 бурый экеткенше, жузше шрбец орнай калган Кален: Bi3 ен/uri жердс сендердщ жанкуйер жактаушыларыц гана болып калатын шыгармыз,— деп курсшгендей кеудесш кере дем алды. Осыпи Жанаттыц iuii де ссзш сдк Калсншц жаца танысы 39

Койшыбаев оныц K03i туралы жардайын бышейтш, анрармаран. Сондыктан: — Неге?— дед1*таныркарандай. — Жэй, эншешн,— деп Жанат сезя1 эл1 де баска жакка ауда- pyFa эрекеттендк — Неге екенш Kypecin жургенде мына Жанат кана байкаран. Менш 6ip К031М кем емес пе... Койшыбаев жалт карады. — Keiiiip, мен байкамаппын. Kymi де, здш! де басым Жанаттын Календ} аз упаймен рана жену себебш сез1мтал бала енд1 ангаррандай едк «Журепнде адамра деген мешр1мдшк, жумсактык бар екен» деп туГш бул iuiineH. Кален де шлем устшде козше Жанаттын коз1* Tycin кеткешн байкап калган. взш жыкпаранына емес, улкендер аузынан тас- тамайтып адамгернллж, эд1лд[к дегенн1ц бала бойында элден калыптасканына риза болды. Буныц жещсп колдан шырармай- тынын да Кален 6iлд1. Сейтш, 0 3 коллектршнщ абыройын колдан ж1бермеу мен карсыласынын, коншне каяу салмауды б}рдей устады. Жезказгандык балуан жещлгешне ренжшен жок. Кайта мына Жанаттын memiMi шын достыктыц белпсшдей эсер еттк «Мугал1м жаттыктырушым кимагандыктан жарыска катысты- рып едк енд! ол Kicuii будан былай эурелемегешм жон шыгар» деп туйд! штей. Ymeyi сыртта коп эцпмелестк Акьгры Жанаттын жолдастары автобус келгенш хабарлараннан кешн, достар коштаса бастады. — Ал, Жанат, умытый кетпе! Естелж болсын деп мыналарды экел}п ед!м саран,— деп 6ip бетше ©3iHiH cypeTi жапсырылган эдем1 койын дэптер мен оюлы кабы бар тарак усынды Кален. — Ракмет, сактап устаймын,— дед1 бул сыйлыктарды алып жатып шын пейшмен. — Таракты шашын буйра болтан сон, эдей! алдым. — Мынау менщ естелшм, жыкканыннын акысы,— деп Кой­ шыбаев та колындарысын усынды. — Ракмет, бундай сыйлыктар 6epin турсан, келес! жолы тары жырайын,— дед)' Жанат калжындап. Сонсоц кеудесшдеп «Же- тштщ класс» деген жазуы бар значоп мен каламын алып: — Ал мынау менщ естелшм болсын,— дед! де екеуше бердк Аздан кейin балалар отырран автобус орнынан козралган. Достар кош айтысып кала бердк Кошеш айнала бере, автобустан эн шыркалган. Эндетш келш eai балалар, эндетш кайтып барады. Устаз мерешнщ ocyi деген осындайда екен. Келерде Жезказран табалдырыгын кобалжып аттаган Берш те куанышпен шыкты. Балалар ертеншде туске жакын Алатау атасы алдына алып отырран Алматысына келш тустБ Шырарда мурал1мдер! телефон аркылы хабарлатаи болатын. KypecTi калт ж1бермей корш, шэ- KipTTCpiniH жендсше кецш тол ран мектеп директоры ез\\ барып 40

обус жалдап экелд! де, эр кластан б1рнеше окушыны карсы ра шыгарды. Камаш Дидарды ерте келген ед!. Жанаттынва- тан тускен1н баскалардан бурын керген ол: -)не, туст1 олар!— деп тура жупрдь Аумакты улкен кара K03i iде бакырайып кетшть Колында кыса устаран 6ip уыс гул1 Жанат хмынаныц бул жупр1ане шыдай алмай: - Ж'ыгыласын, акырын,— деп карсы умтылды. Дидар сол н!мен енкейе берген арасынын. мойнынан кушактай тускея. v кетерш, бетшен суйд!. аска балалар да келш калыпты. Гулдерш усынып, кол алы- амандасып жатыр. Bip сэт катар тура калып, окушылар андардын аттары мен ракмет айткан белек-белек эр in так- арын кетердй Жанаттын. класы: «Ракмет, Жанат!» деп жа- ^ы. Бунын ойына анау 6ip жылы жещсте кетерген осы сез !ды. Сонсон: - Эй, мыналарын ана ж ы л р ы караз емес пе?— дед! акырын 1 мыскылдап, карыта кулш. □улар автобуска келш едК онын да мандайына Kepin тасга- «Командага ракмет!» деген жазу тур екен. Балалар куанып, илдер! eciri калды. — Timi ездерщ сэнденш келшсщдер рой,— дед! BepiK те куа- [иты кешлмен. - Агай, букш ауыл болып карсы алмак ед], автобус жетпей- юлды,— деп эзшде.д! Hycin ш атртк 1ектеп алдында окушылар мен мурал1мдер, !шшде Кабен, ей бар б!р топ ата-аналар да тур екен. Шуркырасып карсы ■. Кластастар кушактасып амандасты. Эршм ез балалары- бетшен суйдк Ау, o:\\rl Жанат дейтш бала кайсы?— деп сурады б! р кари я, - Ата, ол «алып» касынызда тур,— дед] Сарынтай куланын. - Осы ма длг\\ телевизордары? - Иэ, отарасы, осы. Мынауыц кт-юшкене бала Foii, ургандар ду кулдк Сонда кал ай, ата, телезизорыцыз бул баланы улкейтш rin пе ед1? Жора, тегш айтканым да.., мерешн, устем болеын, кара- «Шалатын баланыц жамбасы кисык. болады» деунп ед!. басына шксе, асыкша атады екенсщ.. теппде шатен шалып, тйтып соккан да жен,— дед! шал шын ниепмен акылын ай- ** Кол ж у р т келген балаларын epTin, улкендер уйге тарады. iap Жанаттыц колынан устап алып, ол жокта керген-бшгенш ндап келед!. Олшпеден алты эрш уйренд!м. Он га дейпн жаза аламын,— мактаныш сез1м!мен. Бупыц жаксы болыпты. Дэптерге жазган эрштерщ билеп шын койды ма? 41

— Ептеп кана билейдк— дед1 бул езшщ мшшжасыра алма- ган кешппен сыкылыктай тусш. — Кейде «терт» пей «уштщ» дэптерге Tepic карап отыра ка- латыны болмаса, тузелш келед!,— деп Камаш Дидарды эз1лдей сейледi. Алые жолдан туган от басына оралу кандай куаныш. Сез1м- Aeri элдеб1р олкынын орны толып, мешрщ канрандай, кендлщ орнырады. Жанат бойында да осындай 6ip куй бар едк Маукын басканша, еркшдеп, ерке журдн Дастаркан уетшде Кабен: — Ал, балуаным, колга алран icTi аяксыз калдырмай, онан %белгш нэтиже шырару керек деген дурыс. Енд1 сабарыца кара. Ойынра уакытыцды уттырып алмай, ерте бастан дайындалып, класыцды жаксы 6iTip,— дед! баласына. — ¥ктыц ба?— деп тшрейе карады Дидар тыныш отырмай- тын эдет1мен. — Сен.сураган сон, укпадым деуге шама жок. — Уксац, сол. Жанат осыдан бастап ай бойында барлык сабакты бастан аяк кайталап шыруды жоспарларан. Дайындак жумыстары буран киынра тускен емес. Keft6ip балалар сиякты ютапты кысылтаян- да рана колга алмайды. Эркайсысын дер кезшде карастырып, кунделжп мецгерш отыратын-ды. Мектептен кейшг1 кеп уакытын HycinneH 6ipre ©Timin журдь Bip кызыры — .бул жолдасы кез келген сабакты тез угып алады. — Менщ тезбейтшм — тым-тырыс ютапка карап отыру,— дед1 6ip Kyni ол. — Мше кызык, ютапка тену, тым-тырыс отыру ма екен. Kepi- ciHme— буюл санаца тыным-тыныштык бермей, жумыс icTey cyvicc пе? Ал се н т буран карама-карсы. — Ойтеу]р соныц ©3 i менщ !1шмд1 пыстырады. — Демек, к1тап ашып, оран тес1ле карагаиыц болмаса, на- зарын баскага ауады екен рой? — Тебесшен тустщ. — Ал мен ютап окып отырранда, басканы ойлаура муршам болмайды. — Осы одетщнщ шетшен 6ip уз1м берьш маран. — Оныц ycTine сен кейде белгш урым беретш 6ip TipKecTeri сездщ сынарын екшписше ауыстырып окитын кершесщ^ сонан бузылган жуйеден ютапта не айтып, не койганын туешбей кала- ды екенещ. Демек, ютаптагы сездердщ езш магынасын бузбай ок,и б1лу керек. — Буныц TinTi рас. Кекейге конадьк.. Екеушщ б1рлесш окыганы нотижепз болтан жок. Тертпшп токсанныц корытындысында Hycin барлык сабактан толык ул- гердн Емтиханнан да жыгылмай-суршбей ©Tin, келеО класка кешкен. 42

** * Окушылык 9М1рдщ жаксы 6ip кезеш — жазгы демалыс. Ар- кацнан ауыр жук тускендей, мойнын. босап, емш-еркш 6ip жеш- лейш каласьщ. Сепзшнп класты Камаш та ойдарыдай 6iTipin шыккан, ■— Жанат, лагерьге ж1берешн, барасыц ба?— дед! кокес! 6ip куш. — Лагерьге барган жаксы-ау, эйтсе де, озЫз айта беретш келден 6ip-aK шыгарсацыз кайтед!? — Мэкен, сен Жанаттын, ойына калай карайсын? — Нагашысырап турган бала гой, T3pi3i, озщ 6U, — Ал Камаш, сен не дер едщ? — Мен бе?.. 03iMAi коса ж!берсещз TinTi жаксы керер ед1м,‘— деп елепзе жауап катты ол. — Жарайды онда, туп-тура солай болсын. Дайындальщдар, ертен, журесщдер. — Мыналардын, куын карай гор. Сонда тэтем екеущнщ ка* сында таргыл мысык екеум1з гана каламыз ба? Мен де бара- мын,— деп баганадан ацысын андап турган Дидар сезге ара- ласты. — Сен тэтенмен 6ipre келес! жылы барсац кайтед!, акылын бар емес пе?.. с — Акылым жок, коке, — Кап, сонысы келюпейдьак енд!. Кузде окуса бармаксын, элшпе эл1 бггкен жок,— деп кокес! жумысыньщ жайын салкын кабакпен айтты. BipaK imiHeH ж1беруд1 дурыс та KOpin отыр. — Элшпеш ала кетешн, коке, 6iTipin келемш, аз ойнаймын,— дед! Дидар icTi бейб!тш!л!кпен 6iTiprici келгендей. Бала дегенде ni жумсак Кабен шшкенесшщ осы 6ip OTiHimiH !лтипатсыз кал- дырган жок. Мэкен де карсы болмады, — Кезщ бакырайып, акыры экеши конд!рдщ бе, таргыл мы- сыгьщды коса ала кет онда,— дед! memeci зышз. — Жарайсыц, тэте, кокемнщ т ш н алатынын кандай жаксы! Мысыкта нагашы жок, менде бар,— деп бул куана сеюрдк Осыныц ертец!нде агайынды yuieyi аэропортка кел!п, «Як-4(Ь- ка отырды. Тэтеа мен KOKeci коштасып кала берген. — Эуезов шыдын кара,— дед! Жанат каланыц тор жагын нус- кап. Эдетте тауга караган сайын оньщ осы бшкке K03i тусетш. — Улкен сурет сеюлд!,— дед! Камаш. — Жок, буны бейнелеймш деген суреттердщ 03i осьюан аз- дап кана уксайды. — Тырнанын, мойнындай сорайган анау уй «Казакстан» ко- нак уГп. “ e ГИздщ уй кай жерде?— деп сурады баганадан гажайып коршюке суктана караган Дидар. — Б!здщ уй мына колденед жолдыд теменг! жагында, эне коршдк 43

Балалар ездер] таныран орындарды айтып болранша, самолет Кала шетшен шырып та кеттк Бурын аспанра кетерШп кермесе де, кобалжып, корку булар- дын, ойына келмеген. Енд] 6ip сэтте балалар Жейсу жер!н кы- зыктап келе жатты. Сонау теменде — тен,б]л ала епндЗк. Лакты- рып ж1берген аркандай шубатылран ушы жок асфальт жол. Жолда юшкене кумырскаша жорралаган машиналар. Ирелец- даген езен. Бар-бэр] кызык KepiHic. — Элемге аспаннан караран жаксы екен, э, Жанат,—-дед] Камаш жердей кез алмай. •— Алатау катарласып эл] калмай келедЬ '— Ол калмай келе жаткан жок, озып кетшт!, 6i3 жете алмай •келем]з,— дед] Дидар арасына KepiciHme сейлеп. — Дидар рас айтады. Алдыра карашы ©3iH, таудьщ шет] ке­ рше ме? •— Дауласпалык. Карсылык жок... Аздан кешн Алатаудан сэл киыстап, алдыдан келденендей Кезшкен екшнп 6ip 6niKTi аса 6epreni сол едк терт жагын тау К.оршаган кец алкантан кун кезже жайылран кек ала жылкыныц Tepid тэр]зден1п Алакел шыра келдк Бетжщ кей жер1 кою кара кек болса, кей жер1 ак боз. Майда тартыл толкындары ашык кун- ге шагылысып, усак кум1с шашып койгандай жылтылдап жа­ тыр. — Су неге ала болады?— деп сурады Дидар. — Б]р жерлер1 тузды ащы, ал жан-жактан езендер куйып жаткан тустары тузсыз, тущы болады,— деп тусшд]рд] Жанат еажш географиядан алран урымы бойынша. Сэлден кешн 6ip селора кулдилап кел1п конган булар баска гамолетке ауысып мшдк Баранагы ез Алматысынын самолетш- дсй емес, бунын даусы жер жаратын кер]нед1. Оныц уст1не жора- ры кетер]л1п алраннан кейiH, ceKipin-ceKipin кететш ©Hepi бар болып шыкты. Кейде солк ет1п темен кулап бара жаткан тэр1з- денед]. Балаларра жан керек екен, кездер1 бакырая бастады. Эа’ресе Камаш пен Дидар 6ip-6ipiHiii бьпегшен мыктап устап, катып отыр. Децгелек терезеден темен карап едк баранагы Алакелдш устше карай ет]п барады. Дереу Камашты туртш, esi- не каратты. Сонан бар даусымен жедел айкайлап: — Мынаны кара, ездер] уша алмай келе жатып, судын дэл уст]не келд],— дед] кезж жыпылыктатып. Куласак келге туншы- гамыз-ау деген Kayni бар тэр]здк Камаш Дидардыц куларьша аузын тосып: •— Корыкпа, куламайды, ал ceKipreni — сен кусап ойна- раны,— дед] кулш. Дидар кулген жок. Кептер емес, карлыраш емес, шшде 6ip топ адамы бар самолетт]н аспанда, opi су устш- де «ойнараны» пэлендсй кекейге конарлык, куптарлык нэрсе емес KepinAi буран.