DigitalCitizenship-Book-ok

4 สิทธแิ ละความรบั ผิดชอบแหง่ ศตวรรษท ่ี 21 100

พลเมืองที่ดีคือพลเมืองท่ีเข้าใจในสิทธิและความรับผิดชอบ ซึ่งเป็นองค์- ประกอบส�าคัญต่อการสร้างสังคมประชาธิปไตยท่ีดี พลเมืองดิจิทัลเองก็ต้อง ตระหนกั ถงึ สิทธแิ ละความรับผิดชอบของตนเช่นเดยี วกนั เพียงแตส่ ิทธแิ ละความ รับผิดชอบในยุคดิจิทัลได้ถูกตีความและต่อยอดให้สัมพันธ์กับการเปล่ียนแปลง ของเทคโนโลยี สิทธินั้นหมายถึงเสรีภาพข้ันพื้นฐานที่รัฐบาลมีพันธะหน้าท่ีต้องปกป้อง และส่งเสริม สิทธิบางอย่างถูกบัญญัติไว้ในกฎหมายระดับประเทศ ขณะที่สิทธิ บางประการถูกรับรองไว้ในปฏิญญาสากลว่าด้วยสิทธิมนุษยชน ซ่ึงต้ังอยู่บน หลักการเร่อื งอสิ รภาพ ความเทา่ เทียม และความเสมอภาค เช่น เสรภี าพในการ แสดงความเห็น เสรีภาพในการรวมกลุ่มและการสมาคม เสรีภาพสื่อ เสรีภาพ ในการนับถือศาสนา เสรีภาพในความเป็นส่วนตัว อย่างไรก็ดี สิทธิมีข้อจ�ากัด และต้องมาพร้อมกับความรับผิดชอบในการค�านึงถึงประโยชน์ส่วนรวมและหลัก จรยิ ธรรม เชน่ การเคารพสทิ ธิ ความเชือ่ และความเห็นของผู้อ่ืน 101

สทิ ธขิ องพลเมืองดิจิทลั สทิ ธิของพลเมืองในยุคดิจทิ ัลน้ันไดร้ ับการพฒั นาตอ่ ยอดจากหลกั การสากล ด้านสิทธมิ นษุ ยชน โดยมอี งคก์ รจ�านวนมากทผ่ี ลกั ดนั สทิ ธดิ งั กล่าว เชน่ องค์การ สหประชาชาติ (UN) กองทุนเพ่ือเด็กแห่งสหประชาชาติ (UNICEF) สภายุโรป (Council of Europe) แนวทางด้านสทิ ธิในคู่มือฉบับนีอ้ า้ งองิ จากกฎบัตรว่าดว้ ย สิทธิมนุษยชนและหลักการพ้ืนฐานส�าหรับอินเทอร์เน็ต (Charter of Human Rights and Principles for the Internet) และข้อเสนอว่าด้วยสิทธิมนุษยชน สา� หรับผู้ใชอ้ ินเทอร์เน็ตของสภายโุ รป1 สทิ ธใิ นการเข้าถึงและไมถ่ กู เลอื กปฏิบตั ิ สิทธิในการเข้าถึงอินเทอร์เน็ตควรเป็นสิทธิข้ันพื้นฐานส�าหรับมนุษย์ทุกคน บางประเทศ เช่น ฟินแลนด์และเอสโตเนีย ก�าหนดให้การเข้าถึงอินเทอร์เน็ต เป็นสิทธิมนุษยชนขั้นพ้ืนฐาน การเข้าถึงอินเทอร์เน็ตไม่เพียงช่วยเปิดโอกาสทาง เศรษฐกิจ การเมือง และวัฒนธรรมให้กับผู้ใช้ แต่ยังเสริมสร้างสิทธิมนุษยชน ขน้ั พน้ื ฐานหลายอยา่ ง อาทิ เสรภี าพในการแสดงออก สทิ ธใิ นการเขา้ ถงึ การศกึ ษา สทิ ธิในการสมาคมและชุมนุมโดยสนั ติ สิทธิในการมีส่วนรว่ มกับรฐั บาล การเข้าไม่ถึงหรือถูกตัดการเชื่อมต่ออินเทอร์เน็ตน้ันส่งผลกระทบถึง โอกาสและสิทธิข้ันพื้นฐานของมนุษย์เป็นอย่างย่ิง ด้วยเหตุนี้ สิทธิในการเข้าถึง อินเทอร์เน็ตโดยไม่ถูกตัดการเช่ือมต่อหรือถูกเลือกปฏิบัติจากผู้ให้บริการ อินเทอรเ์ นต็ (ไอเอสพ)ี หรือผูใ้ ห้บริการเน้ือหาออนไลน์ ไมว่ ่าจะอย่บู นฐานของ 102

อะไรก็ตาม เช่น เพศ ชาติพันธุ์ ภาษา ศาสนา ความเชื่อทางการเมือง จึงถือ เป็นสิทธิข้ันพ้ืนฐานในยุคดิจิทัล ยกเว้นแต่กรณีท่ีมีการก�าหนดไว้ในกฎหมาย ชัดเจน กระทบกับสิทธิของผู้อื่น หรือส่งผลต่อความมั่นคงของชาติ ความสงบ เรยี บร้อย และศีลธรรมอนั ดขี องประชาชน หรือกรณีทม่ี กี ารผดิ สัญญาไมจ่ า่ ยเงนิ ค่าบริการอินเทอร์เน็ต (แต่ผู้ให้บริการอินเทอร์เน็ตหรือไอเอสพีควรใช้มาตรการ ตัดสัญญาณเป็นมาตรการสุดท้ายเท่านั้น) หรือกรณีที่พ่อแม่ผู้ปกครองควบคุม การใชอ้ นิ เทอร์เนต็ ของเด็กและผ้เู ยาวใ์ ห้เหมาะสม หากมกี ารตดั การเชอ่ื มตอ่ อนิ เทอรเ์ นต็ ไอเอสพคี วรแจง้ ผใู้ ชใ้ หท้ ราบถงึ เหตผุ ล และข้อกฎหมายที่ใช้เป็นฐานในการตัดอินเทอร์เน็ต รวมถึงแจ้งให้ผู้ใช้ทราบถึง กระบวนการรอ้ งเรียนและคา� ขอใหม้ ีการเช่อื มต่ออนิ เทอรเ์ น็ต สิทธใิ นการเขา้ ถึงอนิ เทอรเ์ น็ตครอบคลมุ ถงึ ประเดน็ ตา่ งๆ ดงั น้ี ดจิ ิทลั เพอื่ คนท้งั มวล ดิจิทัลเพ่ือคนท้ังมวลคือแนวคิดท่ีเรียกร้องให้คนทุกคนมีสิทธิเข้าถึง รวมถึง ใชป้ ระโยชนจ์ ากสอื่ ดจิ ทิ ลั และชอ่ งทางการสอ่ื สารทหี่ ลากหลายในฐานะเครอ่ื งมอื สา� คญั ในชวี ิตประจ�าวนั เชน่ การสื่อสาร การเขา้ ถึงความรู้ การทา� ธุรกรรม รฐั บาลควรดา� เนนิ มาตรการสง่ เสรมิ ใหเ้ กดิ การเขา้ ถงึ อนิ เทอรเ์ นต็ อยา่ งทว่ั ถงึ ราคาไม่แพง ปลอดภัย มีคุณภาพเชื่อถือได้ และรองรับกลุ่มคนท่ีหลากหลาย โดยเฉพาะกลมุ่ คนทอ่ี ยใู่ นพน้ื ทห่ี า่ งไกล มรี ายไดน้ อ้ ย เปน็ คนกลมุ่ นอ้ ยของสงั คม หรือต้องการความช่วยเหลือเปน็ พิเศษ เช่น ผพู้ ิการ นอกจากนั้น รัฐบาลควรจัดให้มีจุดบริการอินเทอร์เน็ตอย่างท่ัวถึง เช่น ศนู ยก์ ลางชมุ ชน หอ้ งสมดุ โรงเรยี น คลนิ กิ รวมทง้ั คา� นงึ ถงึ การเขา้ ถงึ อนิ เทอรเ์ นต็ ผ่านโทรศัพท์มือถือหรือแท็บเล็ต ซ่ึงทวีความส�าคัญมากขึ้นในยุคท่ีคนเข้าถึง อนิ เทอร์เนต็ ผ่านอปุ กรณเ์ คลอ่ื นทมี่ ากขึ้นเรื่อยๆ 103

คุณภาพบริการ คุณภาพบริการขั้นต�่าซึ่งประชาชนควรเข้าถึงได้น้ันต้องสอดคล้องกับการ เปลย่ี นแปลงของเทคโนโลยที เี่ รยี กรอ้ งการใชข้ อ้ มลู มากขนึ้ เรอ่ื ยๆ อกี ทงั้ การเขา้ ถงึ จะตอ้ งมรี าคาถกู และมคี วามเทา่ เทยี มมากขนึ้ ตวั อยา่ งเชน่ การเขา้ ถงึ อนิ เทอรเ์ นต็ ของนักเรียนในกรุงเทพฯ ท่ีมีคอมพิวเตอร์ส่วนตัวใช้ในโรงเรียน กับนักเรียน ตา่ งจงั หวดั ทใ่ี ชเ้ นต็ ไดเ้ ฉพาะทหี่ อ้ งสมดุ โรงเรยี น แมท้ งั้ คจู่ ะเขา้ ถงึ เนต็ ไดเ้ หมอื นกนั แต่โอกาสจากการเรยี นรนู้ น้ั แตกต่างกันอยา่ งสนิ้ เชิง เสรภี าพในการเลอื กใชซ้ อฟตแ์ วร์ แอปพลเิ คชนั่ และระบบปฏบิ ตั กิ าร การเข้าถึงยังครอบคลุมถึงเสรีภาพในการเลือกใช้ซอฟต์แวร์ แอปพลิเคช่ัน และระบบปฏบิ ตั กิ ารตามทเ่ี ราตอ้ งการ ซงึ่ จะเกดิ ขน้ึ ไดต้ อ่ เมอ่ื โครงสรา้ งการสอ่ื สาร และโปรโตคอลทา� งานขา้ มระบบได้ รวมถงึ รกั ษามาตรฐานแบบเปดิ (open stan- dard) เอาไว้ นอกจากนนั้ อนิ เทอรเ์ นต็ จะตอ้ งเปดิ ใหท้ กุ คนมสี ทิ ธใิ นการสรา้ งสรรค์ เน้ือหา แอปพลิเคชั่น และบริการต่างๆ โดยไม่ต้องผ่านกระบวนการตรวจสอบ หรือผ่านการรบั รองจากผู้มีอ�านาจ ความเปน็ กลางของเครอื ขา่ ย สถาปตั ยกรรมของอนิ เทอรเ์ นต็ ตอ้ งไดร้ บั การปกปอ้ งใหม้ คี วามเปน็ กลาง หรอื ท่ีเรียกว่าความเป็นกลางของเครือข่าย (net neutrality) กล่าวคือต้องมีลักษณะ เปิด เท่าเทียม และไม่เลือกปฏิบัติ เพ่ือเป็นแพลตฟอร์มในการน�าเสนอเนื้อหา และบริการออนไลนอ์ ย่างเปน็ กลาง ไม่มใี ครได้สทิ ธพิ เิ ศษ 104

เสรภี าพในการแสดงความเหน็ และการเขา้ ถึงข้อมลู มาตราท่ี 19 ในปฏญิ ญาสากลวา่ ดว้ ยสทิ ธมิ นษุ ยชนบญั ญตั ไิ วว้ า่ “มนษุ ยท์ กุ คน มีสิทธิในเสรีภาพทางความคิดและการแสดงออก สิทธิดังกล่าวรวมถึงเสรีภาพ ในการแสดงความเห็นโดยปราศจากการแทรกแซง และสิทธิในการแสวงหา รับ สง่ ตอ่ ขอ้ มูลและแนวคดิ ผ่านสื่อใดๆ และโดยไม่ต้องคา� นึงถึงพรมแดน” เสรภี าพ ดังกลา่ วครอบคลุมถงึ การแสดงความเห็นในโลกอินเทอร์เนต็ ด้วยเช่นกัน เสรีภาพในการแสดงออกเป็นสิทธิที่มีความส�าคัญต่อสังคมประชาธิปไตย และการพฒั นาของมนษุ ย์ หลกั การสากลยนื ยนั ถงึ สทิ ธใิ นการแสดงตวั ตน มมุ มอง ความคิด ความเห็น รวมทั้งสิทธิในการเข้าถึงและเผยแพร่ข้อมูล/ความเห็น ของผู้อื่นบนโลกออนไลน์ได้อย่างเสรี เสรีภาพดังกล่าวครอบคลุมถึงการพูด ทางการเมือง มุมมองทางศาสนา ความเห็นและการแสดงออกที่ไม่สร้างความ ขุ่นเคือง และอาจรวมถึงการแสดงออกที่อาจสร้างความขุ่นเคืองและสร้างความ ร�าคาญใจให้กับผู้อ่ืนด้วย ซ่ึงต้องพิจารณาควบคู่กับเง่ือนไขอ่ืนๆ เช่น กฎหมาย และวฒั นธรรมในแต่ละประเทศ แน่นอนว่าเสรีภาพในการแสดงความเห็นไม่ใช่สิทธิท่ีไร้ข้อจ�ากัด และต้อง คา� นงึ ถงึ สทิ ธอิ น่ื ๆ เชน่ สทิ ธใิ นการปกปอ้ งชอ่ื เสยี งและความเปน็ สว่ นตวั ของผอู้ น่ื รวมถงึ ผลประโยชนส์ าธารณะดว้ ย เชน่ เพอ่ื ปกปอ้ งความมน่ั คงของชาตหิ รอื ความ สงบเรียบร้อย อย่างไรก็ดี การแทรกแซงเสรีภาพในการแสดงออกต้องได้รับการ บญั ญตั ไิ วใ้ นกฎหมายดว้ ย โดยกฎหมายนน้ั ตอ้ งกา� หนดขอบเขตขอ้ หา้ มใหช้ ดั เจน และวางกรอบใหแ้ คบเทา่ ทจ่ี า� เปน็ เพอ่ื ใหป้ ระชาชนเขา้ ใจและกา� กบั พฤตกิ รรมการ แสดงความเหน็ ไดอ้ ยา่ งถกู ตอ้ ง รวมถงึ ตอ้ งไมท่ า� โดยเลอื กปฏบิ ตั ิ มเี หตผุ ลอนั ชอบ ธรรมตามหลกั สากล ขอบเขตการแทรกแซงตอ้ งเหมาะสม อกี ทงั้ ยงั ตอ้ งมกี ลไกใน การแจง้ ใหผ้ ทู้ ถ่ี กู แทรกแซงสทิ ธเิ สรภี าพทราบถงึ สทิ ธใิ นการรอ้ งเรยี นใหม้ กี ารแกไ้ ข 105

สทิ ธเิ สรภี าพในการแสดงความเหน็ และเขา้ ถงึ ขอ้ มลู ครอบคลมุ ประเดน็ ตา่ งๆ ดงั น้ี เสรภี าพจากการเซน็ เซอร์ ประชาชนทุกคนมีสิทธิในการใช้อินเทอร์เน็ตโดยปราศจากการเซ็นเซอร์ทุก รปู แบบ การคกุ คามขม่ ขกู่ ารแสดงออกผา่ นอนิ เทอรเ์ นต็ นนั้ ถอื เปน็ การละเมดิ เสรภี าพ การเซ็นเซอร์ผ่านการบล็อกและฟิลเตอร์ โดยเฉพาะการบล็อกเน้ือหา ล่วงหน้าเพ่ือไม่ให้ประชาชนทั้งหมดเข้าถึงได้นั้น ถือเป็นการเซ็นเซอร์ที่ขาด ความชอบธรรม เว้นแต่เน้ือหาเฉพาะน้ันๆ ถูกตัดสินว่าผิดกฎหมายและผ่าน กระบวนการตรวจสอบความชอบดว้ ยกฎหมายแลว้ นอกจากนั้น มาตรการใดๆ ทีใ่ ชใ้ นการบล็อกเน้ือหาเฉพาะนั้นๆ จะตอ้ งทา� ภายใตข้ อบเขตท่ีจา� กัดทสี่ ดุ และ ไมส่ ่งผลใหป้ ระชาชนไม่สามารถเข้าถึงขอ้ มลู อ่นื ๆ ได้ เช่น หากพบวา่ มเี นอ้ื หาที่ ผิดกฎหมายในเว็บบอร์ด มาตรการการบล็อกก็ควรจ�ากัดท่ีกระทู้ที่ผิดกฎหมาย เทา่ นั้น ไมใ่ ชป่ ิดกัน้ การเขา้ ถงึ ทง้ั เว็บบอรด์ ตัวกลาง เชน่ ไอเอสพี ไม่ควรถกู กดดันหรือบังคับโดยกฎหมายใหน้ า� เน้ือหา ออก บลอ็ กเนอ้ื หา หรอื เปดิ เผยขอ้ มลู สว่ นบคุ คลของผใู้ ช้ หากเนอื้ หาดงั กลา่ วไมผ่ ดิ กฎหมาย นอกจากนน้ั รฐั ยงั มหี นา้ ท่คี มุ้ ครองและเคารพเสรีภาพในการแสดงออก และสทิ ธใิ นการสอ่ื สารของประชาชน ซง่ึ รวมถงึ การสอื่ สารระหวา่ งบคุ คล เชน่ การ ออกกฎหมายเพอ่ื ป้องกันการดักฟังและคุม้ ครองข้อมูลสว่ นบคุ คล ไอเอสพี รวมถึงผ้ใู หบ้ รกิ ารเน้อื หาและผู้ใหบ้ รกิ ารออนไลน์ ตอ้ งเคารพสิทธิ เสรีภาพในการแสดงออก กระน้ันก็ตาม ผู้ให้บริการเนื้อหาและบริการออนไลน์ บางรายอาจมนี โยบายหา้ มเนอื้ หาและพฤตกิ รรมบางอยา่ ง เชน่ ประทษุ วาจา ภาพ อนาจาร แตต่ อ้ งทา� ภายใตห้ ลกั เกณฑท์ ไ่ี มล่ ะเมดิ หลกั สากล รวมถงึ มกี ระบวนการ ทโ่ี ปรง่ ใสในการเปดิ เผยขอ้ มลู และเปดิ ชอ่ งทางใหม้ กี ารตรวจสอบการบลอ็ กหรอื ฟิลเตอร์เนื้อหา เพื่อเปน็ ขอ้ มูลใหผ้ ใู้ ช้ตดั สินใจวา่ จะเลือกใชบ้ ริการออนไลน์น้ันๆ หรอื ไม่ 106

สทิ ธใิ นข้อมลู ประชาชนทุกคนมีสิทธิในการค้นหา เข้าถึง และส่งต่อข้อมูลและความคิด ผ่านอนิ เทอร์เนต็ เรามีสิทธิเข้าถึงและใช้ข้อมูลของรัฐบาล โดยรัฐบาลควรด�าเนินการเปิดเผย ข้อมูลในเวลาอันเหมาะสมและในรูปแบบท่ีสามารถเข้าถึงและน�าไปใช้ต่อได้ ง่าย นอกจากน้ันเรายังสามารถแชร์งานและสร้างสรรค์งานจากการปรับเปลี่ยน งานต้นฉบับของผู้อนื่ แต่สทิ ธิดังกลา่ วต้องพจิ ารณาควบคู่กบั สิทธขิ องผูผ้ ลิตงาน ตน้ ฉบบั ทจ่ี ะไดร้ บั การคมุ้ ครองลขิ สทิ ธ์ิ โดยระบบลขิ สทิ ธต์ิ อ้ งไมบ่ นั่ ทอนศกั ยภาพ ของอินเทอร์เน็ตในการสร้างสรรค์และต่อยอดเน้ือหา ซ่ึงหลักการส�าคัญในการ พิจารณาคือ หลักการใช้อยา่ งเปน็ ธรรม (fair use) โครงการคอมมอนเซนส์เอดูเคชั่น สรุปหลักการและตัวอย่างการน�าผลงาน ไปใช้ทีเ่ ข้าข่าย “การใช้อย่างเป็นธรรม” ตามภาพดา้ นล่าง ภาพท่ี 1: หลกั การและตัวอยา่ งการใช้อยา่ งเป็นธรรม2 น�าเน้ือหามาใช้ แคเ่ พยี งบางส่วน มีความเป็นต้นแบบใหม่ งานโรงเรียน สร้างงานขึ้นมาใหม่ และแตกต่างจากตน้ ฉบบั หรอื งานการศึกษา และใช้มนั ในลักษณะ การรายงานขา่ ว ทเ่ี ปลีย่ นไป (ไม่ลอกเลียนแบบ) การแสดงความเห็น หรือวจิ ารณ์ การลอ้ เลียน ไมน่ �างานไปใช้เชิงพาณิชย์ 107

หลักการใช้อยา่ งเปน็ ธรรม หลักการใช้อย่างเป็นธรรม คือหลักการพิจารณากฎหมายของ สหรัฐอเมริกาท่ีอนุญาตให้มีการใช้เนื้อหาติดลิขสิทธ์ิโดยไม่ต้อง ได้รับอนุญาตจากผู้ถือลิขสิทธิ์ หลักการข้อน้ีมุ่งรักษาสมดุลระหว่าง ผลประโยชน์ของเจ้าของลิขสิทธ์ิและผลประโยชน์สาธารณะในการ เผยแพรแ่ ละใชป้ ระโยชน์จากงานสร้างสรรคบ์ างสว่ น เช่น ใช้เพือ่ การ วิพากษ์วจิ ารณ์ การลอ้ เลียน การค้นคว้าวิจัย การรายงานขา่ ว หลักการ 4 ประการที่ใช้พิจารณาว่าการใช้แบบไหนถือว่าเป็น ธรรมมดี ังนี้ หนึ่ง ปัจจัยด้านการสร้างสรรค์สิ่งใหม่จากเน้ือหาต้นฉบับ: วัตถุ- ประสงคแ์ ละลักษณะของการใช้ หลกั การนี้ใช้เพื่อพิจารณาว่ามีการสร้างสรรคเ์ นือ้ หาข้นึ ใหมจ่ าก งานตน้ ฉบบั หรอื ไม่ หรอื เปน็ เพยี งการลอกเลยี นงานตน้ ฉบบั ตวั อยา่ ง เชน่ มกี ารเพม่ิ ความหมายหรอื ความคดิ ใหมๆ่ จากงานตน้ ฉบบั หรอื ไม่ หรือมีการเพิ่มคุณค่าใดๆ จากงานต้นฉบับหรือไม่ เช่น มุมมองทาง ศิลปะใหม่ๆ แนวคดิ ใหมๆ่ กรณีท่ีนับว่าเข้าข่ายการใช้อย่างชอบธรรมตามหลักการข้อนี้คือ งานดา้ นการศกึ ษาและงานวจิ ยั เพราะถอื เปน็ การสรา้ งสรรค์ วพิ ากษ์ และพัฒนาจากงานต้นฉบับ อีกกรณีคือ งานล้อเลียน ซึ่งผู้ล้อเลียน ปรับเปลย่ี นและสร้างสรรคจ์ ากงานตน้ ฉบบั ผ่านอารมณข์ นั

สอง ธรรมชาตขิ องงานลขิ สิทธ์ิ ธรรมชาติของลิขสิทธ์ิว่าเป็นเร่ืองจริงหรือเรื่องแต่งนั้นมีความ ส�าคัญต่อการพิจารณาการใช้อย่างเป็นธรรม เนื่องจากการแพร่ กระจายขอ้ มลู ขา่ วสารหรอื ขอ้ เทจ็ จรงิ สรา้ งประโยชนส์ าธารณะ ดงั นน้ั การนา� งานทเี่ ป็นข้อมูลหรือขอ้ เทจ็ จรงิ มาใช้ เชน่ งานชีวประวตั ิ ยอ่ ม ได้รับการคุ้มครองในฐานะการใช้อย่างเป็นธรรมมากกว่าเร่ืองท่ีแต่ง ข้นึ อย่างนวนิยายหรอื บทละคร สาม จา� นวนและสดั สว่ นของงานต้นฉบบั ทนี่ �ามาใช้ โดยหลกั ทวั่ ไป ยง่ิ นา� งานตน้ ฉบบั มาใชน้ อ้ ยเทา่ ไหร่ ยง่ิ มแี นวโนม้ ที่จะถูกมองว่าเป็นการใช้อย่างเป็นธรรม อย่างไรก็ดี หากส่วนที่ น�ามาใช้นั้นเป็น “แก่นแกน” ของงานต้นฉบับ ก็อาจจะไม่ได้รับการ พิจารณาว่าเป็นการใช้อย่างเป็นธรรม แม้จะใช้งานต้นฉบับเพียงแค่ บางสว่ นกต็ าม ส่ี ผลกระทบด้านตลาดทอี่ าจมตี อ่ การเผยแพรง่ านตน้ ฉบบั การใช้งานต้นฉบับอาจไม่เป็นธรรมหากกระทบต่อการขาย ผลงานลิขสิทธ์ิในตลาดไม่ว่าในปัจจุบันหรืออนาคต เช่นกรณีที่มี ศลิ ปนิ นา� ผลงานภาพถา่ ยตดิ ลขิ สทิ ธไิ์ ปใชส้ รา้ งสรรคง์ านประตมิ ากรรม แล้วเจ้าของภาพถ่ายฟ้องร้องศิลปินคนนั้น แต่ศิลปินอ้างว่างาน ประติมากรรมของเขาถือเป็นการใช้อย่างเป็นธรรม เพราะช่างภาพ ไม่ได้ใช้มันเพ่ือสร้างงานประติมากรรมอยู่แล้ว ศาลไม่เห็นด้วยและ มองว่าแม้ศิลปินจะไม่คิดน�างานภาพมาสร้างประติมากรรมเพื่อขาย ในตลาดตอนนี้ แต่ก็ถอื เปน็ ตลาดท่มี คี วามเป็นไปไดใ้ นอนาคต3

นอกจากเราจะมีสิทธิในการใช้ผลงานสร้างสรรค์ของผู้อื่นตามหลักการใช้ อย่างเป็นธรรมแล้ว หากผลงานสร้างสรรค์อยู่ภายใต้สัญญาอนุญาตครีเอทีฟ คอมมอนส์ (Creative Commons) เราก็สามารถน�าผลงานนั้นไปใช้โดยไม่ต้อง ขออนญุ าตเจา้ ของผลงาน แตต่ อ้ งใชภ้ ายใตข้ อบเขตการอนญุ าตทเ่ี จา้ ของกา� หนด เชน่ หา้ มนา� ไปใชเ้ พอื่ การคา้ หา้ มดดั แปลง ครเี อทฟี คอมมอนสจ์ ะชว่ ยสง่ เสรมิ การ เผยแพร่ การใช้ และการต่อยอดผลงานสร้างสรรค์ของผู้อื่น รวมถึงผลงาน สร้างสรรค์ของเราเอง (หากเราเลือกใช้สัญญาอนุญาตครีเอทีฟคอมมอนส์กับ งานของเรา) ซึ่งช่วยสร้างเน้ือดินท่ีเหมาะกับการเติบโตของวัฒนธรรมเสรีในโลก อินเทอร์เน็ต 110

ครีเอทฟี คอมมอนส์ สัญญาอนุญาตครีเอทีฟคอมมอนส์ ช่วยให้เจ้าของลิขสิทธิ์ สามารถให้สิทธิบางส่วนหรือท้ังหมดแก่สาธารณะภายใต้สัญญา อนุญาตหลายหลากรูปแบบ โดยผู้ต้องการน�าผลงานไปใช้ไม่ต้องขอ อนญุ าตตราบเทา่ ทป่ี ฏบิ ตั ติ ามเงอ่ื นไขสญั ญาอนญุ าตทเ่ี จา้ ของลขิ สทิ ธิ์ ระบุไว้ วิธีการนี้จะช่วยให้เจ้าของลิขสิทธิ์สามารถอนุญาตให้ผู้อื่นน�า ผลงานของตนไปเผยแพร่หรือใช้ต่อได้โดยท่ียังคงสิทธิต่อผลงานน้ัน อยู่ ส่วนผู้ใช้ก็สามารถน�าผลงานไปเผยแพร่หรือใช้ภายใต้เง่ือนไขที่ ก�าหนด โดยไม่ต้องเสียเวลาขออนุญาต (แต่โดยมารยาทแล้วก็ควร แจง้ ใหเ้ จ้าของผลงานทราบ) เงอื่ นไขในการใหอ้ นญุ าตของครเี อทฟี คอมมอนสม์ อี ยู่ 4 เงอื่ นไข คอื 1) อา้ งองิ แหลง่ ทม่ี า (attribution หรอื ตวั ยอ่ BY) หมายถงึ การนา� ไปใชจ้ ะตอ้ งอา้ งองิ กลบั มาถงึ เจา้ ของ 2) ใหอ้ นญุ าตตอ่ ไปแบบเดยี วกนั (share-alike หรือ SA) คือยินยอมให้มีการดัดแปลงงานได้โดยต้อง มอบความยินยอมให้ผู้อ่ืนใช้ต่อไปด้วย 3) ห้ามน�าไปใช้เพ่ือการค้า (non-commercial หรือ NC) คือหา้ มนา� ไปใชห้ าก�าไร และ 4) ห้าม ดัดแปลง (no derivative หรือ ND) คือต้องใช้งานต้นฉบับโดยไม่มี การดดั แปลงใดๆ ทงั้ สนิ้ ซงึ่ เงอ่ื นไขทง้ั สแี่ บบนส้ี ามารถผสมผสานเปน็ สญั ญาอนุญาตครีเอทีฟคอมมอนส์ 6 แบบ ดงั นี้

อา้ งองิ แหลง่ ทม่ี า (CC-BY) อา้ งอิงแหลง่ ที่มา ใหอ้ นญุ าตต่อไป แบบเดยี วกัน (CC-BY-SA) อา้ งอิงแหลง่ ทมี่ า ห้ามดดั แปลง (CC-BY-ND) อา้ งองิ แหล่งท่มี า หา้ มนา� ไปใชเ้ พื่อการค้า (CC-BY-NC) อา้ งองิ แหลง่ ท่ีมา หา้ มนา� ไปใช้เพอื่ การคา้ และใหอ้ นุญาตต่อไปแบบเดยี วกัน (CC-BY-NC-SA) อา้ งองิ แหลง่ ที่มา ห้ามนา� ไปใชเ้ พื่อการค้า และห้ามดัดแปลง (CC-BY-NC-ND) ถ้าเราต้องการใช้สัญญาอนุญาตครีเอทีฟคอมมอนส์กับผลงาน สร้างสรรค์ของตนเอง ก็สามารถท�าได้ง่ายๆ ด้วยการไปดาวน์โหลด แบนเนอร์ของครีเอทีฟคอมมอนส์ท่ีเว็บไซต์ https://creativecom- mons.org/choose มาแปะไว้บนช่องทางเผยแพร่งานของเรา หรือ จะประกาศลงไปบนผลงานวา่ เราเลอื กใชส้ ญั ญาอนญุ าตแบบครเี อทฟี คอมมอนสก์ ็ได4้

สทิ ธใิ นการชุมนมุ และการสมาคมออนไลน์ มาตรา 20 ของปฏญิ ญาสากลวา่ ดว้ ยสทิ ธมิ นษุ ยชนบญั ญตั วิ า่ “มนษุ ยท์ กุ คนมี สทิ ธใิ นอสิ รภาพแหง่ การชมุ นมุ และการสมาคมโดยสนั ติ บคุ คลใดไมอ่ าจถกู บงั คบั ให้สังกัดสมาคมได”้ หลักการดงั กลา่ วประยุกต์ใช้กบั โลกอนิ เทอรเ์ น็ตด้วยเชน่ กนั ดังนั้นเราทุกคนจึงมสี ิทธใิ นการชมุ นมุ และสมาคมผา่ นอินเทอรเ์ น็ต เราทกุ คนมเี สรภี าพท่จี ะเลอื กใช้เว็บไซต์ แอปพลิเคชัน่ หรือบรกิ ารออนไลน์ ใดๆ เพอ่ื การจดั ตัง้ ขบั เคลอื่ น และมีส่วนร่วมในการชุมนุมหรือการสมาคม เชน่ การใช้อินเทอร์เน็ตเพ่ือจัดต้ังสหภาพแรงงาน โดยการมีส่วนร่วมดังกล่าวผ่าน อินเทอร์เน็ตจะต้องไม่ถกู บล็อกหรือฟลิ เตอร์ เรามีสิทธิในการใช้เครื่องมือดิจิทัลเพื่อสร้างการมีส่วนร่วมและตรวจสอบ กระบวนการกา� หนดนโยบายและกฎหมายทง้ั ในระดบั ทอ้ งถน่ิ ระดบั ประเทศ และ ระดับโลก เช่น การจัดท�าเว็บไซต์เพื่อให้ผู้สนใจติดตามประเด็นการก�ากับดูแล อินเทอร์เน็ต พูดคุยแลกเปลี่ยน หรือใช้เว็บไซต์ Change.org ล่ารายชื่อเพ่ือย่ืน คา� รอ้ งใหม้ กี ารเปลยี่ นแปลงเชงิ นโยบาย ประชาชนทุกคนมีสิทธิใช้อินเทอร์เน็ตเพ่ือขับเคล่ือนและมีส่วนร่วมในการ ประทว้ งทง้ั ในโลกออนไลนแ์ ละโลกจรงิ อยา่ งไรกด็ ี สง่ิ ทคี่ ณุ ควรตระหนกั คอื หาก การประทว้ งนา� ไปสคู่ วามรนุ แรง การทา� ลายทรพั ยส์ นิ หรอื ทา� ความเสยี หายใหก้ บั ระบบอินเทอร์เนต็ คณุ อาจต้องเผชญิ กับปัญหาทางกฎหมาย อนิ เทอรเ์ น็ตได้กลายเป็นเครือ่ งมือสา� คัญสา� หรบั ประชาชนในการมีส่วนร่วม ในสังคมประชาธิปไตย ดังนั้นรัฐจึงควรส่งเสริมให้มีการใช้เคร่ืองมือดิจิทัลใน กระบวนการประชาธิปไตยมากขึ้น เช่น ส่งเสริมการมีส่วนร่วมอิเล็กทรอนิกส์ (e-Participation) หรือการสร้างรัฐบาลอิเล็กทรอนิกส์ (e-Government) ซ่ึงให้ บริการงานภาครฐั ผ่านเครอื ข่ายออนไลนม์ ากข้นึ 113

สทิ ธใิ นความเปน็ สว่ นตวั และในการคมุ้ ครองขอ้ มลู สว่ นบคุ คล มาตรา 12 ในปฏิญญาสากลว่าด้วยสิทธิมนุษยชนบัญญัติว่า “บุคคลใด จะถกู แทรกแซงในความเปน็ สว่ นตวั ครอบครวั ทอ่ี ยอู่ าศยั หรอื การสอื่ สาร หรอื จะ ถูกลบหลเู่ กยี รติยศและช่ือเสียงตามอา� เภอใจหรือโดยผดิ กฎหมายไม่ได้ ทกุ คนมี สิทธทิ ี่จะไดร้ ับความคมุ้ ครองตอ่ การแทรกแซงสทิ ธิหรอื การลบหลูด่ ังกล่าวนน้ั ” ในโลกดจิ ทิ ลั ทม่ี กี ารเกบ็ ขอ้ มลู สว่ นบคุ คลไวม้ ากมาย พลเมอื งมสี ทิ ธเิ รยี กรอ้ ง ชวี ติ สว่ นตวั ในอนิ เทอรเ์ นต็ รวมถงึ ความเปน็ สว่ นตวั ในการสอื่ สารถงึ กนั นอกจาก น้ัน พลเมืองมีสิทธิรับรู้ว่าข้อมูลส่วนตัวอะไรบ้างที่ถูกบันทึกไว้ จะถูกใช้อย่างไร และเราจะจดั การอะไรกบั มันได้บ้าง สิทธใิ นความเป็นส่วนตัวครอบคลมุ สทิ ธิตา่ งๆ ดงั นี้ การออกกฎหมายความเป็นสว่ นตวั รฐั มพี นั ธะหนา้ ทใี่ นการจดั ทา� และบงั คบั ใชก้ ฎหมายคมุ้ ครองความเปน็ สว่ นตวั และข้อมูลส่วนบุคคลของประชาชน โดยกฎหมายดังกล่าวจะต้องสอดคล้องกับ หลกั สทิ ธมิ นษุ ยชนสากลและมาตรการการคมุ้ ครองผบู้ รโิ ภค และตอ้ งระบถุ งึ การ ป้องกันการละเมิดความเป็นสว่ นตวั โดยรัฐและบริษทั เอกชนดว้ ย เจ้าหน้าที่รัฐและบริษัทเอกชนมีพันธะท่ีจะต้องปฏิบัติตามกฎระเบียบและ กระบวนการในการจัดการกับข้อมูลส่วนบุคคล การเก็บ ใช้ เปิดเผย และรักษา ข้อมูลส่วนบุคคล จะต้องท�าโดยโปร่งใสและได้มาตรฐาน และการน�าข้อมูลส่วน บุคคลไปใช้ต้องได้รับความยินยอมจากเจ้าของข้อมูลก่อน พลเมืองทุกคนมีสิทธิ รับรู้ว่ามีข้อมูลส่วนตัวอะไรบ้างที่ถูกน�าไปใช้หรือส่งต่อให้กับบุคคลที่สามด้วย วตั ถปุ ระสงคอ์ ะไร รวมถงึ มสี ทิ ธคิ วบคมุ ขอ้ มลู สว่ นตวั ของเราเอง ไมว่ า่ จะเปน็ การ เข้าถึง ตรวจสอบความถูกต้อง การกู้คืน การขอให้ลบข้อมูลส่วนบุคคล และมี สิทธิได้รับแจ้งเม่ือข้อมูลของตนถูกส่งต่อให้บุคคลท่ีสาม ถูกน�าไปใช้ในทางที่ผิด หาย หรือถกู ขโมย 114

เมื่อผู้ให้บริการออนไลน์หรือหน่วยงานรัฐมีความจ�าเป็นต้องขอข้อมูลส่วน บุคคล ควรเก็บข้อมูลเท่าท่ีจ�าเป็นจริงๆ และต้องเก็บภายในระยะเวลาที่จ�าเป็น ตอ่ การใชง้ านเทา่ นนั้ โดยเมือ่ ใช้ข้อมูลเสร็จเรียบรอ้ ยแลว้ จะตอ้ งลบขอ้ มูลนนั้ ทิ้ง การคุ้มครองข้อมูลส่วนบุคคลควรอยู่ภายใต้การก�ากับดูแลขององค์กรอิสระ ทสี่ ามารถทา� งานอยา่ งโปรง่ ใสโดยปราศจากอทิ ธพิ ลทางการเมอื งหรอื ผลประโยชน์ เชงิ พาณชิ ย์ นโยบายและการตัง้ ค่าความเปน็ ส่วนตัว ผู้ให้บริการออนไลน์ต้องประกาศนโยบายความเป็นส่วนตัวท่ีชัดเจนและ ให้ผู้ใช้เข้าถึงได้ง่าย รวมถึงการตั้งค่าความเป็นส่วนตัวต้องท�าได้ง่าย ครอบคลุม รอบดา้ น และค�านึงผลประโยชนข์ องผ้ใู ช้เปน็ หลัก เช่น การตั้งค่าตงั้ ตน้ ใหป้ กป้อง ความเปน็ สว่ นตวั ของผูใ้ ช้ใหม้ ากท่ีสดุ แลว้ หากผใู้ ชต้ อ้ งการเปิดเผยข้อมูลมากข้นึ กใ็ หเ้ ป็นทางเลอื กของผใู้ ช้เอง (ไม่ใชต่ ง้ั ค่าตง้ั ตน้ ใหเ้ ปดิ เผยข้อมูล แลว้ คอ่ ยให้ผูใ้ ช้ เลอื กปิดไดใ้ นภายหลัง) ผู้ให้บริการออนไลน์ต้องแจ้งให้ผู้ใช้ทราบทุกคร้ังหากมีการเปลี่ยนแปลง เงื่อนไขการใช้บริการ โดยเฉพาะนโยบายการเก็บข้อมูลผู้ใช้และการต้ังค่าความ เปน็ ส่วนตัว มาตรฐานการรกั ษาความลับและบูรณภาพของระบบ ระบบไอทตี อ้ งมมี าตรฐานการรกั ษาความลบั (confidentiality) และบรู ณภาพ ของระบบ (integrity หมายถงึ การรกั ษาความปลอดภยั เพอ่ื ปอ้ งกนั ไมใ่ หซ้ อฟตแ์ วร์ อนั ตรายเข้ามาปรับเปลย่ี นข้อมลู หรอื ไฟลข์ องเราได)้ เพือ่ ปอ้ งกันไม่ใหบ้ คุ คลอ่นื เข้าสรู่ ะบบโดยปราศจากความยินยอม 115

การคมุ้ ครองตวั ตนออนไลน์ ประชาชนทกุ คนมสี ทิ ธทิ จ่ี ะสรา้ งตวั ตนในโลกออนไลนแ์ ละไดร้ บั ความเคารพ ในตัวตนน้ันๆ ซึ่งรวมถึงการเลือกไม่เปิดเผยตัวตนแท้จริง ทว่าสิทธิดังกล่าว จะตอ้ งไมถ่ กู ใชใ้ นทางทผ่ี ดิ หรอื เปน็ ภยั ตอ่ ผอู้ นื่ นอกจากนนั้ ขอ้ มลู การพสิ จู นต์ วั ตน เช่น ลายเซน็ ดิจทิ ัล รหสั ผ่าน พินโคด้ จะต้องไมถ่ กู นา� ไปใช้หรือเปล่ยี นแปลงโดย ปราศจากความยินยอมของเจา้ ของ สิทธใิ นการไม่เปิดเผยตวั และใชก้ ารเข้ารหสั พลเมืองทุกคนมีสิทธิในการส่ือสารแบบนิรนามในโลกออนไลน์ และมีสิทธิ ในการใช้เทคโนโลยกี ารเข้ารหสั เพอ่ื รักษาความเป็นส่วนตัว ความปลอดภยั และ การสื่อสารแบบนิรนาม เสรภี าพจากการสอดแนม พลเมอื งทกุ คนมเี สรภี าพทจี่ ะสอื่ สารโดยปราศจากการสอดแนมตามอา� เภอใจ ในโลกออนไลน์ เชน่ การติดตามข้อมลู พฤติกรรมการใชอ้ นิ เทอร์เน็ตของเรา ความเปน็ สว่ นตัวในท่ีท�างาน ประชาชนมีสิทธิในความเป็นส่วนตัวในท่ีท�างาน เช่น การส่งอีเมลส่วนตัว ในบรษิ ทั ผจู้ า้ งมหี นา้ ทแี่ จง้ ใหท้ ราบถงึ การตรวจสอบและตดิ ตามขอ้ มลู การสอ่ื สาร ในทท่ี า� งาน หากไมม่ กี ารแจง้ ลว่ งหนา้ ใหถ้ อื วา่ พนกั งานมคี วามเปน็ สว่ นตวั ในการใช้ อนิ เทอรเ์ น็ตในทท่ี �างาน 116

ความรับผิดชอบในโลกออนไลน์ “อ�านาจที่ยิ่งใหญ่มาพร้อมกับความรับผิดชอบอันย่ิงใหญ่” ประโยคยอดฮิต จากภาพยนตรส์ ไปเดอรแ์ มนสามารถประยกุ ตใ์ ชก้ บั พลเมอื งดจิ ทิ ลั ไดเ้ ปน็ อยา่ งดี เมื่ออินเทอร์เน็ตมอบอ�านาจอันยิ่งใหญ่ให้กับเรา เราก็ต้องรู้จักใช้มันอย่างมี ความรับผิดชอบเช่นกัน ตลอดประวัติศาสตร์ท่ีผ่านมา เทคโนโลยีใหม่ๆ กระตุ้นให้สังคมต้องมา ถกเถยี งถงึ ความรบั ผดิ ชอบ จรยิ ธรรม และกฎหมายทเ่ี กย่ี วขอ้ งกบั การใชเ้ ทคโนโลยี และผลกระทบของมัน ตัวอย่างเช่น สถาบันจริยธรรมคอมพิวเตอร์ได้บัญญัติ จรยิ ธรรมคอมพวิ เตอร์ 10 ประการไวใ้ นปี 1992 เพอ่ื รบั มอื กบั ประเดน็ จรยิ ธรรม จากการใชค้ อมพวิ เตอรท์ ไ่ี ดร้ บั ความนยิ มมากขน้ึ ในยคุ นนั้ ซง่ึ หลายประเดน็ ยงั คง ทันสมยั มาจนถึงทุกวนั น้ี 117

บญั ญตั ิ 10 ประการวา่ ด้วยจริยธรรมคอมพวิ เตอร์ 1. อย่าใช้คอมพิวเตอร์ท�าร้ายผู้อ่ืน: ไม่ขโมยข้อมูลส่วนบุคคล ไม่เขียนโปรแกรมหรือซอฟต์แวร์เพ่ือการเข้าถึงข้อมูลของผู้อ่ืนโดยไม่ ไดร้ ับอนญุ าต ไม่ใชค้ อมพวิ เตอรเ์ พ่ือการกลั่นแกลง้ ผอู้ ื่น 2. ไม่รบกวนหรือแทรกแซงการใช้งานของผู้อ่ืน: ไม่สร้าง ซอฟต์แวร์อย่างมัลแวร์ไปรบกวนหรือแทรกแซงการท�างานของ คอมพิวเตอรค์ นอื่น 3. อย่าสอดส่องข้อมูลส่วนบุคคลของผู้อ่ืน: ไม่อ่านอีเมลหรือ ไฟล์ข้อมูลส่วนตัวของผู้อ่ืนโดยไม่ได้รับอนุญาต รวมถึงไม่สอดส่อง การทา� กจิ กรรมออนไลนต์ ่างๆ ของผู้อ่ืน 4. ไม่ขโมยข้อมูลของผู้อ่ืน: การขโมยข้อมูลส�าคัญหรือปล่อย ขอ้ มลู ทเ่ี ปน็ ความลบั ของผอู้ น่ื นนั้ ไมต่ า่ งอะไรกบั การปลน้ ธนาคาร เชน่ การทเี่ จา้ นายดกั เกบ็ ขอ้ มลู การสอ่ื สารของลกู นอ้ ง หรอื การขโมยขอ้ มลู ประวัติคนไข้จากฐานขอ้ มูลของโรงพยาบาล 5. อยา่ เปน็ สว่ นหน่งึ ของการเผยแพร่ข้อมูลท่ผี ดิ : อนิ เทอร์เน็ต ท�าใหก้ ารแพร่กระจายขอ้ มูลเท็จอย่างขา่ วปลอมหรือขา่ วลือเปน็ เรอ่ื ง งา่ ย เราควรตรวจสอบความถกู ตอ้ งของขอ้ มลู และไมช่ ว่ ยแพรก่ ระจาย ข้อมูลเท็จ

6. หลกี เลยี่ งการใชซ้ อฟตแ์ วรเ์ ถอื่ น: การใชซ้ อฟตแ์ วรผ์ ดิ ลขิ สทิ ธ์ิ ถือเป็นการกระท�าท่ีผิดจริยธรรมและไม่เคารพผลงานของผู้สร้าง รวมถงึ อาจส่งผลกระทบทางกฎหมายตอ่ ผูใ้ ช้ได้ เช่น ต้องจ่ายคา่ ปรบั 7. อย่าใช้คอมพิวเตอร์ของผู้อ่ืนถ้าไม่ได้รับอนุญาต: การใช้ คอมพวิ เตอรข์ องผอู้ นื่ เพอ่ื เขา้ ถงึ ขอ้ มลู โดยไมไ่ ดร้ บั อนญุ าตถอื เปน็ การ กระทา� ท่ผี ิดจรยิ ธรรม 8. อย่าอ้างความเป็นเจ้าของในงานของผู้อ่ืน: การน�างานของ ผอู้ ่นื มาใชโ้ ดยไม่ขออนญุ าตหรอื ไม่อา้ งอิงใหเ้ หมาะสมนนั้ ถือเปน็ การ กระทา� ท่ีผดิ จริยธรรม 9. คดิ ถงึ ผลกระทบทางสงั คมทอ่ี าจเกดิ ขน้ึ ตอนพฒั นาซอฟตแ์ วร:์ ตัวอย่างเช่น ถ้าคุณพัฒนามัลแวร์ ก็ควรค�านึงถึงผลกระทบเชิงลบ ทจี่ ะเกิดขึน้ 10. สื่อสารกับผู้อ่ืนด้วยความเคารพและมีมารยาท: มารยาท ในการสอื่ สารในโลกจรงิ กบั โลกออนไลนน์ นั้ ไมไ่ ดต้ า่ งกนั เราไมค่ วรใช้ คา� หยาบคาย ไมค่ วรรกุ ลา�้ พน้ื ทส่ี ว่ นบคุ คล ไมค่ วรพดู อะไรทเ่ี ปน็ เทจ็ 5

สทิ ธติ อ้ งมาพรอ้ มกบั ความรบั ผดิ ชอบซง่ึ เปน็ องคป์ ระกอบสา� คญั ในการสรา้ ง สังคมออนไลน์ท่ีดี ส่ิงท่ีเราไม่ต้องการเห็นในโลกจริงก็มักเป็นส่ิงที่เราไม่ต้องการ ในโลกไซเบอร์ด้วยเช่นกัน เช่น การพูดจาด้วยค�าพูดรุนแรง การละเมิดสิทธิใน ผลงานผู้อ่ืน การขโมยตัวตนของผู้อ่ืน เราในฐานะพลเมืองมีความรับผิดชอบต่อ สังคมท่ีจะต้องหลีกเลี่ยงการกระท�าดังกล่าว รวมถึงสนับสนุนให้ผู้อื่นมีหน้าที่ ความรับผิดชอบเช่นเดียวกัน ความรับผิดชอบในการสื่อสารและแลกเปล่ียนข้อมูลอย่างมี มารยาท อินเทอร์เน็ตช่วยให้เราสามารถติดต่อสื่อสารและมีปฏิสัมพันธ์กับผู้อื่นได้ อย่างสะดวกง่ายดาย เช่น ต้ังกลุ่มไลน์สมาชิกคอนโดหรือหมู่บ้านไว้แลกเปลี่ยน ขา่ วสาร ใช้จเี มลในการสง่ อีเมลระหว่างกัน หรือมสี ว่ นรว่ มแลกเปลี่ยนความเห็น เร่ืองบ้านเมืองในเว็บบอร์ดพันทิป อย่างไรก็ดี การสื่อสารท่ีเกิดข้ึนอย่างรวดเร็ว และบางครงั้ กโ็ ดยนริ นาม อาจทา� ใหเ้ กดิ การสอ่ื สารที่ไรม้ ารยาทไดง้ า่ ย พลเมืองดิจิทัลควรตระหนักถึงมารยาทในการใช้อินเทอร์เน็ต (netiquette) สือ่ สารกบั ผ้อู ่นื อย่างสุภาพ คดิ ถงึ ผลกระทบทีจ่ ะเกิดกบั ผู้อ่ืน และเป็นแบบอย่าง ทด่ี ใี นโลกออนไลน์ ดังนี้ 120

อยา่ กระพือความขดั แยง้ หลกี เล่ียงการใช้ภาษารนุ แรงและกา้ วรา้ ว หลกี เลยี่ งการประชดประชนั เราตอ้ งเขา้ ใจวา่ การสอื่ สารผา่ นอนิ เทอรเ์ นต็ นน้ั ไมเ่ หน็ ภาษากายและสหี นา้ ซงึ่ ชว่ ยในการสอ่ื สาร ดงั นน้ั การแสดงความเหน็ เชงิ ประชดประชันอาจทา� ให้เกิดความเขา้ ใจผิดได้ง่าย อยา่ โกหก ซอ่ื สตั ยต์ อ่ ผอู้ นื่ และไมเ่ สแสรง้ ปลอมตวั เปน็ คนอน่ื เวน้ แตก่ รณี ที่จา� เป็นต้องปกปิดอัตลกั ษณ์ ใชอ้ นิ เทอรเ์ นต็ โดยคา� นงึ ถงึ ผลกระทบทม่ี ตี อ่ ผอู้ น่ื เชน่ ไมแ่ ชรข์ อ้ มลู สว่ นตวั ของเพื่อนในหน้าเฟสบคุ๊ ไม่สง่ ตอ่ อีเมลส่วนตัวให้คนอ่นื โดยไม่ไดร้ ับอนุญาต อย่าโพสต์หรือแชร์ข้อมูลส่วนบุคคลท้ังของตนเองและผู้อื่นท่ีอาจน�าภัย อนั ตรายมาได้ โดยเฉพาะกบั คนไมร่ จู้ กั และเวบ็ ไซตท์ ดี่ นู า่ สงสยั และไมร่ องรบั การ เข้ารหสั เชน่ ไม่แชรแ์ ผนการทอ่ งเทยี่ วที่อาจทา� ใหผ้ ้ไู มป่ ระสงคด์ รี วู้ า่ เราจะไม่อยู่ บ้านเวลาไหน ใชอ้ นิ เทอรเ์ นต็ ใหเ้ หมาะสมกบั สถานการณแ์ ละบรบิ ท เชน่ ไมส่ ง่ ขอ้ ความ หรือเล่นโทรศัพท์มือถือระหว่างท่ีสนทนากับผู้อ่ืนหรือขณะร่วมโต๊ะอาหาร หรือ เรยี นรกู้ ฎของชมุ ชนออนไลน์ทเ่ี ราสนใจกอ่ นเขา้ รว่ ม อยา่ โพสตค์ วามรสู้ กึ สว่ นตวั เกย่ี วกบั งานหรอื ความสมั พนั ธ์ หากตอ้ งการ สอ่ื สารในเรอ่ื งทม่ี อี ารมณค์ วามรสู้ กึ เขา้ มาเกย่ี วขอ้ งมากๆ พยายามสอ่ื สารกบั คน ท่เี กี่ยวข้องโดยตรงดว้ ยช่องทางท่มี คี วามเป็นสว่ นตวั อย่าแชร์ข้อมูลหรือข่าวสารโดยไม่ได้ตรวจสอบให้ดีก่อน โดยเฉพาะใน กรณีทอ่ี าจทา� ให้บคุ คลหรือองค์กรใดเส่ือมเสยี ช่อื เสยี ง 121

สรา้ งสงั คมอินเทอรเ์ นต็ ทอ่ี ่อนโยน แมอ้ นิ เทอรเ์ นต็ จะถกู มองวา่ เปน็ พนื้ ทท่ี เี่ ตม็ ไปดว้ ยความโหดรา้ ย แต่อนิ เทอร์เนต็ กเ็ ปน็ เครอื่ งมือแพร่ขยายความดดี ว้ ยเช่นกัน พลเมอื ง ดิจิทัลจ�าเป็นต้องเรียนรู้ท่ีจะจัดการกับปัญหาในโลกออนไลน์อย่าง สรา้ งสรรค์ และสง่ ตอ่ ความดแี ละความเหน็ อกเหน็ ใจใหก้ บั ผอู้ น่ื ซงึ่ จะ ช่วยสร้างความสัมพันธ์อันดีและลดความรู้สึกในแง่ลบท่ีอาจน�าไปสู่ ปญั หาอื่นๆ เช่น การกลั่นแกล้งออนไลน์ พึงระลึกไว้เสมอว่า คนที่เราติดต่อด้วยในโลกออนไลน์น้ันเป็น มนษุ ยท์ มี่ คี วามรสู้ กึ จรงิ ๆ ดงั นนั้ ควรปฏบิ ตั ติ อ่ เขาในฐานะเพอ่ื นมนษุ ย์ เมอ่ื เราเจอกบั พฤตกิ รรมเลวรา้ ยอยา่ งเชน่ การกลน่ั แกลง้ ออนไลน์ หรอื พบวา่ ผอู้ นื่ แสดงพฤตกิ รรมทบี่ ง่ ชถี้ งึ ปญั หาบางอยา่ ง เชน่ แสดงอาการ ของโรคซมึ เศร้าผ่านโซเชียลมเี ดีย เราสามารถให้ความช่วยเหลอื หรอื รายงานพฤตกิ รรมทไ่ี มเ่ หมาะสมเหลา่ นน้ั ผา่ นเครอื่ งมอื ตา่ งๆ รวมถงึ แจง้ พอ่ แม่ ผปู้ กครอง หรอื ผู้ทเ่ี กีย่ วข้องใหท้ ราบถึงปัญหา เราควรระวังไม่ส่งเสริมพฤติกรรมเลวร้ายเวลาเจอกับข้อความ หรือการกระท�าที่ไม่ดีอย่างการกด “ถูกใจ” การแชร์ หรือการแสดง ความเห็น บ่อยครั้งที่พฤติกรรมเลวร้ายอย่างการกลั่นแกล้งผู้อื่น ออนไลน์นั้นท�าขึ้นเพื่อเรียกร้องความสนใจ ดังน้ันหากเราไม่ส่ง สญั ญาณสนับสนนุ พฤติกรรมเลวรา้ ยกอ็ าจจะหยุดไปเอง ในฐานะพลเมืองท้ังในโลกจริงและโลกดิจิทัล เราสามารถร่วม สร้างบรรยากาศในการแลกเปล่ียนที่สร้างสรรค์ได้ ตัวอย่างเช่น การ แสดงความเห็นโดยตระหนักถึงรูปแบบและการส่ือสารออนไลน์ท่ี เหมาะสม หรือการจัดการกับความเห็นหรือพฤติกรรมเชิงลบด้วย วธิ กี ารอนั มอี ารยะ เชน่ ดว้ ยการปรบั เปลยี่ นคา� รปู ประโยค และจดุ สนใจ ของเนือ้ หาเสยี ใหม่ใหเ้ ป็นไปในเชงิ สร้างสรรค6์

คิดก่อนโพสต ์ เชค็ กอ่ นแชร์ ในโลกทเี่ ราทกุ คนมเี ครอื่ งมอื บนั ทกึ ภาพและเสยี งอยา่ งโทรศพั ท์ มือถือติดตัว ซึ่งก็เป็นเครื่องเดียวกันนี่แหละที่ช่วยให้เราโพสต์อะไร ตอ่ อะไรผา่ นโซเชยี ลมเี ดยี ไปสสู่ ายตาคนจา� นวนมากไดใ้ นทนั ที เราอาจจะ โพสตส์ ่ิงต่างๆ ไปโดยไม่ได้ไตร่ตรองถึงผลกระทบรอบดา้ นใหด้ กี ่อน วันที่ 24 มนี าคม 2557 มผี ใู้ ชเ้ ฟสบุ๊คคนหนึ่งโพสต์ภาพผ้ชู าย ใสร่ องเทา้ มรี ขู าดอยใู่ นรถไฟฟา้ บที เี อสพรอ้ มกบั ขอ้ ความวา่ “ไมร่ วู้ า่ พ่ี เขาเปน็ ใคร แตพ่ เี่ ขาไฮเทค มกี ลอ้ งตวั จว๋ิ ทป่ี ลายรองเทา้ ดา้ นซา้ ยดว้ ยอะ กระโปรงส้ันก็ระวังกันหน่อยนะสาวๆ @BTS Onnut” หลังจากนั้น ก็มีคนเข้ามาประณามผู้ชายในภาพกว่า 24,000 ความเห็นภายใน 24 ช่วั โมง พร้อมกับมกี ารแชร์ภาพไปในวงกวา้ ง ต่อมาได้มีการเผยแพร่วิดีโอจากสมาชิกยูทูบ ช่ือว่า BETTER SOCIAL SPACE โดยเหย่ือผู้ถูกประณามออกมาเล่าข้อเท็จจริงว่า ทรี่ องเทา้ ขาดนน้ั เกดิ จากการไปชว่ ยรนุ่ พซ่ี อ่ มแอร์ และเลา่ ถงึ ความทกุ ข์ ท่ีเกิดข้ึนหลังจากโดนกล่าวหาว่าเป็นพวกโรคจิตในโซเชียลมีเดีย เขา กนิ ไมไ่ ด้ นอนไมห่ ลบั ไมก่ ลา้ ออกไปไหนเพราะกลวั สายตาทพ่ี พิ ากษา วา่ เขาเปน็ พวกโรคจติ ไปแลว้ จนทา� ใหเ้ ขาเปน็ คนทเ่ี กลยี ดสงั คมไปเลย ชายคนน้ันเป็นเหมือน “เหยื่อที่ถูกโซเชียลรุมฆ่า” ไปแล้วเพียง เพราะการโพสต์ การแสดงความเหน็ และการแชรอ์ ย่างไมค่ ิด วดิ ีโอ ชิ้นนี้จึงมุ่งกระตุ้นเตือนสังคมให้ใช้โซเชียลมีเดียในทางบวก ไม่ใช่ใช้ มนั เพ่ือทา� ร้ายคนอื่นโดยปราศจากขอ้ เท็จจริง7

ความรบั ผิดชอบในการใชแ้ ละอา้ งอิงผลงานของผอู้ นื่ อนิ เทอรเ์ นต็ กลายเปน็ แหลง่ ขอ้ มลู สา� คญั ในการเรยี นรู้ แตก่ ารทอ่ี นิ เทอรเ์ นต็ ชว่ ยใหเ้ ราเขา้ ถงึ แชร์ รวมถงึ คดั ลอกผลงานของผอู้ น่ื ไดง้ า่ ย ไมไ่ ดแ้ ปลวา่ เรามสี ทิ ธิ ใช้ผลงานของผ้อู ืน่ โดยไม่ต้องขออนุญาต ก่อนจะใช้ผลงานของผู้อื่น ถือเป็นความรับผิดชอบที่จะต้องตรวจสอบว่า ผลงานชนิ้ นน้ั ยงั ตดิ ลขิ สทิ ธหิ์ รอื ไดต้ กเปน็ ของสาธารณะ (public domain) เนอื่ งจาก ความคุ้มครองลิขสิทธ์ิได้หมดลงแล้ว เป็นผลงานของรัฐบาลที่ใช้เงินสาธารณะ สรา้ งขน้ึ มา หรอื ผสู้ รา้ งสรรคเ์ ลอื กทจี่ ะมอบผลงานใหเ้ ปน็ ของสาธารณะ ในกรณที ่ี ตดิ ลขิ สทิ ธ์ิ เราตอ้ งตรวจสอบวา่ การใชง้ านนนั้ ถอื เปน็ การใชอ้ ยา่ งเปน็ ธรรมหรอื ไม่ ถา้ ไม่ กถ็ อื เปน็ หนา้ ทขี่ องเราในการขออนญุ าต ตวั อยา่ งกรณที ถ่ี อื วา่ ละเมดิ ลขิ สทิ ธ์ิ เช่น การน�าผลงานทั้งหมดของผู้อ่ืน ไม่ว่าจะเป็นหนังสือ บทความ ภาพ วิดีโอ เพลง กราฟิก โพสต์ความเห็น หรือผลงานสร้างสรรค์ของผู้อ่ืน ไปเผยแพร่ใน เวบ็ ไซต์ อีเมล หรือโซเชยี ลมเี ดีย โดยไมไ่ ด้รับอนญุ าต นอกจากการละเมิดลิขสิทธิ์ซึ่งเป็นปัญหาด้านกฎหมาย การขโมยผลงาน ของผ้อู ื่น (plagiarism) กถ็ ือเป็นปญั หาเชิงจรยิ ธรรมในแวดวงวิชาการ นักเรียน/ นกั ศกึ ษา/นกั วจิ ยั ตอ้ งมคี วามรบั ผดิ ชอบในการอา้ งองิ ผลงานของผอู้ น่ื ไมว่ า่ แหลง่ ทมี่ าจะมาจากในออนไลนห์ รอื ออฟไลนก์ ต็ าม เชน่ ไมน่ า� คา� พดู แนวคดิ ขอ้ คน้ พบ ในผลงานของผูอ้ ่ืนมาใช้โดยไม่อา้ งองิ ให้เหมาะสม โครงการคอมมอนเซนส์เอดูเคช่ัน สรุป 5 ข้ันตอนในการใช้และอ้างอิง ผลงานสร้างสรรค์อย่างรับผิดชอบ คือ 1) ตรวจสอบว่าใครเป็นเจ้าของผลงาน 2) ขออนญุ าตกอ่ นใช้ 3) ใหเ้ ครดติ กบั เจา้ ของผลงาน 4) ซอ้ื สทิ ธกิ ารใช้ (ถา้ จา� เปน็ ) และ 5) ใชอ้ ย่างมคี วามรบั ผดิ ชอบ8 124

ความรบั ผดิ ชอบในการปฏบิ ตั ิตามกฎหมาย พลเมอื งดจิ ทิ ลั ทด่ี คี วรศกึ ษาวา่ มกี ฎหมายและขอ้ บงั คบั อะไรบา้ งทกี่ า� กบั การ ใชอ้ นิ เทอรเ์ นต็ ของเรา เชน่ กฎหมายลขิ สทิ ธ์ิ กฎหมายกา� กบั ดแู ลเนอื้ หาออนไลน์ กฎหมายว่าด้วยความผิดเกี่ยวกับอาชญากรรมคอมพิวเตอร์ รวมถึงตระหนักถึง ผลกระทบจากการละเมดิ กฎหมายด้วย ข้อควรระวังด้านกฎหมายมีดังนี้ ไม่ขโมยอตั ลกั ษณอ์ อนไลน์ ไมล่ ะเมดิ ทรัพย์สนิ ทางปัญญาของผู้อนื่ ไม่ดาวน์โหลดเพลง ภาพยนตร์ หรือผลงานสร้างสรรค์ของผู้อ่ืนผ่าน ช่องทางที่ผิดกฎหมาย รวมถึงไม่เผยแพร่งานท่ีติดลิขสิทธิ์ไปตามช่องทางที่ ผิดกฎหมาย อย่าสร้างหรือเผยแพร่มัลแวร์ ซอฟต์แวร์ เว็บไซต์ หรือแอปพลิเคช่ัน ทขี่ โมยข้อมลู สา� คัญของผอู้ ื่นหรอื ท�าลายระบบ ไมโ่ พสตห์ รอื แชรเ์ นอื้ หาทส่ี มุ่ เสยี่ งผดิ กฎหมาย เชน่ สอื่ ลามกอนาจารเดก็ ประทุษวาจา ข้อความหมนิ่ ประมาท ไมล่ ะเมิดความเปน็ ส่วนตวั ของผูอ้ ื่น เช่น การดักจับอีเมลของผอู้ ่นื หรือ แอบขโมยรหัสผา่ นเพื่อเข้าไปดบู ญั ชีเฟสบุ๊คของผูอ้ น่ื โดยไมไ่ ดร้ ับอนุญาต 125

ความรับผดิ ชอบในการรกั ษาความปลอดภยั ออนไลน์ อนิ เทอรเ์ นต็ เตม็ ไปดว้ ยความเสย่ี ง เชน่ อาชญากรรมคอมพวิ เตอร์ ภยั คกุ คาม ไซเบอร์ การขโมยอตั ลักษณอ์ อนไลน์ พลเมอื งดิจทิ ลั จา� เปน็ ต้องเรียนรวู้ ิธีป้องกัน ตัวเองจากความเสยี่ งออนไลน์ อาทิเชน่ ติดต้ังโปรแกรมป้องกันไวรัสและอัปเดตให้เป็นเวอร์ช่ันใหม่อย่าง สม่�าเสมอ ตรวจสอบเวลาเปิดไฟล์แนบทางอีเมล และระมัดระวังก่อนจะกดคลิก ลิงก์เชื่อมไปยังสว่ นอื่นๆ เปดิ ใช้การพสิ จู น์ตวั ตนสองระดับ ติดต้ังใช้งานแอปพลิเคช่ันส�าหรับติดตามและล็อกโทรศัพท์มือถือระยะ ไกลในกรณที อ่ี ปุ กรณส์ ญู หาย สา� รองขอ้ มลู ไวห้ ลายแห่งเพอ่ื ป้องกันขอ้ มูลสูญหาย การตง้ั ลอ็ กหนา้ จอบนคอมพวิ เตอรห์ รอื อปุ กรณเ์ คลอ่ื นทตี่ า่ งๆ ดว้ ยรหสั ผา่ น พินโค้ด ลายนิว้ มอื ฯลฯ การเขา้ รหสั ปอ้ งกนั การเขา้ ถงึ ขอ้ มลู ทอ่ี ยใู่ นอปุ กรณเ์ ชอ่ื มตอ่ ภายนอก เชน่ ยูเอสบไี ดร์ฟ 126

ความรบั ผิดชอบตอ่ สขุ ภาพของตนเอง วิถีชีวิตที่มีอินเทอร์เน็ตเข้ามาเกี่ยวข้องนั้นอาจบ่ันทอนสุขภาพและความ เปน็ อยทู่ ่ดี ขี องเรา เราต้องตระหนกั ถงึ ผลกระทบต่อร่างกายและจติ ใจจากการใช้ อนิ เทอรเ์ นต็ และเครอื่ งมอื สอ่ื สารในยคุ ดจิ ทิ ลั และหาทางคมุ้ ครองตวั เองและผอู้ น่ื จากอันตรายเหล่านั้น เช่น โรคกดทับเส้นประสาทบริเวณข้อมือ ภาวะตาล้า การนงั่ ผดิ ท่า การเสพตดิ อนิ เทอร์เน็ต ความรบั ผดิ ชอบในการใช้พาณชิ ย์อิเล็กทรอนิกส์ เราตอ้ งตระหนกั ถงึ ความเสย่ี งจากการซอ้ื ขายสนิ คา้ และบรกิ ารออนไลน์ การ ท�าธุรกรรมออนไลน์เป็นเร่ืองง่ายและสะดวกจนบ่อยครั้งเราไม่ได้ใคร่ครวญให้ดี ก่อนท�า ดังนั้นก่อนตัดสินใจท�าธุรกรรมออนไลน์ต้องหาข้อมูลให้ดีและม่ันใจว่า ปลอดภยั รวมถึงมน่ั ใจว่าจะไม่กอ่ ใหเ้ กดิ หนกี้ อ้ นโตในอนาคต 127

บทสรปุ การเรียนรู้และเข้าใจถึงสิทธิและความรับผิดชอบในยุคดิจิทัลมีความส�าคัญ ต่อการเป็นพลเมืองที่ดีและการสร้างสังคมที่ดีในเวลาเดียวกัน พลเมืองดิจิทัลท่ี เข้มแข็งคือพลเมืองที่เข้าใจสิทธิดิจิทัลขั้นพื้นฐาน ปกป้องสิทธิให้กับตนเองและ พลเมืองคนอ่ืน รวมถึงเรียกร้องให้รัฐสร้างเง่ือนไข เช่น การออกกฎหมาย การ ก�าหนดนโยบาย ที่ช่วยการันตีสิทธิเหล่าน้ัน นอกจากน้ัน พลเมืองดิจิทัลท่ีดี ยังต้องเข้าใจบทบาทหน้าที่ของตน รับผิดชอบต่อตนเองและสังคม รวมถึงมี จริยธรรมและเคารพกฎหมาย เพื่อร่วมสร้างสรรค์สังคมออนไลน์และออฟไลน์ ท่ีดรี ว่ มกัน ในบทถัดไป เราจะมาส�ารวจโอกาสทางเศรษฐกจิ การเมอื ง และการเรียนรู้ ใหม่ๆ ท่ีเกิดข้ึนในโลกออนไลน์ผ่านตัวอย่างท่ีเกิดข้ึนจริง เพื่อเปิดจินตนาการ ถึงโอกาสท่ีอินเทอร์เน็ตมอบให้ และมีแรงบันดาลใจในการสร้างโอกาสเหล่านั้น ใหเ้ กิดขน้ึ จรงิ 128

อ้างองิ 1 Internet Rights and Principles Coalition, The Charter of Human Rights and Principles for the Internet: UN Internet Governance Forum, 4th edition, 2014, http://www.ohchr.org/Documents/Issues/Opinion/ Communications/InternetPrinciplesAndRightsCoalition.pdf. และ Council of Europe, Guide to Human Rights for Internet Users, 2014, https:// rm.coe.int/16804d5b31. 2 อ้างอิงจาก Common Sense Education, “Rework, Reuse, Remix (6-8),” n.d., https://www.commonsense.org/education/lesson/rework- reuse-remix-6-8. 3 Richard Stim, “Measuring Fair Use: The Four Factors,” Stanford Copyright and Fair Use Center, 2010, https://fairuse.stanford.edu/ overview/fair-use/four-factors/. 4 วิกิพเี ดีย, “ครเี อทีฟคอมมอนส์,” แกไ้ ขเม่ือ เมษายน 10, 2561, https:// th.wikipedia.org/wiki/ครีเอทีฟคอมมอนส์. 5 Wikipedia, “Ten Commandments of Computer Ethics,” last modified March 24, 2018, https://en.wikipedia.org/wiki/Ten_Commandments_ of_Computer_Ethics. 6 เว็บไซต์ Be Internet Awesome โดย Google และ iKeepSafe อา้ งอิง จาก https://beinternetawesome.withgoogle.com/en. 7 BETTER SOCIAL SPACE, “Message from a Dead Man,” YouTube video, 2:45, July 24, 2016, https://www.youtube.com/watch?v=4YPy JHG8sqs. 8 อ้างอิงจาก Common Sense Education, “Copyrights and Wrongs (9-12),” n.d., https://www.commonsense.org/education/lesson/copy rights-and-wrongs-9-12. 129

5 โอกาสแหง่ ศตวรรษท่ี 21 130

เราเพิง่ อยใู่ นชว่ งเริ่มต้นของอนิ เทอรเ์ น็ตเทา่ นนั้ เอง มาใชม้ นั อยา่ งชาญฉลาดกันเถอะ จิมมี เวลส์ ผู้ร่วมก่อต้ังวกิ พิ เี ดยี หลังจากท่ีเราเรียนรู้เร่ืองอินเทอร์เน็ตไปหลากหลายมิติแล้ว ท้ังความรู้ท่ี จ�าเป็นส�าหรับการท�างานและการใช้ชีวิตในยุคอินเทอร์เน็ต การรักษาความเป็น ส่วนตัวและความปลอดภัยในโลกสมัยใหม่ รวมถึงสิทธิและความรับผิดชอบ ในฐานะพลเมอื งดจิ ทิ ลั ตอนนถี้ งึ เวลาทเ่ี ราจะมาดกู นั วา่ อนิ เทอรเ์ นต็ สรา้ งโอกาส ใหมๆ่ อะไรใหก้ บั เราบา้ ง และเราจะใชป้ ระโยชนจ์ ากมนั อยา่ งชาญฉลาดไดอ้ ยา่ งไร อินเทอร์เน็ตในฐานะเทคโนโลยีท่ีสามารถน�าไปใช้ได้หลากหลายรูปแบบ และเปิดให้ใครก็ตามสร้างสรรค์นวัตกรรมบนอินเทอร์เน็ตได้ ช่วยส่งเสริมให้เกิด การเติบโตทางเศรษฐกิจ การมีส่วนร่วมทางการเมือง และการสร้างสรรค์เชิง วฒั นธรรมอยา่ งทไี่ มเ่ คยเกดิ ขน้ึ มากอ่ น ผปู้ ระกอบการสามารถพฒั นาและเผยแพร่ แอปพลเิ คชน่ั ไปยงั ตลาดกลมุ่ ใหญโ่ ดยไมต่ อ้ งมที นุ มากมาย ผบู้ รโิ ภคสามารถเขา้ ถงึ สินค้าและบริการท่ีหลากหลายในราคาท่ีถูกลง พลเมืองสามารถเข้าถึงข่าวสาร และแนวคดิ ทางการเมอื งจากแหลง่ ขอ้ มลู ทห่ี ลากหลาย เขา้ รว่ มพดู คยุ แลกเปลยี่ น ในพน้ื ทส่ี าธารณะทอ่ี นิ เทอรเ์ นต็ สรา้ งขนึ้ หรอื กระทงั่ เปน็ ผสู้ รรคส์ รา้ งเนอ้ื หาดว้ ย ตนเอง 131

งานศึกษาจ�านวนมากชี้ให้เห็นว่า อินเทอร์เน็ตช่วยสร้างวัฒนธรรมแห่ง โอกาสข้ึนใหม่ในหลากหลายมิติ ในโลกแห่งการท�างาน เกิดวัฒนธรรมการเป็น ผปู้ ระกอบการ ในโลกของตลาด เกดิ วฒั นธรรมการบรโิ ภคแบบตน่ื ตวั ในโลกแหง่ รฐั บาลอเิ ลก็ ทรอนกิ ส์ เกดิ วฒั นธรรมการเปดิ เผยขอ้ มลู ภาครฐั และการมสี ว่ นรว่ ม ของประชาชน ในโลกแห่งการเมือง เกิดวัฒนธรรมการเคล่ือนไหวทางสังคมโดย คนธรรมดา ในโลกของส่ือ เกิดวัฒนธรรมการเป็นผู้รับสื่อที่ต่ืนตัวและใช้ส่ือเพ่ือ สร้างสรรค์เน้ือหาใหม่ๆ ด้วยตนเอง และในโลกแห่งการศึกษา เกิดวัฒนธรรม การเรียนการสอนท่ีนักเรียนต้องแสวงหาและจัดการความรู้ตนเองผ่านเครือข่าย อเิ ล็กทรอนกิ ส1์ การส�ารวจว่าอินเทอร์เน็ตสร้างโอกาสอะไรให้เราบ้างท้ังในมิติเศรษฐกิจ การเมือง และการเรียนรู้ ผ่านกรณีศึกษาท่ีเกิดขึ้นจริง จะช่วยให้เราในฐานะ พลเมืองดิจิทัลสามารถจินตนาการถึงความเป็นไปได้ทางสังคมท่ีอินเทอร์เน็ต หยิบยน่ื ให้ และรว่ มลงมอื สรา้ งการเปลี่ยนแปลงให้เกดิ ข้นึ จรงิ 132

โอกาสทางเศรษฐกจิ งานศึกษาของโออีซีดี2 ชี้ให้เห็นความส�าคัญของอินเทอร์เน็ตในการเพิ่ม ผลติ ภาพทางเศรษฐกิจในภาพรวม 4 ด้าน คือ 1) การขยายเครอื ขา่ ยการคา้ การ ลงทนุ การเคล่อื นไหวของแรงงานที่เปี่ยมทกั ษะ 2) การทดลองโมเดลทางธุรกิจ และเทคโนโลยีใหม่ๆ โดยเฉพาะกับบริษัทหรือผู้ประกอบการหน้าใหม่ 3) การ ใช้ประโยชนจ์ ากทรัพยากรที่มจี า� กดั อยา่ งแรงงาน ทนุ ทักษะ ใหเ้ กดิ ประสทิ ธผิ ล สงู สุด และ 4) การลงทนุ ในนวตั กรรมเพือ่ สรา้ งเศรษฐกิจทีส่ ามารถใชป้ ระโยชน์ จากเทคโนโลยีไดส้ ูงสดุ งานศกึ ษาของบรษิ ทั ดลี อยต์ (Deloitte) แสดงใหเ้ หน็ วา่ อนิ เทอรเ์ นต็ ชว่ ยเพม่ิ ผลิตภาพและนวตั กรรมซ่งึ ส่งผลตอ่ การเตบิ โตทางเศรษฐกิจอย่างรอบด้าน ดังน้ี ภาพท ่ี 1 วงจรการพฒั นาเศรษฐกจิ ดว้ ยอนิ เทอร์เนต็ 3 133

งานของดีลอยต์ประเมินว่าการเข้าถึงและการใช้อินเทอร์เน็ตของประชากร ในประเทศกา� ลงั พัฒนาจะช่วยเพม่ิ รายได้ให้พวกเขาถึง 15 เปอร์เซน็ ตต์ ่อปี ส่วน งานของสถาบนั แมคคนิ ซยี โ์ ลก (McKinsey Global Institute) ในปี 2011 ประเมนิ ว่า ในประเทศพัฒนาแล้ว อินเทอร์เน็ตช่วยเพิ่มการเติบโตของจีดีพีโดยเฉล่ียถึง 21 เปอรเ์ ซน็ ต์ในชว่ ง 5 ปที ี่ผา่ นมา ขณะที่ในประเทศขนาดใหญอ่ ย่างจนี อินเดีย และบราซลิ อนิ เทอรเ์ นต็ มสี ว่ นชว่ ยเพม่ิ การเตบิ โตของจดี พี ี 11 เปอรเ์ ซน็ ตใ์ นชว่ ง เวลาเดยี วกนั 4 นอกจากประโยชน์ด้านเศรษฐกิจในระดับมหภาคแล้ว อินเทอร์เน็ตมีส่วน ส่งเสรมิ โอกาสทางเศรษฐกจิ ในมติ อิ นื่ ๆ ดงั ตอ่ ไปนี้ 1. อินเทอร์เน็ตขับเคลื่อนการเปล่ียนแปลงในภาคธุรกิจและสร้างเศรษฐกิจ สมยั ใหม่ อินเทอร์เน็ตสร้างโอกาสในการเข้าถึงข้อมูลข่าวสาร เช่ือมต่อกับผู้คนและ ธุรกิจอ่นื ๆ และเปดิ ตลาดใหม่ๆ สิง่ เหล่าน้ขี ับเคลอ่ื นการเปลยี่ นแปลงภาคธรุ กจิ ในหลากหลายมติ ิ ตง้ั แตช่ อ่ งทางการขายและการซอ้ื สนิ คา้ ไปจนถงึ การออกแบบ การผลิต การตลาด และการแพร่กระจายสินค้าและบริการ หรือท่ีเราเรียกว่า พาณชิ ย์อิเล็กทรอนกิ ส์ (e-commerce) 134

เราเห็นบทบาทของอินเทอร์เน็ตในการสร้างโอกาสทางธุรกิจทั้งในแง่ท่ีช่วย สนบั สนนุ การทา� ธุรกิจแบบเดมิ เชน่ การขยายชอ่ งทางการขายสนิ ค้าและบรกิ าร มาสู่โลกออนไลน์เพ่ือส่ือสารกับฐานลูกค้าที่กว้างข้ึน และในแง่ท่ีช่วยสร้างสินค้า และบรกิ ารรูปแบบใหมข่ น้ึ มา เชน่ ยูทูบทีส่ ร้างแพลตฟอรม์ เพอ่ื เปิดโอกาสใหใ้ คร กต็ ามสามารถถา่ ยทา� วดิ โี อและเผยแพรต่ อ่ สาธารณะได้ แอมะซอน (Amazon) ที่ สรา้ งรา้ นหนงั สอื ออนไลนแ์ บบใหม่ สปอตฟิ าย (Spotify) ทส่ี รา้ งประสบการณก์ าร ฟงั เพลงแบบใหม่ หรอื แอร์บีเอน็ บี (Airbnb) ที่สร้างแพลตฟอรม์ ใหค้ นที่ตอ้ งการ ปล่อยหอ้ งเช่ากับคนทีต่ อ้ งการหาทพ่ี กั มาพบกัน งานศกึ ษาของแมคคนิ ซยี ช์ ใ้ี หเ้ หน็ วา่ แมอ้ นิ เทอรเ์ นต็ จะชว่ ยเพมิ่ ประสทิ ธภิ าพ การบริหารงานให้กับบริษัทยักษ์ใหญ่ แต่ผลเชิงบวกท่ีอินเทอร์เน็ตมีต่อการท�า ธุรกจิ กลับเกิดกบั ธุรกิจขนาดกลางและขนาดยอ่ ม (SME) มากกว่า โดยเอสเอม็ อี ท่ีใช้ประโยชน์จากอินเทอร์เน็ตจะเติบโตเร็วกว่าธุรกิจท่ีไม่ใช้ถึงสองเท่า มีรายได้ จากการสง่ ออกมากกวา่ สองเทา่ และสรา้ งงานในบรษิ ทั มากกวา่ สองเทา่ นอกจาก นนั้ อนิ เทอรเ์ นต็ ยงั ทา� ใหเ้ อสเอม็ อกี ลายเปน็ บรษิ ทั ระดบั โลกทส่ี ามารถแขง่ ขนั กบั บริษัทยักษ์ใหญ่ได้ต้ังแต่เริ่มต้นธุรกิจ ท้ังในแง่ของการเข้าถึงผู้บริโภค การค้นหา ซัพพลายเออร์ การเฟ้นหาคนท�างานฝีมือดี และการท�าการตลาด จนเกิดส่ิงท่ี เรียกว่า “บริษัทข้ามชาติขนาดเล็ก” ทวั่ ทุกมุมโลก 135

เคล็ดลับสร้างธุรกิจออนไลนใ์ หป้ ระสบความส�าเรจ็ ในภาวะท่ีมูลค่าพาณิชย์อิเล็กทรอนิกส์ของไทยเติบโตขึ้นทุกปี อยา่ งตอ่ เนอื่ ง โดยในปี 2560 มมี ลู คา่ รวมอยทู่ ่ี 2,812,592.03 ลา้ น บาท โตขน้ึ จากปี 2559 เกือบ 10 เปอรเ์ ซน็ ต5์ สะท้อนให้เห็นโอกาส ทง้ั สา� หรบั ผปู้ ระกอบการหนา้ ใหมแ่ ละผปู้ ระกอบการรายเดมิ ในการใช้ ประโยชน์จากเครื่องมือดจิ ทิ ัลเพ่อื สร้างโอกาสทางธุรกิจ บทความจากเว็บไซต์ entrepreneur.com สรปุ 9 เคล็ดลบั ท่จี ะ ช่วยผลกั ดนั ให้ธรุ กจิ ออนไลน์ประสบความสา� เร็จ ดังน6ี้ 1. อยา่ เรง่ เปดิ ตวั เวบ็ ไซตส์ า� หรบั พาณชิ ยอ์ เิ ลก็ ทรอนกิ ส:์ หนง่ึ ใน ขอ้ ผดิ พลาดประการสา� คญั ของผปู้ ระกอบการคอื ไปเรง่ เปดิ ตวั เวบ็ ไซต์ ทั้งทยี่ งั ไม่พร้อม เรามโี อกาสเพยี งครง้ั เดยี วในการเปดิ ตวั เวบ็ ไซตแ์ ละ ไม่ควรท�ามันพังง่ายๆ อย่าเปิดตัวเว็บไซต์จนกว่าจะเตรียมการให้ พร้อม เชน่ เนื้อหาในการทา� การตลาด โซเชยี ลมีเดยี การซ้ือโฆษณา โปรโมต 2. ใหค้ วามสา� คญั กบั ผใู้ ชเ้ ปน็ ทห่ี นงึ่ : เปน็ ทรี่ กู้ นั วา่ จดุ ออ่ นสา� คญั ทส่ี ุดของธุรกจิ ออนไลน์คือการทลี่ ูกคา้ ไม่สามารถจบั สัมผสั ดมกลิน่ หรอื เหน็ สนิ คา้ ตวั จรงิ กอ่ นตดั สนิ ใจ ดงั นนั้ เราตอ้ งหาวธิ ชี ดเชยขอ้ ดอ้ ย ตรงน้ีให้ได้ เช่น การต้ังราคาท่ีชวนดึงดูด การใช้ภาพน่ิงหรือภาพ เคลือ่ นไหวใหผ้ ซู้ อ้ื มองเห็นสินค้าไดเ้ หมือนจริงท่ีสดุ การเสนอบรกิ าร จดั สง่ และคนื สนิ คา้ ฟรี การจดั ทา� กระบวนการสงั่ ซอื้ ทไี่ มซ่ บั ซอ้ นเกนิ ไป

3. ทดสอบทกุ อยา่ งจนมนั่ ใจ: เราควรลงทนุ กบั การทดสอบและ วเิ คราะหธ์ รุ กจิ ของเราไมว่ า่ จะกอ่ น ระหวา่ ง หรอื หลงั จากเปดิ ตวั ธรุ กจิ ออนไลน์ สวมวิญญาณลูกค้าเพื่อหาค�าตอบว่าอะไรที่ดี อะไรท่ีไม่ดี และพยายามหาสาเหตเุ บือ้ งหลงั เพอื่ หาทางปรบั ปรงุ 4. ใช้โซเชียลมีเดียด้วยตัวเอง: ผู้ประกอบการท่ีพร�่าบอกว่า จะเอางานด้านโซเชียลมีเดียไปให้ทีมข้างนอกท�าน้ันถือว่าท�าธุรกิจ ออนไลน์ไม่เป็น โซเชียลมีเดียเป็นเสมือนหัวใจส�าคัญของธุรกิจ เน่ืองจากมันหยิบย่ืนโอกาสให้เราได้ท�าความรู้จักมักคุ้นกับลูกค้า ของเรา คณุ อาจจะแตง่ ตงั้ ผจู้ ดั การดา้ นโซเชยี ลมเี ดยี มาชว่ ยดธู รุ กจิ กไ็ ด้ แตส่ ิ่งสา� คญั คือเราตอ้ งคอยทา� งานรว่ มกับเขาหรอื เธอเสมอ 5. ใส่มิติทางสังคมให้กับธุรกิจออนไลน์: เราควรหาวิธีท่ีใส่ “ความเป็นสงั คม” ในเว็บไซต์ธุรกิจออนไลนด์ ้วย เช่น ชอ่ งทางในการ ติชมสินค้า เว็บบอร์ดในการแลกเปล่ียนพูดคุยระหว่างลูกค้า การ ล็อกอินผ่านโซเชียลมีเดียอย่างเฟสบุ๊ค มิติทางสังคมนี้จะสร้างความ เปน็ ชุมชนให้เกิดขน้ึ ในหมู่ผ้สู นใจสินคา้ ของเรา 6. รองรับการใช้งานในอุปกรณ์เคล่ือนที่: ทุกวันนี้จ�านวนคนที่ เขา้ ถงึ อนิ เทอรเ์ นต็ ผา่ นอปุ กรณเ์ คลอื่ นทเ่ี พม่ิ ขน้ึ เรอ่ื ยๆ และการใชจ้ า่ ย ผา่ นสมารต์ โฟนกเ็ พมิ่ ขนึ้ แบบกา้ วกระโดดในทกุ ๆ ปี ถา้ คณุ สรา้ งธรุ กจิ ออนไลน์โดยไม่ได้เผื่อรองรับหน้าจอสมาร์ตโฟน ธุรกิจของคุณก็จะ ตกขบวนการเปล่ยี นแปลงภายในอีกไมก่ ่ปี ี (หรอื อาจจะตกไปแล้ว!)

7. หาทางให้ติดท็อปในเครื่องมือค้นหา: เครื่องมือค้นหาอย่าง กูเกิลกลายเป็นช่องทางส�าคัญที่คนจะหาธุรกิจออนไลน์ของเราเจอ การที่ธุรกิจของเราติดอันดับการค้นหาผ่านกูเกิลถือเป็นปัจจัยส�าคัญ ในการก�าหนดความส�าเร็จของพาณิชย์อิเล็กทรอนิกส์ ดังน้ันโจทย์ สา� คญั คอื จะทา� อยา่ งไรใหต้ ดิ ทอ็ ปคา� คน้ หาในเมอื่ ทกุ คนกด็ นิ้ รนอยาก ไดพ้ ้ืนทต่ี รงน้ัน เช่น การออกแบบคา� สา� คญั (keyword) และเน้อื หา ที่สอดคล้องกับการค้นหา หรือบางทีอาจจะต้องซ้ือโฆษณาเพ่ือให้ เว็บไซต์ของเราปรากฏตรงพ้ืนท่ีโฆษณาของเสิร์ชเอ็นจ้ิน ทว่าข้อเสีย คือ ผู้คนอาจไม่เช่ือถือว่าเป็นเว็บไซต์ยอดนิยมจริงๆ แต่อย่างน้อย เว็บไซต์ก็ปรากฏใหค้ นเห็น 8. เก็บรวบรวมข้อมูลให้ดี: เราต้องเก็บข้อมูลลูกค้าและสร้าง ฐานขอ้ มลู เพอื่ ใชใ้ นการตดั สนิ ใจและปรบั ปรงุ ธรุ กจิ ทงั้ ในปจั จบุ นั และ ในอนาคต การออกแบบระบบหลังบ้านของเว็บไซต์ให้ดีจะช่วยให้ เราจัดเก็บข้อมูลอิเล็กทรอนิกส์ได้อย่างเป็นระบบ ซึ่งอาจจะต้องให้ ผู้เชยี่ วชาญด้านนีม้ าช่วยออกแบบระบบตง้ั แต่ตน้ 9. อยา่ หยดุ พฒั นา: เทคโนโลยี เทรนด์ และรสนยิ มของผบู้ รโิ ภค เปล่ียนแปลงตลอดเวลา เช่นเดียวกับการท�าธุรกิจออนไลน์หากเรา ตอ้ งการประสบความสา� เร็จ

ธุรกิจออนไลนไ์ ปรงุ่ - เจควิ ปูมา้ นง่ึ Delivery “เจคิว ปูม้านึ่ง Delivery” ของคุณสุรีรัตน์ ศรีพรหมค�า เร่ิมมา จากบา้ นของเธอทสี่ รุ าษฎรธ์ านที า� แพปเู พอื่ สง่ รา้ นอาหารและโรงแรม แต่เจอปัญหาถูกยกเลิกออร์เดอร์อยู่บ่อยครั้ง บางวันเหลือปูกว่าสิบ กิโลกรัม คุณสุรีรัตนเ์ ลยลองศกึ ษาลทู่ างธรุ กิจใหม่ๆ และพบว่าธุรกจิ ส่งอาหารถึงบ้าน หรือเดลิเวร่ี น่าจะไปได้ดี โดยเฉพาะในเมืองใหญ่ ซง่ึ คนใชช้ วี ติ เรง่ รบี เธอบอกวา่ ขอ้ ไดเ้ ปรยี บของธรุ กจิ เดลเิ วรค่ี อื ไมต่ อ้ ง เสียค่าเช่าที่ในท�าเลดีๆ ไม่ต้องตกแต่งร้าน ไม่ต้องมีพนักงานเสิร์ฟ และสามารถเริ่มต้นภายในเวลาอันสั้นถ้ามีสนิ ค้าพร้อม ในช่วงเร่ิมต้น การท�าการตลาดเพ่ือให้คนรู้จักและเชื่อใจสินค้า นบั วา่ สา� คญั มาก เนอื่ งจากคนยงั ไมช่ นิ หรอื ยงั ไมแ่ นใ่ จกบั การสง่ั อาหาร แบบปูม้านึ่งท่ีต้องทานตอนร้อนและมีความสด ตอนแรกคุณสุรีรัตน์ ใช้วธิ แี จกใบปลวิ แต่ไม่ค่อยมคี นสนใจและเขา้ ถึงแคใ่ นวงแคบ เธอจึง หนั มาใช้สื่อโซเชียลแทน และคดิ แคมเปญเพอื่ ดงึ ดดู ความสนใจให้คน มากดไลก์เพจมากข้นึ ตัวอยา่ งเช่น การทา� แคมเปญ “ไลก์แอนด์แชร”์ และแจกรางวัลมากมาย เช่น ตุ๊กตาเฟอร์บี้ ปหู นง่ึ กโิ ลฯ หรอื กระท่ัง ทวั รเ์ กาหลี ซ่ึงพอคนเรมิ่ สนใจ ส่อื ก็หนั มาสนใจเช่นกัน จนยอดไลก์ ทกุ วนั น้ีข้นึ ไปเกอื บเจด็ แสนแลว้ เพจของรา้ นเจควิ ปมู า้ นงึ่ Delivery ไมไ่ ดม้ แี ตโ่ พสตข์ ายของเทา่ นน้ั แต่ยังใช้กลยุทธ์ดึงการมีส่วนร่วมจากลูกเพจด้วยการโพสต์วิดีโอท่ี มีเนื้อหาสนุกๆ เช่น คลิปสอนวิธีแกะปูซ่ึงมีคนดูเกินหนึ่งล้านคร้ัง

อีกกลยุทธ์ที่ส�าคัญคือการสร้างความเช่ือมั่นให้กับลูกค้า โจทย์ สา� คญั สา� หรบั การขายของออนไลนค์ อื ลกู คา้ ไมเ่ หน็ ของกอ่ นซอื้ ยงิ่ เปน็ อาหารทะเลยิ่งต้องให้แน่ใจว่าสดจริงๆ ดังน้ันทางร้านจึงถ่ายภาพ ปูและอาหารทะเลให้ออกมาดูสวยงามท่ีสุด พร้อมอธิบายสินค้าให้ ชัดเจน เช่น ปมู ้า 1 กโิ ลฯ ราคาเท่าไร และได้ท้ังหมดประมาณก่ีตัว หรือถ่ายวิดีโอตอนแม่ครัวทุบหอยนางรมเพ่ือให้เห็นว่าของสดจริงๆ รวมถึงถา่ ยทา� การทา� อาหารหลงั ร้านเพ่อื ให้ลกู ค้าแน่ใจในคณุ ภาพ ทุกวนั นที้ างร้านมีชอ่ งทางการส่ังอาหารที่หลากหลาย นอกจาก จะมีระบบคอลล์เซ็นเตอร์จุดเดียวแล้วค่อยโอนสายไปยังสาขาที่ใกล้ ที่สุดเพื่ออ�านวยความสะดวกให้กับลูกค้า ยังมีสื่อโซเชียลอ่ืนๆ อีก ทใ่ี ช้ในการสือ่ สารกับลกู คา้ ส่วนช่องทางการจ่ายเงินนั้น ทางร้านจะเน้นการเก็บเงินปลาย ทางเป็นหลกั เพือ่ ให้ลูกคา้ มัน่ ใจวา่ จะได้รับสินคา้ แนน่ อน แตท่ ุกวันน้ี ลูกค้าสามารถจ่ายผ่านบัตรเครดิตได้ด้วยเพ่ืออ�านวยความสะดวก ลกู คา้ ทุกวันนี้ เจคิว ปูม้าน่ึง Delivery ประสบความส�าเร็จอย่างมาก มียอดขายวนั หน่ึงไม่ตา่� กวา่ 1 ล้านบาท หรือรวมทง้ั ปีถึง 500 ล้าน บาท คุณสุรีรัตน์มุ่งม่ันท่ีจะต่อยอดธุรกิจออกไปเร่ือยๆ เช่น หันมา เจาะตลาดส่งอาหารเช้าถึงโต๊ะท�างาน ซ่ึงคนเมืองส่วนมากไม่มีเวลา ทานอาหารดๆี ในตอนเช้า7

2. การสรา้ งนวัตกรรมภายใต้การแขง่ ขนั ท่เี ทา่ เทยี ม ลักษณะส�าคัญประการหนึ่งที่ท�าให้อินเทอร์เน็ตกลายเป็นเทคโนโลยีแห่ง นวัตกรรมคือ การเปิดโอกาสให้ใครก็ตามสามารถเข้ามาสร้างสรรค์สินค้าและ บรกิ ารไดบ้ นเครอื ขา่ ยทเี่ ปน็ กลาง หรอื ทบ่ี างคนเรยี กเครอื ขา่ ยอนิ เทอรเ์ นต็ ลกั ษณะ น้ีวา่ “เครอื ขา่ ยซื่อบือ้ ” (dumb network) เครอื ขา่ ยซอื่ บอื้ ในทนี่ ห้ี มายถงึ หลกั การทา� งานของอนิ เทอรเ์ นต็ ทจี่ ะสง่ ขอ้ มลู จากจุดหนึ่งไปยังอีกจุดหนึ่งโดยไม่เลือกปฏิบัติ ผู้ให้บริการโครงข่ายจะท�าหน้าท่ี เป็นแคท่ อ่ ส่งข้อมลู เทา่ นั้น ส่วนภูมปิ ญั ญาทแี่ ทจ้ รงิ จะอยูป่ ลายขอบของเครอื ข่าย ทั้งสองด้าน หรือก็คือผู้ให้บริการเน้ือหาและแอปพลิเคช่ันกับผู้ใช้นั่นเอง ในโลก การสื่อสารผ่านเครือข่ายซื่อบื้อนี้ คนท่ีจะตัดสินว่าสินค้าหรือบริการไหนดีท่ีสุด ก็คือตัวผูใ้ ช้ หลักความเป็นกลางของเครือข่าย (net neutrality) ดังกล่าวท�าให้เกิด นวตั กรรมทปี่ ลายขอบ (innovation at the edge) อย่างแทจ้ รงิ เพราะตอ่ ให้เรา เปน็ ผปู้ ระกอบการหนา้ ใหมท่ ไี่ มไ่ ดม้ ที นุ มากมายในชว่ งเรม่ิ ตน้ ธรุ กจิ แตถ่ า้ มไี อเดยี หรือนวัตกรรมท่ีสุดยอด เราก็สามารถเป็นผู้ชนะในเกมนี้ได้ ตัวอย่างเช่น สไกป์ (Skype) ท่ีเร่ิมให้บริการสื่อสารทางเสียงผ่านอินเทอร์เน็ต (VOIP) ในปี 2003 และประสบความส�าเรจ็ จนมีผ้ใู ช้บรกิ ารหลายร้อยลา้ นคน การใหบ้ ริการดังกลา่ ว ถือเป็นคู่แข่งกับบริษัทโทรคมนาคมที่มีรายได้หลักมาจากการให้บริการโทรศัพท์ ดังน้ันหากบริษัทโทรคมนาคมสามารถควบคุมเครือข่ายและท�าให้บริการของ สไกปม์ คี ณุ ภาพตา�่ เกนิ กวา่ จะใหบ้ รกิ ารวโี อไอพไี ดแ้ ลว้ สไกปก์ ค็ งไมป่ ระสบความ สา� เร็จเหมอื นทุกวนั นี้ 141

อกี กรณคี อื ยทู บู ซงึ่ เรมิ่ ใหบ้ รกิ ารแพลตฟอรม์ ทเี่ ปดิ พนื้ ทใ่ี หใ้ ครกต็ ามสามารถ แบ่งปันวิดีโอร่วมกันได้ในปี 2005 ยูทูบถือเป็นผู้ประกอบการรายเล็กท่ีไม่ได้มี ทุนมากมาย หากคู่แข่งที่ให้บริการคล้ายกันแต่มีทุนหนากว่าสามารถจ่ายเงินให้ บริษัทไอเอสพีเพ่ือให้บริการของตนเร็วกว่า ยูทูบก็อาจจะพ่ายแพ้ตั้งแต่ต้นท้ังที่ บริการของตนดีกว่าคู่แข่ง แต่เมื่ออินเทอร์เน็ตมีความเป็นกลาง ผู้ใช้จะเป็นคน เลือกผชู้ นะเอง เครือข่ายซื่อบ้ือหรือเครือข่ายที่เป็นกลางของอินเทอร์เน็ตนั้น คือหลักการ ส�าคัญท่ีช่วยสร้างโอกาสให้ใครก็ตามท่ีมีไอเดียหรือนวัตกรรมสามารถน�าเสนอ สินค้าหรือบริการของตนได้ภายใต้การแข่งขันที่เท่าเทียม เงื่อนไขดังกล่าวช่วย ขบั เคลอ่ื นนวตั กรรมทม่ี าจากคนตวั เลก็ ตวั นอ้ ยในสงั คม และลบความเชอื่ ทวี่ า่ มแี ต่ บรษิ ทั ขนาดใหญเ่ ท่านั้นทีจ่ ะลงทนุ กับนวัตกรรมใหมๆ่ 3. ภมู ิปัญญารวมหมู่กับการสร้างนวัตกรรมสาธารณะ อินเทอร์เน็ตไม่ได้เป็นเพียงเครื่องมือขับเคล่ือนนวัตกรรมท่ีตั้งอยู่บน ผลประโยชน์ทางเศรษฐกิจเท่านั้น แต่เครื่องมือในการสร้างสรรค์ แบ่งปัน และ ท�างานร่วมกับผู้อื่นนี้ ยังถูกใช้โดยผู้คนมากมายที่มีเวลาว่างและต้องการแบ่งปัน ความรคู้ วามสามารถทต่ี นมเี พอื่ สรรคส์ ร้างนวตั กรรมสาธารณะรว่ มกบั ผอู้ น่ื หรอื ท่ีเราเรียกกันว่าภูมิปัญญารวมหมู่ (collective intelligence) ซ่ึงการสร้างสรรค์ นวตั กรรมและความรผู้ า่ นความรว่ มมอื ของผคู้ นมากมายในเครอื ขา่ ยอนิ เทอรเ์ นต็ นั้นไมจ่ า� เป็นต้องมีองค์กรกลางหรือการจัดการแบบรวมศูนย์ 142

ผลงานสร้างสรรค์จากภูมิปัญญารวมหมู่อาจเป็นนวัตกรรมท่ีบริษัทไม่สนใจ (อาจเพราะงานสรา้ งสรรคน์ นั้ ทา� กา� ไรไมม่ ากพอ หรอื บรษิ ทั ไมส่ ามารถใชป้ ระโยชน์ จากผลกระทบภายนอกเชงิ บวกทเี่ กดิ ขน้ึ ได)้ แตม่ ปี ระโยชนต์ อ่ สาธารณะ ตวั อยา่ ง ภูมิปัญญารวมหมู่ที่ส�าคัญก็เช่นวิกิพีเดีย สารานุกรมที่ใหญ่ที่สุดในโลก ลินุกซ์ (Linux) ซอฟต์แวร์ระบบปฏิบัติการแบบไม่เสียค่าใช้จ่ายที่มีคนดาวน์โหลด เยอะที่สดุ เซติ (SETI) โครงการทีอ่ าสาสมคั รท่ัวโลกแบง่ ปนั พลังการประมวลผล จากคอมพิวเตอร์ของตนเพื่อวิเคราะห์คล่ืนวิทยุที่อาจเป็นสัญญาณของส่ิงมีชีวิต นอกโลก หรอื ยพุ นิ (YouPin) แพลตฟอรม์ ทเ่ี ปดิ ใหค้ นกรงุ เทพฯ แจง้ ปญั หาตา่ งๆ ในเมอื ง เชน่ ตโู้ ทรศพั ทข์ วางทางเดนิ เพอ่ื รายงานใหห้ นว่ ยงานรฐั ทเ่ี กยี่ วขอ้ งแกไ้ ข ต่อไป 4. อินเทอร์เน็ตกบั การสรา้ งผบู้ ริโภคท่ีต่นื ตัว ประโยชน์ทางเศรษฐกิจที่เกิดขึ้นจากอินเทอร์เน็ตบางทีอาจจะเกิดข้ึนกับ ตวั ผู้บริโภคด้วย เพราะอินเทอร์เนต็ ไม่เพียงช่วยเพิ่มการแข่งขันผา่ นการนา� เสนอ สินค้าและบริการใหม่ๆ แต่ยังช่วยเพิ่มอ�านาจต่อรองให้กับประชาชนด้วย เช่น เราสามารถเปรยี บเทยี บราคาคอมพวิ เตอรท์ ต่ี อ้ งการซอ้ื ไดจ้ ากหลายแหลง่ คน้ หา โรงงานผลิตสินค้าหรือห้องท่ีเราต้องการเช่าได้โดยไม่ต้องผ่านคนกลาง รวมถึง ประหยัดเวลาจากการขับรถออกไปซ้ือของ งานของสถาบันแมคคินซีย์โลกแสดง ให้เห็นว่า เว็บไซต์และเคร่ืองมือค้นหาท่ีใช้ส�าหรับเปรียบเทียบราคา ท�าให้ราคา สินคา้ ออนไลนถ์ กู กว่าราคาในรา้ นจรงิ ประมาณ 10 เปอร์เซ็นต8์ 143

โอกาสทางการเมือง อนิ เทอรเ์ นต็ เปดิ โอกาสทางการเมอื งใหร้ ฐั บาลปรบั เปลยี่ นไปสกู่ ารเปน็ รฐั บาล อเิ ลก็ ทรอนกิ ส์ ซง่ึ ใชเ้ ครอื ขา่ ยอนิ เทอรเ์ นต็ มาบรู ณาการการทา� งานขา้ มหนว่ ยงาน และอา� นวยความสะดวกใหก้ บั ประชาชนในการเขา้ ถงึ บรกิ ารสาธารณะ ทง้ั ยงั ชว่ ย เพมิ่ ความโปรง่ ใสดว้ ยการเปดิ เผยขอ้ มลู ผา่ นเครอื ขา่ ยอเิ ลก็ ทรอนกิ สใ์ หส้ าธารณะ ติดตามและตรวจสอบการทา� งานได้ และใช้เคร่อื งมือดจิ ทิ ลั ดึงการมีสว่ นรว่ มจาก ประชาชนผ่านการให้ข้อมูล การปรึกษาหารือ หรือกระท่ังการร่วมตัดสินใจเชิง นโยบายที่มีความสา� คัญกับชวี ิตพวกเขา นอกจากอินเทอร์เน็ตจะปรับภูมิทัศน์การเมืองในระบบอย่างที่ไม่เคยเป็น มาก่อน มันยังเสริมพลังให้กับการเมืองภาคประชาชนผ่านการสร้างพ้ืนที่พูดคุย แลกเปล่ียนความเห็นทางการเมือง และเป็นเครื่องมือขับเคลื่อนการเคลื่อนไหว ทางสงั คมแหง่ ศตวรรษท่ี 21 อีกด้วย รฐั บาลอเิ ล็กทรอนกิ ส์ รฐั บาลอเิ ลก็ ทรอนกิ ส์ (e-Government) หมายถงึ การใชเ้ ทคโนโลยสี ารสนเทศ และการสอ่ื สารในการให้บรกิ ารประชาชน เปดิ เผยข้อมูลข่าวสารใหก้ บั สาธารณะ และดึงการมสี ว่ นรว่ มของประชาชนในกระบวนการก�าหนดนโยบาย กลา่ วอกี นัย หนงึ่ คอื อนิ เทอรเ์ นต็ ไดเ้ ปลย่ี นแปลงความสมั พนั ธแ์ ละปฏสิ มั พนั ธร์ ะหวา่ งรฐั บาล กบั ประชาชน ประชาชนกบั รฐั บาล รวมถงึ รฐั บาลกบั หนว่ ยงานรฐั และเจา้ หนา้ ทร่ี ฐั ด้วยกันเอง ซง่ึ สรา้ งการเปลย่ี นแปลงในหลากหลายมิตดิ งั น้ี 144

1. การให้บรกิ ารผา่ นเครือขา่ ยอเิ ลก็ ทรอนิกสข์ องภาครัฐ บางคนอาจเคยรู้สึกเบ่ือที่ต้องเดินทางไปติดต่อกับหน่วยงานรัฐและใช้เวลา ค่อนวันกวา่ จะไดร้ บั บรกิ าร หรือทแี่ ยก่ ว่านนั้ คอื ตอ้ งไปติดต่อมากกวา่ หนึง่ หน่วย งาน เพราะหนว่ ยงานแตล่ ะแหง่ ไมไ่ ดเ้ ชอ่ื มโยงขอ้ มลู เขา้ ดว้ ยกนั แตป่ จั จบุ นั รฐั บาล หลายประเทศเร่ิมใช้ไอซีทีในการแก้ไขปัญหาดังกล่าว ด้วยการน�าเสนอบริการ สาธารณะผา่ นอนิ เทอรเ์ น็ตแบบรวมศนู ย์ทีจ่ ุดเดียว (one-stop service) ซึ่งชว่ ย ให้การติดต่อกับหน่วยงานรัฐมีประสิทธิภาพและสะดวกสบายส�าหรับประชาชน อย่างเรามากขึ้น ทวา่ บรกิ ารทหี่ ลอมรวมผา่ นเครอื ขา่ ยอเิ ลก็ ทรอนกิ สเ์ ชน่ นจ้ี ะเกดิ ขนึ้ กต็ อ่ เมอ่ื รฐั บาล 1) สร้างแพลตฟอร์มทางเทคนคิ เพือ่ ให้การประสานงานภายในและการ บรู ณาการข้อมลู ระหว่างหนว่ ยงานเปน็ ไปอยา่ งราบร่ืน 2) สรา้ งระบบการทา� งาน ข้ามองค์กรท่ีเข้มแข็ง เช่น ระบบการจัดเก็บข้อมูลท่ีท�างานร่วมกันได้ 3) สร้าง ระบบที่สนับสนุนการพสิ ูจน์ตัวตนออนไลน์ทไี่ วใ้ จได้ และ 4) มีกฎหมายเกย่ี วกบั การค้มุ ครองและการจดั การขอ้ มูลสว่ นบุคคลท่ีดีพอ 145

e-Estonia ซคิ คิ อนวลั เลย์แหง่ ยโุ รป เอสโตเนียเป็นประเทศเล็กๆ บนคาบสมุทรบอลติกที่ได้รับ การยกย่องว่าเป็นสังคมเศรษฐกิจดิจิทัลท่ีก้าวหน้าที่สุดแห่งหนึ่งใน โลก บริการภาครัฐเกือบท้ังหมดของเอสโตเนียสามารถเข้าถึงทาง ออนไลน์ได้ตลอดเวลา มีแค่การแต่งงาน การหย่าร้าง และธุรกรรม ดา้ นอสังหารมิ ทรัพยเ์ ทา่ นนั้ ทีท่ า� ทางออนไลนไ์ มไ่ ด้ ความส�าเร็จของกรณีนี้อยู่ที่การลงทุนในระบบโครงสร้างดิจิทัล กลางที่ปลอดภัยและเชื่อมโยงการทา� งานของภาคส่วนต่างๆ ท่ีเรียก วา่ X-Road โดยระบบนจี้ ะเชอ่ื มโยงฐานขอ้ มลู อเิ ลก็ ทรอนกิ สข์ องภาค รัฐกับภาคเอกชนเข้าด้วยกัน ท�าให้บริการภาครัฐหลอมรวมเป็นหน่ึง สรา้ งความสะดวกสบายให้กับประชาชน บรกิ ารออนไลน์ทีโ่ ดดเด่นของเอสโตเนยี มีดงั นี้ ระบบภาษอี เิ ลก็ ทรอนกิ ส์ (e-Tax): เพยี งกดปมุ่ คลกิ ครง้ั เดยี ว ก็สามารถจ่ายภาษีในเอสโตเนียได้แล้ว เพราะข้อมูลท้ังหมดอยู่ใน ระบบอิเล็กทรอนิกส์ ระบบนี้ช่วยลดเวลาในการเตรียมเอกสารภาษี ของประชาชน ลดภาระของภาครฐั ไปอยา่ งมหาศาล อกี ทง้ั ยงั สง่ เสรมิ ให้ประชาชนจา่ ยภาษอี ีกดว้ ย บัตรประจ�าตัวดิจิทัล (digital ID): ประชาชนเกือบทุกคน ในเอสโตเนียจะมีบัตรประจ�าตัวดิจิทัลซ่ึงใช้ยืนยันตัวตนในการเข้าถึง บริการต่างๆ ได้อย่างปลอดภัยและสะดวกสบาย ช่วยอ�านวยความ สะดวกในการทา� กจิ กรรมต่างๆ ของประชาชน เช่น การทา� ธรุ กจิ การ เซ็นเอกสาร การขอใบสง่ั ยาจากแพทย์ การธนาคาร

การลงคะแนนอิเล็กทรอนิกส์ (i-Voting): เอสโตเนียเป็น ประเทศแรกที่อนุญาตให้มีการลงคะแนนทางอินเทอร์เน็ตในการ เลือกตั้งปี 2005 และมีผใู้ ช้เพ่ิมข้ึนเร่ือยๆ เพราะความสะดวกสบาย ในการลงคะแนนไมว่ า่ จะอยทู่ ไี่ หนของมมุ โลก และใชเ้ วลาเพยี ง 3 นาที เท่านัน้ ระบบสขุ ภาพอเิ ลก็ ทรอนกิ ส์ (e-Health): ผปู้ ว่ ยในเอสโตเนยี ถอื เปน็ เจา้ ของข้อมลู สขุ ภาพของตน และโรงพยาบาลตอ้ งอนญุ าตให้ ผู้ป่วยเข้าถึงข้อมูลเหล่านั้นได้ ข้อมูลจากโรงพยาบาลและแพทย์กว่า 95 เปอร์เซน็ ต์ถูกเกบ็ ไว้ในรูปดจิ ทิ ลั ซงึ่ ง่ายตอ่ การนา� มาใชว้ ิเคราะห์ เพอ่ื หามาตรการปอ้ งกนั ทม่ี ปี ระสทิ ธผิ ล เชน่ การสรา้ งความตระหนกั รู้ ให้กับคนไข้ ส่วนแพทย์ก็สามารถเข้าถึงประวัติคนไข้ได้ทุกที่ ซ่ึงช่วย ใหก้ ารรกั ษามคี ุณภาพและต่อเนอ่ื งยง่ิ ขึน้ 9 นอกเหนือจากการให้บริการภาครัฐผา่ นเครอื ขา่ ยสาธารณะแล้ว เทคโนโลยี การใชเ้ ซ็นเซอรเ์ พอ่ื เก็บขอ้ มลู และเทคโนโลยีอนิ เทอรเ์ น็ตแห่งสรรพสิง่ (Internet of Things) ซ่งึ เชอื่ มต่ออปุ กรณ์ต่างๆ เขา้ ด้วยกนั และสร้างฐานขอ้ มลู ขนาดใหญ่ จะช่วยให้ภาครัฐสามารถวิเคราะห์และปรับปรุงบริการได้อย่างต่อเนื่องและทัน ท่วงที ดงั เชน่ กรณีของการพัฒนาเมอื งอัจฉรยิ ะทกี่ า� ลังเกิดขน้ึ ทวั่ โลก

Smart City พัฒนาชุมชนเมืองไปกับแนวคิดเมือง อัจฉรยิ ะ แนวคิดเรื่องเมืองอัจฉริยะ (smart city) คือการน�าเทคโนโลยี ดิจิทัลมาใช้พัฒนาและสร้างเมืองที่ขับเคล่ือนด้วยข้อมูลขนาดใหญ่ ซึ่งจะช่วยเพิ่มท้ังประสิทธิภาพในการบริหารจัดการเมือง ความน่า อยู่อาศัย และความยั่งยืนของเมือง ในประเทศไทยเองก็มีเมืองท่ี รัฐบาลส่งเสรมิ ให้เปน็ เมืองตน้ แบบหลายแหง่ เชน่ นครนายก ภเู ก็ต เชยี งใหม่ ขอนแกน่ ส�าหรับจังหวัดภูเก็ตนั้น ได้มีการน�าแนวคิดเมืองอัจฉริยะไปใช้ พฒั นาเมืองในหลากหลายรูปแบบ ดังน้ี การท่องเท่ียวอัจฉริยะ (Smart Tourism): โครงการ อินเทอร์เน็ตสาธารณะความเร็งสูงส�าหรับนักท่องเที่ยว การพัฒนา แอปพลเิ คชนั่ Smart Tourist Card (แอปทใ่ี หข้ อ้ มลู ทอ่ งเทยี่ วเกย่ี วกบั ภูเกต็ บอกพิกดั ร้านค้า นา� เสนอคูปองหรือโปรโมชน่ั ) แอป “มาภูเก็ต กดภูเก็ต” (แอปท่องเท่ียวท่ีแนะน�าท่ีพักและของกินให้นักท่องเที่ยว) แอป Travelism (แอปใหข้ ้อมลู และขายแพก็ เกจทวั ร์ในภูเกต็ ) ความปลอดภยั และการจราจรอจั ฉรยิ ะ (Smart Safety): ระบบ รายงานสภาพการจราจรแบบตามเวลาจรงิ และระบบบอกเวลารถเขา้ ป้ายด้วยการติดตั้งกล้องซีซีทีวีไว้ที่รถประจ�าทาง และมีระบบดิจิทัล สา� หรับตรวจตราวนิ ยั การจราจรผ่านกล้องวงจรปดิ ซ่ึงสามารถตรวจ จบั การฝา่ ฝืนสัญญาณไฟจราจร รถวิง่ ย้อนศร รถหยุดลา�้ เสน้ หยดุ รถ จอดในทหี่ า้ มจอด และการสวมหมวกกนั นอ็ ค โดยขอ้ มลู เหลา่ นจี้ ะสง่ ตรงไปยังโทรศัพทม์ อื ถือของเจา้ หนา้ ท่ี

ระบบจัดการสิ่งแวดล้อมอัจฉริยะ (Smart Environment): ระบบบริหารจัดการเส้นทางจัดเก็บขยะด้วยการจัดท�าแอปให้ ประชาชนรายงานเม่ือขยะเต็มถัง มีการติดจีพีเอสไว้ท่ีรถเก็บขยะ ติดเซ็นเซอร์วัดปริมาณขยะในจุดทิ้ง และจัดท�าระบบกระดานข้อมูล (dashboard) เพ่ือประสานและจัดการข้อมูลท้ังหมด รวมท้ังระบบ ตรวจจับค่าควันพิษด้วยการติดต้ังเซ็นเซอร์เพ่ือใช้วัดค่ามลพิษใน อากาศ และระบบเซน็ เซอรต์ รวจวดั คณุ ภาพนา้� โดยตดิ ตงั้ เซน็ เซอรใ์ กล้ พืน้ ทโี่ รงงานเพอื่ ตรวจวัดปริมาณนา้� เสยี และสามารถระบแุ หลง่ ท่ีมา ของน�า้ เสียไดว้ า่ มาจากโรงงานใด ระบบเศรษฐกจิ อจั ฉรยิ ะ (Smart Economy): โครงการจดั ตง้ั สวนนวตั กรรม (Innovation Park) เพื่อสง่ เสริมพฒั นานวตั กรรม การ เรยี นรเู้ ทคโนโลยี และใหค้ า� ปรกึ ษาด้านธรุ กิจในพื้นทเี่ ศรษฐกิจดจิ ทิ ลั หรอื โครงการจดั ตงั้ สถาบนั นานาชาตเิ ชงิ สรา้ งสรรคแ์ ละนวตั กรรมเพอ่ื ผู้ประกอบการรายใหม่ (International Creative and Innovation Entrepreneur Academy) เพื่อเป็นศูนย์กลางอบรมการเป็นผู้ ประกอบการที่สรา้ งสรรค์และเปย่ี มนวตั กรรม10