Жансүгіров І. Күй

1лияс ЖАНСУПРОВ КУЙ блендер мен дастандар Алматы 2005

ББК84 Кдз7-5 Ж 27 KiTan Казахстан Рсспубликасы Мэдениет, акларат жинс спорт миннстрл1пн1Ц багдарламасы бойынша шыгарылып отыр ж - 7 ЖАНСУГ1РОВ 1лияс. КУЙ. Олендер мен дастандар. Алматы. КДЗакпарат.. 2005.—147 бет. ISBN 9965-643-99-7 Акынньщ жинагына казак, поэзиясынын алтын корына косылган эй гш уш дастаны “ Куй” , “ Kyfiiui” , “ Кулагер\" жэне “Жетгсу cypeTrepi” деп аталатын 6ip шотыр елендер1 енген. ББК84 Каз7-5 4702250202 М - /9 452(05)-05 ISBN 9965-643-99-7 © 1.ЖАНСУГ1РОВ. кайта басылуы, 2005 © '•КАЗакларат\", 2005

КУЙ I Крбызшы — Молыкбай шал Матайдагы, Матайда - К енже, Тунгат Сакэйдагы. Кдзакта кобы зш ы ны н калганы сол, Жорга eai маймавдаган бакайшагы. Жар кабак, сида, арсакай, cap шубар шал, Жарыкшак, уш тозган, кансыган шал. Ipinaen ею кез1, кол д1ршдеп, Аузынан азу TiciH аршыган шал. ЕцкеШп еюндшей куш кеткен, Жукарып, нашарланып куш кеткен. Крбызшы ол — “ А к Ko6iKTi” аныраткан, Боздатып “ Боз ш гендГ кушренткен. Крбызшы ол — “ К ек Ko6iKTi” куршдеткен, “Дулдш н Ер Элш щ ” дуршдеткен. “ Онсан мен Орманбеттщ айрылганын” ,- “ Жыласкан ногай-казак” куйш шерткен. Крбызшы ол — “ Кррамжаннын” куйш тарткан, Зарлы кыл кыр киялын киындаткан. Калыпты колда коныр кене кобыз, О баста сырмайлаткан, куш е шапкзн. Жайлауда ала карлы, Аман текше, Карлатып, жанбырлатып несер тексе, Токсыртып Kepi аршаны, о т маздаткан Шал уйш сагынушы ек 6i3 ерекше... 3

Булттанса, курыстанса муз бенен куз, М ае етш , маужыраткан 1шкен кымыз. Таскындап, к е ц ш ep6in, куш буып, Дейтугын: “ Кене балам, эпер кобыз!..” Бес бурап, терт Tyidpin, толгап тогыз, Крзгалар “ кулак куйден” ж осы п кобыз. Кетерген кек т у н д т н куй epreri Кулатып аскарда агып, м эн пд е муз. Ызгыган ы згырык кун, кулдырап каш, Алатау, эсем булак сылдырап тур. Кикылдап кырда кызгыш, келде каз-ку Кднкылдап, тавдай каккан талда булбул... Есю ге, ертепге ертер ymiH, Тамырын тартып шерд1н ш ертер ymiH. К,олкдлап \"Б о з iHreHfli” сураганда, Былайша бастайтын шал ертепеш : “ Баягы, баягы атам заманында, Бай бопты Баглан деген баягыда. Арка отгап, аскар жайлап, кум кузеген, Кз>1стауы Амудария аягында. К,ум коны е, мал суаты С ырдьщ суы, Боз дала — туяк басты малдын шуы. Кекпект1 кегертпеген кектен несер, Жаркылдап жай жаркырап жасыл туы. Tyfteci сэры коныз маусымдагы, М аясы, нары, улеп каусырмалы. Кдлмайтьш кайымаган 6ip тайлагы, Келесш ие баккан Кдусылгазы.

Болыпты 6i3 б о з тайлак келеслнде, Ол езге, езге туйе тебе а н д е . бр ен д е, ел кеде ж ок айуан екен Тартпаган бурасына, енесш е. Туганнан ардактапты ба й -бэй бш е, Мал айтып, амандыкка элденеше. Сакта деп, тшден-кезден сиыныпты. С у irnce, кырга кетсе, ш ебш жесе. Баткднда кырдын туш тумандаткзн, Кдтканда Сырдын суы булан каккдн. Кул керпе, корда т есек , колга байлап, Укшеп кара таспен тумарлаткан. Кызылда кы сты н куш ш унак каккан, Аязда TyKipiriH туспей каткан. Жабулап Самарканньщ ж1бепмен, Жабыла жануарды солай баккан. Боз тайлак жасы толтан, кайыматан, Кайгырып мал neci зар жылатан. Балгерге бал аштырып, баксы ойнатып, Кдлмаган кумалакшы айырмаган. Баксы ойнап кущрентсе де кобы з ушн, Крйкаптан козгаганда Крркыт жынын. Боз iHreH боталамай болды бедеу, Шашты ашпай кумалакшы кы ры к 6ipiH. Журт жиып Баклан айтты: “ Ешм — халкым, 1нгешм кайымады, кещ л салкын. Эулие кеп ауызы, не айтасындар, Барлар жан бар ма шпцце мунын паркын?” 5

Кушренген б э й б ш е де коны р кдзша! “ Бермес пе ед 6ip ш и ю екпе, ие жазса!” Уйлыккан ундей алмай отырган журт, Ш еттеп тура келд1 жет1м тазша: \"А у , жарандар, жарандар, Маган да 6ip карандар. Мен болжайын, байкайын, Камалмандар, багьшандар. М ен дауасын айтайын: К епке ортак айуан мал. Айтайын, халкым, айтайын. Туйене керген TyciM бар, Ботасыз бедеу боз шген, Болжадым, бермен алдыршы, 0р1стен устап калдыршы. Мушзгегш жондыршы. Шал бурага uiorepiiii, Боз караган шалдыршы, Желею шлем жаптыршы. Ж1бектен буйда тактыршы. Желге-кунге типзбей Жекеше ез1н бактырш ы. Боталайды б о з шген! Болгай мын 6ip катасыз, Ал туцшрд1м: “ аптущы!” III К уннен кун, аптадан ай, айлар orri, Тележш , Tyri тулеп, жел1н жетт1. Кун 6irri, боз шгенше боталапты, Ботасы алтын басты, KyMic Kerri. Bip уры бул ботаны урлап апты, Бай даты, бакташ ы да би ш ей капты. Ботаны ел аулакка буып тастап, ЕнеЫн керуенге экеп сатты. 6

Акдиамда апак-сапак сауда б!ткен, 1нгенш Tipicen керуен ж у р т кеткен. Артына кзрай-карай, боздай-боздай, Куба кум, коныр тущй кущренткен. Боздаган ботасына зар илеген, Крзгалган коны р inipfli элдилеген. Е й кез жасты взендей соргалатып. Терт табан кумды косып нан илеген. Сыр суы к ен ш босап сынкылдаган, Аспанда каз бенен ку кзнкылдаган. Тунжырап жиде, жынгыл дым ундемей, К уйш ш кекте жулдыз, жел жылаган. Сатылган, саудаланган кул да ашулы, Айрылган ботасынан бул да ашулы, Басы 6ip — 6ipeyi адам, 6ipeyi айуан, Бшсш де 6ipaK булар мундасуды. Кайгырган кара туннщ карангысы, Томсарган тогайдагы торангысы. Жалгыз-ак жылкышы кус кещл айтып, “ Ж огынньщ болсы н” деген “ оралгысы!” .. Елс1з жер... ещ реген 1нгенде куй, Селеулер жел ояткан билеген би. Аулакта кор кзк коян зар тындаган, Тукырып кала берген, шенгел мен ши. К ебейген кек жуз1нде жулдыз коздап, Боз шген зар каксаган жолда боздап. Туктше туйедеп зарлы сарын Кджытпас кас кеншд1 калай козгап?

Тун кдндай жазгы а т р а д а г ы , Yu кдндай куш ренгсн даладагы. Тартынса такымына таяктаган, Тарынган тазша-дагы баганагы. Дегендей, тазша-ау меш такымдама, Тап берме, таягьщмен жакындама. 0з1н кул, езщ -дагы мен сыкылды, Урмастан ойла соны ! Акыл бар ма? Артыгын менен се н щ : 6Laecin tui, Т ш щ п н пайдасы не? Ж айымыз 6ip. Ботама босанайы н, буйдамды ки! Маган м1н, кел кашалык, кдйталык, жур Дегенге TycinciH бе, кул кен сш бс? Кул кашып кожасынан кумда елс1н бе? Кул айдап, тун жамылып, ш ген зарлап, Керуен кете берген Ypreniuirc... IV Осындай ертеп айтып М олыкбай шал, К рбызга “ Боз ш ген ’' деп коскзнда зар, Ж урекп жебе сауган мунды дауыс, Жанды улар, жыта жытар, журек кулар. Кджыган кенш камын, журек жанын, К,озгаган кобы здагы коц ы р сарын. Элемнщ еуеш не бермес ем-ау, Кдзактын муны тарткан куйнп шалын. Алдандым осы шалдьщ куйin тындап, Ж абыгып, ерге орлемей, том ен кулдап. К ениш коне куйдщ тоты басып, У ceyin ж урепме, жанымды удал.

EpiKci3 алган баурап шалдын куй, Журекке жуккан uiepi баскан KipL Ж илит» куйренген ол, куйн тарткан, Жырлаган дертп журек, улы миы. Коп журген к е н ш м жудеп, жаным жадап, Жабыккам, жатыркагам, тарткам азап. Сонау куй журепмш тыншытпаган Пышагын кейде салып, кейде кадап. Шатырлап булт алган Алатауды, Сатцрлап бурш ак т е п п , несер жауды. Сарканнын кы п-кь1зыл б о п суы тасып, Не брлды, бите алмагам, шалдын аулы. V Кдлдырып кула кум мен б о з даласын, Кдлдырып даланын кыз, бозбаласын. Талап кып жауар ма деп нур iaaereM, Аралап у л гш елдщ кент—кдласын. Кдйнаган, кыбырлаган кала келгем, Дэметкем д эн н щ д э м й э р -а к елден. Жасапты талай енбек, талай бийм, Бергенщ эл-ш амамш а ала бергем. Куй кергем кекп кауып куршдеген, Жан-жакка “ к и ш ” деген, “ жиы л” деген. Куш кергем тауды-тасты талкан етш , Коркыткан, шалкып оты дуршдеген. Жан кергем жабырласып куш in коскан, Е нбепн енш шескен, iciH коскан. 0MipiH ездерш ш е езгертуге, Кдйнаган, кайрат еткен, кол устаскан. 9

Кергенде куйел1 т е с, к у с п бш ек, Тапкдндай жана бауыр, жана т1лек, Жылы кан улы бойда ш ым -ш ы м кдйнап, Сауыгып сала берген д ер тп журек. Мындаган оркестрд1 кергем топты , Жырлаган жана е ш р д щ куйш сокты. Жуылган журектен у сол куйменен Аршыгам кецшмд1 баскзн топы . Балгалар сом TeMipai соккан катты, Тас, ш ойын коры п отка, кайнап акты. Hipin жун-журкадан ж вдш ке жш , Машина коныр самал куш н тартты. Ж ок, тартпас, кобыз уш Kepi кеткен BepiHiH ыныранганы —6eai кеткен. Болмаса ажал кутш анау шалдын, Жургга кап enipeyi — eai кеткен. Арылып жастьщ албыт тентегшен, Кутылып сокыр сордын жетепнен; Куарган, куанбаган сорлы шалдын Енда кош айтыскан жер ертепмен. С оны м ен сол сапардан кзйткам елге, 0KiHin eMipiMe кеткен желге. Жанарткан жан журекп эсем куйдщ Энш е эсерленш баскам мен де. С оным ен сол барганнан кейш кайткам, М ен даты жана тапкзн куйш тарткам. Багыстап жарлы журтка журек жырын, Байкамай, жыр айтам деп, сырымды айткдм. Мен ем ес, мендей талай бармыз 6ipre, Сол куши айналдырмак оркестрге. 10

Даланы дурюретст куй оятты, Басылды кобы з yHi... шал да корде. Куй куш и, тауды-тасты бузатугын, Орнына ез ернегш сызатутын. Талкдндап тас керещи ун оятып, Дукеш дуниеш н кызатугын. Куй кушт1, icxi, ен б е к п суйш ретш, Тамырын тас емшектщ ишретш. Жарлыньщ'титек куш , журек к у й , ©Mipfli би щ р етш , кущйретш. Авдайын ай даланы мекендеген, Кониин OMipiHe кетермеген. Жарлы журт жань: суш и тындаган куй, Муратка ещй осылай жетем деген. 1929

КУЙ III I Кдмаудын хан ауылы кыр жагында, Анкы тып ак орданьщ 6ip жагында, Куйпй отыр домбыраны дуршдетш, К,умар кып тарткан куй дщ ыргагына. Буынсыз он саусагы куй кагуга, Квгцпне тындаганньщ о т жагуга;. Бал тамган бармагынан домбы ращ ы Жан терге rycin оты р мынау дуда. Куйш шщ кошаметке кегуп тасып, Бес бармак маймац какты перне басып. Толк1>штып токсан куши дурщ дегп, Кеницй 6ipae ш ым ш ы п, б1рде касып. Ею т е к журек жарып, коньз ашып, Bipae ойнак, 6ip;ie баяу сыбырласып, Зарлы куй, ащы куйдщ , т э т а куйдщ — Берш де лакылдатып тегш , шашып. Кущренген 6ip мунды куй даланы алды, Табигат ты п-ты ны ш бола калды. Кырдагы коян, кулан кулак Tirin, Кдмыстан жолбарыс та ыныранды. Кущрешп “ Асанкайгы” куй толганды, Желмая желе жорты п жерд1 шалды. Алатау, Алтай, Арка, Кырды, Сырды Аралап, коны с таппай куй зарланды. Алатау куй тындады ауылдай боп, Тас балкып толкып жатты бауырдай боп. Анкылдап алтын курек домбырадан Куйып тур жазгы жылы жауындай боп. 12

Муз epin, кзтты аяздын Kapi кдйтып, Кдс батыр к е н ш жумсап, 3api кайтып; Майрылып ак семсерлер кдлайы б о п , Клжыггы музбалакты куй мунайтып. Кулпыртып бэйш ещ екп кегп шалкып, Аккудай |кекте куйлещ, кадде калкып. Актарып, леюлдеДпюлепшдетш, Талдырып, тамшылатьщ, сыгып, саркып. Bipece агытылып куй сылдырлап, Тербетш тындаганнын кецлш ыргап, Булактай таудан тасы п, тастан оргып, Анкылдап жатыр ж осып сайды кулдап. Кущнрлеп коныраудай, куй сынкылдап, Бота куй майман какты ун былкылдап. Кргадай салбырасьгп хан, карасы, Намазга уйыгандай оты р тындап. Кэкканда деген куйш “ Терюкаклай” Ж ым-жырт боп тына калды жел де соклай; Домбыра айналага дуб1р салды, Адактап жалгыз шапкан жуйрж аттай. Тартканда батыр куйш “ Кррамсактай” , А к тутек тура ала ма боран соклай. Ару боп ат артында калмак кызы, Безектеп перне басты шынашактай. Куй алды Баканастьщ кара езеп н, Дауылдай буркыратып ебелепн. Кара жер калкып барып кайта калды, Саймактын суырганда “ Сары езеш н” . Ун кылып домбыраньщ ешпршепн. Tin кылып сейлеп, зарлап е ю ш епн, 13

К ущ рент журггын кеши туйе болды, Ш ерткенде Тойтан тарткан “ Боз iHreHiH” . Кун тындап ю рмей турды уясына, Булт тындап мш бей турды тау басына. Макулык жерде, кекте маужырады, Караган 6ip жан болмай шаруасына. Су акпай жатты токтап арнасында, Кдргалар калкып калды жар басында. С уйсшш домбыраны тындады журт, Тырп етпей, тшеулес боп зарласынта. Кдлмактын кзкгы кара жоргасына, Айналды ак алмастар коргасынга. М е ж ш с м1не осындай болы п жатты Bip кеште хан К ененщ ордасында. II Хан орда, хан тагында, жайнап корю . Куй болы п, уйып оты р eci-flepTi Отырган кулагын сап, кулай тындап, Кенеге ун 6ip сарын, куй б1ркелк1. Крршаган хан касында кошаметип, Даяшы, тел ен гт, би, жеидет!. Ауылы Баканастын влкесшде, Аркадан Алатауга ауган бет!. 03iHin ордасында батыр К ене, Тартгырып домбыраны отыр Кене; Киялы домбырамен сыбырласып Жаткандай шабуыл не? Жортуыл не? Келел! кенестер не? А к найза не? Н е токтау толкып жаткан айдын келге? Кетерген Абылайлап ала жалау, Шакырткы ту бола ма тозган елге?.. 14

\"Абылай Кекшетауда кешпел1 хан, К эш , ю м ондай болды урпатынан? Ак. туын Абылайдыц и м кетерд1 Алашта, дуниеден кешкел1 хан? Жау жорык, болды заман журт шулатан Ш ан 6epin эр жерден 6ip кикулатан. Абылай аруагым, ала туын К етерсем... кетершер аш кен уран...” Ойынан кеш ш жатыр еткен кундер, Сарыарка, Какшетаулар, Жайык,, Едшдер, Как шалгын керегедей жеш тарткдн, К езш ен булан кдтып буйра белдер. Ат сайлап, кылыш кдйрап сарбаз ерлер, Зенб1рек атанта арткан, найзагерлер Жаркдшдап сыбызтылы куй тарткзндай, Алатау 6epiK к,орган, жумак жерлер. Домбыра аутан елге сырласкандай, Кенлшен Кене ханнын Kipfli ашкандай. Ел кзндай, Арка кандай, дуспан кзндай, Аутан ел арт жатымен жауласкзндай. Тасытып кею р еп н кек ашкандай, Тынбаска жауды женбей, жер жастанбай; Нажагай ашуында жарк,-журк ойнап, Бултты буркыратып, о т шашкандай. Кощлден керуендеп куй кешкендей, Эрюмн1н 03 кенЛ1мен тшдескендей. Батыр да, хан да, кыз да, казаншы да — Bapi 6ip домбырата мшгескендей. Жып-жым-жырт, тындагандар тш кескендей, К,¥Рыштап кулактарын ун кескендей, 15

Сылдырлап кейде кдмыс, кейде булак, Кырдагы коныр тунде жыр кешкендей. Арыстан ашуланса арс урады, Сескенш жан-жануар жаншылады. Желд1 аяк, шауып тулпар топты жарса, • Саусакгар усп -устш е камшылады. Салбырап тындап отыр домбыраны, Домбыра кениредк кондырады. Куйнп айдап кешкен еддщ куйш тартып, К рш амет болса калай болдырады. Шанкылдап б1рде аспанда тау кыраны, Курпшдеп б1рде би е саудырады. Майдалап б1рде коны р самал соты п, Бурк-сарк б1рде н есер жаудырады. Домбыра картылады, ортылады. Манаурап тындатан жан солбырады. Батырып куймен кундп кез байлантып, Куйнннщ куйш сонда койдырады. Карашаш акылы дарил, алтын басы, Эйелдщ ак сункары, ханзадасы. 0 з басы н мьщ карата тенгермейтш , К енеш н кенесш де акылдасы. “Дат!” - дед1 ханнын еж ет Карашашы, Немере, хан К енеш н карындасы, “ Ханыша, не даты н ба р?” - дед1 К ене, Анырап турып калды айналасы. Сырттан кыз сипангендей. 6epin сыртын, Талайдын айбы ны мен алтЯн суркын. И и щ “Алдияр!” деп хан алдына, Калды уйып уйдщ imi, болды журт жым 16

“ Кдмалым, хаНиДэшшпан, Кенем — кутым, М енщ де сырты м ,(?утш, iiuiM тутш... Ордадан будан артык, плем еймш , Бер маган осы адамды басы 6yTiH...” Кетерд1 Кене акырын кыздын басын, Отырды майда сипап кара шашын. Жолбарыс жымьщ кагып, сылк-сылк кулд!, Кдрашаш жарлык кутит, керд1 касын. “ Осы ма сураганын, Карашашым? Каласа, калаганын алсын, алсын! У й сш нщ epyuiri болар бтзге! Бергешм басы бутш байлап басын!” Жуйрж жан, маймыл кушш, сорлы мацдай, С езш е гусшбед1 кыздын кандай. Хан: “ Берд1м басы б у п н ” , - дегеш нде, С уп-суы к болды кещ н муз куйгандай. Не жазды бул осындай ic кылгандай? Не жен бар хан осы нш а куш кылгандай? Элде ©Hi! Элде Tyci? Не жын сокгы ? 0з1не отыр кушш em6ip нанбай. “ Алдияр, маган жарлык еткенщ бе? Байланып басы б у п н кеткеш м бе ?” Ж1берд1 куйтш сонда со л к -со л к жылап, Соргалап сортан жасы беттер1нде. “ Берд1м мен ханшага, — дед1 Кене, Сатса да, сойса д ата ез еркшде! “ Ею емес хан жарлыгы!” д есш жатыр, Бугыбай, Бакай, Букай дегендер де. \"Кврмеген бурын орда не еткен ел ст? иIКьыатын кызметщ куй \" 'тХпды корган ечв-19 ЧАПАЛЫ к ОРГАНЫК ЮТАПХАНА

Жау куып, отын алып, су куймасын, Кудайдан будан артык, не т т е р сщ !” Хан айтты! 0 ю м болды! Ж ансын, куйсш! Ж т т т щ жер1 Балкаш, руы Уйсш ! Жазыгы домбыраны сейлеткеш, Сонымен кете барды сорлы куйшщ!.. III “ Тындасын домбы рам ды хан тагында” — Деп келген сорл ы куйил ататына. Айтылып хан жарлыгы кете берд1, Кдктытып орданьщ 6ip шатагында. Lnimn ханньщ байлау, матауына, Азат бас айналды онай ата култа. Куйшпл eprin келш eciK ашты, Макпал бау, манат ойтан отауына. “ Алдияр!” ауызына эзер тусп , Алактап алды-артына назар т у сл . Юргендей болып Kerri 6ip сарайта. Алтын мен ж1бек жайтан базар тусл . Ханыша мынау аппак сазан тусл, Kepinai эз1рей1л, ажал ту сл . Жыланнан сырга салган жолбарыс кыз Сыкылды жын патшасы, дажал туст1. “ Адам ба, осы оты рган айдаЬар ма? Ауылдан ажал меш айдатан ба? “ А к кебек” куй айткдны осы болып, Алдына жарлыклен хан байлатан ба? Аныкта, антал Ke3iM байканкыра, Ж ок, 03i Tyci жылы, ленде бу да...” \" ■д еп ханьпла, - >i тарт домбыра!

Кдлтырап буындары, турып журек, Ж уп uni лзелерш TipeHKipen. Жаутавдап eid K03i, кемсен кагып, Алдына ханышанын кылды тшек: - Алдияр, ханыша! — Не айтасьщ, куйнпм? - Мен ушмд1 кашан корем? - Уйнаде нен калды? — Шешем... — Оны куй бшеда! С оз 6iiTi, онан opi титдескен жок, Кдрашаш кайтуына кун кескен жок, Болганда бу п н мунда, ертен кайда... Мекен1 Кене ханнын 6ip кеш кен журт... .IV Арманын — “ Не боламын?” ш ш деп Ш еш кеш н кыздын калай тусш бедк Акырын айналамен танысты коз, Айкындап тощ ректщ niiuiitaepi: А к отау imi-сы рты зер кестелк Bip тозан тимегендей ел кешкелк Кдзына — ж1бек, жанат, алтын, куш е, Не патша, не хандардын берместерк Уй imi сап-сары ала, жапкан 3epi, А к кухне, ауыр туман, ю м 3eprepi? Устасы Кокшетаудьщ KyMic шапкан Бакан тур сырта кылып сэукелеш. Кадатан бггеу у ю , шым кестелк Туе кшз турлентт тур керегет. Кус мамык, атлас керпе, шайы жастык, Ж олбарыс, аю жаткан ipreaepi. 19

YJi imi карсак, тулю , кундыз, жанат, Зер токы п к у ш е шауып, ойган манат. Беленген осы асьртга кыз т е се п , Kyaaipin корген к е здщ жауын алат. Тауыс па, тоты кус па жасыл канат? Ж арыкты к жумак, кусы пайда болад? Тусында ханыш аны н inyni тур Нар кескен - аспаЬани кайкы бол а т.. А к отау, асыл буйым тумшаланды, Bip уйге жия берген мунша малды. Крл жетпес казынаны керген шакта 03iniH шекпешне кусаланды. Жасауга уйге жиган кез байланды, Ж1бекке алтын, к у ш е , коз майланды. Кыдырып куйий K03i тускен кезде АйдаИар - алдындагы кызга айналды. Кара кас, калын кабак, керкуба кыз, Кара шаш,- алма сагак, куралай коз. Сырыктай ордадагы сымдай бойы. Тал ш ыбы к, кыпша белдщ 03i нагыз. Жамьшып орман imiK иыгына. Кулю алып калам касты н киыгына, Оралтып шэй кейлекп судыраткан. Мэстчер зер токыткан жулыгына. М олда айткан ушпактагы кор кьгзы ма? Пер1ште, элде nepi, элде жы н ба? Кулпырьш кыздын 6eTi албырайды, Уксаган алтай тулю жондыгына. К улю а тау булагы теплгенлей, Сейлесе меруерт, маржан себшгендей. 20

“Алгандай жерден n iiuip” - деген суду, К еркш е кеятТРЙыныр' сем1ргендей. Алдьща б1р(8лш д ед ш егшгендей, Кер марал жусап ерген кершгендей. Войынды ш п ей -ж ем ей б у у - мае кып, Сейлескен журегшен сегшгендей. Алды жаз, ескеасанкып жел жургендей, Е й epHi ерте т с к е н бугцрргендей. Кдсынан 6ip моланьщ ж у р т кетсе, Жыбырлай кердепге жан юргендей. Бэйш ешек, балауса гул, балдыргдндай, Кдратып шырайына талдыргандай. Суындай эбшхаят шелдеп ш кен, JIe6i3i сусынынды кандыргандай. Тамсантып ауызга бал алдыргандай, Kyftflipin кею регщ е о т жандыргандай. Кар кетш, ку жасарып, аш тойыны п, Kepi жан ж!гер б т п яфнгыргандай... Жугканда аспаЬани щарабьшан, KepiHin жуткан шарап - тамагьшан. Текп кус, Tepic азу, акиык, кыз, Пан кыран, кыр тагы сы жаралудан. А н 1здеп Алатаудьщ алабынан; Тастулек, тшеп ушкан бала кыран. У стш е пенде батып ю р е алмайтын, Кяймыгып каруынан, кабагынан. Акылмен аруагымен елд1 билеп, Кей-кейде Кенеге де ею м свйлеп. Б и где, батыры да, карасы да,. “ Караша айтты” лесе, “ макул, ж ен” деп, 21

Туи Inin кейде тастай ашу кернеп, Жайдары, кейде даркдн келсен кел деп. Найза алып жау алдынан шыкдаса да, Айырып макул, тентек дауды тергеп; Алыпкаш, Kecipai кыз, ашуы вргек, Дария акыл, кетсе ce3i тастап ернек. Жайдары, жайран каккан, жаны бала, Э н-куй д1, ой ы н -сауы к еткен ермек. Айрыдцы куйнп есш ен кызды Kepin, KipniriH какдай калды кез1 т е н т . “ Адамнын артыматы о сы шыгар, Пендеге бггеш екен мунша к е р ж ? ” Кер торы камшат к и т , кзсын к е р т , Жукалап eici бетке ец лж 6epin. “ Тарт куйнпм!” деп ханыша жарлык erri, Канганда сусы н irnin, бой ы серп п. KouLii быж-тыж болтан жана жылап, 03repin езге арната кеткен кулап; Ойында ток,сан куйдщ 6ipi де жок, Тантырап домбыраны отыр бурап. Соккандай бейне nepi талмаусырап, TyKipin кайта-кайта, турмай кулак. Не болып, не койтанын домбырага, 1шшен отыр толтап, кыз да сынап. Домбыра eai кунге женделмейдк Куйлер ж ок - Кыздын керю келбендейдь Баксыдай жыны бутан буынды куй, Ж ынданды... К ьодан езге куй келмейдг Ж уйржке тышкдн тцвд, жупрмеШй, Д омбы ра тан к-тунк eTin, куй бш мейдь 22

Не пушык, не мысык, боп, не куипк боп, Мынкылдап, шэуищейдк меушдейдг “ Сарыезен” , “ Терюкакпай” , “ 1нген де” жок, “ Кдлмак, кы з\", “ Кара жорга” мшген де жок- Есалан... Ecici куйдщ 6ipi туспей, Не тартып, не койганын бш ген де жок,- Саусакдар ш аппак тугш, желген де жок,, Пернеге ani 6ip куй келген де жок, Ханыша карсы алдында ку п п отыр, Тартасын enai кашан деген де жок- Ж1берд1 6ip мезетге кдгып-кагып, Таскындап тыннан 6ip куй косылды агып. Байыргы токсан куйдщ 6ipi де жок, Жана куй, жана жолмен к е та лагып. Саусактар ойнап, оргып, кзздац кагып, Суырып ш е к тшш , мунын шагып, Жуйр1ктщ шыны куш келгешнде, Ш ыганнан шыга шаппай турсы н нагып. Аскяктап, кейде куйд1 кокке ерлетш, Алыстап, шыркап, сштеп, opi кетш; Кдйырып, калыктатып, кайта оралтып, Б1рден-б1р, акыры н-акы ры н томендетш . Ызгытып, елке ердетщ , баяулатып, Соктырып кейде боран, дауылдатып; К ецш дщ аскарынан туманды айдап, Артынан несерлетт, жауындатып. Ушырып жер б е з м е н жазыкка айдап, Бурк1,1лдап б1рде aiicipen, 6ipae кайнап; Кумайдай тулю кутан кулдырандап, Кырандай тулю алатын коз! жайнап. 23

Бурадай кейде аузын карЩ-кдрш шайнап, 'Ойнактап, ок. жыландай андагайлап; Тулпардай жер тарпыган пыскырынып, Жоргадйй Майда д ауы с, кейде маймак. Кызарып е й iceei кы з квргендей, “ Кел, кешке кутемш ” деп свз бергендей, Жете алмай айналсоктап жургешнде, Ж енгесш жауабымен ж1бергендей. А й жарык, ауыл арты й м жургендей. Кызганып кызды ауылдьщ m i ургендей. Атканша тан талдырып аш ы к жар жок,- Саргайып, сарылтып куй ертегендей. Kjyuap кып ханыша кы з куйшргендей, Кубылып ол да ©злшш туййргендей. Устш де кус тесе к т щ кушагына ап, Ерншен ы п-ы стык кып сущцргендей. Акку кус айдын квлге шомылтандай, Лашын кус ез бойынан корынгандай Ушндей домбыраньщ дурщдетш, Квк туйгын куга тусш согылгандай. Дауасыз дертке ушырап ауыргандай Жарылып журектен кан атылгандай; “ Ойбайдын орайына “ асык жарлап” , Сарылтып сэры ауыру, сашнгандай. К уй T0KTi к у п т катты кумарланган, K©3i ж ок , орны калды мунарланган. Элде кыз, элде акку, элде марал, Алдында 6ip суду тур шотырЛанган. Куй. жуйр1к, кейде тунде сыланааган, Кдшаган кыз алдында кыландаган. 24

Курыкгап, жетепне ап жортады куй; Арты “ Агган” жер кущ рентш урандаган. Кейде куй кыран болы п кылмандаган. Алдьщнан кызыл алтай буландаган. Санкылдап домбырадан 6ip кумар куй, Сагынып cap балакты жумарланган. Булбул боп кейде кзксап танда зарлап, Торгай б о п аспанда уш ып, кекте шарлап. Басына акку киш , дуана боп, Кдсына ханышанын кеп тур сарнап. Безектеп 6ip e n d p куй кулдырады, К уйш ш щ кез1нде кыз булдырады. Тамызда тандай Keyin талды куш ш, Bip булак медщ реген сылдырады. Ауырып домбыра да ыныранды, Санасыз, саусак кангып кыдырады. Б1рде ы сы п, 6ipae суы п, куйш-жанып, Журектей сандыраган куй жынданды. Кияндап Kerri MiHin киялына, Ондайда клял бой ы н жияды ма? Умытып кэйда екенш , к1м екенш , Быж-тыж боп оты р сорлы кы з алдында. Элде кыз, элде тулю , п м алдымда? Уст1не, не боп к ет п м , кулармын ба? Элде ощ м , элде TyciM, кайда KerriM? Апырм-ау бар ма, ж ок па кез орнында? А, битам, акку екен кыз пернет, Кьфан боп келден кагып, сшкер ме efli? К,ус болмай, кыз боп ш ыкса кушатыма ап, Бетш е калампырды буркер ме едй 25

Kju3 екен! Ак. тамагын суйер м е ед1, Алпыс жыл асыгына куйер ме еда! К ерш бей Tipi жанта журу уш ш Кус кебш перш ердщ киер ме еда! Кус к е г т nepi болып кекте кдлкып, Алатау устш де уш сан к е з алартып. 1здесем мына кызды ойдан, кырдан, KepiHce жерден 6ip кун кез1м тартып. Буркырап алай-тулей дауылдатып, Ycidpin, несерлетш, жауындатып — Аспаннан TiKe ту сш алар ма efli, Ауылын Кене ханнын баурымдатып! Аялап, акырын устап, алып ушып, Бауырга б а с ь т алып кетсем кысып. Жер1нен жет1 дария арман е т т , Апарып алтын тауда жатсам кушып. Куа алмай жердегшер i3re тусш , Кдлар ек жете алмаска 6i3 KeTicin. Ж ер согы п канатымен хан калар ед. Т ек кана кумалак сап i3fleiicin. Апырм-ай, nepi болмай, кус болмадым, Кус болып, осы кызта туе болмадым. М ен туйгын, мынау суду суксыр болып, Кагып ап кеудес1не 6ip конбадым. Апырм-ай, кус болмасам, ит болмадым, К ап болмай, сен тулю , елде ки1к болмадын; Сонарда кумай б о л ь т куып алмай К у басы м, кур сандалдьщ, тук болмадын... А пы р-ау, жел б о п неге жаралмадым, Кдсына Kici болы п бара алмадым. 26.

Жыбырлап ертендькеш аймалакгап, Белнен суймес пе ш самалдарым. Су болсам сылдык каккдн, ием шп, Журер ем денесше эбден rain. Жуынып мешменен журмес пе ед1, Алмас па ем ею беттен ш еп -ш оп суйш . С у болмай, тулю болсам орм ан иык., Кдп кисе жанатымнан шпк жиып; Жамылтып устщ цеп шпгшдей, Кушактап алсам, эттен, журсе iaiin. Болмадым ен болмаса аспанда кун, Елж1реп анда-санда кдрайтугын. Жалындап кеш ке жакын таудан ассам, Bip бурып кзратпас па ем бетш мунын! Болмадым элде кум1с, елде алтьшьщ, Б1аезж бш егщ е салатугын. Болмадым тым болмаса кзуырсыны Тоты кус сонау турган кднатынньщ. Кдрар ма ед, элде, кекте жулдыз болсам, Киер ме ед, камшатына кундыз болсам; Оймактай ауызынан жутылар ем Ашыган ашыгыма кымыз болсам. О т болып ен болмаса маздамадым, KyRaipe, жакындаса, жаздамадым; Осытан жарык кылып жылындырып, Кдлзметш 1стемед1м аз гана кун. Па, ппрюн, KyfliperiM бутан келсе, Муктаж боп калар ед1 бул да менше. Жел, кымыз, жулдыз, шуак,, о т, с у болсам, Бул менен айрылар ма ед OMipiMme? 27

Болмадым муныц 6ipi, кударетш жок, Сарылып i3re т у сп м , 1ндету жок. lujiMni, уа дарига, кдйдан бш сш , Айтуга OMipiMiue менде тш жок. Жургешм дэулет пе екен кур кушш боп? М ен дагы ж ш т п ш гой, кул HiciM жок,.. Тумаган тере заттан - сорым дагы, Туганым, этгегене-ай, Сарыуйсш боп! Келгенде о сы арага клял мукап, Жуйрйс о й токы рады жарга такап. Кднгыбас киялга ерген, адаскан куй, Сумендеп болдыргандай какты шокак. Ханыша карай кзлды шын таныркап, Уйткеш калган екен куй байы ркзп. Ti3riHiH кайта жинап, камшы басы п, Женелд1 жазган жуйрйс кайта шыркап. Сабаулап Kerri т а г а д1р1лдетш, Желщртш, маймандатып, дуршдетш, Б1рде кус, 6ipae кумай, ж т т болы п, Жетелеп 6epi кызта жур-журлетш. Тепелеп тага шапты дуб1рлетш, Аксады тойтырактап, юб1рлетш. Тус1нген куй тинне ханышайым, — “ К,ой, куш ш м , жетер!” — дед1 жымын етш . V Осылай ете берд1 талай кундер, Шерттлщ ш ер шыгарган талай куйлер. Айрылып токсан куйден калды куйил, Bip-а к куй билеп алып кундер, тундер... Bip-ак куй — кыз куйпт Кдрашаштын, Ханыша eciH алып е с т жастын, 28

Куйшшщ кещлшен соккан дауыл, Лакылдатып журепнен таскан таскын. Шерткеш — сандырагы кызга мастын, Кызыгу алмасына алма агаштьщ. Айрылып токсан куйдщ торабынан, Кангырган взге жакта бул 6ip кашкын. Егер де “ Д ом бы ра ал!” д еп айта калды: Bip куйд1 бас-аягы кайталайды. “ О й, бауырым!” , “ А кса к кулан” , “ К,ос келш ш ек” Сандырап муныц 6ipiH тарта алмайды. Тартпайды дантыл кузад тайкалайды, Сузгшеп взге 6ip куй анталайды. Ж уреп колын кагып, кыз жетелеп, Кеткенш 03i кайда байкамайды. Тайпалып жорга болып салдырган куй, М е ш р т тывдаганныц кандырган куй; Тартканда зарылдатып, сункылдатып, Аккуды аспандагы кондырган куй. Лапылдатып, муз кощщн кугшрген куй, Балкытып муз журекп су{адрген куй; Тасытып тас емш екп тандыр болган, Бота боп нар iHrenai щирген куй. Кажытып кам кониин жылаткан куй, BeiciTin жылаганды жубаткан куй; Пелен деп б1рауыз с о з айтпаса да, Э р ю м н щ е з к е ц ш н е тш каткан куй... Ап-аны к куйдщ тин Кдрашашка, Куй оп а р ак алмастай тускен таска. Мыскылдап кыз коны iне уын жайды, Кдлмады ханышага куламаска... 29

Ханыша анда-санда ш ертпрещ, Од дагы ею шектен ерт тшедк Крймады домбыра да сарнай-сарнай, 1шше Кдрашаштьщ дерт юредп Кдрашаш зер1ккенде тартгырады, Кдгынтып, жындандырып, кактырады. Сорлыны калшылдатып куй безгеп, Куйш ип кара терге батырады. Тартылган 6ip т э т а куй куш -туш , Кд1тыктап ертещ п-кеш куйдщ yHi; Б1рде бал, б1рде шарап кезек 6epin, Жуып жур кыз журепн куй сылдыры. Ол дагы екш ещп домбырага, Домбыра каксай берм ей болдыра ма? “ Тартпа!” деп кущи кейде токтатады, в й т п есе ышкынган куй овд ы р а ма?.. “ Тарт! Тарт!” — деп алагызып кейде шалкып, Куй тындап отырады бойы балкып, Кдлзыкхап киялымен куйте толкып, Yhnen кейде mepiH ш т е н саркып. Сапьищап кейд1 к е ц ш кеддей толкып, Аскакгап, кейде сойлеп, желе жортып; Туйткида элде неш ойга алгандай, Ышкынып ез-езш ен кейде коркып. А пы рм-ай, не еткен ж ш т куШ т э т а ? Куй бар ма екен к у й т мунша катгы? 6м1рдщ бар кызыгы домбыра екен! Жалмап ж еп ж урепм ш кайда тартгы?.. Куй тета-ау... Кек балбырап, кун мунартты, К унпр т не? К эленкеш кун узартгы... 30 •

О т алды Алатауды, кеш ш рдьау кун... Элде кун, элде к ек п куй кызартгы? Маймыл ма, саусактары не еткен eirri? Осындай т э т а куйш кайда ш ерта? M inaipin домбырата ап кеткендей, Куй, ипрюн, кекке ушырып кетсе не ета? Булак па мынау куш сылдыр е т а , Барады журектеп жуып д ерта. Erinin кдйыршактай жумсардым ба, Кдйратым кара тастай кайда кета? Беу uiipiciH, таудын к у й , тастьщ куш! Кумарткан 6ip нэрсеге мастьщ куш. Сылкылдак м ш е 6ip куй ты м т э т а екен, Крсылып кызыктатан жастын куш! Сотады кейде суы к муздьщ куш, М уз жаткан карлы Алатау, куздьщ куш. О сы -ак кой, жаза басы п, жанылмасам... Толганган жар сатынып кыздьвд ку й ! Беу жаным, ж т т екен! Баглан торы! Безектеп не кьшмакщы мынау колы? Ecin ер хан боп неге тумады екен? Кдрадан неге туган, алда сорлы? Туу ипрюн! Мынау 6ip куй не еткен онды? Балкьпты-ау, uuiMe 6ip жылу толды. Хан ием, тагывда агар, муны берген! Булбулым, бул байгузым, KyftmiM болды! Бул сорлы Дулат па екен, Уйсш бе екен? Куйипм б о п eMipiHe журсш бе екен? Суйюмдк ж 1птац бул булбулы гой, Карашаш осы ган-ак тис1н бе екен? 31 4

Бу сорлы куйд1 неге уйрецщ екен? Куй ата бутан дары п журген бе екен? Кэрашаш муны калап алдым лесе, Хан Кене намыстанбай ти дер ме екен? Ж ок, болмас! Ауырдым ба, жындандым ба? Кдрата хан затымды бьш гармын ба? Бул м ен щ басы байлы 6ip маймылым, Тию ге ermi матан кул калды ма? Не болды? Ауырдым ба, жындандым ба? Ж ок элде тугрик жауып, урлармын ба? TeciM e кул басы мен ш ы кса мынау, Суйекке кетпес танба урмаймьш ба? Кдрайтып хан басы мды етпме исем , Аузыма тас толмай ма муны суйсем. Султандай суйепмд1 сындырмаспын! 03iM e е з ауруым, ж ансам-куйсем... Аузыца сорлы бей бак ерйс берсен, Айтканын домбыранын сейлеп кореец! Алмадай, басынды алып алдаспаным, Жазанды не ютеген 6min елеен! С о к ж ш т! С ок! С ок! Ж ш т! К уйщ щ тарт! Токгатпа, “ Тарт!” дегеш м — кьшганым шарт. Толгауы токсан куйдщ 6ip-aK куй бар — Сылкылдат! Бастыр! Бастыр! Кддалт! Кддалт! С о к жш т! С ок! С о к ж ш т! Kymnni тарт! Лапылдат! Жандыр! Kynaip! Кумарт! Кумарт! Безшдет! Сарнат! Зарлап! Y3fliKTipmi! Керек жок! Лакгыр epi! Кыскарт! Кьюкдрт! Кояр ма жалын куйте жан жынданбай. Бей-жай б о п жалгыз озен жау кутандай; 32

EpiKci3 домбыраны тындай-тывдай, Кдлады ай далада кангыргандай. Онаша ханышайым отауьгада, Отауы онашалау орта ауылда. Устше руксатсыз жан нрмейдк Жалгыз-ак домбыраш ы жатады онда. VI Артында келе жаткдн ор ы с барда, Аулына К ене ханнын коны с бар ма? Бул жерде бугш болса, ертен де жок, Сак болып тиетш жау, согыстарга. Су катып, сущз туртан бокырауда, Беттед1 Кенесары Алатауга. Кдраойга Дулат жаткан жаппай конды, Жайлы деп осы араны мал кыстауга. Осы елке кыбырлатан кальщ Дулат, Кдрсы алды хан келуш улап-шулап. Т ой кылып, ерул1кке бие сойы п, Крнак б он хан ауылы жатыр кунап. Топ-топ боп амандасьш, курггай кайнап, А т сыйлап, аруатына атан байлап. Кенеш алдиярлап хан KOTepin, Ат-турман сарбаздарга, сойы с сайлап. Ш акырып эр аксакал ерулйасе, Ж узш жур келген мейман кымызга, етке. Кунде той, кунде жиын Кене маны, Масайрап мэз болтан жан сый-курметке. Kici бар 61л белгип бу Дулатта, Эл!мкул дейтутын 6ip элда даткз- Ауылы Эл!мкулдыц 6ip мол суат, Э й г ш Улы жузде жакын, жатка- 33

Жатымды жэне де e3i Кркдн жаккз, М ансапты жинап зекет апармакка. Дулаттын 6ip тусетш Te6eci деп, К ене хан келген жанап осы аруакка. Эл1мкул Кене ханды кылды конак, 1стелген сы й -курм еттщ MiHi жок-ак. Бай, батыр, даткд, аксакал, хан сарбаздар, Сыйласып 6ipiH-6ipi елд1 тонап. С ойылып жаткдн малды 6ipey батад. Э не, анау караша уйлер оты н шабад. О т жатып, ет nicipreH м ш е 6ipey, Бурсендеп кызыл сир а к flip-flip кагад. Ipreai ел У й сш , Дулат конысында, Келген ж ок бутан ani о р ы сы н да. Кенеге ipre болы п жатыр Дулат, Кдраойдын KOHipcireH кобы сында, Аман ел аумай жаткан конысында, Жетед1 менмен/икке соны сы да. Кдрада epKOKipeK болмай ма екен? Тореш тенгермейтш конышьша? Баласы 0л1мкулдын Сапак мырза, Bip сылкым, куры к берм ес асау бул да. Кус салып, ит жупрткен бай баласы, Ойнактап байте сур ат такымында. 0 з к ев д ш ерге айдатан балап мынга, Уксатан бул да каскыр 0л1мкулта. Кдйтпаган жаннан 6eTi алтыр ж т т , Кддртидай киын тиген кыз-кыркынта. “ Ipreai ел, Улы ж узбш , жаталымын” , — Дегенмен жиып 6apiH алабынын 34

Эл1мкул ат ш аптырып, думай кылды, Аруактап жапсар контан хан ауылын. Бастары Дулаггагы бар жаксынын К,осылып, тойдагы аяк, табакшыньщ Bipi боп курмет кылды К ене ханга, Бэйгеден келт1рд1 e3i Сапак, сурын. Айтыскан кзраймыз ба 6i3 акынга, Атылсын ак жамбылар сыргауылда. Алыптар 6ipiH-6ipi а л ь т урсын, Не кажет мунын б эр ш Tepin мунда. Кене хан разы болы п кылтан сыйга, Buuipai разылыгын Эл1мкулта. Карашаш нвкер1мен, куйннс1мен, Сауыктап салтанатпен кайтгы ауылта. VII Жалындап Алатаудын куш батты, Босатып кун таласкзн ж!берд! атты. Отаудьщ оты маздап жатылганда Ханыша “Домбыраны тарт!” деп айтты. Карашаш тындап оты р куйд! т э т о , Ет1не тускен куйнп аныратгы. Кь13 жанын 6ip суытып, 6ip ысытып, Ышкынтып, ннекпенен т ш ш тартты. Домбыра лапылдатты, жалындаггы, Жалынып, кызга жылап, монтан какты. Ауырып ауыр оймен тындай-тывдай, Ауганда тун ортасы кыз да жатты. А к отау ай тугандай айдалада, Ж ап-жарык отау imi, ай самала. Уйкы ж ок ханышада, Kytoii де ояу... Куй ты вдап жаткан жанда жай бола ма? 35

Ж ердей отау к е к т е п ай бола ма? Куйден бас кеп ты ндаса айнала ма? Онаша отаудагы кыз, ж ги те, Ш ертшген куйден бел ек о й бола ма?.. К,ойса да, кулагында баягы куй, От болып ертенгендей мынау ак уй, К ы ры к аунап кыз жатады тесеп н де Ж андырып, уЫлетш жанагы куй. Батпайды куйгш байгус уЫлеуге, Ол жатыр iiiii ертенген куш к кеуде. Толтанып токсан ойда тан атырад, Умтылып анда-санда элде неге. Сандалып лаккан кендл сергелденде, Кдлады кейде окталып “ келд1м...” деуге; Сырганап жамбасьшан жеттп барып, Кдсында ханышаньщ “ менм1н...” деуге. Ханыша айналгандай “ 6epi кел” деуге; К.ояндай Kyftmi дайын ербевдеуге; Сарылып сэры танда осы эуремен Тен йреп Kyftmi кенл1 келбендеуде. “ Асыгым” ана жаткдн ханышам ба екен? Жакындап бер жагынан барсам ба екен? MeflpiMi мен легенде мол ем ес пе, Крсылып кызыгына кансам ба екен? Апырм-ай, турсам ба екен, барсам ба екен? 0л1мд1 ез мойныма-ак, алсам ба екен? Болмаса eMipiMe mepiH тартып, Ортенш куймен 6ipre жансам ба екен?.. Bip кезде кыз т е с е п сылды р erri, Жаткан кыз KipniK какпай, кы бы р етп . 36

Келш де кыз касына 6ip келенке Акырын “ Ханыша!..” деп сы бы р erri. А ю кыз ашуланып бур к-сар к erri. Наркескен кыз колында жарк-журк етп. KiM елш , ю м калганы маглум емес, Эйтеу1р, уй eciri сарт-сурт етп... Буркырап ашык аспан кетп кайнап, Найзагай ш атыр-ш утыр, Hecepai айдап, Дауылдап жер сиж ш ш , тау к у р с ш т , Боп к е т о кап-карангы кезд1 байлап. Сарбаздар сайлап MiHin енкей санлак- Зенб1рек курс-курс аткан, гу-гу сайгак. Куйпннщ басы айналып, кетп осыпай, Калтырап, калды сорлы т ш н шайнап. Ай кулап аспандагы сокгы жерди, Отаудан дур-дур етш турды nepi. Тесекте кыз к т т п жатканында АйдаЬар ыскырынган секщцендг CiniciHin каЬарлы кыз турегелдк Ш анк етш , жаткан елд1 д у кетердь Куйш ш щ ш ыбыны ушты, кдлш-калш erri Шыгарып самайынан ш ы п-ш ы п тердц. Апырм-ау, елде 6ipey, элде мен бе?.. Алжастым... элде м енщ келенкем бе? Кдсында ханышанын жалгыз мен-ак, Барады KiMHiH аузы мен демеуге? Кетпм-ау, мен ушырап 6ip кеселге? Бардым-ау, ез1м анык бш месем де... Аздырдын езэзищей сум домбыра... Ку басым, куйте сенбе! Куйге сенбе! 37

Кдсына калай бардым Кдрашаштын? Аягым сыны п кдлгыр кдлай бастын? 03iHni окка байлап, отьш а айдап, Есуас, мш е адастыц! Кдкпан бастын... KepneciH ханыш анын калай аштым? Сандалдым, ашсам аш тым... 03iM маспьш. Элде ещ м, элде туам болар ма екен, Кдлайша айналганы мынау бастын?.. Жындандым, ажал айдап жаннан Kemin. А к сапы кетпес пе екен шпмдо ecin! Алдьгаа хан К енеш н алып келш Басымды алдаспанмен алар кесш !.. Крркак, ой б1рден 6ipre ocin -ep m in , Болдырган босан аттай ycTi терш ш , Жогалып ж арык д уние, оты р куйш1, Крш тасып е з жанымен e3i Kepicin. К,ыран кы з шанкылдады, ашуы ерлеп, “ Кайдасын, кырылгырлар! Ш апшан кел!” деп Манаурап ш ырт уйкыда жаткан ауыл, У-шу боп оянысты... Kerri кернеп. Жиылып тур отауда енш ен жеидет, Кдйнап тур Карашаштын кеп кернеп. Сыйгызып 6ip кауызга жанньш 6epiH “ Э лпш тез колыма устап бер!” деп. - Бармыз ба дуниеде, жогалдык па? Бар болсак, от басында ом алды к па? Кайдасын, хан Абылай аруагын, Kerri ме мендей банан курбандыкка? Турмаймьш куса болы п бул кыльпаса! Итшшнс, ж1птшш!к, тыркылыкка. 38

Султаннын суйегш е лайык па, Ханзада кдлай шьщар бул корлыккз? Абылайдын жасьщы ма асыл каны, О сы ма хан ауылынын шашылганы? Аруагын Абылайдын мунша корлап, Кдй казак кай заманда басынды eai? Ит шскеп eciriMHiH ашылганы; Карадан хан тем ендеп басылганы! “ Ауып жур Кенесары” дегеш гой, Жау алып жагамыздан басынганы! Талап кып ш емш деп аксункарга Умтылган екен, к еш , кашан карга? TiMicicin ит, шошкалар i3 басуга, Жолбарыс айналды ма нашарлауга? Ер кайда? Аруак кайда? Намыс кзйда? Жау шауыпты ауылынды Алатауда! Суйретш и тп алдымнан басын кеспей, Кургырлар, неге турсын, шаппай жауга!” Дабырлап, ж упргст, жосып тунде, Бул1нд1 хан ауылы осы тунде. Куырып бидайыктай, журтты шрш, Ханыша тур ашудын эл1 устш де. — Зэнталак! riepi каккан! С ен журс1н бе! — Деп 6ipey тап-тап берд1 Сарыуйсшге. Акырып, о жендеттн кы з токтатты: — К,ольшды кокандатпа! — деп, — KytoiiMe! — Тауып бер ез колыма жазапыны! Таньщым - Эл1мкулдьщ шолжак улы; К^лл мойнын ез колыммен киып алам! BiTeai сонда оньщ таза куны! 39

Тез кел-rip ез алдыма дозакыны, Мен оган керсетешн мазакыны! Аруагын Абылайдын корламаскд У лп алсын, мунан былай казак, улы! К оймаймын керге Kipce ондай кулды! Тап шапшан, тан атырмай! — деп акырды. (Кдзакгын Kepi куш буры нгы еткен, Тугызган талай мундай даракыны!) Калтырап имам айтып куйзш турды, Кысылып мавдайынан тер сыпырды. Сапагы Эл1мкулдын деген кезде “ Yh” деп, куйпп байгус жан шакырды. VIII Тан керкем кузд1 к у н л кырдан аткан, Тас ем ес кара каткак, кумар каткан. Тэж1м кып келш ш ектей ш е п т щ басы , Оранып ак кум кке кыраулаткан. Ауылы Кене ханнын ере турган, б р п з ге н 6epiH койдай кы з антурган. Ауылдьщ алдындагы 6ip тебеге Ж иылып жатыр адам ойдан, кырдан. Bip дауыс осы танда санкылдаган, М ысык боп бул дауысты жан тывдаган. Hipin 6ip шыбьпспен жур Кдрашаш, Астында акбоз атпен жаркылдаган. Сарбаздар санлак мш ген, шогырланган, Жасактар жалан каккан жаута арналган. Семсерл1 cepi, талай найзагерлер, Болаттар тас плуге ожарланган. Ti3uiin сапка турган cipi садак, А к сэр ы алдаспандар жалак-жалак- 40

Сыкылды Ержан, Науан ерлер де жур, Музбалак, кзнтардагы кырау кабак. Жиылды жасанган кол жауга анталап, Куршдеп кекжалдары кез кантапап. Зенб1рек ыргакталып азар ш е к п , Аулына Эл1мкулдьщ аузы кэрап. Дурюреп жаннын 6api жау дескендей, Жау' ж елт ел ш етш е, эу дескендей. Туякган тасырлаган дабыл ка*ып, Кара жер дуб1р какгы, д ен кешкендей. Устщде акбоз атгьщ зэр кешкендей, Bipeyre бугш ажал бар дескендей. Келденен кеп алдында тур ханыша, Алмас kj>i3, Tyci суы к наркескендей. Дауысы зенб1ректей жерд1 жарып, Алмасты аспайани колына алып, Ширыгып, шыдамы ж ок тур ханыша, У жеген бурыл 6epi порымданып. Жер тарпып жел санлактар, думб1р кдтын, Окыранып, KiciHece KyM6ip катып: “ Урыны канды мойы н калга бер !” - деп, Дулатка тургандары Kici салып: “ Басынып басып-жанш ып хан аулына, Суксын ба басын итше Сапак мырза? Дулатгын битт1 балак даткасына, Деген шм хан аруагьш булай бы лга?” Ш апкындап шабар к е т п Эл1мкулга, Алдында шабуылдьщ тш кдтуга. Жауабын кеплкпрмей берсш жылдам, Жанжалды тыншыту ма, улгайту ма? 41

IX - Уа, датка, хан ж!бердк уйдеш сщ ? Секпещ з онш а ерте журген ушш. Т еп -теп с хан ауылы ат усттнде, Byainai жаны а з д е н куйген уш ш . Ханыша куйшш тур аздер ушш, Отауын 6ip текещ з сузген ушш, Ж иылды жасак, ci36eH жауласуга, Ел емес, жау деп кудер узген ушш. Сарбаздар санлак млад жауга балап, Туйицц ci3re таман кырау кабак. Крркзу боп конагыныз шапкалы тур, Ы ныранды, силищи ту, Te6ipenai аруак. Cipecri ci3re карай cipi садак, Асынды ак алмастар алтын сагак. Тур датка, тебеге шык, турганын кер Аульща зенб!ректщ аузы карап. Айтканым — айт д еген! м ш е ci3re: Сиякты керш ей кэш йзде. Туйиий акиыктьщ тас тулеп, Тапжылтпай тусетш ш бш еаз де. Кдтерд1 ещ й ез1щз т у й е а з де, Шабылып бекер боска куйейз бе? Осыдан ел ш абы сы п кете барса, Тимей ме талай таяк кунэйзге? Шьщап тур ciafli Kyrin ханыша азар, K en ещй кеппксещ з уакыт озар. Курыстап жай тусуге кун айналды, Айтканым, мезгш емес муны созар. Ж1берд1 м е т ci3re бер деп хабар, Слздерге жай калмады келбек кагар. 42

Не екенш ашуынын керш турсын Тез1рек тш берм есен, аулын шабар. — Эл1мкул састы катгы сабы р калмай, Онай ма кулайтын куз Кене хандай? Егер де тез уы тын таркатпаса, У й т ш п датка аулынын Keryi онай. Апырм-ау, бул сумдыктьщ м е т калай? Ханзада камырыкты неден олай? — А ксарбас айттым, алла, как пэледен! М едет бер, мен сиы нды м , ш рлер талай! Элде хан екпел1 м е ерулЬосе? К ец ш не? Кеше кутпей яабердш пе? Кактыгып б1здщ елдщ 6ip баласы, Аулына атпен барып жургендж пе? Агаттык iciMi3fli бш м едж пе? К ец ш н 6ip нэрседен юрледж пе? Сьпо>1лды си ы р м ш ез жаман елм1з, Орданьщ 6ip жерше суйкендж пе? Хан элде бу Дулатка кекп ме екен? Bip хабар жамандаган ж е г п м е екен? Катыннан, не баладан, не малшыдан Бшместж, 6ip окыстык erri ме екен? Алды тар, ашуы ожар, екпш екен, Ж1берген жарлыгы ты м етш р екен. Арканын арыстаны Абылайдын Аруагы уст1м1зге meKTi ме екен? - Ш абындар, жылдам, У йсш , Дулатты жи! Тез к е л ст пален датка, тугенше би! Ауылы жай тускендей Эл1мкулдын, Басына Дулаттардын Tycri-ay 6ip куй... 43

Н эн , н оян , жуан, ж у й р к , санлак. ылги Ж иналды Эл1мкулга латка мен би. У й сш нщ ендиен кусы ушып ж етп - Тау бурю т, куипгендер, мыки, кырги. X Салбырап Дулат, У й сш сакалдары, Т ебед е турган кол Fa такау барды. “ Уа, алдияр, алдияр! Жер шайкалса - тебеге; Ел шайкалса - твреге...” Дегенш айтып, Свз бастап 6ip майталман макалдады. Кдрашаш калды зекш майталманды, Майталман одан артык айта алмады. “ Т ш ц щ Kecin алып тастайын ба ?” - Дегенде би д щ квз1 жаутандады. “ С вз бе екен сураганым? Жан ашуы! Ку тшмен дагды кы псы н, арбасуды! Дулаттын даткасынан сурап турмын Кррланган тецесш деп хан басымды! Кврмеген тентекандер тш кесудк Ж огалтып бузылган ел реам дь Сакалдар осы турган бш е ме екен, Тен текке жаза, влгенге кун кесуд1? KeainTi сакалдарын суй ретш ш , Датканьщ тийне эбден уйретшш, Купш ш кеш пей-конбай сасы к Дулат. CeMipin алыпсы ндар уйде оты ры п. Сеш м ен ел болмаймыз 6ipre отырьш, Сыйладьщ табагына у толтырып. А руагын А бы л ай ды н KiM таптады, Калды ма ку тшдерщ курметшп? 44

Би емес, бузылтаннын куатысыц, Т ен тектщ тел1 м енен суаты сы ц. Ел болсан тентек кдйда? Билпс кдйда? Ж урандер 0л1мкулдын мияты ушш! Келгендер У й сш бк щ , Дулатпысьщ, - Б ор щ де Э л1мкулдын м иятысьщ! Ел болсан канды м ойы н уры мды бер, Даткдньвд кестелемей уят ю н !ц Алдияр, бас, таксырлап, койдай шулап, Алдында ханыш аныд турды Дулат. “ Не болып, не койтанын бшмей турмыз, М ш е бас! Тентек болсан, керщ таркзт!” Кдрашаш дедк “ 1зщмен бор щ де кайт, Эдш кел, Эл1мкулга бол май мнят. С иякты С апа к и т щ Kipfli у й м е , Алып кел, айыпкерд1, алдыма тарт! Десендер шабылмасын ауылынды, Курбан кыл ел будщрген сум кулынды. Ko3iMe кеш нсп рм ей к ор сет м ен щ Албасты, кызга келпш , мущ ылынды!1 Ол итке ки пз арнап кул кшмдй Куйе жак,, м ойньш а 1л курымды. 0 к ел ш Кдрашашты уш айналдыр! Мыктап так мойынына шылбырынды! Ауылды айналдырып окел маган, Жау бол май, озге болсан ел уксаган. Алдымнан жетектелш етсш Сапак, С ерим сол — ез колыммен мойньш шабам! ' Мунгул —кеще 45

О сы н ы к т е м е се н не с е з маган? С апаксы з 6epi таман баспа калам! Ш андатып, шацырагына кобыз тартып, 0л!м кул, Абылайлап аулын шабам! Болсандар осы турган еддщ басы: Жауаптьщ осы айтылган айналасы. Аруагын Абылайдьщ турмын жоктап, Осы елдщ корлаганга кол тумасы. Барындар, би болсандар, б т м осы! Булш бес ел iiiiiHiH бу гай осы . К етсе де керге Kipin кенпкпесш ! Тобеден уеден! куту осы !” Алдияр, бас таксырлап — шулай-шулай, Т ен тек п табамыз да бо л са мундай... Ж ыщылды жапырыла желден соккан Сыкылды енш ен У й сш — сасыр курай. М ойнына су теп л in билер талай, Болар деп бул сум д ы к ты ц арты капай. Уйлыккан сен устщде койдай коркып, Дулаггар кдйтты i3iMeH кеш н карай. Аулында Эл!мкулдын топыр, жиын, Кдмалган жол таба алмай сокы р жиын. УсДне Уйсш -Дулат жай тускендей, Салмагы Кене ханнын болды-ау киын... 0л1мкул кдйты п KepciH ханны н уй ш , Ылайсан _ дейш десе менменсш н, Немесе ер кетерер кылык па осы? Бул-дагы ш ергп ш т е н бебеу куйш. Жалганда будан ар ты к к о р л ы к бар ма? Ю м шыдар мундай вы м зорлыктарга? 46

Ш апкызып 03 баласын турган ш бар... Т ен тек п макул деугп ж ол куптар ма? Мундай ic жаушылыкты жангыртпай ма? Караны каЬарланса хан куртпай ма? Хан басын кара корлап кете берсе? Т ы ю сы з елге 6ip зан орны кпай ма?.. Уйлыкты Уйсш койдай, акыл таппай? BiTy ме, ш абы су ма — ш еш ш айтпай... Бола ма ел жапсары жауласпауга, Алдынан Кдрашаштын ашу кайтпай? Ашуы таркай ма екен кылыш тартпай? Кьшмысты тентепнщ мойны н шаппай? Егер де тентек устап берш месе, Зенб1рек тура ала ма кур с-к у р с атпай? Би, датка жаксылары ке.т/и акылга: “ Эл1мкул, журт айтып тур, м ш е, тында! М ойынды сунган кылыш кесер ме екен? Кдлмасын камырыгы хан артында” . Тау кулап ту ей салмак Эл1мкулга, Келтзрд! к еп талкы сы жан алкымга. ТентеKTi берм ей ты ны ш таппайм ыз деп, Байласты соган сезд1 ен акырда. XI Кун ерлеп, тауга мш ш , сэске болды, Жалактап, жауды кайда дескен колды Байкасан, жау жарагы, 3en6iperi, Кыз маны 6ip ауыр кол — аскер болды. EciTin ш орт кайырган с ертш сон гы , Дулат тез тентепмен келмек болды. АйдаЬар кыз айбары кутын алып, Торгайдай тыгылып тур куйш! сорлы. 47

Кдн калмай куп-ку болы п журегшде, А байлап кы з м т е з ш б1рден 6ipre, б з ш щ сум ды гы на imiH тартьш , Кдлтырап, кырау турып журегше. Бшмейш жыларын да, кулерш де, Елше кетерш де, журерш де. К ер ш ед вз1рейшдей кы зды н Tyci, Кдраса Кдрашаштьщ рещне. Кыз емес, мынау турган коркау сырттан. Кутылар кун бар ма екен бул кырсыктан? Осыны оятуга окталдым-ау, Албыткан жындымын ба, журек жуткан? К ы з ем ес, м уз гой Tyci кырауы ткан, К ай жер1 кы зы кты р ы п б о й жылыткан? Азгырган акымак кып сайтан екен, Сандалтып сэры ауру - куй гой курткан! Н е жаза жазы м б о л са м ке р е р ед1м? Кыргига кнканы не бедененщ ? Д е м е с ш д ом бы р а н ьщ Tin сей л есе, М ен -д агы о с ы У й сш д е й е л ер м е ед1м? М ен сорлы кай жер1мнен дэмеленд!м? Кумартьш кундаз-туш эурелендам. Ажалым айдаЬарга айдапты гой, А , кудай! Т еуба ! Т еуба ! Т е у б а дед1м! K ep a i кь1з елд1 б у р ш , ш ы р ы к Hipin, Уйсш ге, Дулатпенен садды булж. Не болып, не койганын сырттан сурап, Ортада Кене хан да оты р 6uiin. О ны да е р теп о ты р м ы на кыльпс,, Карадан хан мойны на тускен курык-

“ У й сш дер 03 iciHe би л ж айтар” , — Деп iuiKe К ене осы н ы о ты р туйш. Bepi отыр белтсриске берш ырык, Алар деп ез абыройын езЬак жыгып. Балкдштын тунгиыгы толкын бермей, Тымырсып терен жатыр ш тен тунып. Жанжалды уй-арасы усаксынып, Арыстан оты р барлап Tici аксиып; Дум кылып ханныц сырты н Дулаттарта, Тебеде тур энекей, кыз кэкщиып. XII Ак, кырау салбы раты п кы рды баскзн; Кек туман копарылды, желтей ашкзн. Тымырсык, 6ip сэры аяз ш те н тынды, Томсарып мынау кыздай зэрш шашкан. Тумандай копарылып желден кзшкан, Ж е ц к т п Дулат келд! жаны саскан. Тебеде туртан колга тартгы Дулат, К,оянын алдына сап какпан баскан. Мынау кеп салбыратан У йсш , Дулат, Келед! кызга таман улап-шулап. Алдында кызга усынтан курманы бар, Тез катар, тасталатын кылыш турап. Аластап, куйелеген, бетш майлап, М ойнына маскаралап курым байлап. У сынты п ак м ойы ны н, uieuiinnipin, Ж етелеп 6ipey атпен, 6ipey айдап. BeTiHe Эл!мкулдьщ жан келе ме? Ж алгыз-ак Ke3irin тур хан Кенеге. С уйтсе де тогы з турл1 толгауда тур, К е ц ш н айдагандай елденеге... 49