Сүлейменов Б. Тентектер

Максат Асхатты уйлерше epTin кeлiп, элп дерЫ бердь - Эжецнен руксат сурайык, уят кой. - Жок, ештеце етпейдь Эжемнщ дэршер1 вте кеп. Бтздщ уй дэр1хана сиякты. Кор де тур. MiHe, не керек 6opi бар, —дед1 Максат бесе. Ол осыны айтты да шеткер1рек турган кара шыныдагы дэрпп бердт - Д эл осы. И э, 03i. Жатар кезде аягыца жаксылап 6ip рет жак. Одан сон кор де тур. Ертен аттай боласыц. - Рахмет. Асхат уйге келш, эбден жуынды. Ертен жарыс кой, оган тап-таза болып бару керек. Тойып тамак iiirri. Сол кезде кырсыккандай жарыктыц свнш калмасы бар ма? “Мешй, дорЫ абайлап жата берешн. Бутан жарыктыц кереп де жок кой” дед1 iurreft Асхат. Ол д эр Ы ауыртан жерше, айналасына, кыза келе аятыныц 6opiHe жакты. Жаца 6ip эз1рдеп сыздатан жер1 койган сиякты. Не керек тобытынан бастап, Ti3eciHe дейш жакты. “03i 6ip керемет дэр1 сиякты. Сасытан Hci де жок. Тез кеуш кетедц кшмнад де бултамайды. Рахмет, Максат сен натыз доссыц,” - дед1 imTeH. Сойти де тесепне барып жатып кзлды. Тацертец коцраулы сатат безгек кдгып, уй imm тугел оятгы. - Ой, балам-ау, аятыца не болтан. -Анасы Асхаттыц аягын Kepin, байбалам салып жур. 102

j — 0Keci, тур тез, мына балацнын, аягы кекшнбек. 0 Keci жаны кдлмай кдсына келд1 де: —Асхат, сен аягьща не жаккднсьщ? —деда. I — Кеше Мак,сат дэр1 берген. Эжесшщ аягы кдксаганда жагатын. Соны тунде жакканмын,- дед1 баласы. -М ы науы ц сенщ зеленка гой. Байкал жакдайсын, ба? Ендо кепке дейш кетпейда гой. - Тунде жарык сенш кдлган. — Енда кетпейда. Bip апта осылай журесщ. — 0ке, 6yriH менщ турнир1м гой. Ауданга баруым керек, —дед1 баласы. — Балам, бэрше кшел1 езщ сщ . Дэрпп тек дэрпердщ руксатымен дэр1ханадан алады. Не |жазылганын окып, одан сон гана пайдалану керек, —дед1 OKeci. —Ал, енда аягынды сабындап жу. BipaK, 6epi6ip кетпейда. Шыдауга тура келеда. Команда намысы ymiH. — Ах, — дед! iHici Жасулан. - Керемет, енда сенен 6epi коркады. —Кдйдагы корыккдн. Енда уят болатын болды... Белем, керсетемш саган. KiHani Максат. Ол едега гстеда. —Кеше тунде аягынды мен сиякты жумаганда жаксы болатын едь Онда тез кететш, —дед1 iHici мазактап. —Ля, ля, кек аяк, кек аяк, езще де сол керек. Асхат аягын сабындап та, парашокпен де жуды. Сел гана Kerri. 0 3 i де ебден, жак,сылап жаккдн екен. юз

HoMepi 6ipiHiui шабуылшы мектеп ауласына жакындаган сайын балалардьщ бар назары оган ауды. Асхаттыц он аягы 6ipTe-6ipTe кегищрлене бердк Ешюм Tic жарып ештеце деген жок,. Айнала мулпген тыныштык,. Тек сол тыныштыкты Максаттын томен карал, жер шукылаганы бузып тургандай едь.. ЭСЕМ К£13 Терезеден 6ipey карал тургандай болды. Ол кезш жумып, кайта ашты. Сойтсе, кэд1мп ез1мен 6ipre окнтын Гулам екен. — 0 лия деймш-ay, Элия, тур! — Зэремд1 алганьщ-ай! Акырын сейлесен де оянамын гой. Элия бас жагында турган коныраулы сагатка коз киыгын тастап ед1, эл1 жет1 екен. Кел1сшген уакытка отыз минут бар. — Соншама ерте келш, не болды? —Ерте дейсщ, балалардын барлыгы элдекашан жиналган. Ka3ip Райхан мен CepiK те келедт Олар сэлден сон улкен жолдын бойына шыкты. Мойындарында галстук, бастарында КЬ13ыл пилотка, колдарында жалауша. Bopi де ездерше жарасады-ак. Буларды керген шоферлар кастарына кел1п, токтап етуде. Пионерлер машинаньщ корабьш мукият карал, санылаулар- дьщ бар-жогын тексерш жатты. 104

— Кдй мектептщ окушысысындар? — “К^гзылтудьщ”. — Жарайсыцдар. Миллиард эр дэннен куралады. Ал, дэн - нан. Нан — eMip. Жыл жешсп болса, ел берекел1 болады... Муны айткдн бейтаныс ага машинасын оталдырды да, кырманга кдрай бет алды. Балалар ол юсшщ аты-жэнш де сурап алмапты. Эйтеу1р, сонында ею TipKeMeci бар. Элия тас жолдьщ шетшдеп кум топыракка саусагымен сурет салып отыр. Комбайн. Машина. Адамдар. Толкып жаткдн егш. Тебеде кун кулш тур. Ол салган суретше узак карады. Тагы да 6ip нэрсе жетпей турган сиякды. Не? Есше туспей- ак койганы. — Гулам, 6epi келий! — Ал, келд1к, тагы да топыракка салган суреттер галереясын тамашалаймыз ба? Кэне, “жаксыны кермек ушш”. — Шыным, 6ip нэрсе жетпейтш сиякты, сол eciM e туспей-ак койганы. Ал, сен болсан калжьщга айналдырасын. Лезде кдстарына Райхан мен Сэуле де келдк Барлыгы ой уст1нде. Bip кезде: — Таптым, таптым, — деген Райханнын куанышты, 6ipaK астарында мыскылы бар унмен. — “Cyperri салган Элия Султанова”, — деген жазу жетпейдг —Осы сенщ-ак эзшщ калмайды екен, —деп, 105

Элия буртия кдлды. Сосын орнынан турып, айналага кез тастады. MiHe, керемет! Осы уакыткд дейш байкдмаган. Кузп дала кдндай! Айнала сап-сары. Ауылдьщ ш етш де ж агалай ескен а к кайыцдар TinTi кулпырып кеткен. Оныц кезше аспаннан сары ала жапырактар жауып жаткан сиякды болып кершдь “ГШркш, мэцп баки куз болып турса”, —деп ойлады ол. —Ананы кдрандар, куйындай ушуын, —деген Сэуленщ даусы ойьш болт. Ол жол жаккд карады. Гулам асыгьш келе жаткан машинага кызыл жалаушасын кетерш, белп бердг Элп машина токдамай ©те шыкды. Тас жолдьщ устше дэндер шашылып калыпты. Элия шыж-быж болып, машинаньщ номерш дэптерше кайта-кайта жазды. - Егер эр адым сайын 6ip дэннен туссе, не болганы? Ег1ст1ктен элеваторга дейш он шакырым —дед1 сосын жол устшен кез алмай. Осы кезде жецш машина жандарына келш токдады. Одан аудандык комсомол комитетшщ 6ipiHiui хатшысы 1лияс Байкенов дуста де, булармен кецщцене сэлемдестг Ол KiciHi кыздар б1рден таныды. Откен жылы он тогызыншы мамырда мекдепке келш, дружина жиынында сез сейлеген. - Крлганаттар, халдерщ калай? —дед1 хатшы бэрше сынай карал. - Жаксы, - деп жауап кайтарды 60pi. 106

—Тек жаца 6ip машина токтамай кетй. — Номерш байкадындар ма? —Жазып алдык. —Мен к,аз1р элеваторга бара жатырмын, сонда тауып алып сейлесемш. Жарайсындар, буларыц нагыз кырагылык,. Ал, K epm i м ектептщ окушылары унт бригадасын уйымдастырып, дикандар арасында болып кайтты. Сендердщ араларында энип-бишшер жок па? —деп, хатшы ортага тосын сурак, тастады. — Алгашында 6i3 де уш рет концерт койганбыз, тагы да коямыз. — Н. бел1мшес1нен келген жуынгерлерге гул шоктарын тапсырдык,. Олар куанып кдлды. —Кеше 6ip топ комбайншы агаларды купыктап, курмета пионер катарына кдбылдадык, — Бугш нашар жабдык,талган уш машинага ескерту жасап, кемшш1ктер1н ретке келт1рд1к. Осылайша 6ipiHeH соц 6ipi icTereH icTepiH айтып кдлып жатыр. —Жарайсындар! Абай болындар, бугш жацбыр жауады. Кун булттанысымен тез уйлер1це кайтындар. Келютж пе? —дед! хатшы балаларга риза коцшмен. — Кел1стйс, —десл окушылар. Тьщныц табигаты баланыц м!нез!ндей. Bip мезетге жацбырдьщ шелектеп куймасы бар ма! Комбайндар токтады. Жаца гана толкьш жаткан егш су бодцы. 107

Масак, бастарынан темен карай су соргалады. Сеуле жацбырдьщ ертелеу жауганына ренжцц. Балалар усп-бастары малмандай су болганша улкен жолдыц бойынан кетпеда. - Кдйттык,! —дед1 Райхан. - Мумкш, элеватор жакка барармыз? - Гуломнщ сезш Элия мен Серж костады. - Уйге барганда не щтейм1з? Сабакка дайындалып крйганбыз, —дед1 Элия кещлдене. - Плащымды KHin те шыкдатан екенмш, тебемнен су соргалап барады. - С е т де 6ip уйдщ азаматы дейдьау, - деп, кыздар Сер1ктщ бул сезше жарыса кулюта. Балалар кырманга асьшты. Мундагылар деннщ уст1н жабумен элек болып жатыр екен. Олар кемекке умтылды. Жумыс 6iTTi. Ещё ештеце де коркынышты емес. Олар 6ip-6ipiH e карасты. Танымай калысты. Шаштары уйпалак-уйпалак;, су-су. Berrepi айтыз-айгыз... B ip -6 ip iH e карайды да кулед1, кдрайды да куледа. - Ал, ендо уйге кдйтуга болады, —деда Сеуле шашын тарап жатып. - К,айтармыз-ау... BipaK, CepiK, ceH i итщ танымай, кдуып алып журмесш, —дед1 Райхан мырс етш. Куанышты кулюлер кепке дейш толастаган жок,. 108

ЖАНАР МЕН СЭУЛЕ Жанарды отрядта 6opi бшедц биязы к,ыз санайды. Мшез1 сондай жумсак,. “К,ой аузынан шеп алмайды” десе де болады. Tiirri езш мазактатандарта к,арсы ештеце де айтпайды. Кулед1 де кояды. Ал, Сэуле сияктыларга кереп де осы. Оныц MiHe3i муддем баска: баскзларды мазактатанды, эжуалатанды унатады. взш е т ш скен д ер д щ сы багасы н 6 ep in , KeuiipiM сураганша кыр соцынан калмайды. Сондыктан I онымен сыныптастары тугш мектептеп тентек 1 балалардыц ездер1 де байкап сейлеседь Сэуле ' бар шатакты e 3i бастайды да, сосын шетте кызыга карап турады. Сырт кэзге суттен ак, Судан таза болып кершедо. Сонгы кундер1 ол Жанармен келгсе алмай-ак койды. Були де бэрш Сэуле бастады эрине, ол тек бастады да койды. Ар жаты оньщ жумысы емес... Крцырау согылды. Сыртка шыгуга топырлай умтылган 6ip топ курбысын Сэуле кщ ртп. — Далада не бар, суык кой, одан да iiirre отырайык. — Кезекип ренжш журер, — дед1 кыздардыц 6ipi. —Фу, ундемес Жанардан да коркасындар ма, онда журе берщдер. Сейтш, дабырлаган сепз кыз далага шыккан жок. 109

Кезекип тактан ы суртш болы п , парталарды реттеуге кеш н буры лганда, элдеб1р кызык, э ц п м е г е KipicKeH ку р б ы л а р ы н Kepin: — Кдтздар, сыныпты босатындар, парталарды реттешн, —дед1 жай гана. —Мазамызды алмай, жонще жур. Бул мектепке келгенщ кеше гана. Акыл уйретуш карашы... - дед1 Сэуле оньщ сезш кулагына да шмей. Жанар кэдшгщей жэб1рленш кдлды. —Онда мейлшерщ, —дедаде, тазалык, журнальша б эр ш щ фамилияларын Ti3in жазып койды. Сэуленщ жанындагы кыздар буган танданып кдлды. Шынында да, кутпеген жагдай. Момын, ундемес деп жургенде буйтеда деп юм ойлаган. —Сен 6i3fli бшмейд1 екенсщ гой, —дед1 Сэуле ызаланып. Шынында, кыздар маган ренжш калган жок па деп Жанар куш бойы мазасызданып журда. Мше, соцгы сабак та 6iiTi. Мектеп ауласында Жанарды Сэуле курбыларымен кутш тур екен. К,ыздарды кергенде ол куанып Kerri. Ce6e6i бурын еш им кутпейтш. Сондыкган ылги уйге жалгыз кайтатын. Сабакка да 93i дайындалатьш. Сэуленщ жанындагы кыздар оган жакындай бергенде-ак дурсе коя берда. — Сен де белсещц болайын дедщ бе? — дед1 6ipi кекесшмен. —Б1зд1 журналга жазганыц не? —дед1 eidHmici екпелеген сыцай танытып. по

- Кыздар, фу, осымен де сейлесш... Журшдер, KeTTiK! Ещ ц екш н п рет кайталаса, сонда жаксылап сейлесем1з, кетгас, —деп, Сеуле буны менсшбегендей бурылып журе бердг Жанар кеп жылады, уйге келген сон да еипомге корсетпей жылап алды. Мамасы эрец шакырып тамак ш т з д к “ Bip жерщ ауырып тур ма?” дегенде, “жок” дей салды. Колы босаса-ак, бодцы 6ipre ойнайтын мысыгы да 6ip HOpceHi сезд1 ме, буралып диванныц устшде жатып алды. Еркелеп мияулаган да жок,. Жанар бурынгы достарын eciHe алды. “Мумюн, булар мен мектепке жанадан келген соц уйрешсе алмай журген шыгар”, — деп ойлады. Ал, бурынгы курбылары еш уакытта да булай icTeMereH болар едь Жанардыц ойы сан-саккд алып ушады. TinTi кекес1не бурынгы ауылга кеш еш к дегещц айткысы да келдь BipaK боскд р е н ж т п алармын деп, ол ойынан тез кайтты. Сэулелердщ Жанарга тшскенш сыныптары сол к у ш -а к ecTinTi. Олардыц мэселес1 отряд жиналысында кдралды. Bipa3 бала сейледо. Кезек Жанарга да келдь Ол ешюмд1 кшэлаган ж ок “Жай тусшюпей калдык, уйрешсш, достасып кетем1з гой”, —дед1 бар болганы. Жанар кезшщ киыгын такта жаккд салып едк курбылары томен карап отыр екен. Ал, Сэуленщ бет1 кып-кызыл болып кешгп. ill

ЕРКЕ, ЕРКЕТАЙ —Эже, крйьщызшы! Э сем н щ шыдамы ж етпей кулш ж1бердн Шынында да, балалар дурыс айткан екен. Нагыз ерке гой мынау. — Еркетай, тура гой едг Мен сенщ эжецмш, м1не, TOTTi токаштар, кэмпит дейсщ бе, тура гой. Ka3ip каймак, экелемш. Ерлан жайлап K03iH ашты. Кдраса, Эсем тур. — Мен лагерьге дем алу уинн келд1м. — Ол Tepic карап, кьфынан жатты. —Эжесшщ epKeci, ушке дейш санаймын. Егер турмасан кыздарга айтам. Олар сеш суга лакдыруга дайын тур. Bip, ею, уш... Эсем осыны айтты да, Ерлан ыркына кенбегесгн шатырдан сыртка шыкты. Балалар тацертенп денешыныктыру жаттыгуларын жасап жатыр. Кеше отряд жиналысында Ерланды камкор- лыкка аламын деген 03i ед1. Енд1, мше, эбден ыза болды. Болган окиганы кыздарга айтып ед1, олар тура Ерланга тартты. — Ж1берщдер меш. Апайга айтамьш. — Мейлщ, айта бер. — Жузу бшмейм!н. — Су таяз, корыкда, уйренш кетесщ! Ерлан эбден састы. 112

Кднша жылаганмен кыздар шберер емес. Эне- мше дегенше арыкдыц шалшык, суы да коршдь Лактырып ж1берсе, уят-ай! Букш лагерьдщ балаларына маскдра болмак, — Шбершдерпй, екший рет кдйталамаймын. — Шын сезщ бе? — И э, айттым гой шыным деп. —Егер алдасан, ше? Кыздар жагы тэптшггей тергеп, ж1беретш емес. — Онда 0з1м-ак, суга тусешн. —Келгстж. Осы окигадан сон, екший отрядтьщ балалары езгерш сала бердо. Пионерлж тапсырмалардан унем1 кдшкдктап журетш Маратты, уйкышыл Болатты да, op6ip жумыстьщ басын 6ip шалып, ештеце тындырмайтын К,анатты да достары танымай кдлды. Ал, 6yriH Всем Ерланньщ соцына Tycin алды. Timi енбек жумысына кдтыскднда да касында журдь “Мына шоп шабылмай кадды. Капуста- ныц жапырагын басып кеттщ, обал емес пе? Тез1рек!” - деп тыкакдап кряр емес. 0 3 i пысык- ак,, кимылына коз шеспейдь Сонда Ерланньщ ыза болганын айт! Козине жас ipKiiiin келш кадды. BipaK, жылауга болмайды. Егер оны всем байкдп калса, одан бетер мазакдар. Эшешнде: “Уйкы- шылдар слетше ж1берсек, Шздщ Ерлан чемпион болып оралар”, —дейтт. Ендо “жылауык гитара” десе ше? Одан кейш жаца достарыньщ бетше калай карайды.

Кдбырга газетше шыгарып к,ойса ше! Онда 6epi де бггп. Келер сенбще апасы келемш деген. Сонда сол cyperri Kepin кдлса, уят-ай! Ерлан эсемнен оцайлыкден кутыла алмайты- нын бщцг Тацертен; ерте оятуды кезекшйге кдтты тапсырды. Ол сезшде турып, муны баска балалардан бурын оятты. Ерлан алгашды куш салдын суга шомылмай-ак, жуьшсам жарар деген ойга кедад. Жуынды. Эжептеу1р cepnuiin кдлды. Асханага келген аспазшылар Гулс1м мен Танакезден косымша тамад сурагысы келдь “К,ой, жумыстан кейш, даз1р булар удшн менен аскдн жалкау жод. К ересщ дер элд Ерланнан борщ де улп аласындар”, —дед1 езше-езь Сол кун1 ол белшщ талганына, аладаныньщ кулд1регенше дарамай ецбек e n i. Keuieri езше кемектескен балаларга дол ушын бердц. — O-ho, езщ болып далыпсыц гой! Кдлздар, мынаны карандаршы, 6i3 жалкау ма десек, e3i юкер гой, —дедд Эсем улкен кара кездерш тендере... Бар сумдык кешке би алацында бодцы. Ол шеткер1рек турган. Bip кезде касына Эсем келш, бите шадырды. — Билей алмаймын, —дедд Ерлан. — Уйретемш. — Эбден шаршадым. — К ер де тур. Шаршаганын, су сепкендей басылады, - деп кенер емес. 114

—Осы сен-ак, кыр соцымнан кдлмай койдыц гой. Саган сонша не ютедш, кырсыгатындай... —Ол амалсыздан кыздын, колынан устады. Эсем оны би алацыныц как ортасына жетектеп алып кедщ. Ерлан абайсызда курбысыньщ аягын басып Kerri. — Ke-iuip. —Жок. Сен кеппр м ет. Эсем езу тартты. Ерланньщ eiti 6eTi алаулап кызарып Kerri. АЛГАШКДЛ ГУЛ Майра жазгы каникулга шыккан куннщ ертендне-ак жетшип сыныпта окитын агасы Ырысбайга uiecin, макталык алкапка барды. Жапырагын кокке жайган жас козалар козге сондай ofleMi кершед1 екен. Кдй жагына кдраса да Майрага керемет унады. Жапырактары жап- жасыл болып тутаскан коза арасында бастарын ак шэлi оранган апайлар мен кагаз калпак киген балалар каптап жур. Bopi де кетпешмен козаньщ арасындагы шырмауык, сора, кумай, жантакты жумыла отауда. Эбден машыктанып алгандары сонша, Майрага уксап жапыракка уншш жатпай- ак, лезде козаны арамшептен тазартып шыгады. Кун сэскеге ж армасты. Балалардыц 0лi шаршайтын Typi жок. Мурнын 6ip тартып койып сыныптасы Мэл}к те е з 1нен озып барады. 115

Жарысканда жупруден алдына жан салмаушы efli, козаны арам шептен тазарту киын екен, балалардьщ соцында кадцы. Аккуба жузш тер жауып, узап кеткен Ырысбайга кайта-кайта карагыштап турган. Жанына макташылар бригадир! Жацаш Кэр1баев ага кедщ. — Туу... Tyririn кетшсщ гой, уйще кдйта гой. Басыцнан кун етш кетер. 03iH; де юшкентай болганьщ мен, талабы ц таудай екен, — деп айналып-толганып жатыр. Ол алыста журген балаларды кол булгап шакырып алып, бэргн де ауылга шыгарьш салды. Жол-женекей балалар тут жемклн теруге бурылды. — Ырысбай, —дед1 манадан 6epi айналасына кумарлана карал келе жаткан Майра. — Велосипед1цщ токката туршы, тут TepriM келед1. Агасы велосипедш токтатты да, Майраны жерге Tycipfli. —Ендеше, Tepin ал. Будан кешн келмейтш де шыгарсыц. — Неге келмеймш? Майра муцайып кдлды. Кдрындасыныц кещлш ауламак болган Ырысбай: —Шынымен-ак саган макгалыкга журген унай ма? —деген. —Унаганда кзндай! Майрага агасы кдрсы бола коймады. Ертецше eK eyi турып, асы гыс ш айларын im Ti де макталыккд 6 ip re аттанды. Бул кунделкт! дагдыга айналды. 116

Олар макдалыкка бугш де асыгып келедь Жасыл кшемдей турленш жаткан алкапкд жеткенде, булттар ыдырап, жерге кун сэулесп тегщщ. Майра кундеп эдетшше жасыл алкдпка кызыга карады. Сосын темен ецкейш, коза тубшдеп арамшептерд1 шаба бастаганы сол едк жапыракдары жай тецселген жас козага кез1 туст1. Жасыл жапыракдар алтынныц буына какдагандай жалт-жулт етедд. Енда ол ез кезше e3i сенбедь Эбден ашылган алкызыл гул осы козаньщ б1рден- 6ip корю екен. — Алакай, мен макда гулш тауып алдым, — дед1 ол куана айгайлап. Домбыраньщ ппегшдей алга созылган жуйек бойымен узап кеткен окушылар елец ете кадды. — Коне, коне!?. Майра алкызыл гулге кайта-кайта карайды. Кунбагыс сеюдщ бул да кунге карап, кауызын ашып тур екен. Узш алгысы келш ецкейдд. BipaK узуге кимады. Журеп алып ушып, алкызыл гулдщ эдем1 жупар т е ш кумарлана шскеда. — Алгашкы гул береке бастауы гой, — дед1 окушылардыц жанына келген бригадир ага жымиып. Майрага осы сот мына алкапты арамшептен арылтса, козаньщ 6opi жайнап гул ашатындай болып керщщ. Ол жецш кетпенш колына алып, шырмауык, жантак сиякты шептерда тез-тез отай бастады. Кдрындасыныц ширак кимылына агасы Ырысбай суйсше карап турды. 117

0К1Н1Ш “Чик-чирик, чик-чирик!” М ет р мен Бауыр балмуздактарын тамсана жеп отыра бердь “Чик-чирик, чик-чирик!” —Ала, торгайлар неге шырылдаудан шаршам- айды? —дед1 М етр. —Дала суык, кар да эл1 ери койган жок. Тоцган, кдрындары ашкдн болар. — Онда оларга балмуздак берсек кайтед1? - дед1 Бауыр. — Жейд1 дей сщ бе, онын, устш е тастай. Торгайлар кар лактырды деп те ойлап калуы I мумын гой. “Чик-чирик, чик-чирик!” — Кэне, керешк. — Сен бер. — Жок, сен. М е н т азгантай-ак калды. Ал, сенде эл1 коп... Агайынды eKeyi айтарьш айтса да, табан Tipecin турып алды. С элд ен сон; ш ыдамы таусы лган М еш р балмуздагынын, ш етш ен опырып алды да, торгайларга кдрай тастады. — Чик-чирик. — Bipeyi бурын келд! де, комагайлана тютелей бастады. Кдлган торгайлар | келгенше элп 6ipimui жеткен торгай канатын керш, мойнын кайта-кайта созып, “пик-пик, | пик-пик” деп шырылы езгерш сала бердо. 118

j езгерш калыпты, тамакгары ауырып калган ба, калай? —дед1 апасы. — Мен емес, берген — М етр, —дед1 Бауыр. Ал, М ет р болса балмуздак бергенше шггей eKiHin турды. “Пик-пик, пик-пик!” ЖОРАЛЕАН KIJ1T — KerriK! —дед1 CepiK. —Жок. Апам бинп койса кдйтем1з? — Бер1ктщ к о щ л -к у ш Tycin Kerri. — Кдйдам, апам жумыстан келемш дегенше озенге уш рет барып келуге болады. Серпе агасынын c© 3iH жерге тастагысы келмедь — Meiuii онда, кетпк. Ал, юлтп не icTeftMi3? Жогалтып алсак, апам тагы да ренжш журер. 03i жалгыз-ак юлт. — Сол да сиз болып па, жиже байлаймыз да, мойнымызга min аламыз. Кдлада туратын балалардьщ барлыгы солай гстейдо екен. — Ым... Суга шомылганда кайтем1з? — Берж ойланып калды. — Таптым, таптым,— дед1 агасы сэлден соц. 03i эбден риза. — Кор де тур. Муны ещц еш им де таба алмайды. Шерлок Холмстыц ©3i де. —Ал, доктор Ватсон ше? —EKeyi жабьтса да таба алмайды. 119

BepiK KuiTTi алды да, байлаулы турган иттщ кзсына к е л т , итаягыньщ астына тыгып койды. — Мше, керемет емес пе? Агайынды екеу! 6ip жумыс бтргендей жарыса, топырак, кешенщ шацын аспанга кетере ж упрт келедо. Жол-женекей кейлектерш memin, езенге жете-мете суга кумп етш суцги женелд1. Рахат, олар алацсыз шомылды. Кун ецкейе, апалары кдйтар уакыт жакындады- ау деген кезде уйге кзрай, кара жолдьщ шацьш кайта кетере, жулдызша акды. Есйсте кара кулып тур. Олар апаларыньщ келмегенше катгы куанды. — Kunri экел! — дед1 агасы iHiciHe улкендйгш сезд1ре, буйыра сейлеп. CepiK итаякты ары аунатып, 6epi аунатып, астын карады. Ештеце кершбейд1. —Кшт жок- — Мумюн емес. — Сенбесец, езщ кер. Екеулеп аумактьщ бэрш шолып шыкты. Жок. Агайынды eKeyi ебден шаршап, муцайьт, 6ip- 6ipiHe ренж1п отырган кезде апалары да кедщ. — Сендерге не болган, урсысып калганнан саусындар ма? —Жок, апа, мен кштп жогалтып алдым. — Жок,, BepiK ©TipiK айтады, мен жогалттым. — Айналайындар-ай, кайсыца сенейш?! Юлт жалгыз-ак кой. Оны екеу1ц жогалтып алуларыц мумкш емес. Одан да шындарынды айтындар! Шындык айтылган жерде оган ренжуге болмайды. 120

Eiceyi болган окиганы жайып салды. Апалары и д т и жогалткандарына урыскан жок. BipaK езенге руксатсыз баргандарына катты ренжщ. Сол кезде ит орнынан турып, иесш е еркелегендей кыцсылай бастады. Басын кдйта- кдйта уйшшне тыгып, кьщсылын кушейте TycTi. —Итке су берд1ндер ме? —дед1 апасы. —Жок,, умытып кет1пшз, —дед1 eiceyi жагаласа. —Буларыц уят болган екен. Иттщ тектен-текке кьщсыламайтынын бшген анасы, уйпнктщ касына келш, пшне карады, сейтсе... бурышта жалтырап кшт жатыр. — Мше, сендердщ жогалткан кшттерщ. Су бермеген сон екеуще ренжш, тыгып койыпты, —дед1 апасы кулш. — Ещц су бершдер. Олар шелеюй алып, кудыкка карай жарыса жупрдк MAKJAHIHAK, МУСА Бул окига Африкада, кыс кезшде болган едг Кун эдеттегщей тебеден етедг Балалар жалан аяк, жалан бас ойнап журген. Олар маган Мусаньщ капай макганшак атанганын айтьш бердь Bip топ карасирактар каланьщ шетшдеп жазык жерде доп куып, ала окпе болуда. Кенет... Олар 03 кездерше ездер1 сенбей 6ip-6ipnepiHe карасты. Кептен 6epi бой керсетпей кеткен Kepiicrep емш- еркш жайылып жур. Балаларды адам орнына санар емес. TinTi урпспейщ де. 121

Содгы кезде бул аймакта кер1ктердщ кершбей кеткен1 улкендермен 6ipre балаларды да тадкдлдырып журген. —Жур1ндер, кдсына барайык. Балалар ойындарын тастай салып, керпсгерге карай лап койды. —Анау 6ip кйпкентайы менпа, ешкш тимесш. Кдз1р устап аламын, — дед1 Муса. 0ктем. Ол моторлы велосипедш жалма-жан от алдырды да, содынан куа женелдь Ал, калган балалар табан дары н а KipreH ш ецгелерге карамай соцынан жупрдо. Жету кайда? Керйсгер шацына да тестсрмей Kerri. Муса болса тыраигганып, коз ушында кетш бара жаткан жануарлардыд соцында жалгыз барады. Элден уакыттан сод Муса келдо. Жаяу, ycri- басы алба-жулба. Ko3i сытырайып, шаддан эред кершедЕ — Кор де тур. Куш ертед-ак сол керпс менщ ауламда байлаулы туратын болады. — Моторлы велосипедщ кайда калды? - дед1 Жузеф. — Элде, керпсгердщ 6ipi MiHin кеткен болар? - деп эзщдед1 Пауло. Балалар im eK -cm eci ката кулгсть — Сынып к,алды. Тастап кетым. Ертед жадасын аламын... Муса сезшде турды. Ертецше су жада моторлы велосипед™ мшш, каланыд сыртындагы аладга келда. Зуылдатып ойга да TycTi, кырга да шыкды. 122

- Экем Kepirai де альт беретш болды, —деда ол. Арада 6ipa3 кун еткен соц, Мусаныц э к е а Сенегалдан ба, Малиден бе, эйтеу1р, 6ip жерден юп-юшкентай, суп-суйюмд1 кернсгщ ботасын алып кедда. Ал, мацтаншак, Муса болса, балаларды ецда калай танкалдырсам екен деп ойлап жур... ЖУЗЕФ НЕМЕСЕ УЛКЕН ЕЛДЕН КЕЛГЕН ЖУМБАК, КЕМЕ - Камарадос! Камарадос! Ол ез даусьшан e3i шошып оянды. Жалма-жан жастыгыныц астына тыгып койган кэламын устап корда. Орнында тур екен. Сол сэтте анасьшьщ: - Жузеф, а Жузеф, не болды? —деген даусы есттдт - Ештене. - Осы кешел1 6epi сен1ц-ак, “ Камарадос, К ам арадос!” деген со зщ к.улак,ты обден шыцылдатып болды. Мусанын, да, Зизаныц да ес1-дерт1 - сол Камарадос. - Ала, бул португал тшшде “жолдас” деген соз. - Камарадос, Камарадос... Ещц сол де болса уйыкгап ал. Ж еп тунде мектепке баратынынды 6uiecin. Сонда да тацертецнен кешке дешн какое жацгагыныц сутш пиуден жалыкдайсьщ. Жат енд1. (Гвинея Бисау республикасында мектеп 123

жетчспегенджтен балалар терт мезплде — танертец, тустен кешн, кешке жене тунде окдды). Ана баласыныц басынан сипап жатып: | “Камарадос, Камарадос”, — деген сезд1 шггей j кайталады. Жузефтщ басы жастыкка тигеш сол ед1, кез алдына элп окцга кайта келдг Ол Африканьщ осы 6ip окшау жаткдн TyKnipiHe келген ец улкен жумбагы мол кеме едь Кус ушса кднатын, ац журсе туягын кущцретш аптап ыстыкдын, кон,ыр жел!не мьщ билеген Кызыл жалауы алыстан коз тартады. Ал, капитан ага Tim i MeftipiMfli жан екен. Кокнпл-кара, шаштары буйра-буйра, жалан аяк, жалан бас балалардьщ барлыгын, тпгп | бет-аузы саткал-саткал Зизаны да кемеге MiHri3in, колдарына 6ip-6ip балмуздак устатты. Мундай дэмд1 де Tic карыстырар муздай нэрсен1 | 6ipiHnii рет жеу1. Ал, одан сон, кереметтщ ец керемеп болды. Таусылмайтьш, кунддз-туш кореец де таусылмайтын мультфильмдердд корсето. Bip тац калатыны: мультфильмде кунпе 6ipre ойнайтын Жанныц nuii, Мистщ колтырауыны, Христофтын маймылы мен жолбарысы ем1н- ерюн, алшац басып сойлеп тур. Мына кызыкты кара — Мусаныц керш ею e3yi кулагына жетш, экраннан кезш алар емес... - Жузеф, а, Жузеф, тура гой. Сабагыцнан кеппгесщ. - Бул жолы ана баласын кимастыкден оятты. “Тагы да мектепке келмед1ц, неге KeniiicriH” деп шыгарып ж1берсе... 124

—Жол-женекей кдрным ашты деп пальманьщ басына ермелеп шыгатын болсац, кейлегщпД шешш к,ой. 03i жалгыз-ак,, жыртылып калса кдйтесщ. Есптщ бе? —Ыхм. Жузеф сырткд шыкды. Бул кешеден жет1 тунде мектепке карай жол тартатын тек осы тана. Калган балалар кдз1р керемет туе керш жаткдн болар. Ал, Жузеф болса, тас кдранты, коркыныш- ты кешемен жалтыз келедь Мынау - Мусаньщ yfti. Еей-шщ алдында eKeci кеше тана сатып алып келген су жаца “форд” машинасы. Терезесшде жарыгы сенул1. Тек шарбактыц im iiiae epcuii- к,арсылы журген Kepiri мойнын созып, Kepmi уйдщ агаштарынын, жемютерш тандап, Tepin жеп жур... Алыстан, оте алыстан, улкен елден келген кеменщ жарыгы K epinai... Жузеф ертец, тан аткан сон, балалардыц барлыгынан бурын барып, ез1не кешеп калам сыйлаган агата какое жангагын сыйламакдпы болды. Одан сон ен бшк пальма агашыньщ касына келд1. Жогары карады. Аспанда, пальма агашынын ен басында 6ipHeme какое жангагы Lrryni турды. Ал, одан e p i миллион, миллион жулдыздар. Жузефке какое жангагы жулдыздар- дьщ арасында 6ipre калкып жургендей K epinai. Ол кейлепн ш епт... 125

ЭРНАНДО Эрнандо баска балалар сиякты кез келген жерде билей де, баска балалар сиякты бэтецкеш жылдам, айнадай етш тазалай да алмайды. Мырзалардыц касына барып: “Сеньор, аяк к ш м щ 1зд1 тазалап б ер еш н ” , — деп, кыр соныннан кдлмай етше де алмайды. Bipfle онын касына полицей келш: —Балакдй, жаксылап тазалай аласын ба? —деда. Ол басын жылдам-жылдам б1рнеше рет изедо. - Онда керелж, ал егер тазалаганыц унамаса, жаксылык кутпе! кулагынды жулып алып, колыца беремш. Алгашында 6opi де ойдагыдай болды. Кенет... Онын; K03i полицейдщ жамбасындагы каруга тусш кетт1. С ей тш , ойламаган жерден, абайсызда, пoлицeйдiн ак шалбарыньщ балагы кап-кдра болып шыга келдь Сондагы полицей мырзаныц TypiHin бузылганын кореец. Мурты ирпшщ тженшдей тиарешп, K03i шарасынан шыга жаздады. Одан соц мацгаз калыппен орнынан жайлап турып, сомбреросын желкесше Tycipfli де, Эрнандоныц сол кула1Ъшан жайлап устады. Устады да тем1рдей колымен жогары кетердь Эрнандоныц аягы жерден 6ip карыстай кетерщщ. Полицей оны жылайды, жата калып жалынады деп ойлады. BipaK, уцщс баласы тш н TicTereH куш ун шыгармады. Ецщ полицейдщ 03i сасайын дедь 126

—Meiini, 6ip жолга кеийрешн. Enairopi кез1ме шалынсан жаксылык, куше, — деда. Одан сон, Эрнандоньщ жумыс гстейтш курал-саймандары салынган кобдишаны анадай жерге лактырып жбердь Кулагы жастыкка тиген сайьш сыздап, апта бойы жата алмаганы ши кунге дейш есшде. Содан сон ол аштан елее де аяк, кшм тазаламауга ант eni. Ол аспандаты кунге, одан сон ©з келенкес1не карады. Сагат шамамен уш. Енд1 6ip сагаттан сон улкен жерден поезд келедг Асыгу керек. Эрнандо eici екпесш колына алып, каланьщ екшнп жагына жуг1рд1. Жолда, еш жерде токтаган жок,- TeMip жол станцасына келгенде сомбреро- ларын баса киген, ауыздарына улкен сигара тютеген синьорлар поездан мангаздана туеin жатты. Ол антарылып турып кадды. Муны керген 6ip мырза каркылдай кул1п, езше шакырып алды. Одан сон улкен чемоданды нускады. - Кетере аласын ба? - Иэ. —Онда кетт1к. Ол ем1р1нде мундай шаршаган жок шыгар. “Неге сонша ауыр” деп ойлады. Мумюн, imi толы алтын элде доллар болар. Мумкш, жабайы ламаларды атуга бара жаткан аншы, мынау сонын ок,-дэр1с1 шыгар. Ол чемоданды авто- бустын астьщгы к,орабына сала алмады. 127

Ызаланган сон оныц iniiHe Kipin, чемоданды 93iHe тартты. УЬ! Эрец дегенде салды-ау! “Жуз1 MeiipiMfli мырза екен, 6ip доллар беретш шыгар”, —деп ойлады кораптыц 1шшде турып. Сол сэтге кобдишаныц шп чемодандарга толып кетп. Ол аргы бурышта кэлып койды. Жолындаты затгарды итерш, inrepi жылжыды. Ендо туспекзш болтанда, есж таре жабылды. Онын даусы да шыкдай кадды. Сейткенше автобус та орнынан козгала бастады. Айналасы тас карацгы. Ай тутылган кун сиякты. Ол сол бурышта 6 y p icin отырды да койды. Кдйда келе жатканы, эл1 кднша журетнй белгклз. Кдсындаты cepiKTepi —чемодандар, олар да тынышсыз “ Kopmi” екен. Автобус токтаган, козгалган сайын басып кала жаздайды. Эрнандо сонда “Екшшн рет жук кетеруип болмаспын”, —деп ойлады. Кднша жургендер1 белгклз, автобус 6ip кезде токтады. Кораптыц eciri ашылып, бикепггердщ сыцгырлаган ундерц гур-гур еткен сеньорлардыц дауыстары еетшедь Чемодандар Tycipuie бастады. Ол “жайлы” орнында э л \\ отыр. B ipey е з ш шегелеп тастаган сиякты. Басы айналып барады. Козгалуга шамасы жок- Автобустыц шоферы оныц колынан тартып Tycipin, сешмаздпспен кдрады. Одан соц кдлталарын, койын-конышын тугел TeKcepin болды да: “Жотал ендН” - деда. OcTi 03i де ундш болгандыктан, ini тартып жзберген шыгар. 128

Ал, егер ак, суйек мырзалардьщ 6ipi болса, кез келген полицейдщ крлына устата салуы мумюн гой. Сосын “абайсызда калып крйдым” деп акдалып кер. Ол чемоданный кржасын 1здедь Барлыгыньщ да бастарында улкен, титл куннщ кезш жабатындай сомбреро, ауыздарында темею, жуздер1 де доп- домалак,, беттерш щ уш ынан к,аны тамып тургандай. Кдйсысы екен? Эрнандо “мумюн, ол меш таныр” деген умилен крнак, уйдщ алдында узак, журдо. BipaK, оган еш км кещл белген жок, Эбден шаршаган сон езеннщ жагасына келдь Оньщ медщр суын кдйта-кдйта inrri. Iniin турып судьщ теггн екендшне куанды. Вокзалга келдь Сапырылыскдн хальщ. — Сеньор, аяк кшмщзд1 тазалап берешшш? — Сеньор, темею альщызшы? —Сеньор, лама жуншен токылган кшм, ci3re шак, келедь альщызшы? Yni-ак доллар. — Сеньор... — Сеньор... Оньщ бул дауыстардан кулагы шьщылдап Kerri. 03i шамалас, TinTi бойы 6ip-aK карыс балалардьщ айгайы жан турхшюпредь “Тамакдары да кдрлыкдайды екен”, —дед1 ол шггей. Бул арада да езш артык, сезщдь Сонсон кайта езен жагасына келдь Ол буньщ аты шулы, купиясы мол Амазонканыц бастауы екенш бшген жок,. 129

Эрнандо судыц мелд1рлтне гана кызыкты. BipaK, нагыз Амазонка езеншщ жылына ею рет жагалаудагы жердщ барлыгын шайып KeTeTiHiH, ундгстер ушш оныц тозак екенш бшген жок, Ойткеш Эрнандоньщ жасы сепзден асса да, эл1 мектепке бармайтын едь АКД1А КДР-АК, КОБЕЛЕКТЕР Ерболат уйге ренжш кедщ. Тек элден уакыттан сод: — Ага, ci3fli мектепте практикант апай кутш отыр, —деда. — Bip HopceHi будацрш пе едщ? —дед1м. Ол томен кэраган куш иыгын кикдн етюздь — Осы сенщ тыныш журетш кезщ бола ма? Ерболат тагы да тш кдтпай кутылды. Уйде байыз тауып отыра алмай мектепке де жетпм. Мугал1мдер белмесшщ есйгш ашып, йпке юрдам. — Маган екппш сыныптьщ мугадаю... — Мен боламын. Ютап сересшен элденелерд1 акдарып жаткдн бейтаныс кыз маган бурылды. —Лекеровтьщ агасымын. —Э,э, онда отырыцыз. Жамал апайдьщ баласы наукастанып, 6ip аптадан 6epi осы сыныпты маган тапсырган. —Ерболат 6ip HepceHi булдарщ койган болар? 130

—Иэ, менщ эбден басым капы . Будан аргыга шыдамым жететш емес... — Ол куннен кунге езгерш барады. TinTi ерке. Кей балаларга эл1мжетык жасайды. Сосын, узине кезшдеп кылыгын айтпацыз... —Жол ж урт, сапардан кеше гана келш ед1м. Онымен дурыстап сейлесе де алмадым. Тентек, ерке екеш рас. Уйде жалгыз калганы. Агайын- туыс та, жап-жаксы кершшер де баршылык. BipeyiHin де уй1нде конгысы келмейд1. — Illemeci... — Оньщ memeci де, экес1 де менмш. — KemipiH,i3, ci3 оньщ агасы емесс1з бе? — Жок, OKeciMiH. — Ол маган ci3fli агам деп айткан. Сонда... —MeHi ага дейдь Эжесшщ колында ескен ед1. Практикант кыз ьщгайсызданып кадды. — Ерболапы жалгыз каддырып кеткен1мнен сапарда жургешмде, жумысымныц берекес1 кашты, — дед1м жас мугалиманы эцп м еге тартып. — Оны ойлаумен болдым. Сабактан Kemiicri ме, карны ашты ма, TinTi тамак nicipeMiH деп Kyftin кадды ма деп жаным жай таппады. Сейтсем, улым уп-улкен азамат болыпты. Барлыгын 93i icTereH. Уйге келген конактарды жаксылап кут1п те ж!бершть Буган калайша Куанбассьщ?! — Иэ, Ерболаиьщ укыптылыгы бар. Сабагы да жаксы. BipaK--- 131

— Кдлсылмацыз, айта берщдз. —Жэй, ешейш. Практикант кыз элденелерд1 айткысы келш едц уялды бшем, сезш щ аягын баска жаккз аударып жзбердк — М енщ ci3re 6ip-aK, етшншм бар. Баланы ренжгге корм ещ зий... - дед1м кокеш мдеп ойымды жасырмай. — Ол не дегеншдз, 6i3 ешкдшанда... — Сонда да... Бузыктык; жасаса, тындамаса, маган айтыцыз. 03iM жайлап сейлесейш. Бурын мундай емес едь Анасы кайтыс болганнан 6epi. Оньщ бер жагында 03i наукастанып... операция- дан кейш мшез1 езгерш кета. — Солай ма ед1?! Маган ол жайында ешюм айткдн жок- Сурап бшмеген оз1м де кшэлшш. — Жо-жок,. Мен ci3fli юнэлаудан аулакдын. Ерболатка катты жупруге, ауыр зат котеруге, Timi лимонад iiuyre де болмайды. 0 зше солай деп айтсац, жата калып ренжидь Кдбагы копке деш н ашылмайды. Сыныптагы балалар бул жайды бшетшдйстен оган аяушылык сез1ммен кдрайды. Ерболатка ол унамайды. — KeniipiHi3nii, T im i ы ц га й сы з болды -ау... —Ештеце етпес. BipaK, K&niciMжацагы болсын. — Келютпс. Кундер заулап оте бердь Б1рде Ерболат наукастанып, мектепке бармай кадды. Дэрй'ер шакыртып, кецш м орнына тускен сон, оны 132

жалгаз тастап жумыска кетам. Кешкурым уйге келсем... — Мынау — анамныц cypeTi. Оны эбден сагандым. Улкендер оны ендо келмещц дейдд. BipaK, мен оган сенбеймш. Келмеу1 мумюн емес кой. Балалардьщ барлыгыныц анасы бар. Ал, менде жок Ак тэте, кун1 ертец-ак келед1 деп айтьщызшы! Практикант кыз: —Жылама, анац келедо, кер де тур, келедд, — деп, Ерболатты бауырына кысты. Одан opi шыдай алмай, кдстарына жакындадым. М е т кутпед1 бшем, eKeyi де сасып кадды. —Шай кояйын, конак келш калыпты, —дед1м мугалиманыц уйге келгенше куанып. — Bi3 шай ш т к , —дед1 Ерболат. —Онда тага да imeMi3. —Ерболат 6 y riH м ектепке келм еген соц, наукастанып кадды дегещц естш... Жаца еткен сабакдарды тусгщйрш, отырып калыппьш, —дед1 мугалима. Б1раздан соц Ерболаттыц усынысымен теледидардан мультфильм кердцс. Шынымды айтсам, дэл мундай кещщц филыщн кермегешме кеп бодцы. Улымныц анасы дуние салгалы 6epi. Аксэулеш уйше дейгн шыгарып салдык. Жол- женекей де, уйге келген соц да улым екеум1з 6ip-6ipiMi3re Tic жарып сойлескен жокдыз. —Агатай, анамды жацсы керетш бе еднцз? 133

Буны естагенде тебемнен жай тускендей бодцы. — Ол 6i3fli неге тастап кета? TinTi мундай сездерд! ести м ш деп уш уйыктасам тус1ме де ырмеген. — Эке, неге ундемейслз? — Не айтайын саган? — Мен, мен... анамды сагындым. —Сагынганмен, ол ецщ келмейдо. С е т маган, мен1 саган аманат е т т тастап кета. Сэлден сон Ерболат: —Таптым! —дед1 куана дауыстап: —Ацтэтенщ K03i менщ анамныц кезше керемет уксайды екен. Кулюа де айнымайды! — Шынымен бе? — Иэ, шынымен. Ерболатты бауырыма кыстым. Тула бойым калшылдап барады. —Эке, ci3re не болды? —Жэй, эшейш. Уназдж. Элден уакыгга: — Ак,сэуле апай сиякты ол да мугалима ма ед1? —деп сурады. — Иэ. — Онда мен тек к,ана анамньщ сыныбында окцтын ед1м. Баска сыныпта окыгым келмейд1, бармаймын... Ерболаттыц даусы каттырак шыкты. — Саган не болды, уп-улкен жш тсщ . 134

Жылаганыц уят емес пе? Bipey-Mipey керш крйып журсе... Ерболат одан соц сейлеген жок. YHci3 тесекке кулай кета. TyHi бойы жайсыз уйыкдады. Д енеа 6ip ысып, 6ip суып елепзумен жатты. Ертещне тесектен сергек турды: — ByriH тагы да мектепке бармаймын, —дед1 ол кикарлана. — Неге, апайьщнан уят болады. —Meiuii, —дед1 даусы кецщщ шыгып. —Егер сабакка бармасам, апай мена 1здеп уйге тагы да келедо. Ерболаттыц сезше жауап кдйтара алмадым. эттец... Уэде бойынша жексенбще ушеум1з кинога бардык,. Театрдан сырткд шыксак, мше, керемет, тура ертеплер елшдеп сиякты. Аспаннан акша кар — ак, кебелектердей баяу гана кэлыктап жерге тусш жатыр. Алакднынды ашсан, болды, жайлап конады да, артынша epin кетедд. Ауыл балалары карды ебден сагынып калыпты. —Байкадыцыз ба, Ерболат соцгы кезде е згер т бара жатыр, — дед1 Аксеуле. — Не сейлесе де сезш Ак, тете деп бастайды. —Ацгарган жокдын, —дед1м мен тук бшмеген- дей. Ак,сеуле сел унс1з кдлды да, сезш кдйта сабактады. 135

- Ол сыныптагы баскд балаларга Караганда мулдем баска. Ересек. Балалыгы да аз. Сабак басталысымен exi кезш кадап, KipniKTepiH какпастан кдрап отырады. Алгашында ецменш- нен етш кететшдей кершетш. Кдз1р уйренш алдым. Ал, коцырау согылса бодцы, баска балалар сиякты сыртка жупрмейдь Кдсыма келш, колымнан устап алады да, еш жакка, мугалшдер белмесше де ж1бермейдг - Ак тэте, журщдз, 6i3 улкен... агамнан да улкен аккала жасадык, Журщдз кэрсетейш. —Ерболатгыц сез1 ойымызды белш ж1бердд. — Журшдз... Ол екеушздо алга карай суйрелей женедщ. Баяу жел турды. Элп ак кебелек карлар б1ртшдеп-б1ртшдеп баска жакка калыкгап ушып бара жатты... —Bi3 Ерболат ек е у тз улкен жолга дейш 6ipre келем1з. Одан соц... Мен уйге Kipin кеткенше кез1мен шыгарып салады. Ал, тацертец дэл сол жерде кутш алады. Алгашкыда кездейсок кездескен шыгармыз деп ойлайтынмын. Сейтсем... Кдсымызга Ерболат тагы да жупрш кедщ. — Эке, Ак тэте, менщ карным ашты. Журщ1здер, уйге барайык! (Ол эке деген сезд! алгаш рет айтты). Екеушздщ колымыздан тартып, алга умтылды. А лыстан, TinTi алы стан, а к т а кар — ак кебелектердщ арасынан б1здщ ауланыц жарыгы керщщ... 136

АТАМНЫЦ АЙНАЛАЙЫНЫ Аскдрдьщ атасы кездескен адамына: “Айналай- ын, карагым, кулыным менщ, бакытты бол, калкам”, — деп сейлейд1 екен. Оны керген немерелерк —Ата, ci3 осы кездескеннщ бэрше агыцыздан жарылып, жак,сы тшек айта 6epeci3, — дейдь Сонда аксакзл: —“Жаксы сез —жарым ырыс” деген, шырак- тарым, —деп жауап беред1 екен. —Ата, мен атка жем салдым, —дед1 Аскар. —Айналайын, кулыным, - дед1 аксакал. —Ата, мен сиыр саудым. Кешегщей мещреген де жок, —дед1 Сауле куана. —Айналайын, кушм... Осы атамньщ-ак, айналайыны таусылмайды,— дед1 Еркебулан. — Керейш, мумкш, мен эдеш жалкаулыкжасап, еиггеце ютемесем не дер екен?! Танертен э к е а ул-кыздарына тапсырма бердь Кешке дейш бiтipyлepi керек. Жолдас аганьщ есптнщ алды тура немютердщ ауласы сиякты. Келденец шеп жатканын кармейсщ. Айнала тап-таза. Заттардын, барлыгы ез орнында. Бул шанырактьщ улкен-Kiuiici тертшке, укыптылыкка уйренген. — Маган рахат, - дед1 Еркебулан. —Ешюм тапсырма бермейдг Крнак деп сыйлайды. EpiK ез1мде. Баска балалар оган таныркдса карасты. 137

Туе ауа уй iiiii тугел жумыстарына KipicTi. Ойткеш 0кeлepi жумыстан оралган сон, танертецп берген тапсырмасыньщ орындалган, орындалмаганын мукдят тексередг MiHe3i ете катал. 1стемей кер. —Ата, мен бтр щ м , —дед1 Аскар. —Айналайын, кулыншагым, —дед1 атасы. — Мен улгере алмай жатырмын, —дед1 Сеуле мунайып. — Ka3ip, калкам, агац кемектеседц. —Ата, менщ ештеце ютепм келмейд1, —дед1 Еркебулан еркелтне басып. —Айналайын, сен конак. баласьщ, дем ал, — дед! атасы. —Осы атамньщ-ак айналайыны таусылмайды, - дед1 Аскар. —Сендерге неге таусылсын, каникул ецщ гана басталды. Б1раз куннен сон Еркебуланныд уйше кьщырып барамыз. Сол кезде Асан нагашыларыц да сендерд1 еркелетш, “айналайын”, —дейд1. — Сонда 6i3 де рахаттана демаламыз, - дед1 Сеуле. — Ие, мен езеннен шыкдай коямын. Кунге кап-кара болып куй1п кетсем де. Аскардьщ бул сез1нен сон, Еркебуланныц eciHe жайлау туст1. Жумыс деген онда бастан асады. Мал суару, шоп салу. Жун кырку. Bepi, 6epi оны кутш турады. Аскар мен Сеуле б1здщ уйге барганда, кьшыз imin, шалкаларынан Tycin 138

жатып алса... Мен, мен... жалгыз 93iM жумыс ютеймш бе? Жок, олар да маган кемектесетш болсын. —Ата, —дед1 Еркебулан жалма-жан. —Маган ен ауыр жумысты 6epiH i3iiii! Мен демалып болдым. Енда жумыс icTeriM келед!... — Е, кулы н ы м , м ен ceHi тен теп м бе д есем , — а к ы л ь щ к е п е к е н гой, —дед1 атасы. Эшешнде кикдр, жумыс десе кдша женелет1н к,онак баланьщ бул кылыгын Аскдр мен Соуле тусшген жок,- 139

ЕРТЕГ1ЛЕР АФРИКАНЫ АРКДЛАЕАН КАКА Ерте, ерте, ертеде бул ок,ига Африкада болыпты деседЕ Жануарлары аштыктын, не екенш бшмепть Маймылдары 6ip-6ipiH e банан лактырып ойнапты. Балалары какое жацгагыныц сутше шомылып ecinTi. Арыстандары акылгей, жолбарысы бауырмал, колтырауындары мешр- бан, niim epi данагей атаныпты. Не керек, “К,ой уст1не бозтортай ж ум ы рткалатан” заман болыпты. Адамдары кшм киюдщ не екенш бшмептЕ Аштык, атымен, куащиылык затымен жок, екен. Африкага кдр ушкындап, кыс кылан 6epinTi. Бурын-сонды табигаттьщ мундай кубылысын кермеген халык, эбйерге Tycim i. Bip сумдыктьщ келгенш туешген теке сакдлды, буйра к,ара шашты, epHi eKi ел1, тек алаканы гана аппак кара халыкгыц кесемдершщ KeceMi елдщ тукшр-тукшрше един ш б е р т , аксакал- 140

дарын жинапты. Ойы: ешршде кермеген каИарлы кыскд тетеп беру еда. — Солтуст1кке к е ш е ш к , - дед1 баланта тайпасыньщ кесемь —Ол жакта б1здщ ертеректе кеийп кеткен туыстарымыз бар емес пе? —Виктория ойпатын паналайык, —дед1 Фуля тайпасыньщ данагеш. — Мухит асайык,, кашангы кунге какталып журе берем1з, урпак,тьщ камын ойлайтын, агаратын кез келд1, —десп ещц 6ipi. —Рас, рас. Мына пэледен кутылган соц соны ойлармыз. —Балта лакты ры м ж е р д еп Чад мацын мекендешк, жылы агысты озен гой. Балыгы да мол, —дед1 cinipi шыккан кария, эрец дем алып. — Мандинга KeceMi неге келмеген?! — деп 0Mipmi ашуланды. —Ол ушш мен келд1м, —дед! бойы 6ip кдрыс кара бакдй бала. — Кесем наукас. Ендш кузге дейш шыдамайды-ау. — Сендердщ кундерщ не болмак,? Ызгардыц арты боранга уласпай турганда, мал-жанньщ ам анды гы н ойлау кер ек , - дед1 OM ipuii басындагы бес тал шашын кайта-кайта сипалап. У н азд ж . Африка канш ама к,иын кезевдд бастан кеийрген-дк Сахараньщ аптап ыстыгын да, ала жаздай тамшы тамбаган кургакщылыкты да, акыры шепрткенщ шабуылын да. 141

Ал, енда мше, кыс. Б1здщ Апланьщ алдында кунэм1з кебейд1-ау деймш . Kemipe гер, жараткдн ием... Бул не кермеген Африка! BipaK, дэл мундай суык-ызгар бурын-сонды болмаган- ды. Барлыгынын басы катты. Кувддз кулюден, тунде уйкыдан айырылды... Халкынын обден куйзелгенш керген 0Mipmi: - Е, Алла, Kemipe гер мына пенделерадй Сенщ алдында кшэм1з де кебейген болуы керек. Kemip, жаратк,ан ием, кеийр!.. Барлык халык Аллага жалбарынып жатты. Bip кезде BMipmi он колын жогары KOTepin: - Кун баткднша би билендер, тан аткднша эн айтындар, —дедЕ Сауык-думан басталып та кета. Эш ейш де мереке десе ш к е н асын жерге коятын халыктыц куанышы копке созылмады. Билей-билей сирактары сыркырады, эн айта- айта дауыстары карлыкты. BipaK, мандинга тайпасынан келген каршадай бала шаршау дегений бшмедЕ Оган 6opi тац калысты. - Ей, балакай, екпен еш едк жетер ендЕ Зебрага жайдак мшетш Жанга да, мушзтумсыкты мандайынан 6ip nepin, есецпретш тастайтын Геркулес те шаршады, —дест1 улкендер. - Жок, —дед1 балакай. -М ен тштен де шаршаган жокдын. Сол кезде meTKepipeK отырган аксакал: - Бул - мандинга кесемшщ HeMepeci Кака гой. 142

Олар алты жастан атыспакты, он жастан шабыспакты уйренген. Журген анныц мунын угады, ушкан кустыц тшш бшедь Ецкейгеннщ белш жазады. —Онда, балакай, айтшы, атац ceHi осы сапарга аттанарда не дед!? —Ештеце, тек барып кайт. Акылдарын тындап кайт, дед!. Улкендер жаты басын устасты. Енд! не гстеу керек? — Шынымен ештеце айткан жок па? —Жок. — Ец болмаса, ес бшетш ересек 6ipeyai де ж!бермепт!, — деп, улкендер жаты катты толтанды. вткен жылдардаты кысыл-таяд кездерде элп келмей калган аксакал, мандинга тайпасыныц кесем! керегендйс танытып, барлык кдыншылыктардан аман-есен алып шыккан. Мумюн, сондыкган да болар, Африканыц как журегшде мекен еткен тайпалар сол Kicire эбден арка суйеп алтан. Ал, ецщ мше, колынан -кайрат, жанарынан жарык тайтан акылшьщан кайыр жок, — Уйще кайт. Аксакалта сэлем айт. Bi3 enai кездеспейт!н шытармыз. “Аяз би — эл!нд!, кумырска жолынды бш”, — деген, мен барлык тайпаларга epKinaiK берем!н. 0 з кундерш —ездер! KepciH. Ал, б!здщ адамдар улкен суга карай бет алады. Кесемдерд!н косем! осы сездерд! айтты да, терец ойлы калпымен атамекен!не узак карап турды. Сенш калган темеисш кайта тутатып: 143

— Аттьщ басын улкен суга карай бурындар. Тацшолпан туысымен жолга шыгамыз. Болды, - деда. — Неге? —дед1 бала. - АтамекещЦ тастап кетпекшз бе? Жок, енда 6i3 баобаб орманына барып, сонда паналауымыз керек. Мен ол агаштардьщ керемет касиеттерш жаксы бшемш. Жазда пана, кыста корган. Кургакдашлыкта жиырылган жапырагыныц арасын ашсац меддар су шыгады, жемю1 де мол. СЛздер ойланып, толганып жатканда, маймылдар сол жерге элдекашан кеш!п алган. Олар кургакдпылык, болса, сол баобаб орманына кашады. Дулей жацбыр жауса, сол алып агаштарды паналайды. TinTi, жуз жылда 6ip рет болатын карлы-боранда да маймылдарды сол жерден табасыз. — Б 1з бул орманды неге байкдмаганбыз?! “Акыл — жастан” деген осы гой. Атамекенде каламыз. Кешт1ц басын баобаб алкдбына бурындар, — дед1 0Mipmi. Ол содан соц Каканы бауырына кысып, шашынан и1скед1. — Тфу, сасып кет1псщ гой, шомылмагансын ба? —дед1 балага карап. —Жок, тунде гана маймылдармен ойнап келгем, —деда Кака еркелей. —Бул солардьщ Hci гой. — А, а, онда 6epi келий, кайтадан жаксылап шскейш... Баланьщ есше ауылдагы наукас атасы тусть.. 144

Ж Ы РТ К Д Ш БАЛЫК, Элемд1 аузына караткан карт Амазонканыц купиясы жетерлж. Оньщ жагалауын мекен еткен ap6ip ундгс тайпасыньщ ез муцы, ез ацызы бар. Сол ацыздардыц астарында жасырынып урей туратыны кдшаннан. Не кермеген, жуз е л т , жуз TipuireH ундгстердщ 6ipi улы жыланнан елердей корыкса, еьад GipiHiH, кдракурттан 3opeci ушады. Бул жердщ iue6i де улы, эдемз кершген гул1 де улы. Курбакдсы мен масасын айтпай-ак кояйык. Ал, адам етш жемесе xici кышитын калтырауын- дары жайлы ецпме ез алдына белек болмак- Пиранья. Осы 6ip алакандай тана кара балык буюл Оцтустж Американы 6yriH re д е й т аягынан TiK тургызып келедн Ал, бул ертеп сол 6ip жырткыш балык жайлы... Ерте заманнан да бурын —ертеде, Африканы кар, Американы топан су баскан заманда 6ip кпнкентай балык дуниеге келшть Алгашкыда отан ешюм кецш аудармапты. Балалар аяп, карны ашып калмасын деп, какое жантагынан жасалтан наннын кикымын сута тастап коректещцршть Сол балык кун санап ecin, мьщ-мындап кебейе TycinTi. Табитат оган кайсар журек, талмайтын жак, етюр Tic бернт... Карапайым халык кайдан бигсш, ажалдары осы балыктан болатынын. Ещц сол куннен бастап, бугшге дейш 145

Амазонканыц мацы айкай-шудан 6ip арылмай- ак, койыпты . Б алы кты ц атын ecTice, бала жылаганынан сап тиылыпты. Ересектер узынды- кысцалы ау жасап, езеннщ суын кущцз-туш торуылдаумен ж урит. Элп балыктар басынганы соншалык,, ж е м т тн е мыцдап шабуыл жасап, алдында кездескеннщ бэрш, бэрш жунше тупггп. Ундютердщ курган ау-торлары шурык-TeciK болыпты. Оны керген жогаргы 0Mipnii ещц не icTepiH б и тей , тыныштыкты тек Алладан тана Tuiemi... Ал, мына окцга “жыгылган устше —жудырык” дегендей, букш аймакты дур сшющйрдЕ Ущцстердщ ашу-ызасы шепне жетй. Bip топ карасирактыц ауылдыц мацындаты шалш ык суга келш шомылгандары сол едц ш нндеп толыктау келген Жильберто eciMfli баланыц жан дауысы шыгады: - Куткдрындар-р, ел-дьм-м! Ол суга 6ip батады, 6ip шыгады. Балалар ац- тац. KyHire шомылып журген жерлерь Жакын манда мацтаздана жузш журген карт калтырауын да байкзлмайды. Кайдан гана келе калган бул жырткышыц?! Жильберто елш-талып, жагага эрец дегенде шыгады. Аягыныц сау жер1 жок. Тютелген. Errepi жулма-жулма. Кдн токтар емес. Аягын топырак- пен ком е бастады . К,ан эл1 токтар емес. Ауырганын айтпа! Бар дауысымен бакырайын

десе, кдсында Kepini уйдщ кыздары бар. Олар бутан жаны ашып, жылап жур. Жильберто арен, шьщады. —Мынаны кдрандар! —дед1 Марио жан дауы- сы uibira.-Bip юшкентай балык, Жильбертоньщ кулагына жармасып алыпты. Ж1бермейдЕ Жулкылап, босатар емес. Балалар балыкды устап, оныц юшкентай етюр TicTepiH эрен, дегенде ажыратты. Жильберто ши OKciriH баса алар емес. — Бул —пиранья той, —дед1 ересектер жаты. —Бул ... бул сумдык, езенге калай тана келген?! Жок, ед1 гой. —ЕндМ кун1м1з не болмак,? Баска балыктардай емес, бул жарыктык, кун санап оседл Тыныштык, бермейдл —03i топ-тобымен журедь Барлаушылары бар. Жемтитн KepiciMeH баскаларын тез шакырады. Олар мындап жузш келед1 де ж ем ттн , метш улкен болсын, Kimi болсын, тутш ж1бередЕ — дед1 карт ущцс. Есше еткен жолгы 6ip окига тустЕ Ол улкен судыц манында туратын туыстарыньщ уйше кьщырып барган болатын. Сол жерде дэл осы балыкды алгаш рет керген. Етш эбден тойып жеген. Тэп-тэттЕак едЕ Есшде калганы —жырткыш балыкдъщ етюр TicTepi мен жак суйеп-тш. Оны Kepmi тайпанын ymiicTepi KenTipin, кайшы ретшде пайдаланады екен. TinTi, конакты н сакал-муртын бастырып, шашын да алып берген болатын. 147

Ол пиранья балыгыныц етир тюше тац калган- ды.Карт ундю жалма-жан элп балыкдыц аузын ашып кердь - Пиранья. Д эл 03i! -О н ы ц жан дауысы шыкты. Сол куннен бастап Амазонка жагалауына шатыр т1ккен барлык тайпалардын, кувддз - кулккл, тунде уйкысы бузылды... Жогаргы 0Mipmi халкыньщ бэрш жинап, ец улкен лам аны тасатты кка шалды. BipaK, алакандай гана кара бальщтыц шабуылы токтам ай ды . Енд1 не icTey керек? Букш ундютердщ KoceMi болган сон,, бэрше жауапты — 0Mipnii. Осы жагдай оныц мазасын обден алады. “Кундаз — кулыден, тунде уйкыдан” айырылады. Bip KyHi жогаргы 0Mipmi талыксып жатып, уйыкдап кетедь Тусшде ундютердщ Кун KoceMi болган жогаргы мэртебел1 Инк аян бередь Халыкгыц б1рлйш сакдауга OMip етеде. Ол yniiH ец алдымен ундю атаньщ балаларын 6ip тудыц астына 6ipirin, iniKi де, сырткы да жауга тойтарыс беруге шакырады. Ал, езеннен келген каслрет озшен-оз1 бэсецси беретшш айтады. BipaK, 6ipaK улангайыр халыкты 6ipiKTipy ушш, олардыц Кун халкыньщ урпагы екенш естервде мэцп сакдауы упин тасаттыкка езшщ ец суш ки перзентш шалу керектшн катац ескертедг Оянып кетсе, Tyci екен. Ол OMipiHfle дэл мундай кобалжымаган едь Мэртебел1 И нктщ айтканын булжытпай орындауы керек. 148

Бул — зац. Осы 6ip туе есше тускен сайын кесемдердщ кесемшщ мазасы кета. Узак, уакыт нэр татпай, ешкщщ, уэз1рлерш де кабылдамай тесек тартып, жатып алады. Оныц элденеге кобалжып жургенш байкдган аксакаддар буыл ундютердщ данагойлерщ шадыртады. — Е, жараткдн ием, 6i3 не кермеген халык едж. Айт, кандай тапсырма болса да, оны орындауымыз керек, — дещц ундютер тайпа- ларыныц кесемдерь Сонда жогаргы BM ipmi басын кетерш, былай деген екен: — Маган Куннен хабар келдь Хабар болганда сумдык хабар. Оны айтуга аузым бармайды. Ал, егер сендермен акыддаспасам, тагы да болмайды. Халык эбден куйзелш 6iTTi. Олардьщ кещ лш кетеру керек! — Айт! Не болса да “кеппен керген — улы той”, —дейд1 еулеттщ ец кариясы. — Кенедйз, кереинз! — дейд1 жиналгандар шуласып. Халык жогаргы Эм1ршшщ сезш аяктарынан TiK турып тындайды. —Мен айтуга тиюттмш, —деп бастады сезш ол. — Б1здщ, Кун баласы атанган халыдтыц болашагы ушш, аналардьщ арманы — сэбилер- ш щ саулыгы ушш, ертецп урпактын жаркын болашагы ушш тасаттыккд ендо бала, адам шалуга raicTi екенб1з! 149

Онсыз да демш imme жуткан халыктьщ enceci тусш , унс1зд1к басады. Тебелерш ен жай тускендей естщд1 бул хабар. Ет-бауырынан жаралган баласын ел1мге кш кисын? Уназдак. У зак унс1зд1к. Элден уакыттан сон сол тыныштыкды 6ip зарлы дауыс кдйта беледь —Элп кара балык менщ жалгызымньщ аягын т1степ алыпты. Ею саусагы аузында Kerri, —деп зар какты ана. Жылаганда омырауы жаска толды... - Суга барган ейелшнщ шелегш шурк-тесж eTinTi тютелеп... — Сиырымнан айырылдым. Эп-сэтте кур кацкасы гана калды, —деп байбалам салды карт ундю. —Енд1 немерелер!ме кайдан гана сут тауып беремш?! Онсыз да жуйкеа жукартан халыкгьщ зарын есту онай болган жок* — Birri. Бэрш де токгату керек,- дед1 жогаргы 0M ipini. — Ец алдымен менщ Kiini баламды тасаттыкка шаламыз! - Ah!!! Оны ест1ген журт жагасын устады. Аналар сэбилерш кушакгап, бауырына басты. Карттар алакандарын жогары кетерш, Аллага жалбарына бастады. - Bi3 Алланьщ алдында кунэкар екенб1з! Keuiipe кер! Жиналган журт алаканын жайып, т1зерлеп отыр. 150

— Keniipe кер! Халкынын; кецш ш щ кобалжытанын корген жотарты OMipmi: — Токгатындар! Кун кесем Ш т батылдыкка шакырды! Ал, сендер... Тэйт! Когаишк тына кдлды. —Жараткдн нем, менщ баламды! — Менщ де. —Жок, менщ... Эр тустан тшек бщщрген дауыстар шыгып жатты. — Рахмет, кдракгарым. BipaK, бупнше менщ балам. Кдлганын кейш керерм1з!.. К эне, кулынымды алдырындар! — Бул жолы жотарты Эм1ршшщ ce3i баяу шыкты. — Мен мундамын, эке! Жотарты 0Mipnii баласын тсзесшщ ycTiHe отыргызды да, окдганьщ мэн-жайын тусщщре бастады. — Тусщщм, эке! Ецщ ойнап келуге урыксат етщдз, —дед1 жетиншек. — Бара той! — Кэсем OMipinae дэл бугшгщей толкыматан шытар. — Балаларта сак, болындар! Алыскд кетпесш! Кдрауыл койындар, коз жазып кдлмасын. Сол кун1 жотарты 0M ipini хан сарайындай улкен куркесще Kipin, кайтып шыккан жок. Тамак та imyci3 калды. Оньщ журеп сыздап, жылаудьщ аз-ак алдында едо... 151