Armenian-Journal-of-Health-Medical-Sciences-vol.-1

#1/հատոր I 2021 թ. Առողջապահության և բժշկագիտության հայկական հանդես

ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆ

Առողջապահության և բժշկագիտության հայկական հանդես #1/ հատոր I / 2021 թ. Armenian Journal of Health & Medical Sciences #1/ Volume I / 2021 Армянский журнал здравоохранения и медицинских наук #1 / Том 1 / 2021

Առողջապահության և բժշկագիտության հայկական հան- բժշկական ոլորտի լայն շրջանակների համար։ Խնդիր է դեսը (ԱԲՀՀ) ՀՀ ԱՆ ակադ. Ս. Ավդալբեկյանի անվ. Առող- դրված դառնալ Հայաստանի առողջապահության ոլոր- ջապահության ազգային ինստիտուտի պաշտոնական գի- տում և կլինիկական գիտության մեջ տեղի ունեցող հիմնա- տական հանդեսն է։ Այն նախատեսված է առողջապահու- կան իրադարձությունների ներկայացման համար լավա- թյան, բժշկության և հարակից ոլորտներում անցկացվող գույն տպագրական հարթակը։ Հոդվածներն ընդունվում գիտական աշխատանքների, առաջատար գրականության են թե՛ Հայաստանում գործող բոլոր համապատասխան ակնարկների, հետաքրքրություն ներկայացնող կամ դի- հաստատությունների և հետազոտողների կողմից, թե՛ ար- դակտիկ կլինիկական դեպքերի, ինչպես նաև բժշկագի- տասահմանյան առողջապահական և բժշկական ոլորտ- տության և առողջապահության ոլորտներում կարևորու- ների հետազոտողներից։ Ներկայացվող հոդվածները կա- թյուն ունեցող թեմաներով հատուկ հոդվածների համար։ րող են լինել նախկինում տպագրված այլ լեզվով, կամ գի- ԱԲՀՀ-ի հիմնական նպատակն է բարձրորակ հայաստան- տաժողովի թեզիսի տեսքով։ յան և արտասահմանյան գիտական նյութ տրամադրելը Հիմնական լեզու՝ հայերեն: Հանդեսի լսարան Հոդվածների լեզու՝ հայերեն, անգլերեն, ռուսերեն (ամփո- Բժիշկներ, հարակից մասնագետներ, առողջապահության փագրերը պետք է լինեն բոլոր երեք լեզուներով անկախ կազմակերպիչներ, ինչպես նաև գիտաբժշկական, առողջա- հոդվածի հիմնական լեզվից): պահական, հոգեբանական ոլորտներում աշխատանք տա- Հրատարակման ձև՝ տպագիր և առցանց: նող գիտահետազոտողներ, կլինիկական օրդինատորներ, Համարների նախատեսված տարեկան քանակ՝ 4: ուսանողներ։ Խմբագրման գործընթաց՝ գրախոսություն (մեկ-երկու գրախոս՝ կախված հոդվածի տեսակից): Պաշտոնական կայք՝ www.ahms.am Գրախոսության (peer-review) ձևաչափ՝ եզակի կույր: Ինդեքսավորումը տվյալ պահին կիրառելի չէ: ՀԱՆԴԵՍԻ ՏՆՕՐԵՆ #1/հատոր I 2021 թ. Ալեքսանդր Ա. Բազարչյան Առողջապահության ԳԼԽԱՎՈՐ ՀԱՄԱԽՄԲԱԳԻՐՆԵՐ և բժշկագիտության հայկական հանդես Դավիթ Օ. Աբրահամյան Սամսոն Գ. Խաչատրյան Համարի համակարգող՝ Գայանե Սահակյան Սրբագրիչ՝ Հայկ Միլիտոնյան Ձևավորումը՝ Անդրեյ Աստվածատրյանի ԽՄԲԱԳԻՐՆԵՐ* Տիգրան Ռ. Աստվածատրյան Ռաֆայել Լ. Մանվելյան Ռուբեն Ա. Ավդալբեկյան Արթուր Գ. Մկրտչյան Խաչատուր Վ. Բադալյան Լուսինե Կ. Մուրադյան Սիլվա Հ. Գաբրիելյան Միքայել Սկոն Մուրատօգլու (Կանադա) Հայկ Դ. Ենոքյան Միհրան Կ. Նազարեթյան Արտաշես Ա. Զիլֆյան Մեսրոպ Պ. Շատախյան Յուրի Ս. Թունյան Կարեն Ա. Պետրոսյան Երվանդ Կ. Հակոբյան Հասմիկ Ե. Սաիյան Էդուարդ Մ. Համբարձումյան Նարինա Կ. Սարգսյանց Սամվել Գ. Հովհաննիսյան Արտավազդ Վ. Վանյան Արգամ Ն. Հովսեփյան Վահե Ա. Տեր-Մինասյան Սարգիս Ֆ. Ղազարյան * Խմբագրական կազմը գտնվում է ձևավորման փուլում Ամսագրում հրապարակված նյութերի հեղինակային իրավունքները պատկանում են ԱԲՀՀ-ին և հեղինակներին: Նյութերի ամբողջական կամ մասամբ վերահրատարակման կամ որևէ այլ ձևով օգտագործման համար հանդեսի խմբագրության թույլտվությունը պարտադիր է: DOI: 10.54235/27382737 © Առողջապահության և բժշկագիտության հայկական հանդես (ԱԲՀՀ), 2021 © Armenian Journal of Health & Medical Sciences (AJHMS), 2021

ՑԱՆԿ CONTENTS СОДЕРЖАНИЕ ՆԵՐԱԾԱԿԱՆ INTRODUCTION / ВВЕДЕНИЕ ..........................................................................................................7 ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆ EDITORIAL / ОТ РЕДАКЦИИ ............................................................................................................10 ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱԿՆԱՐԿՆԵՐ REVIEW ARTICLES/ОБЗОРНЫЕ СТАТЬИ.......................................................................................13 Հայաստանում առկա պատվաստանյութերը COVID-19-ի դեմ. արդյունավետություն և անվտանգություն ..................................................................................14 Միլիտոնյան Հ., Իսահակյան Ա., Բազարչյան Ա., Սահակյան Գ. Vaccines against COVID-19 available in Armenia: effectiveness and safety Militonyan H., Isahakyan A., Bazarchyan A., Sahakyan G. Вакцины против COVID-19 доступные в Армении: эффективность и безопасность Милитонян А., Исаакян А., Базарчян А., Саакян Г. Вспомогательные репродуктивные технологии и донорский эмбрион: быть или не быть?...........................................................................................................20 Амбарцумян Э.М. Assisted reproductive technologies and embryo donation: To be or not to be? Hambartsoumian E.M Վերարտադրողական օժանդակ տեխնոլոգիաներ և սաղմի դոնորություն. լինել, թե՞ չլինել Համբարձումյան Է.Մ. ՀԱՏՈՒԿ ՀՈԴՎԱԾՆԵՐ SPECIAL ARTICLES/СПЕЦИАЛЬНЫЕ СТАТЬИ..............................................................................27 Current state and future perspectives of sleep medicine and sleep research in Armenia ................................................................................................................28 Khachatryan S.G., Isayan M.A., Hovakimyan H.A., Deleanu O., Korostovtseva L., Verbraecken J., Van der Werf Y.D., Bazarchyan A.A., Gnidovec-Stražišar B. Քնի բժշկության եվ քնի հետազոտման արդի վիճակը եվ ապագա հնարավորությունները Հայաստանում Խաչատրյան Ս.Գ., Իսայան Մ.Ա., Հովակիմյան Հ.Ա., Դելեանու Օ., Կորոստովցևա Լ., Ֆերբրեքեն Յ., Վան դեր Վերֆ Ի., Բազարչյան Ա.Ա., Գնիդովեկ-Ստրաժիսար Բ. Современное состояние и будущие перспективы медицины и науки сна в Армении Хачатрян С.Г., Исаян М.A., Овакимян А.A., Делеану О., Коростовцева Л., Фербрекен Й., Ван Дер Верф И., Базарчян А.А., Гнидовец-Стражисар Б. ՕՐԻԳԻՆԱԼ ԳԻՏԱԿԱՆ ՀՈԴՎԱԾՆԵՐ ORIGINAL RESEARCH ARTICLES/ОРИГИНАЛЬНЫЕ НАУЧНЫЕ СТАТЬИ.............................41 DOI:10.54235/27382737-2021.1.1-7 5

Positive impact of COVID-19 outbreak on the treatment of contamination fear in obsessive-compulsive patients in Armenia..........................................42 Hovsepyan A. Mkrtchtyan A. Aghekyan E. Khachatryan T. COVID-19 համավարակի դրական ազդեցությունը Հայաստանում կպչուն-սևեռուն խանգարման ժամանակ աղտոտման վախի բուժման վրա Հովսեփյան Ա., Մկրտչյան Ա., Աղեկյան Է., Խաչատրյան Տ. Позитивное влияние пандемии COVID-19 на лечение страха загрязнения при обсессивно-компульсивном расстройстве в Армении Овсепян А., Мкртчян А., Агекян Э., Хачатрян Т. Наш опыт пьезохирургии в ринопластике.................................................................................48 Енокян А.Д. Our experience in piezo-surgical rhinoplasty Yenokyan H.D. Պյեզովիրաբուժության մեր փորձը ռինոպլաստիկայում Ենոքյան Հ.Դ. ԿԼԻՆԻԿԱԿԱՆ ԴԵՊՔԵՐԻ ՆԿԱՐԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ CLINICAL CASE REPORTS/ОПИСАНИЯ КЛИНИЧЕСКИХ СЛУЧАЕВ.......................................51 Нестандартная клиническая ситуация в ринохирургии и пути ее решения..............................................................................................................................52 Петросян К.А., Антонян П.А., Катаян Ш.О., Хачатрян З.Р. Non-standard clinical situation in rhinosurgery and ways to solve it Petrosyan K.A., Antonyan P.A., Katayan Sh.H., Khachatryan Z.R. Ոչ ստանդարտ կլինիկական իրավիճակ քթի վիրաբուժության մեջ և դրա լուծման ուղիները Պետրոսյան Կ.Ա., Անտոնյան Պ.Ա., Կատայան Շ.Հ., Խաչատրյան Զ.Ռ. Свободная аутотрансплантация тканей после осложненной контурной пластики нижних конечностей: обзор литературы и клинический случай........................................................................................................................57 Петросян К.А., Абраамян Д.О., Антонян П.А., Катаян Ш.О., Хачатрян З.Р. Free autologous tissue transplantation after complicated contouring of the lower limbs: Literature review and case report Petrosyan K.A., Abrahamyan D.O., Antonyan P.A., Katayan Sh.H., Khachatryan Z.R. Հյուսվածքների ազատ ինքնապատվաստում ստորին վերջույթների բարդացած ուրվագծային պլաստիկայից հետո. գրականության ակնարկ և կլինիկական դեպք Պետրոսյան Կ.Ա., Աբրահամյան Դ.Օ., Անտոնյան Պ.Ա., Կատայան Շ.Հ., Խաչատրյան Զ.Ռ. Տակոցուբո կարդիոմիոպաթիա տարեց կնոջ մոտ. կլինիկական դեպքի նկարագրություն....................................................................................................................64 Աստվածատրյան Տ.Ռ., Սարգսյան Ս.Հ., Հովհաննիսյան Տ.Գ. Քալանթարյան Վ.Ա., Ուստյան Գ.Հ. Кардиомиопатия такоцубо у пожилой женщины: описание клинического случая Аствацатрян Т.Р., Саргсян С. Г., Оганнисян Т. Г. Калантарян В.А., Устян Г. Г. Takotsubo cardiomyopathy in an elderly woman: a case report Astvatsatryan T. R., Sargsyan S. G., Hovhannisyan T. G., Kalantaryan V.A., Ustyan G. H. ՀԱՅՈՑ ԲԺՇԿՈՒԹՅԱՆ ԴԱՐԱՆ ARCHIVES OF ARMENIAN MEDICINE/АРХИВЫ АРМЯНСКОЙ МЕДИЦИНЫ.......................69 Об осложнениях операции эзофагофундоанастомоза при кардиоспазме....................71 Авдалбекян С.Х., Апоян В.Т. (Труды ереванского государственного института усовершенствования врачей, 1-1965 г.) ՀԵՂԻՆԱԿՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ GUIDE FOR AUTHORS/ПРАВИЛА ДЛЯ АВТОРОВ.......................................................................79 6

ՆԵՐԱԾԱԿԱՆ INTRODUCTION ВВЕДЕНИЕ

ՆԵՐԱԾԱԿԱՆ AJHMS │ 1/I/2021 www.ahms.am Պատմության շրջադարձային բոլոր փու- աշխարհագրությամբ՝ Կոստանդնուպոլսից լերում, երբ քաղաքական և տնտեսական (շուրջ 14 պարբերական) մինչև Բոստոն, ղեկը փոխանցվել է նախորդ դասից՝ նոր, Կահիրեից ու Ալեքսանդրիայից մինչև Վառ- առավել առաջադեմ դասին, տեղի է ունե- նա և Սալոնիկ, Փարիզից մինչև Թիֆլիս ու ցել մշակութային վերելք: Հայաստանում Բաքու և այլն: Բժշկական հրապարակում- ևս անցումային տարբեր փուլեր ուղեկցվել ների հիմնադիրների շարքում էին հայ ան- են մշակութային ու գիտակրթական ոլորտ- վանի բժիշկ-հայրենասերներ Լ.Տիգրանյա- ների զարթոնքով ու զարգացմամբ: նը, Վ.Արծրունին և այլոք: Նույնիսկ նախորդ դարի՝ 1915 թվականի Խորհրդային Հայաստանում մեծ թափով ողբերգական իրադարձություններից հետո, զարգացան արդյունաբերության, մշակույ- ձեռք բերելով անկախություն, Հայաստանը թի, կրթության ու գիտության ոլորտները, սկսեց հետզհետե ոտքի կանգնել: Հարյուրամ- բացառություն չէր նաև բժշկագիտությունը: յակներ անց վերականգնված ազգային պե- տությունը հնարավորություններ ստեղծեց Բժշկագիտության ոլորտում ավելացավ գիտության, արվեստի, մշակույթի և բժշկու- գիտական ամսագրերի, տպագրված աշ- թյան զարգացման համար: խատանքների քանակը, բացվեցին և ակ- տիվ գործունեություն ծավալեցին գիտահե- Հայկական բժշկագիտության զարգաց- տազոտական ինստիտուտները, քաղաքա- ման մեջ իրենց մեծ ավանդն ունեցան Եվ- յին ու մարզային բժշկական հաստատու- րոպայում ու Ռուսական կայսրությունում թյունները: Երևանում հիմնադրվեց Բժշկա- կրթություն ստացած և մասնագիտական կան համալսարանը, 1963 թվականին հիմ- կարիերան սկսած հայ գիտնականներն ու նադրվեց Բժիշկների կատարելագործման բժիշկները: Նրանց նախաձեռնությամբ էր ինստիտուտը, որը բժշկական կադրերի շա- տեղի ունենում նաև բժշկական հրատա- րունակական կրթության առաջին դարբ- րակչությունը, այդ թվում նաև հայերենով: նոցն էր: Այդ տարիներին լույս տեսան մի քանի տասնյակ գիտական հանդեսներ ու Հայալեզու բժշկական գրականությունը ամսագրեր: Ընդհանուր առմամբ, այդ ըն- միշտ էլ ունեցել է իր ընթերցողն ու հրատա- թացքում, տպագրվեցին 156 բժշկական րակվել է աշխարհի տարբեր երկրներում: գրքեր, որոնցից 59-ը ՝ բժշկական բուհերի Տարբեր աղբյուրների հավաստմամբ՝ նա- ուսանողների համար դասագիրք, 9-ը ՝ խորդ դարասկզբում հրատարակվում էր բժշկական տեխնիկումների ուսանողների շուրջ 30 հայկական բժշկական պարբե- համար, 28 բժշկական ամսագիր, 60 գի- րական, հրատարակման բավականին լայն տամեթոդական և այլ աշխատանքներ: Հատկանշական է նաև, որ նշված հրա- պարակումներից 10-ը լույս են տեսել ռու- սերեն, իսկ մնացածը՝ հայերեն: Այսպիսով՝ Խորհրդային Հայաստանի բժշկական մասնագետներին հասանելի դարձավ հայալեզու մասնագիտական գրականությունը: Խորհրդային Հայաստանում հասարա- կարգային փոփոխություններին հաջորդեց կայացման նոր շրջանը՝ Հայաստանի եր- րորդ հանրապետության ծնունդը: Այս շրջա- նը ևս ուղեկցվեց օրենսդրական, տնտեսա- կան, գիտակրթական բազմաթիվ բարեփո- խումներով: Այս շրջանում Հայաստանն իր առաջին ինքնուրույն քայլերն էր կատարում կայացման ճանապարհին: Անկախության DOI:10.54235/27382737-2021.1.1-7. Published online: 21 September 2021 8

սերունդը կանգնած էր ոչ միայն պետա- բժշկական գործընկերության գործընթաց- կանաշինության, այլև տեխնոլոգիական ներին՝ Առողջապահության ազգային ինս- բուռն զարգացմանը համաքայլ ընթանալու տիտուտը (ԱԱԻ) շարունակում է սատարել մարտահրավերների առջև: բժշկական գիտական ներուժի զարգաց- մանն ու բազմապատկմանը: Ինչպես ապագայի նկատմամբ նոր հույ- սերով լցված Հայաստանը, այնպես էլ ողջ Այդ ճանապարհին կարևոր է նաև Հա- աշխարհը հայտնվեց լրջագույն մարտա- յաստանում բժշկագիտության ասպարեզի հրավերների առջև՝ համավարակ, արտա- աշխատանքների պատշաճ ներկայացման կարգ իրավիճակներ: Ցայտուն դարձավ, համար ունենալ ավելի մեծ ընտրություն, որ զարգացած տեխնոլոգիաները հնարա- համապատասխան պատշաճ մակարդակ վորություն են տալիս մարդկանց միասին ապահովող հարթակներ, մասնավորա- ու միաժամանակ աշխատելու նմանատիպ պես՝ գիտական հանդեսներ։ Այդ իսկ նպա- խնդիրների լուծման ուղղությամբ՝ արագ տա- տակով ԱԱԻ-ի կողմից հիմնադրվեց նոր՝ րածելով ձեռք բերած փորձառությունը ունե- §Առողջապահության և բժշկագիտու- նալով տարածական նոր ընկալումներ: թյան հայկական հանդես¦-ը (ԱԲՀՀ), որը լինելու է ԱԱԻ-ի պաշտոնական գիտական Միջազգային բժշկագիտական հանրույ- պարբերականը։ Ստեղծման նպատակն է թը, լինելով այս մարտահրավերների դեմ ունենալ մի տպագիր հարթակ, որի էջերում պայքարի առաջնագծում, անկասկած, մո- տեղ կգտնեն հայաստանյան առողջապա- բիլիզացրեց ու վերագնահատեց իր հնարա- հության և բժշկագիտության նշանակալից վորությունները: Սա նոր խթան հանդիսա- առողջապահական և գիտաբժշկական ցավ բժշկության մեջ տեխնոլոգիական նոր աշխատանքներն ու նախագծերը։ Այն կար- լուծումների, գիտական հետազոտություն- տացոլի ոչ միայն ԱԱԻ-ի ամբիոնների գի- ների ավելացման ու նոր ուղղությունների տական ակտիվությունը, այլև հայաստան- զարգացման համար: Համակերպվելով ու յան և արտասահմանյան բժշկագիտական հաշտվելով նոր իրականության հետ՝ ան- միտքը։ շուշտ, մարդկությունը կքաղի նաև այս էվո- լյուցիոն շրջանի պտուղները: Գիտությամբ ապրող այս հանդեսի խմբագ- րական կազմը վստահաբար նոր շունչ կտա Այսօր թվայնացման ու տեխնոլոգիանե- ԱԱԻ գիտական կյանքին։ ԱԲՀՀ-ի խմբագ- րի զարգացման գործընթացներն իրենց րակազմը խանդավառ մասնագետների ազդեցությունն ունեն բժշկագիտության թիմ է՝ ի դեմս գլխավոր համախմբագիրներ՝ ոլորտի տարբեր ուղղությունների ձևավոր- ԱԱԻ նյարդաբանության ամբիոնի վարիչ ման ու զարգացման վրա: Այս գործընթաց- Սամսոն Խաչատրյանի և ԱԱԻ պլաստիկ ներն ավելի դյուրին ու արագ դարձրեցին և վերակառուցողական վիրաբուժության բժշկական վիճակագրության հավաքագ- ամբիոնի դոցենտ Դավիթ Աբրահամյանի։ րման և վերլուծության պրոցեսները, գրա- Վերջիններս մարմնավորում են ԱԱԻ գի- դարանների թվայնացումն ընդլայնեց ու տական ներուժի սերնդափոխությունը, հասանելի դարձրեց ապացուցահեն բժշ- ունեն բարձր վարկանիշ ունեցող մի շարք կական գրականությունը, էլեկտրոնային միջազգային գրախոսվող ամսագրերում կրթական հարթակներն ու հեռավար ուսուց- տպագրվելու և խմբագրելու փորձ։ ման ծրագրերը հնարավոր դարձրեցին ուսու- մը հեղինակավոր համալսարաններում՝ ան- Հուսով եմ նաև, որ հանդեսը կդառնա կախ ուսանողների աշխարհագրությունից: տրամաբանական շարունակությունն այն աշխատանքների, որոնք իրականացվել են Առաջնահերթություն տալով ու գիտակ- տասնյակ տարիների ընթացքում նախկի- ցելով բուժաշխատողների շարունակական նում Բժիշկների վերապատրաստման ինս- կրթության և Հայաստանում բժշկագիտու- տիտուտի, իսկ այնուհետև ԱԱԻ-ի կողմից և թյան զարգացման կարևորությունը որակ- ուղղված են եղել մեր կրթական և գիտական յալ կադրային ներուժի կազմավորման պրո- մտքի զարգացմանը, հայաստանյան բժշկա- ցեսում, վճռականորեն տրամադրված լի- գիտության միջազգայնացմանը։ նելով ինտեգրվելու միջազգային գիտա- Ալեքսանդր Բազարչ յան ՀՀ ԱՆ Առողջապահության ազգային ինստիտուտի տնօրեն 9

ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆ AJHMS │ 1/I/2021 www.ahms.am Հարգել ի՛ Ընթերցող, Ուրախ ենք ողջունել քեզ §Առողջապա- Աշխատանքներ են տարվում միջազգա- հության և բժշկագիտության հայկական յին ներկայացուցչական խմբագրակազմ և հանդեսի¦ (ԱԲՀՀ) անդրանիկ համարի գրախոսներ ունենալու համար։ Ուրախ ենք էջերին։ Հանդեսի նպատակն է դառնալ հա- համագործակցել առաջատար հայաստան- յաստանյան առողջապահական և բժշկա- յան և արտասահմանյան մասնագետների գիտական իրողության հայելին։ Այն նախա- հետ։ Միաժամանակ հրավիրում ենք բոլոր տեսում է խթանել բժշկական գիտական աշ- նրանց, ովքեր իրենց մասնագիտական դաշ- խատանքների տպագրության ակտիվու- տերում ունեն տպագրությունների և գրա- թյունը ԱԱԻ ամբիոնների շրջանում, ընդ- խոսությունների փորձ, որպեսզի օգնեն հանրապես Հայաստանում, ինչպես նաև մեզ ապահովելու ստացվող հոդվածների կծառայի միջազգային գիտական աշխա- բարձրորակ գրախոսություն։ տանքների արդյունքներն արտացոլելու հա- մար։ Ներկայումս այն նախատեսված է որ- Ապագա հեղինակներին տեղեկացնում պես գրախոսվող եռալեզու (հայերեն, անգ- ենք, որ հոդվածները կանցնեն պատշաճ լերեն, ռուսերեն) պարբերական։ գրախոսություն, ինչը կնպաստի նյութի ավե- լի լիարժեք ներկայացմանը և քննարկմանը, Հանդեսի հեռակա նպատակները շատ ինչպես նաև ԱԲՀՀ էջերում տեղ գտնող աշ- են, և դրանցից ամենակարևորը՝ դառնալ խատանքների ընդհանուր բարձր որակին։ միջազգային ճանաչված գիտաբժշկական հանդես։ Մենք շատ լավ գիտակցում ենք, Ինչ վերաբերում է հանդեսի առաջին հա- թե ինչ դժվար ուղի ենք ընտրել և ինչպիսի մարին, ապա ասյտեղ հավաքվել է բավա- բարձր նշաձող դրել, սակայն, ձգտելով գի- կանին հետաքրքիր հոդվածների մի բույլ, տական հոդվածների հրատարակման որոնք հակիրճ կամփոփենք ստորև։ բարձր ստանդարտի, վստահ ենք, որ կա- րևոր ու խիստ անհրաժեշտ գործ ենք անում Հաշվի առնելով COVID-19 համավարա- մեր Հայրենիքի համար։ Նախատեսվում կի համաշխարհային և տեղական չպակա- է հոդվածների շրջանառության առցանց սող հրատապությունը՝ ընթերցողը՝ Հ․.Միլի- համակարգի կիրառում և անաչառ գրա- տոնյանի և համահեղինակների գրակա- խոսության բարձր մշակույթի ներարկում նության ակնարկի շնորհիվ հնարավորու- մեր բժշկագիտական դաշտ։ Հոդվածները թյուն ունի ծանոթանալ COVID-19 համավա- կստանան DOI կոդավորում և ինտենսիվ րակի դեմ Հայաստանում առկա պատվաս- աշխատանք կտարվի ինդեքսավորման տանյութերին։ Պրոֆ.․ Է.․Համբարձումյանը տարբեր հարթակներում ԱԲՀՀ ներկայու- ներկայացնում է ժողովրդագրության հար- թյունն ապահովելու ուղղությամբ։ ցում շատ կարևոր վերարտադրողական ասպեկտի վերաբերյալ Հայաստանում ծա- Հանդեսում նախատեսվում է տպագրել ռացած խնդիրները, իրավական խոչընդոտ- ամենատարբեր տեսակի հոդվածներ՝ գրա- ները՝ դրանք հաջողությամբ համեմատե- կանության ակնարկներ, օրիգինալ գիտա- լով միջազգային փորձի հետ։ կան աշխատանքներ, կարճ հոդվածներ, կլինիկական դեպքերի նկարագրություն- Սույն համարում տեղ է գտել նաև Ս.Խ․ ա- ներ, խմբագրականներ, ուղեցույցներ, կար- չատրյանի և տեղացի ու առաջատար ար- ծիքներ և այլն։ Ինչպես հուշում է հանդեսի տասահմանցի համահեղինակների կող- անվանումը, ԱԲՀՀ հիմնական ուղղվածու- մից ներկայացված մի կարևոր հոդված՝ թյուններն են կլինիկական բժշկությունը և նվիրված Հայաստանում քնի բժշկության առողջապահությունը։ Պատրաստ ենք տպա- առկա խնդիրներին և դրանց ապագա լու- գրել նաև փորձարարական գիտական աշ- ծումներին ու զարգացումներին։ Այն հան- խատանքներ, եթե դրանք հանդիսանում են դիսանում է դիրքորոշում հաստատող հոդ- տրանսլյացիոն գիտության օրինակներ և ված, որն 2019թ.․ Հայաստանում անցկաց- ունեն անմիջական նշանակություն կլինի- ված միջազգային կլոր-սեղան քննարկ- կական գիտության համար։ ման ամփոփումն է և կարևոր ուղեցույց կծա- ռայի Հայաստանում քնի բժշկության հետա- գա զարգացման հարցում։ DOI:10.54235/27382737-2021.1.1-10. Published online: 21 September 2021 10

Մենք միտված ենք լինելու ապագայում վերջույթների և քթի դեֆորմացիաների ևս հանդեսի ընթերցողին ներկայացնել շտկման յուրահատուկ կլինիկական դեպքեր։ ուղեցույցներ և նմանատիպ հոդվածներ, որոնք ուղղված են Հայաստանում տարբեր Նշենք, որ հանդեսում նախատեսել ենք բժշկական և առողջապահական ոլորտ- հատուկ բաժին՝ նվիրված հայաստանյան ների զարգացմանը, կազմակերպմանը և բժշկագիտության պատմական և մշակու- ստանդարտացմանը։ թային ասպեկտներին։ Այդ ավանդույթին սկիզբ է դնում այս համարում վերատպա- Ա.Հ․ ովսեփյանի հոդվածը վերաբերում է գրված՝ ԱԱԻ հիմնադիր, ակադեմիկոս իրենց հետազոտական խմբի մի հետաքր- Ս.Խ․ .Ա․ վդալբեկյանի հեղինակած հոդվածը, քիր ուսումնասիրությանը, որով ցույց են նվիրված կարդիոսպազմի ժամանակ էզո- տալիս, որ նույնիսկ համավարակի օրոք ֆագոֆունդոանաստոմոզի վիրահատու- կարելի է հասնել կպչուն-սևեռուն խանգար- թյան բարդություններին։ Նշենք, որ այն ման ուղեկից աղտոտման վախի բարելավ- վերցված է ԱԱԻ կամ այն ժամանակ Բժիշկ- ման։ Տ․.Աստվածատրյանը և համահեղի- ների վերապատրաստման պետական ին- նակները ներկայացրել են իրենց կլինիկա- ստիտուտի աշխատանքների հանդեսի յում տակոցուբո կարդիոմիոպաթիայի 1965թ. լույս տեսած անդրանիկ համարից։ առաջին անգամ հանդիպած եզակի կլինի- Խորապես համոզված ենք, որ հիշելով և կական դեպքը: ․ Կարդալով բուն հոդվածը՝ գնահատելով մեր մեծերին, մեր անցյալն կիմանաք նաև, թե ինչ է նշանակում այդ յու- ու պատմական փաստերը՝ ավելի լավ կկա- րօրինակ ճապոնական բառը։ րողանանք արժևորել ներկան և նախանշել ապագային միտված քայլերը։ Իրենց կլինիկական փորձի ամփոփ- մամբ հանդես են գալիս վիրաբույժները։ Հավատացած ենք, որ այս նախաձեռ- Մասնավորապես, Հ.Ե․ նոքյանը կիսվում է նությունը կունենա մեծ ապագա և կխթանի ռինոպլաստիկայում պյեզովիրաբուժու- հայաստանյան բժշկագիտության կոնսո- թյան կիրառման հնարավորությունների լիդացիան ու զարգացումը։ Մաղթում ենք սեփական փորձով, իսկ Կ.․Պետրոսյանը և հաճելի և օգտավետ ընթերցում։ համահեղինակները ներակայացնում են Դավիթ Աբրահամյան Սամսոն Խաչատրյան ԱԲՀՀ գլխավոր համախմբագիր ԱԲՀՀ գլխավոր համախմբագիր 11



ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱԿՆԱՐԿՆԵՐ REVIEW ARTICLES ОБЗОРНЫЕ СТАТЬИ

ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱԿՆԱՐԿՆԵՐ AJHMS │ 1/I/2021 www.ahms.am Հայաստանում առկա պատվաստանյութերը COVID-19-ի դեմ. արդյունավետություն և անվտանգություն Միլիտոնյան Հ.,1,* Իսահակյան Ա.,1 Բազարչյան Ա.,1 Սահակյան Գ.2 1ՀՀ ԱՆ Ս. Ավդալբեկյանի անվան առողջապահության ազգային ինստիտուտ, Երևան, Հայաստան 2ՀՀ ԱՆ Հիվանդությունների վերահսկման և կանխարգելման ազգային կենտրոն, Երևան, Հայաստան ԱՄՓՈՓԱԳԻՐ չինական «Կորոնավակ» պատվաստանյութե- րով: Ըստ նախնական տվյալների՝ բոլոր պատ- COVID-19 համավարակն իրական մարտա- վաստանյութերը ցույց են տվել բարձր արդյունա- հրավեր է համաշխարհային անվտանգության, վետություն հիվանդության ծանր, ծայրահեղ տնտեսության և առողջապահության ոլորտնե- ծանր դեպքերում հոսպիտալացման և մահա- րի համար: Նման իրավիճակում ճիշտ ու ժամա- ցության դեմ: Հայաստանում պատվաստվող նակին պատվաստում ստանալը կարևոր նախա- քաղաքացիների թիվը մեծացնելու նպատակով դրյալ է համավարակը եթե ոչ ամբողջովին հաղ- ներդրվել է պատվաստումների շարժական թահարելու, ապա վարակելիության ընթացքը կլինիկաների մոդելը: դանդաղեցնելու և մահացության դեպքերը նվա- զեցնելու համար: Հայաստանում պատվաստում- Հիմնաբառեր. COVID-19 համավարակ, պատ- ներն իրականացվում են բրիտանա-շվեդական վաստանյութեր, պատվաստման գործընթաց: «ԱստրաԶենեկա», ռուսական «Սպուտնիկ V» և ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ Ներկայումս Հայաստանի Հանրապետության (ՀՀ) քաղաքացիներն իրավունք ունեն ընտրելու COVID-19 համավարակն իրական մարտա- երկրում հասանելի երեք տեսակի պատվաստա- հրավեր է համաշխարհային անվտանգության, նյութերից ցանկացածը: Պատվաստվել կարող տնտեսության և առողջապահության ոլորտնե- են բոլոր չափահաս (≥18 տ.) անձինք՝ դիմելիու- րի համար: Այս ամենի մեջ բացառություն չի նաև թյան ու կամավորության սկզբունքով: Զանգվա- Հայաստանի Հանրապետությունը: ծաբար իրականացվող այս անվճար պատվաս- տումները միտված են կասեցնելու COVID-19-ի Նման իրավիճակում ճիշտ ու ժամանակին հնարավոր չորրորդ ալիքը: COVID-19-ի դեմ պատ- պատվաստում ստանալը կարևոր նախադրյալ է վաստումների մեկնարկից ի վեր՝ 2021թ. օգոստո- համավարակը, եթե ոչ ամբողջովին հաղթահա- սի 22-ի դրությամբ, կատարվել է 239,342 պատ- րելու, ապա ընթացքը դանդաղեցնելու և մահա- վաստում, այդ թվում 153,888 հոգի ստացել են ցության դեպքերը նվազեցնելու համար [1]: Իտա- միայն առաջին դեղաչափ, իսկ 85,454 հոգի՝ լիայի Առողջապահության ազգային ինստիտու- նաև երկրորդ դեղաչափ [3]։ տի՝ 2021թ. մայիսի 15-ի հետազոտության տվյալ- ների համաձայն՝ պատվաստանյութի առաջին Սույն հոդվածում ներկայացվում են կորոնա- դեղաչափը ստանալուց 35 օր անց գրանցվել է վիրուսային հիվանդության դեմ նորաստեղծ վարակման, հոսպիտալացման և մահացության պատվաստանյութերի տեսակները, պատվաստ- ցուցանիշների, համապատասխանաբար, 80%, ման գործընթացի վերաբերյալ միջազգային փոր- 90% և 95% նվազում [2]: ձը և դրանց կիրառումը Հայաստանում: Հաշվի * Կոնտակտային հեղինակ՝ Հայկ Միլիտոնյան: Էլ-փոստ. [email protected] DOI:10.54235/27382737-2021.1.1-14. Published online: 21 September 2021 14

Միլիտոնյան Հ. և այլք ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ԱՌԿԱ ՊԱՏՎԱՍՏԱՆՅՈՒԹԵՐԸ COVID-19-Ի ԴԵՄ առնելով այն, որ հոդվածը գրելու պահին ՀՀ-ում 2) ցանկացած երակային կամ զարկերակա- պատվաստումներն իրականացվում են բրիտա- յին թրոմբոզ (հաճախ ուղեղային կամ որովայ- նա-շվեդական «ԱստրաԶենեկա», ռուսական նային), «Սպուտնիկ V» և չինական «Կորոնավակ» պատ- վաստանյութերով՝ անդրադարձ կկատարվի 3) թրոմբոցիտոպենիա (թրոմբոցիտների քա- միայն դրանց արդյունավետությանն ու անվտան- նակը <150×109/լ)1, գությանը և վիճակագրական տվյալներին: 4) Դրական PF4 «HIT» (հեպարինով առաջա- ԱՍՏՐԱԶԵՆԵԿԱ ցած թրոմբոցիտոպենիա) ELISA և Այս պատվաստանյութի հիմքում ընկած է շիմ- պանզեի ադենովիրուսը, որը գենետիկորեն փո- 5) զգալիորեն բարձրացված D-dimer (նորմի փոխվել է այնպես, որ չի կարողանում առաջաց- վերին շեմից ավելի քան 4 անգամ): նել հիվանդություն, վերարտադրվել կամ ինտե- գրվել մարդու ԴՆԹ-ի մեջ: Այն մշակվել է Օքս- Նմանատիպ դեպքերը չափազանց հազվա- ֆորդի համալսարանում (հաճախ այս պատվաս- գյուտ են [8]: Ըստ ուսումնասիրության՝ երիտա- տանյութն անվանում են նաև «Օքսֆորդյան պատ- սարդների շրջանում նմանատիպ բարդություն- վաստանյութ»): Ըստ կլինիկական փորձարկում- ների ռիսկն ավելի բարձր է, ինչի հետևանքով ների արդյունքների՝ պատվաստանյութը ցուցա- Մեծ Բրիտանիայում երիտասարդներին հնարա- բերում է 76% արդյունավետություն ախտանշա- վորություն է տրվում օգտվելու այլընտրանքային նային COVID-19-ի դեմ և 100% արդյունավետու- պատվաստանյութից, իսկ 40 տարեկանից բարձր թյուն ծանր և ծայրահեղ ծանր դեպքերում, հոս- անձինք կշարունակեն ստանալ «ԱստրաԶենեկա» պիտալացման և մահացության իմաստով [4]: [7]: COVID-19-ից մահվան կամ լուրջ հետևանք- Պատվաստանյութի օգտագործումը թույլատր- ների, ներառյալ թրոմբոզի, ռիսկը շատ ավելի ված է Դեղորայքի եվրոպական գործակալու- բարձր է, քան ենթադրաբար պատվաստա- թյան (EMA) կողմից ամբողջ Եվրոպական Միու- նյութի ներարկման հետ կապված ԹԹՀ-ի զար- թյունում (ԵՄ)՝ 2021թ. հունվարի 29-ին Եվրահանձ- գացման հավանականությունը [8]: նաժողովի կողմից հաստատվելուց հետո [5]: 2021թ. մարտի 11-ից մի շարք եվրոպական եր- ՍՊՈՒՏՆԻԿ V կրներ ժամանակավորապես դադարեցրել են Ինչ վերաբերում է ռուսական «Սպուտնիկ V» Օքսֆորդյան պատվաստանյութի օգտագործու- պատվաստանյութին, ապա այն մշակվել է Ռու- մը պատվաստված անձանց մոտ թրոմբոզի ձևա- սաստանի Դաշնության Առողջապահության նա- վորման ու մահացու դեպքերի հաղորդումների խարարության՝ Գամալեայի անվան Համաճա- հիման վրա [6]: Հետագայում երկրների մեծ մա- րակաբանության և մանրէաբանության ազգա- սը վերադարձել են «ԱստրաԶենեկայի» օգտա- յին հետազոտական կենտրոնի կողմից: Ինչպես գործմանը՝ ներառելով տարիքային սահմանա- և «ԱստրաԶենեկան», «Սպուտնիկ V-ի» վեկտորի փակումներ (հաշվի առնելով, որ ավելի բարձր հիմքում ևս ադենովիրուսն է, սակայն այս դեպ- տարիքում «ԱստրաԶենեկան» ապահովում է քում կիրառվել է մարդու ադենովիրուս [9]: բարձր պաշտպանություն առանց ծանր կողմնա- Թեև «Սպուտնիկ V-ն» գրանցվել է մոտավո- կի ազդեցությունների): րապես 60 երկրներում, սակայն դեռևս պետք է Ըստ վիճակագրական տվյալների՝ Մեծ Բրի- հավանություն ստանա EMA-ի կողմից՝ Եվրոպա տանիայում 28.5 միլիոն (2021թ. մայիսի 7-ի դրու- ներմուծման և օգտագործման համար: թյամբ) պատվաստման դեղաչափ ստացողների 2020թ. սեպտեմբերին հեղինակավոր բժշկա- մեջ արյան մակարդուկների ձևավորման տոկո- կան «The Lancet» ամսագրում լույս են տեսել սը կազմել է 0,0085%, իսկ մահացու դեպքերի «Սպուտնիկ V-ի» կլինիկական փորձարկումների թիվը՝ 0,0017% [7]: Պատվաստումից առաջա- 1-ին և 2-րդ փուլի որոշ արդյունքներ, որոնք վկա- ցած թրոմբոտիկ թրոմբոցիտոպենիան կամ թրոմ- յում են այն մասին, որ պատվաստանյութը ձևա- բոզ թրոմբոցիտոպենիայի համախտանիշով վորում է ուժեղ իմուն պատասխան՝ առանց լուրջ (ԹԹՀ) վերջնական ախտորոշում իրականաց- կողմնակի ազդեցությունների [10]: նելու համար այն պետք է համապատասխանի Իսկ արդեն 2021թ. փետրվարի 2-ին նույն «The թվարկված բոլոր 5 չափանիշներին. Lancet» ամսագրում հրապարակվել են «Սպուտ- 1) COVID-19-ի դեմ պատվաստում ախտանիշ- նիկ V-ի» կլինիկական փորձարկումների 3-րդ փու- ների ի հայտ գալուց 4-ից 42 օր առաջ, լի արդյունքները, ըստ որոնց՝ ռուսական պատ- վաստանյութը ցուցաբերում է 91.6% արդյունա- վետություն ախտանշանային COVID-19-ի դեմ, առանց լուրջ կողմնակի ազդեցությունների և 100% արդյունավետություն ծանր կամ ծայրա- 1 Պատվաստումից հետո ԹԹՀ-ի վաղ փուլում թրոմբոցիտների քանակը կարող է դեռ նվազած չլինել: Պահանջվում է թրոմբոցիտոպենիայի/ԹԹՀ-ի զարգացման շարունակական գնահատում: 15

AJHMS │ 1/I/2021 www.ahms.am հեղ ծանր դեպքերում և հոսպիտալացումների Սա տեղի է ունեցել հանրային շրջանում ռուսա- դեմ [11]: կան պատվաստանյութի հանդեպ հետաքրքության անկման պատճառով՝ եվրոպական կարգավո- Չնայած սրան, ռուսական պատվաստանյու- րող մարմինների կողմից չհաստատված արտա- թի թե՛ 1-ին և 2-րդ փուլերի, թե՛ 3-րդ փուլի կլի- դրանքն օգտագործելու հարցում կառավարու- նիկական փորձարկումների արդյունքները են- թյան կողմից ամիսներ շարունակ երկմտելուց թարկվել են միջազգային մի շարք գիտնական- հետո [17]: ների քննադատությանը: Մասնավորապես՝ 1-ին և 2-րդ փուլերի կլինիկական փորձարկումների Ըստ Ռուսաստանում արված վերջին ուսում- արդյունքների վերաբերյալ ավելի քան 60 մաս- նասիրության՝ «Սպուտնիկ V-ն» ցուցաբերում է նագետ բաց նամակով իրենց կասկածներն են 97,6% արդյունավետություն [18]: Ուսումնասիրու- հայտնել արդյունքների հավաստիության, ինչ- թյունը հիմնված է Ռուսաստանում «Սպուտնիկ V-ի» պես նաև փորձարկումների ոչ ճշգրիտ և թերի երկու բաղադրիչներով պատվաստվածների լինելու վերաբերյալ [11,12]: Նմանատիպ քննա- շրջանում կորոնավիրուսային վարակի մակար- դատական հոդվածով գիտանականները հան- դակի վերաբերյալ տվյալների վերլուծության դես են եկել նաև 3-րդ փուլի կլինիկական փոր- վրա [18]: ձարկումների արդյունքների վերաբերյալ [11]: ԿՈՐՈՆԱՎԱԿ 2021թ. Սան Մարինոյում սկսվել է բնակչու- Չինական «Կորոնավակ» պատվաստանյութը թյան պատվաստման գործընթացը՝ ընդ որում մշակվել է Պեկինում գտնվող Սինովակ կենսա- օգտագործելով «Սպուտնիկ V» պատվաստանյու- դեղագործական ընկերության կողմից: Ի տար- թը: Պատվաստվելուց հետո բնակչության շրջա- բերություն ՀՀ-ում առկա մյուս պատվաստա- նում կողմնակի ազդեցությունների մասին հուլի- նյութերի՝ «Կորոնավակն» ավելի դասական պատ- սի 8-ին լույս տեսած հոդվածում ներկայացվել է, վաստանյութ է, որը գործում է սպանված վիրու- որ առաջին դեղաչափը ստանալուց հետո պատ- սային մասնիկների միջոցով մարմնի իմուն հա- վաստվողների 53.3% մոտ նկատվել են կողմնա- մակարգն այդ վիրուսի հետ ծանոթացնելու և հա- կի ազդեցություններ (50,4% համակարգային ռե- կամարմիններ ստեղծելու միջոցով [19]: Ինչ վե- ակցիա), իսկ երկրորդ դեղաչափից հետո կողմ- րաբերում է պատվաստանյութի արդյունավե- նակի ազդեցությունների թիվը հասել է 66.8% տությանը՝ ներկայումս այդ հարցի շուրջ համա- (50,4% համակարգային ռեակցիա): Սակայն կարծություն չկա, և տարբեր երկրներ ներկա- ծանր կողմնակի ազդեցություններ դիտվել են յացնում են տարբեր թվեր: Կախված կլինիկա- պատվաստվողների ընդամենը 2,1%-ի՝ մեծ մա- կան փորձարկումներից՝ արդյունավետությունն սամբ 60-89 տարեկանների մոտ [13]: ախտանշանային COVID-19-ի դեմ տատանվել է 50,38%-ից մինչև 91,25% և դրսևորվել է 100% ար- Հետաքրքիր ուղղությամբ է զարգանում պատ- դյունավետություն ծանր կամ ծայրահեղ ծանր վաստման գործընթացn Արգենտինայում: Չնա- դեպքերում և հոսպիտալացումների ժամանակ յած երկրում «Սպուտնիկ V» և «ԱզտրաԶենեկա» [20]: Ըստ Բրազիլիայում իրականացված կլինի- պատվաստանյութերով սկսված զանգվածային կական հետազոտությունների՝ «Կորոնավակի» պատվաստումները մահացության դեպքերը արդյունավետությունը կազմել է 50,4% [21], իսկ նվազեցրել են 70-80%-ով, սակայն 45 միլիոն թուրք հետազոտողները պնդում են, որ արդյու- բնակչություն ունեցող Արգենտինայում ընդամե- նավետությունը կազմում է 84% [22]: Չիլիում կա- նը 5,8 միլիոնն է ամբողջովին պատվաստվել տարված կլինիկական հետազոտությունների COVID-19-ի դեմ [14]: համաձայն՝ պատվաստանյութն անվտանգ է և արդյունավետ [23]: Ավելին, Չիլիում «Կորոնա- Այդուհանդերձ, ԵՄ-ում «Սպուտնիկ V-ի» կիրա- վակով» իրականացվող զանգվածային պատ- ռումը գտնվում է քննարկման փուլում: Սակայն վաստումների արդյունքում պատվաստվածների Հունգարիան, Սլովակիան և ԵՄ մի շարք երկր- 89%-ը պաշտպանված են եղել ինտենսիվ խնամք ներ պատրաստակամություն են հայտնել այն պահանջող COVID-19-ի ծանր դեպքերից [23]: գնելու՝ EMA-ի կողմից պատվաստանյութի հաս- Իսկ ըստ Ինդոնեզիայում իրականացված վերջին տատվելու դեպքում [15]: Հետագայում Հունգա- ուսումնասիրության՝ չինական պատվաստա- րիան դարձել է ԵՄ-ի միակ երկիրը, որը բնակ- նյութի երկրորդ դեղաչափը ստանալուց հետո չությանը սկսել է պատվաստել «Սպուտնիկ V–ով»: բուժաշխատողների 98%-ը պաշտպանված է Ավելին, Հունգարիան ներկայումս բանակցու- եղել հիվանդության մահացու դեպքերից և 96%- թյունների մեջ է Ռուսաստանի հետ պատվաս- ը նույնիսկ չեն հոսպիտալացվել: Այս նոր թվերը տանյութը տեղում արտադրելու համար [16]: ցույց են տալիս չինական պատվաստանյութի Իր հերթին Սլովակիան, Ռուսաստանից գնելով 200 հազար դեղաչափ պատվաստանյութ, դրանք նույն գնով հետ է վաճառել արտադրող երկրին: 16

Միլիտոնյան Հ. և այլք ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ԱՌԿԱ ՊԱՏՎԱՍՏԱՆՅՈՒԹԵՐԸ COVID-19-Ի ԴԵՄ բարձր արդյունավետությունը՝ Բրազիլիայում գործընթացում իր ուրույն դերն է ունեցել շարժա- կատարված վաղ կլինիկական փորձարկումնե- կան պատվաստումային թիմերի կողմից արտա- րի և դրա արդյունքում ստացված ցածր թվերի գնա պատվաստումների իրականացումը կոլեկ- ֆոնին [24]: Պատվաստանյութն Առողջապա- տիվներում, հանրակրթական, բարձրագույն հության համաշխարհային կազմակերպության ուսումնական և այլ հաստատություններում, ինչ- (ԱՀԿ) կողմից հաստատվել է COVID-19-ի դեմ պես նաև շարժական կլինիկաների գործարկու- կիրառելու համար [25]: մը: Հետևաբար, հիմք ընդունելով հանրապե- տության նախկինում հաջողված փորձը, ինչպես ԱՄԵՐԻԿՅԱՆ DRIVE-THROUGH նաև միջազգային փորձը, կորոնավիրուսային ՄՈԴԵԼԻ ԿԻՐԱՌՈՒՄԸ հիվանդության դեմ պատվաստումների գործըն- Ամերիկյան Drive-Through (շարժական կլինի- թացում ներգրավվել են նաև շարժական կայան- կաներ) մոդելը մշակվել է դեռևս 2009թ. H1N1 գրի- ները: Հոդվածը գրելու պահին Հայաստանում պի համաճարակի ժամանակ: Մոդելն իրենից գործում է պատվաստումային շարժական 8 կետ, ներկայացնում է պատվաստման իրականացում որտեղ կարելի է ստանալ COVID-19-ի դեմ պատ- հենց մեքենայի մեջ կամ փողոցում տեղակայված վաստում, ինչը կարևոր է թե՛ երկրի բնակչության պատվաստումային շարժական կայաններում: առողջության պահպանման, թե՛ կորոնավիրու- Վիճակագրության համաձայն՝ դեռևս 2009թ. սային համավարակի հետագա ընթացքը կա- պատվաստումների ժամանակ 1,5 օրվա ընթաց- սեցնելու առումով: քում ավելի քան 19,318 մարդ պատվաստվել է մեքենայում կամ փողոցում տեղակայված շար- ԱՄՓՈՓՈՒՄ ժական կայաններում [26]: Ըստ հոդվածի հեղի- նակների՝ մարդիկ նախընտրում են նմանատիպ COVID-19-ի դեմ պատվաստանյութերը մշակ- կլինիկաների հարմարավետությունը, համա- վել են տասնամյակներ շարունակ գոյություն ունե- րում են, որ դրանք ավելի անվտանգ են և պա- ցող գիտական փորձի հիման վրա: COVID-19-ի կաս վարակիչ [26]: Նմանատիպ կլինիկաների պատվաստանյութերը փորձնական համարել շնորհիվ զգալիորեն մեծանում է պատվաստված չի կարելի: Լայնածավալ փորձարկումները և մո- ամերիկացիների թիվը: նիտորինգը ցույց են տվել, որ այդ պատվաս- Մասնավորապես ՀՀ-ում նմանատիպ փորձ տանյութերն անվտանգ են և արդյունավետ: կիրառվել է դեռևս 2007թ. կարմրուկի-կարմրախ- տի դեմ համակցված զանգվածային պատվաս- Առկա բոլոր պատվաստանյութերն արդյու- տումների արշավի ընթացքում, երբ կարճ ժա- նավետ են հիվանդության ծանր, ծայրահեղ մանակահատվածում՝ 10 օրվա ընթացքում, երկ- ծանր դեպքերում, հոսպիտալացման և մահա- րում պատվաստվել է շուրջ 1 միլիոն մարդ (ընդ- ցության դեմ [27]: հանուր բնակչության գրեթե 30%): Այս հաջողված 17

AJHMS │ 1/I/2021 www.ahms.am ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՑԱՆԿ 1. COVID-19 Vaccines Advice. Accessed July 23, 2021. 2021. https://www.ema.europa.eu/en/news/ema-starts-roll- https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavi- ing-review-sputnik-v-covid-19-vaccine rus-2019/covid-19-vaccines/advice. 16. Hungary in talks with Russia to produce Sputnik V vac- 2. Italian study shows COVID-19 infections, deaths plum- cine | Reuters. Accessed August 27, 2021. https://www.re- meting after jabs | Reuters. Accessed July 23, 2021. https:// uters.com/business/healthcare-pharmaceuticals/hungary- www.reuters.com/business/healthcare-pharmaceuticals/ talks-with-russia-produce-sputnik-v-vaccine-2021-06-03/ italian-study-shows-covid-19-infections-deaths-plummet- ing-after-jabs-2021-05-15/. 17. Slovakia sells most Sputnik V vaccine doses back to Russia | Reuters. Accessed August 27, 2021. https://www. 3. Պատվաստումային գործընթացը շարունակվում է. reuters.com/world/europe/slovakia-sells-most-sputnik-v- Accessed August 27, 2021. https://www.moh.am/#1/4232. vaccine-doses-back-russia-2021-07-02/ 4. COVID-19 Vaccine AstraZeneca confirms 100% protection 18. Sputnik V demonstrates 97.6% efficacy according to against severe disease, hospitalisation and death in the prima- analysis of data from 3.8 million vaccinated persons in ry analysis of Phase III trials. Accessed July 23, 2021. https:// Russia making it the most efficient COVID-19 vaccine in www.astrazeneca.com/media-centre/press-releases/2021/ the world | Official website vaccine against COVID-19 Sput- covid-19-vaccine-astrazeneca-confirms-protection-against-se- nik V. Accessed July 23, 2021. https://sputnikvaccine.com/ vere-disease-hospitalisation-and-death-in-the-primary-analy- newsroom/pressreleases/sputnik-v-demonstrates-97-6-effi- sis-of-phase-iii-trials.html. cacy-according-to-the-analysis-of-data-of-3-8-million-vacci- nated-per/ 5. EMA recommends COVID-19 Vaccine AstraZeneca for authorisation in the EU | European Medicines Agency. Ac- 19. The Sinovac COVID-19 vaccine: What you need to know. cessed July 23, 2021. https://www.ema.europa.eu/en/news/ Accessed July 23, 2021. https://www.who.int/news-room/ ema-recommends-covid-19-vaccine-astrazeneca-authorisa- feature-stories/detail/the-sinovac-covid-19-vaccine-what- tion-eu. you-need-to-know 6. Wise J. Covid-19: European countries suspend use of Ox- 20. UPDATED Comparing COVID-19 Vaccines: Timelines, ford-AstraZeneca vaccine after reports of blood clots. BMJ. Types and Prices | BioSpace. Accessed July 23, 2021. 2021;372:n699. https://www.biospace.com/article/comparing-covid-19-vac- cines-pfizer-biontech-moderna-astrazeneca-ox- 7. Under 40s to be offered alternative to AZ vaccine – BBC ford-j-and-j-russia-s-sputnik-v/ News. Accessed July 23, 2021. https://www.bbc.com/news/ health-57021738 21. Hitchings M.D.T., Ranzani O.T., Torres M.S.S. et al. Effectiveness of CoronaVac among healthcare workers 8. Thrombosis with Thrombocytopenia Syndrome – He- in the setting of high SARS-CoV-2 Gamma variant transmis- matology.org. Accessed August 27, 2021. https://www.he- sion in Manaus, Brazil: A test-negative case-control study. matology.org/covid-19/vaccine-induced-immune-thrombot- Lancet Reg Health Am. 2021;100025. ic-thrombocytopenia 22. Evidence Assessment: Sinovac/CoronaVac COVID-19 9. Jones I., Roy P. Sputnik V COVID-19 vaccine candidate vaccine. Accessed August 27, 2021. https://cdn.who.int/me- appears safe and effective. Lancet. 2021;397(10275):642- dia/docs/default-source/immunization/sage/2021/april/5_ 643. sage29apr2021_critical-evidence_sinovac.pdf 10. Logunov D.Y., Dolzhikova I.V., Shcheblyakov D.V. et 23. Bueno SM, Abarca K, González PA, et al. Interim re- al. Safety and efficacy of an rAd26 and rAd5 vector-based port: Safety and immunogenicity of an inactivated vac- heterologous prime-boost COVID-19 vaccine: an interim cine against SARS-CoV-2 in healthy chilean adults in a analysis of a randomised controlled phase 3 trial in Russia. phase 3 clinical trial. medRxiv. Published online April 1, Lancet. 2021;397(10275):671-681. 2021:2021.03.31.21254494. 11. Bucci E., Andreev K., Björkman A., et al. Safety and 24. China Sinovac Shot Seen Highly Effective in Real World efficacy of the Russian COVID-19 vaccine: more information Study - Bloomberg. Accessed July 23, 2021. https://www. needed. Lancet. 2020;396(10256):e53. bloomberg.com/news/articles/2021-05-11/china-s-sinovac- shot-found-highly-effective-in-real-world-study 12. Note of concern. Accessed July 23, 2021. https://cattivi- scienziati.com/2020/09/07/note-of-concern/ 25. WHO validates Sinovac COVID-19 vaccine for emer- gency use and issues interim policy recommendations. 13. Montalti M., Soldà G., Di Valerio Z. et al. ROCCA obser- Accessed July 23, 2021. https://www.who.int/news/ vational study: Early results on safety of Sputnik V vaccine item/01-06-2021-who-validates-sinovac-covid-19-vac- (Gam-COVID-Vac) in the Republic of San Marino using ac- cine-for-emergency-use-and-issues-interim-policy-recom- tive surveillance. EClinicalMedicine. 2021;38:101027. mendations 14. Argentina’s COVID mortality rate decline by 70-80 per- 26. van de Kracht T., Heragu S.S. Lessons from model- cent after vaccination with Sputnik V, AstraZeneca – Times ing and running the world’s largest Drive-Through mass of India. Accessed August 27, 2021. https://timesofindia.in- vaccination clinic. INFORMS Journal on Applied Analytics. diatimes.com/world/us/argentinas-covid-mortality-rate-de- 2021;51(2):91-105. cline-by-70-80-percent-after-vaccination-with-sputnik-v-as- trazeneca/articleshow/83867354.cms 27. Benefits of Getting a COVID-19 Vaccine | CDC. Ac- cessed August 27, 2021. https://www.cdc.gov/coronavi- 15. EMA starts rolling review of the Sputnik V COVID-19 rus/2019-ncov/vaccines/vaccine-benefits.html. vaccine | European Medicines Agency. Accessed July 23, 18

Միլիտոնյան Հ. և այլք ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ԱՌԿԱ ՊԱՏՎԱՍՏԱՆՅՈՒԹԵՐԸ COVID-19-Ի ԴԵՄ Vaccines against COVID-19 available in if not for a complete cure, but for slowing down the Armenia: effectiveness and safety process of infection and reducing mortality. Vaccina- tion in Armenia is carried out with the British-Swedish Militonyan H.,1 Isahakyan A.,1 Bazarchyan A.,1 Sahakyan G.2 AstraZeneca, the Russian Sputnik V and the Chinese 1Avdalbekyan National Institute of Health, Yerevan, Armenia Coronavac vaccines. According to preliminary data, all 2National Center for Disease Control and Prevention, Yerevan, vaccines have shown high efficacy against severe, critical Armenia illness, hospitalization and death. In order to increase the number of vaccinated citizens in Armenia, a model ABSTRACT of mobile vaccination stations has been introduced. The COVID-19 pandemic is a real challenge to global security, economy and healthcare. In such a situation, Keywords: COVID-19 pandemic, vaccines, vaccina- getting the vaccine on time can be an important tool, tion process. Вакцины против COVID-19 доступные в для полного излечения, то для замедления процесса Армении: эффективность и безопасность заражения и снижения смертности. В Армении вак- цинация проводится британо-шведской вакциной Милитонян А.,1 Исаакян А.,1 Базарчян А.,1 Саакян Г.2 AstraZeneca, российской вакциной \"Спутник V\" и ки- 1Национальный институт здравоохранения им. акад. С.Х. тайской вакциной Coronavac. По предварительным Авдалбекяна, Ереван, Армения данным, все вакцины показали высокую эффектив- 2Национальный центр по контролю и профилактике ность против тяжелых, критических заболеваний, го- заболеваний, Ереван, Армения спитализации и смерти. Для увеличения числа вак- цинированных граждан в Армении была внедрена АБСТРАКТ модель мобильных пунктов вакцинации. Пандемия COVID-19 – это настоящий вызов гло- бальной безопасности, экономике и здравоохране- Ключевые слова: пандемия COVID-19, вакцины, нию. В такой ситуации своевременное получение процесс вакцинации. вакцины может стать важным инструментом если не 19

ОБЗОРНЫЕ СТАТЬИ AJHMS │ 1/I/2021 www.ahms.am Вспомогательные репродуктивные технологии и донорский эмбрион: быть или не быть? Амбарцумян Э.М.* Центр репродуктивной медицины \"Fertility Center\", Заведующий кафедрой акушерства, гинекологии и репродукции человека Национальный институт здравоохранения им. акад. С.Х. Авдалбекяна, Ереван, Армения АБСТРАКТ роль суррогатного материнства в ВРТ. Донорство эмбрионов в Армении пока незаконно. Однако оно Донорство эмбрионов – это метод лечения законно во многих странах мира, включая США, бесплодия при помощи вспомогательных репро- Канаду и Россию. В Европе донорство эмбрионов дуктивных технологий (ВРТ), при котором экстра- разрешено в 15 из 27 стран-членов Евросоюза. Раз- корпоральное оплодотворение (ЭКО) проводится с нообразие нормативных актов в Европе породило использованием эмбриона третьих лиц. Донорами важное явление – репродуктивный туризм. Суще- эмбрионов могут быть пациенты ЭКО, у которых ствует ряд причин, по которым пациенты обраща- все еще есть криоконсервированные эмбрионы ются за медицинской помощью за границей, а не в после родов и которые дали письменное инфор- стране своего проживания. В соответствии с опре- мированное согласие на использование этого из- деленными законами некоторые страны поощряют лишка эмбрионов для других бесплодных пар или репродуктивный туризм (Испания, Таиланд, Синга- одиноких женщин. Бенефициарами программ пур, Индия, Иран). В Армении необходимы более донорства эмбрионов могут быть определенные либеральные законы, чтобы помочь многим парам группы бесплодных пар (супружеские пары или решить конкретные проблемы бесплодия обоих пары, состоящие в длительных отношениях) со партнеров. Таким образом, донорство эмбрионов следующими характеристиками: бесплодный муж- является важным шагом на пути а) решения пси- чина и бесплодная женщина без нормально функ- хологических и социальных проблем бесплодных ционирующих яичников, но с нормальной маткой; пар, б) предотвращения многих случаев развода и бесплодный мужчина и бесплодная женщина без в) решения демографических проблем страны. нормального функционирования яичников и мат- ки; или одинокая бесплодная женщина с нормально Ключевые слова: бесплодие; донорство эм- функционирующими репродуктивными органами брионов; вспомогательные репродуктивные или без них. Часто донорство эмбрионов связано технологии; суррогатное материнство; зако- с суррогатным материнством, что подчеркивает нодательство. ВВЕДЕНИЕ бую важность представляет развитие указанной дисциплины в странах с проблемами низкой Развитие репродуктивной медицины рассма- фертильности и существенной эмиграции [2]. тривается как важнейший фактор для сохране- ния демографического баланса страны и сегодня Донорство эмбрионов – это метод лечения практически во всех развитых и развивающихся бесплодия при помощи вспомогательных ре- странах рассматривается как стратегическое на- продуктивных технологий (ВРТ), при котором правление в государственной политике [1]. Осо- экстракорпоральное оплодотворение (ЭКО) проводится с использованием эмбриона тре- * Автор-корреспондент: Амбарцумян Э. Эл.-почта: [email protected] DOI:10.54235/27382737-2021.1.1-20. Published online: 21 September 2021 20

Амбарцумян Э.М. ВСПОМОГАТЕЛЬНЫЕ РЕПРОДУКТИВНЫЕ ТЕХНОЛОГИИ тьих лиц. Донорство эмбриона включает in vitro носится в матку суррогатной матери, с последу- оплодотворение донорской яйцеклетки донор- ющим оформлением родительских прав на ро- скими сперматозоидами и культивирование по- дившегося ребенка женщине, обратившейся за лученного эмбриона в лаборатории ЭКО. На 3-й лечением. или 5-й день после оплодотворения эмбрион переносится в матку бесплодной женщины, или, Преимущества усыновления эмбрионов явля- при особых обстоятельствах, в матку суррогат- ются общепризнанными. Так, усыновление эм- ной матери. Донорами эмбрионов могут быть бриона является: а) важным шагом на пути ре- также пациенты, которые имеют неиспользуе- шения психологических и социальных проблем мые, лишние криоконсервированные эмбрионы бесплодных пар, которые стремятся использо- после ЭКО и родов и дали письменное инфор- вать технологию ЭКО; б) легализация этого ме- мированное согласие на использование этих эм- тода лечения предотвращает случаи развода и брионов для других бесплодных пар или одино- играет важную роль в спасении многих семей, ких женщин. которые в противном случае развалились бы из-за бесплодия одного или обоих партнеров, в) Таким образом, бенефициаром донорских эм- право на семью является одним из важнейших брионов является специфическая субпопуляция прав человека [3]. бесплодных супружеских пар (или пар, находя- щихся в длительных отношениях) со следующи- Таким образом, донорство эмбриона является ми характеристиками: одним из сравнительно новых методов эффек- тивного лечения бесплодия в наиболее тяже- 1. Бесплодные женщины без нормально лейшей форме его проявления, когда указан- функционирующих яичников, но нормаль- ным заболеванием страдают одновременно как ной маткой и бесплодные мужчины. женщина, так и мужчина. Его применение дает a. Указанной субпопуляции бесплодных пар возможность сотням тысяч бесплодных пар во необходимо ЭКО с донорской яйцеклеткой и всем мире реализовать свою мечту и реализо- донорской спермой. Полученный донорский эм- вать свое право иметь ребенка. брион переносится в матку женщины бесплод- ной пары, обратившейся за лечением. Однако, в Армении закон до 2021 года запре- 2. Бесплодные женщины без нормально щал применение донорского эмбриона, что, с функционирующих яичников и матки и учетом демографической ситуации в Армении, бесплодные мужчины. низкой рождаемости, а также высокой частоты a. Нужны донорская яйцеклетка и донорская бесплодия среди популяции, является абсолютно сперма, ЭКО и перенос донорского эмбриона неприемлемым. Неприемлемость такой позиции в матку суррогатной матери, с последующим особенно подчеркивает тот факт, что Армения оформлением родительских прав на родившего- страдает высоким уровнем эмиграции. А война ся ребенка паре, обратившейся за лечением. 2020 года унесла жизни тысяч молодых мужчин Бенефициаром донорских эмбрионов являет- – потеря, восполнение которой потребует десят- ся также специфическая субпопуляция бесплод- ки лет. ных одиноких женщин, страдающих бесплоди- ем, со следующими характеристиками: Особенно трудно поддается критике тот факт, 1. Одинокие бесплодные женщины с что, несмотря на то, что в Армении, как и во всем нормальной маткой. мире, в центрах по репродуктивной медицине a. Указанной категории женщин необходи- накапливается огромное количество неиспользу- мо ЭКО с донорской яйцеклеткой и донорской емых парами «излишков» эмбрионов, по закону спермой. Полученный донорский эмбрион пе- эти эмбрионы, вместо того, чтобы дать новую реносится в матку женщины, обратившейся за жизнь, должны быть утилизированы1. лечением. 2. Одинокие бесплодные женщины без ЗАКОНОДАТЕЛЬНЫЕ АКТЫ нормально функционирующих яичников и В РАЗЛИЧНЫХ СТРАНАХ МИРА без нормальной матки. Донация эмбриона легализована во многих a. Указанной категории женщин необходи- странах мира, включая США, Канаду, Австралию, мо ЭКО с донорской яйцеклеткой и донорской Новую Зеландию и т.д. [4]. Донорство эмбриона спермой. Полученный донорский эмбрион пере- является законным в Российской Федерации [5]. В начале 21-го века администрация Джорджа Буша-младшего разработала план стоимостью в 1 На момент написания статьи в закон Репродуктивной медицины РА были внесены ряд изменений, в том числе автором статьи, по указанному вопросу. 21

AJHMS │ 1/I/2021 www.ahms.am один миллион долларов, чтобы продвинуть про- \"ЭКО мониторинг консорциум\" Европейской грамму донации эмбриона, отметив, что есть де- ассоциации репродуктологов и эмбриологов (IVF- сятки тысяч эмбрионов замороженных в центрах Monitoring Consortium, ESHRE) опубликовал по- репродукции США. СМИ цитировали заявление следние законодательные акты различных стран президента Буша, что, «если какой-либо из этих Европы, связанные с различными репродуктив- эмбрионов может дать начало новой жизни, то он, ными технологиями, в том числе с донацией эм- я думаю, должен дать начало новой жизни» [6]. бриона и суррогатным материнством [8]. Дона- Указанная программа, наряду с суррогатным ма- ция эмбрионов разрешена в 29 странах Европы теринством, применяется во многих штатах США: из 43. В 14 странах (Австрия, Армения, Беларусь, Калифорния, Массачусетс, Теннесси, Нью-Йорк и Болгария, Босния и Герцеговина, Дания, Ислан- др. (Рис. 1). Учитывая новые реалии (кто есть ро- дия, Италия, Казахстан, Норвегия, Словения, Тур- дитель, если не женщина, которая родила и если ция, Швеция, Швейцария) она запрещена. Среди никто из усыновляющей пары генетически не свя- 29 стран, в которых донация эмбрионов разреше- зан с новорожденным?) в США был создан Новый на, закон разрешает воспользоваться указанной Унифицированный Акт Родительских прав (New услугой наряду с гетерозиготными парами также Uniform Parentage Act – U.P.A), на основе которо- одиноким женщинам (в 17 странах), гомосексуаль- го были изданы специальные законы, устанавли- ным женским парам (в 10 странах), гомосексуаль- вающие новые определения понятий родителей в ным мужским парам (в 4 странах). Среди самых случаях применения донорских эмбрионов, сурро- либеральных стран, законы которых позволяют гатного материнства и при помощи ВРТ. Согласно воспользоваться донацией эмбриона всем выше- этому акту, стороны, которые намереваются вос- перечисленным слоям населения относятся Бель- питать ребенка, являются юридическими родите- гия, Великобритания, Мальта и Нидерланды [8]. лями (модель намерений родителей; intent-based model). «Те, кто намереваются способствовать ро- СУРРОГАТНОЕ МАТЕРИНСТВО ждению и воспитанию ребенка – являются есте- Из 43 европейских стран 15 отметили, что сур- ственными родителями» [7]. рогатное материнство разрешено или произво- █ Как платные, так и бесплатные формы законны █ Законодательные акты отсутствуют █ Разрешены только альтруистические формы суррогатного материнства █ Разрешены между родственниками до второго колена █ Запрещено █ Данные отсутствуют Рис.1. Карта мира: Законодательства по суррогатному материнству в различных странах мира 22

Амбарцумян Э.М. ВСПОМОГАТЕЛЬНЫЕ РЕПРОДУКТИВНЫЕ ТЕХНОЛОГИИ дится в условиях отсутствия специфически запре- устав, который можно рассматривать как успеш- щающих законов. Из этих 15 стран 8 указали на ный пример легализации репродукции третьих отдельные ограничения, к числу которых относят- лиц в исламской стране [12]. ся возраст суррогатной матери (до 35 лет, Арме- ния, Россия), наличие одного ребенка (Армения), В Армении репротуризм получил развитие в наличие решения суда (Кипр, Россия), обязатель- основном из-за высокого уровня развития ре- ная генетическая связь с будущим ребенком одно- продуктивной медицины и низких цен. Особую го из родителей (Армения, Беларусь). Донация эм- роль играет также участие армян диаспоры: брионов и применение суррогатного материнства многие зарубежные армяне предпочитают ис- применяется в условиях отсутствия специфически пользовать генетический материал (донорскую запрещавших законодательных актов. В Нидер- сперму или донорскую яйцеклетку) представите- ландах закон специфически подчеркивает, что лей армянкой национальности. будущие родители не обязательно должны быть носителями генетического материала. Самыми ли- Сегодня в Армению приезжают представите- беральными в отношении суррогатного материн- ли из более чем 30 стран. Указанная активность ства являются законы Украины [8]. могла бы значительно возрасти при условии принятия более либеральных законов, в частно- сти, при легализации донорства эмбрионов. РЕПРОДУКТИВНЫЙ ТУРИЗМ ВОПРОСЫ, ТРЕБУЮЩИЕ РЕШЕНИЯ Указанное разнообразие законодательных и Существует ряд вопросов, решению которых нормативных актов в разных странах привело посвящены дебаты во многих странах мира: к к развитию феномена, получившего название ним относятся разрешение донации эмбрионов репродуктивный туризм, когда пациенты обра- для гомосексуальных пар, одиноких мужчин или щаются за помощью на международном уров- одиноких женщин при помощи суррогатного ма- не, а не получают услуги в своей собственной теринства. Донорские эмбрионы в некоторых стране проживания. Причины репродуктивного странах имеют ограничения по признакам цвета туризма (или репротуризма) могут включать от- кожи, национальных или религиозных призна- сутствие местных услуг, запретительные законы ков. С учетом специфики и деликатности во- в некоторых областях репродуктивной медици- проса, возможно придется принять некоторые ны, отсутствие страхования, длительное вре- ограничения для граждан Армении (исключая, мя ожидания, более высокое качество и более возможно, граждан зарубежных стран армян- низкие затраты в странах назначения, возмож- ской национальности). Надо учесть, что многие ность сочетания медицинского обслуживания с вопросы фундаментальных прав человека пере- туризмом, а также другие факторы, связанные секаются с проблемой донорских эмбрионов и с личным вкусом и предпочтениями. Так, сегод- посему являются предметом дебатов юристов и ня большинство итальянцев едет в Испанию и по сей день. в Швейцарию, большинство немцев – в Чехию, большинство голландских и французских жен- ЗАКЛЮЧЕНИЕ щин – в Бельгию, а норвежские и шведские па- циенты – в Данию [9]. С ростом спроса на ме- Таким образом, донорство эмбриона является дицинскую помощь на международном уровне важнейшей составной частью вспомогательных ряд стран определили медицинский туризм в ка- репродуктивных технологий, направленных на честве важного сектора роста. Например, такие лечение особенно трудных случаев бесплодия, страны, как Таиланд, Сингапур, Индия, Турция, когда указанным заболеванием страдают одно- приняли конкретную политику по поощрению и временно и мужчина, и женщина. Донорство эм- субсидированию международного потока паци- брионов законодательно разрешено во многих ентов [10]. Из-за конкретных законов, поощря- странах мира, и принятие указанного закона в ющих донорские программы яйцеклеток, 50% Армении, наряду с либерализацией отдельных европейского донорства яйцеклеток происхо- положений в законе о суррогатном материнстве, дит в Испании. Испания признана ключевым будет служить интересам не только бесплодных глобальным направлением лечения бесплодия семей, повышению рождаемости в стране и [11]. Даже Меджлис Ирана, ссылаясь на мнения улучшению демографической ситуации в Арме- шиитских священнослужителей, принял закон о нии, но также развитию репродуктологического донорстве эмбрионов бесплодным парам и его туризма в стране. 23

AJHMS │ 1/I/2021 www.ahms.am БИБЛИОГРАФИЧЕСКИЙ СПИСОК 1. Kocourkova J., Burcin B., Kucera T. Demographic rele- 8. Calhaz-Jorge C., De Geyter C.H., Kupka M.S., et al. Sur- vancy of increased use of assisted reproduction in Europe- vey on ART and IUI: legislation, regulation, funding and an countries. Reprod Health. 2014;11:37-41. registries in European countries: The European IVF-mon- itoring Consortium (EIM) for the European Society of Hu- 2. Hambartsoumian E. Demographic winter in Armenia. man Reproduction and Embryology (ESHRE). Hum Reprod Proceedings of XI Armenian Medical World Congress. Los Open. 2020;2020(1):hoz044. Angeles. 2013:32. 9. Präg P., Mills M.C. Families and Societies. A project fund- 3. American Society for Reproductive Medicine. Appendix ed by European Union’s Seventh Framework. In: Assisted A: minimal genetic screening for gamete donors. Fertil reproductive technology in Europe. Usage and regulation Steril. 2004;82(S1):S22-S23. in the context of cross-border reproductive care. 2015:43. 4. Frith L., Blyth E. Assisted reproductive technology in the 10. Yildiz M.S., Khan M.M. Opportunities for reproductive USA: Is more regulation needed? Reprod Biomed Online. tourism: cost and quality advantages of Turkey in the provi- 2014;29(4):516-523. sion of in-vitro Fertilization (IVF) services. BMC Health Serv Res. 2016;16(a):378. 5. Svitnev K. Legal regulation of assisted reproduction treat- ment in Russia. Reprod Biomed Online. 2010;20(7):892- 11. Vincenso P. International Medical Travel Journal. 50% 894. of European egg donation happens in Spain. Why? 2018. Accessed on 27-Aug-2021: https://www.imtj.com/arti- 6. Kindregan Jr. C.P., McBrien M. Embryo donation: Unre- cles/50-european-egg-donation-happens-spain-why/ solved legal issues in the transfer of surplus cryopreserved embryos. Vill. L. Rev. 2004;49:169. 12. Behjati-Ardakani Z., Karoubi M.T., Milanifar A., Masrou- ri R., Akhondi M.M. Embryo donation in Iranian legal sys- 7. UNIFORM PARENTAGE ACT (2000) § 201 (a) (1), 9B tem: a critical review. J Reprod Infertil. 2015;16(3):130-137. U.L.A. 309. Family Law Quarterly. 2001;35(1):83-204. Assisted reproductive technologies and mal functioning reproductive organs. Often the embryo embryo donation: To be or not to be? donation is related with surrogacy, underscoring the role of surrogate motherhood in assisted reproductive Hambartsoumian E.M. technologies. Embryo donation is not legal in Armenia yet. However, it is legal in many countries in the world, Chair of the Department of Obstetrics, Gynecology and including USA, Canada, and Russia. In Europe embryo Human Reproduction, Avdalbekyan National Institute of donation is allowed in 15 of 27 EU Member States. The Health, Yerevan, Armenia variety of regulations in Europe has given rise to an im- portant phenomenon of cross-border reproductive care ABSTRACT (reproductive tourism). There are a number of reasons Embryo donation is a more recent method of infertil- why patients seek РТ care internationally rather than ob- ity treatment whereby In Vitro Fertilization (IVF) can be taining the services in their own country of residence. carried out using the embryo of third persons. Embryo Due to specific laws certain countries are encouraging donors can be IVF patients who still have some cryopre- reproductive tourism (Spain, Thailand, Singapore, In- served embryos after childbirth and have given a written dia, Iran). In Armenia more liberal laws are necessary informed consent to use that surplus of their embryos to in order to assist many couples with specific problems of other infertile couples or single women. The beneficiary infertility of both partners. Thus, the embryo donation is of embryo donation programs is a specific subpopula- an important step towards a) addressing the psycholog- tion of infertile couples (married couples or couples in ical and social problems of infertile couples, b) prevent- a long-term relationship) with following characteristics: ing many cases of divorce and c) solving demographic infertile male and infertile female without normal func- problems of the country. tioning ovaries, but normal uterus; infertile male and infertile female without normal functioning ovaries and Keywords: infertility; embryo donation; assisted re- uterus; or single infertile female with or without nor- productive technologies; surrogacy; legislation. 24

Амбарцумян Э.М. ВСПОМОГАТЕЛЬНЫЕ РЕПРОДУКТИВНЫЕ ТЕХНОЛОГИИ Վերարտադրողական օժանդակ առանց նորմալ գործող ձվարանների և արգանդի: Հա- տեխնոլոգիաներ և սաղմի դոնորություն. ճախ սաղմի դոնորությունը զուգակցվում է փոխնակ մայրության հետ՝ ընդգծելով փոխնակ մայրության լինել, թե՞ չլինել դերն օժանդակ վերարտադրողական տեխնոլոգիա- ներում։ Սաղմի դոնորությունը Հայաստանում դեռևս Համբարձումյան Է.Մ. օրինական չէ։ Այնուամենայնիվ, այն օրինական է աշ- խարհի շատ երկրներում, այդ թվում՝ ԱՄՆ-ում, Կանա- Մանկաբարձության, գինեկոլոգիայի և մարդու դայում, Ռուսաստանում։ Էմբրիոնի դոնորությունը վերարտադրողականության ամբիոնի վարիչ, ՀՀ ԱՆ թույլատրված է Եվրամիության 27 անդամ պետու- Ակադ. Ս.Խ. Ավդալբեկյանի անվան առողջապահության թյուններից 15-ում։ Եվրոպայում կարգավորումների ազգային ինստիտուտ, Երևան, Հայաստան բազմազանությունը սկիզբ է տվել շատ կարևոր երևույթի՝ վերարտադրողական զբոսաշրջության։ ԱՄՓՈՓԱԳԻՐ Կան բազմաթիվ պատճառներ՝ ինչու հիվանդներն Սաղմի դոնորությունն անպտղության բուժման իրենց երկրում ծառայությունից օգտվելու փոխարեն նորագույն մեթոդներից է, որի ժամանակ կատար- ձգտում են ստանալ օգնություն արտերկրում։ Հատուկ վում է արտամարմնային բեղմնավորում (ԱՄԲ)՝ օգ- օրենքների շնորհիվ որոշ երկրներ խրախուսում են տագործելով երրորդ անձի սաղմը (էմբրիոնը)։ Էմբ- վերարտադրողական զբոսաշրջությունը (Իսպանիա, րիոնի դոնորներ կարող են հանդիսանալ ԱՄԲ կա- Թաիլանդ, Սինգապուր, Հնդկաստան, Իրան)։ Հայաս- տարած զույգերը, որոնք երեխա ունենալուց հետո տանում անհրաժեշտ են ավելի ազատական օրենք- դեռևս ունեն սառեցված էմբրիոններ և տվել են ներ՝ աջակցելու այն զույգերին, որոնք ունեն երկկող- գրավոր համաձայնություն, որպեսզի այդ հավելյալ մանի անպտղության խնդիր։ Այսպիսով, սաղմի դոնո- էմբրիոններն օգտագործվեն այլ անպտուղ զույգերի րությունը կարևոր քայլ է` լուծելու անպտուղ զույգերի կամ միայնակ կանանց համար։ Սաղմի դոնորության հոգեբանական ու սոցիալական խնդիրները, կան- ծրագրից կարող են օգտվել նորմալ գործող վերար- խելու ամուսնալուծությունները և լուծելու երկրի դեմո- տադրողական օրգաններով կամ առանց դրանց գրաֆիկ խնդիրները։ միայնակ անպտուղ կանայք կամ հետևյալ հատկա- նիշներով անպտուղ զույգերը (ամուսնացած կամ Հիմնաբառեր. անպտղություն, սաղմի նվիրատ- երկար ժամանակ հարաբերությունների մեջ գտնվող). վություն, օժանդակ վերարտադրողական տեխնոլո- անպտուղ տղամարդ և անպտուղ կին առանց նորմալ գիաներ, փոխնակ մայրություն, օրենսդրություն: գործող ձվարանների, բայց նորմալ գործող արգան- դով կամ անպտուղ տղամարդ և անպտուղ կին 25



ՀԱՏՈՒԿ ՀՈԴՎԱԾՆԵՐ SPECIAL ARTICLES СПЕЦИАЛЬНЫЕ СТАТЬИ

SPECIAL ARTICLES AJHMS │ 1/I/2021 www.ahms.am Current state and future perspectives of sleep medicine and sleep research in Armenia A Joint Position Statement of Armenian Sleep Disorders Association, Armenian National Institute of Health, and European Assembly of National Sleep Societies Khachatryan S.G.,1,2,3,* Isayan M.A.,1,2 Hovakimyan H.A.,1,2 Deleanu O.,3,4,5 Korostovtseva L.,3,6 Verbraecken J.,3,7 Van der Werf Y.D.,3,8 Bazarchyan A.A.,9 Gnidovec-Stražišar B.3,10 1Armenian Sleep Disorders Association, Yerevan, Armenia 2Department of Neurology and Neurosurgery, National Institute of Health, Yerevan, Armenia 3Executive Committee, Assembly of National Sleep Societies of European Sleep Research Society 4University of Medicine and Pharmacy Carol Davila, Bucharest, Romania 5Institute of Pneumophtisiology M. Nasta, Bucharest, Romania 6Almazov National Medical Research Centre, St Petersburg, Russia 7Multidisciplinary Sleep Disorders Centre, Antwerp University Hospital and University of Antwerp, Antwerp, Belgium 8Department of Anatomy and Neurosciences, Amsterdam UMC, Vrije Universiteit Amsterdam, Amsterdam Neuroscience, Amsterdam, The Netherlands 9National Institute of Health, Yerevan, Armenia 10Paediatric Department, General Hospital Celje, Celje, Slovenia ABSTRACT recommendations to help improving the future mul- tidisciplinary development of this important field in This article represents a brief overview and sum- Armenia. The article aims to serve as a guiding point mary of the main ideas, suggestions, agreements, for further collaborations regarding sleep medicine and conclusions reached during a special round-ta- in Armenia. Based on the evaluation of this pilot proj- ble discussion held on Oct 10, 2019, at the Armenian ect, the ANSS will further shape and improve the National Institute of Health, with the participation of \"Beyond Boundaries\" project for further implemen- representatives from the Armenian Sleep Disorders tation in other European countries that wish to de- Association and the Executive Committee of the velop knowledge and skills in the field of sleep med- Assembly of National Sleep Societies (ANSS) of the icine and research and broaden their international European Sleep Research Society. As the pilot ac- network. tivity of the ANSS \"Beyond Boundaries\" project, it aimed to identify the current needs in the field of Keywords: Armenia, sleep, sleep medicine, sleep sleep medicine in Armenia and to summarize the research, position statement, ANSS, ESRS, ARSDA * Correspondence: Samson G. Khachatryan MD PhD. Chairman, Department of Neurology and Neurosurgery, National Institute of Health, President, Armenian Sleep Disorders Association. Titogradyan 14, Yerevan 0087 Armenia. Email: [email protected]. Tel: +37491519641 DOI:10.54235/27382737-2021.1.1-28. Published online: 21 September 2021 28

Khachatryan S.G. et al. CURRENT STATE AND FUTURE OF SLEEP MEDICINE IN ARMENIA ROUND-TABLE PARTICIPANTS ANIH - Alexander Bazarchyan (Director), Diana Andreasyan (Head of Health Information and ARSDA - Samson Khachatryan (also ANSS), Analysis Center), Gohar Yerimyan (Dean of Medical Haykuhi Hovakimyan, Mariam Isayan. Faculty). ANSS Executive Board members - Barbara Representatives of other Armenian governmen- Gnidovec-Stražišar (President), Lyudmila tal and non-governmental organizations. Korostovtseva (Secretary), Ysbrand van der Werf (Treasurer), Oana Deleanu, Johan Verbraecken. INTRODUCTION negative effects become increasingly evident when sleep problems become chronic. Sleep-related complaints and sleep disorders are common in general population [1-4]. Sleep dis- There are 3 systems for the classification of orders can cause various primary and secondary sleep disorders: International Classification of Sleep problems that need to be identified, diagnosed, and Disorders 3rd Edition (ICSD-3) [5], International treated. Sleep research and sleep medicine both Classification of Diseases, 10th Revision (ICD-10) are established fields in the European Union (EU) [6], and Diagnostic and Statistical Manual of Mental and the United States (US). But in many countries, Disorders 5th Edition (DSM-5) [7]. The ICSD-3 dis- especially in the developing countries, sleep as an tinguishes six main groups of sleep disorders: essential part of the health and health care sys- tem is not represented properly. In Armenia sleep ► Insomnias research and sleep medicine is a rather new and ► Sleep-related breathing disorders developing field and has already engendered nu- ► Central disorders of hypersomnolence merous activities such as seminars, congresses, ► Circadian rhythm sleep-wake disorders short trainings, conferences, surveys, and clinical ► Parasomnias research studies. Still, many issues remain un- ► Sleep-related movement disorders solved and there are serious obstacles hampering the implementation of clinical and fundamental SLEEP DISORDERS AND knowledge. In October 2019, a round-table orga- MEDICAL COMORBIDITIES nized by the Armenian Sleep Disorders Association As sleep constitutes an intricate physiological (ARSDA), the Assembly of National Sleep Societies state, it is not surprising that sleep has complex (ANSS) of the European Sleep Research Society relationships with other mental and somatic dis- (ESRS), and the Armenian National Institute of orders. Comorbidities are very common and Health (ANIH) was carried out in Yerevan, Armenia. their impact on patients’ overall condition often As a very important activity for the development of influences the course of the disorders. The rela- sleep medicine in Armenia, the results and recom- tionship of sleep disorders and comorbid medical mendations of this meeting are summarized in the conditions are bidirectional and treatment of sleep following text for future reference. disorders or sleep disturbance can improve the comorbid condition and vice versa. For instance, SLEEP AND ITS DISORDERS a study from Armenia suggests that restless legs Sleep is a vital physiological function of the hu- syndrome (RLS) is significantly more common man organism. It is an active and multicomponent among patients with epilepsy (20.6%) than in process. As can be seen using polysomnography healthy individuals (8%) [8]. (PSG), in normal conditions the human sleep con- Sleep problems are common in neurological sists of two main types: rapid eye movement (REM) disorders. Insomnia and obstructive sleep apnea sleep and non-rapid eye movement (NREM) sleep. (OSA) are the most frequent sleep disorders among NREM sleep itself is subdivided into various stages patients with epilepsy and headache. Circadian of depth. The REM and NREM sleep stages alter- rhythm sleep disturbance can occur in the early nate throughout the night in normal sleep. Good stage of Alzheimer’s disease and can worsen as the quality sleep plays an essential role in our physi- disease progresses. OSA is also a frequent condi- cal, mental and emotional health and development, tion in Alzheimer’s disease [9,10]. while poor sleep and sleep deprivation negatively In Parkinson’s disease, insomnia, REM-sleep be- affect physiological and mental processes. These havior disorder (RBD), sleep-disordered breathing (SDB) and RLS are the most common sleep disor- ders. Almost 80% of patients with Parkinson’s dis- 29

AJHMS │ 1/I/2021 www.ahms.am ease have sleep fragmentation and early morning apnea was mostly seen in people with road acci- awakenings [11]. In Armenian Parkinson’s disease dents (41.4% vs 19.5%, p < 0.01) [24]. patients, the comorbidity with RLS was also very frequent (39%), especially among females [12]. SLEEP DISORDERS AND SUICIDE RISK Some types of sleep disorders, such as insom- Sleep disorders are highly comorbid with chron- nia and nightmares, can be risk factors for suicid- ic pain and diabetes, as well as with various oth- al ideations and suicidal behavior among patients er neurological disorders like stroke and multiple with depression [25]. There are, however, findings sclerosis, cardiovascular, respiratory, gastrointesti- that suicidal ideation and behaviors can also occur nal, urinary disorders, iron deficiency, kidney dis- among patients with sleep complaints and sleep ease, diabetes, autoimmune disorders and others disorders without depression, which might be con- [13-16]. nected to serotonergic transmission [26]. Sleep complaints and sleep disorders are highly ECONOMIC BURDEN OF prevalent in psychiatric disorders, especially in ma- SLEEP DISORDERS jor depressive disorder, generalized anxiety disorder, Sleep disorders can cause economic issues if bipolar disorders, post-traumatic stress disorder, they remain undiagnosed and untreated. Several schizophrenia, substance abuse, and others [17,18]. studies show the extent of economic loss for indi- viduals and the country as a whole [27,28]. For ex- SLEEP DISORDERS AND MORTALITY ample, in the US diagnosing and treating all cases Sleep disorders are associated with an increased of OSA would decrease the economic burden up mortality risk. In a review article employing me- to $100.1 billion annually. Conversely, undiagnosed ta-analysis, the authors concluded that sleeping OSA increases the economic burden by approxi- more (9-10 h) than the recommended 7-9 hours mately $149.6 billion in the US annually. This cost was associated with a 33% risk of all-cause mor- includes $86.9 billion in lost productivity, $26.2 tality [19,20]. Longer sleep can be associated with billion in motor vehicle accidents, and $6.5 billion mortality compared to healthy people who have no in workplace accidents (Fig.1). serious mental and somatic health problems [21]. Untreated OSA is also a risk factor for diseases On the other hand, fragmented and short sleep, requiring high-value treatment, and is associated for example in the case of OSA, can also be a seri- with hypertension, heart disease, diabetes, and de- ous risk factor for mortality [22,23]. A study by the pression. This sums up to approximately $30 bil- Armenian group that looked into the prevalence of lion for health care utilization and medication for road accidents caused by sleep disorders showed these comorbid health risks [28]. that insomnia was more common in people who had road accidents (69.0%, p < 0.05). Also sleep 200 150 Diagnosing and treating OSA 100 Undiagnosed 50 149.6 86.9 26.2 6.5 OSA billion $ billion $ billion $ billion $ 0 Due to undiagnosed OSA -100.1 -50 billion $ -100 -150 Decrease in Increased Lost Vehicle Workplace economic economic productivity accidents accidents burden due burden due to OSA to untreated treatment OSA Fig. 1. Economic burden of obstructive sleep apnea (OSA) in US dollars. 30

Khachatryan S.G. et al. CURRENT STATE AND FUTURE OF SLEEP MEDICINE IN ARMENIA SLEEP DISORDERS AND The ANIH is an organization within the system of QUALITY OF LIFE the Armenian ministry of Health (MOH). The ANIH As evidenced from the above, sleep disorders is focused on gathering health statistics and pre- are strongly associated with patients’ quality of life paring professionals in the medical field, develop- (QOL) through problems with mental and somatic ing and implementing different approaches for a health, while at the same time being a reason for better functioning healthcare system. The current noticeable economic burden. Disordered sleep de- director of the ANIH is Dr. Alexander Bazarchyan. creases QOL and various studies show that treat- ment of sleep disorders can improve health-related For the above-mentioned purpose, a series quality of life [29,30]. of joint meetings was conducted on October 10-11, 2019, in Yerevan, Armenia. Executives of the JOINING FORCES TOWARDS THE ARSDA, ANSS, and ANIH gathered to discuss cur- IMPROVEMENT OF SLEEP MEDICINE rent problems and stimulate the creation of fu- IN ARMENIA ture opportunities to develop sleep medicine in Armenia, introducing their own experience, meth- The above-mentioned domains are the most no- ods, and sleep medicine programs. ticeable (prevalence, comorbidity, QOL, economic burden) and alarming topics (mortality, suicidal ARMENIAN SLEEP DISORDERS risk) that are connected to sleep and its disorders. These are essential parts of daily life and health- ASSOCIATION care, economic, epidemiological, educational sys- ARSDA is a non-governmental organization tems in all countries. A systematic approach is (NGO) founded in 2011. It is the only organization therefore needed to overcome the present situa- in Armenia that addresses its activities towards the tion. Healthcare providers, educational structures, development and dissemination of sleep medicine governmental institutions, insurance companies, and sleep research. ARSDA aims to develop the field NGOs, and many other organizations that are in- of sleep medicine in Armenia and thereby filling an volved in healthcare also in Armenia are not aware important gap in Armenian medicine. The mission of the sleep medicine field and of these serious of ARSDA is to promote sleep health, education in health outcomes that occur due to the underrecog- sleep medicine and its development as a field, and nition of sleep disorders. interest in sleep research in Armenia. On the way to reach its goals, ARSDA has organized numerous The ESRS is the main organization in Europe in- events, partly within the framework of the World corporating the best clinical and scientific aspects of Sleep Day celebrated annually by the World Sleep sleep medicine and sleep research activities. It pro- Society. Through the years, ARSDA has collaborat- motes sleep research, improvement of care among ed with other organizations by including sleep top- patients with sleep disorders, facilitates the dissem- ics in the programs of their narrow-field congresses ination of knowledge regarding sleep medicine and and seminars. A very important part is collaborat- sleep research through scientific meetings, educa- ing with medical and psychology students. ARSDA tional seminars and researcher training awards [31]. has established important relations with different institutions like the ANIH, Yerevan State Medical The ANSS is an organization that brings together University (YSMU), and its young researchers’ European national sleep societies with the common structures and Yerevan State University’s Faculty of goal to develop sleep medicine and sleep research Philosophy and Psychology. ARSDA is a member in Europe. The ANSS is a formal body of the ESRS of the ANSS-ESRS supported by other professional and represents the associate members from differ- societies and has organized a multitude of semi- ent European countries. The ESRS admits national nars, meetings and round-table discussions. Taking sleep societies as associates to the ANSS. The ANSS into consideration the importance of having local is governed by the ANSS EC [32]. Thirty-one Euro- epidemiological data on sleep disorders, ARSDA pean national sleep societies and a total of over organized a survey on the prevalence of sleep-relat- 7500 associate members are involved in the ANSS. ed complaints and disorders in different regions of Armenia during recent years. With the help of this ARSDA is a non-governmental organization rep- project, ARSDA now possesses important informa- resenting and promoting sleep medicine and sleep tion on the prevalence of different sleep disorders research in Armenia. ARSDA is a member of the among the general adult population of Armenia ESRS-ANSS since 2012. ARSDA was founded in that will aid and inform future activities [33]. For 2011 by Samson Khachatryan – the current pre- many years, ARSDA members have collected per- sident of the Association. 31

AJHMS │ 1/I/2021 www.ahms.am Table 1. Prevalence of sleep disorders and sleep-related complaints in Armenian population. Sleep disorders and Insomnia Sleep-disordered Restless legs Excessive daytime Sleepwalking Snoring sleep-related complaints breathing syndrome sleepiness 36.8 Prevalence (%) 52.5 22.9 15 39 3.3 tinent knowledge of the situation with sleep medi- A door-to-door survey was conducted in Armenia cine and have witnessed a slow but steady growth and aimed to investigate sleep-wake patterns, of awareness, especially among physicians and the sleep-related habits, and the prevalence of sleep general public in Yerevan. Sleep disorders remain disorders among the Armenian population, includ- a serious problem for Armenia, however, especially ing insomnia, excessive daytime sleepiness (EDS), for particular regions. SDB (e.g. snoring, OSA), RLS, etc. The survey was conducted in 4 different regions of Armenia: Akner The main problems that sleep medicine devel- (Syunik region), Bagratashen (Tavush region), opment faces in Armenia are a lack of awareness Ayrk/Verin Shorzha (Gegharkunik region) villages, of sleep disorders among physicians, an absence of and Yerevan city (the capital of Armenia). Overall governmental coverage for diagnostic studies and 1001 participants aged 18 years and older (mean treatments, lack of newer drugs, problems with im- age 45 years, females – 67.5%) were interviewed. porting the devices, ignorance of \"sleepiness at the The questionnaire consisted of 27 questions, most wheel\" issue, and others (Table 1). To address these of them with yes/no answers. The results from this issues, on October 10-11, 2019 ARSDA hosted the survey spread light on the prevalence of sleep dis- ANSS-EC meeting, a round-table discussion and a orders among the Armenian population, as this was full day educational seminar on sleep disorders. the first of its kind large research project in this Current problems in sleep medicine in Armenia field. As the results show, the most frequent sleep were discussed during this meeting involving pub- disorders were insomnia and SDB (see Table 1). lic health authorities. The meeting addressed issues essential for raising awareness of the importance of DIAGNOSTICS AND TREATMENT OF sleep professional skills and knowledge, and iden- SLEEP DISORDERS IN ARMENIA tified crucial points interfering with the develop- EDS is objectively assessed through special poly- ment of sleep medicine that will be discussed in somnographic protocols. The maintenance of wake- this paper. fulness test (MWT) is a sensitive sleep detection test that assesses the ability to stay awake, and is used for PREVALENCE OF SLEEP DISORDERS identification of possible sleep episodes that might IN ARMENIA AND OTHER COUNTRIES escape the patient’s attention. MWT is commonly The study of sleep disorders is becoming in- used among truck drivers. It is known that driving creasingly popular nowadays as these problems for long distances may lead to EDS, whereas SDB are frequently encountered and carry serious pub- might be a contributing factor for accidental sleep lic health implications. According to the American and, therefore lead to traffic near-misses as well Sleep Association, approximately 50-70 million as vehicle crashes. The multiple sleep latency test Americans have sleep problems and sleep disor- (MSLT) is another protocol commonly used in sleep ders, in particular, 48.0% - snoring, 37.9% - sleep- medicine practice. The MSLT protocol tests the abil- ing during the day, and 4.7% sleeping while driving. ity of an individual to fall asleep during the daytime Thirty percent have short-term insomnia and 10% while being in a sleep-predisposing environment. have chronic insomnia. Obstructive sleep apnea is This method is used for the diagnosis of hypersom- also common, especially among men – 24-31% [34]. nolence disorders, particularly for the diagnosis of In Eastern Europe, insomnia (20%) was among the narcolepsy, but it is also considered a useful tool to most common mental health problems, along with test excessive daytime sleepiness (EDS) in drivers. depression, anxiety, and alcohol misuse according Unfortunately, these tests are not widely available to an internet survey implemented by Voinescu in Armenia. Moreover, those are mostly not reim- et al. [35]. Sleep problems are present not only bursed by state and private insurance organizations. among adults, but also among children and ado- Currently, pharmacological and non-pharmaco- lescents [36,37]. Disorders of sleep are similarly logical approaches are used to treat insomnia. In both common in Armenia as the results of a multi-site European and American guidelines, cognitive behav- door-to-door study suggest [33]. 32

Khachatryan S.G. et al. CURRENT STATE AND FUTURE OF SLEEP MEDICINE IN ARMENIA ioral therapy for insomnia (CBT-I) is the preferred moting good sleep habits in the general population, choice of treatment for chronic insomnia. There are striving against stigmas, advocating for health au- difficulties, however, with the evidence-based man- thorities and related organizations, and implement- agement of acute insomnia, since there are no clear ing financial support mechanisms for patients with instructions on this problem in the guidelines. In sleep disorders, etc. It was approved by the ANSS Armenia, the treatment of insomnia is more compli- member societies, as well as by the ESRS board cated, since the patients usually come to physicians further gaining official support from the ESRS. only late after the onset of insomnia. Difficulties with implementing treatment for insomnia arise also be- It was proposed to hold the pilot event for the cause CBT-I is not always available due to generally \"Beyond Boundaries\" project in Armenia. Within poor understanding of psychotherapy, financial diffi- the main project held in Armenia it was decided to culties, lack of qualified specialists, etc. organize a meeting for different governmental and non-governmental organizations which could help The management of SDB firstly requires diag- promote and develop sleep medicine in Armenia, nostic workup through PSG or polygraphy (PG). accentuate its public health role and stimulate a re- The severity of OSA, as well as other kinds of alistic and useful discussion between the involved SDB requires special approaches in treatment. sides. Continuous Positive Airway Pressure (CPAP), Bilevel Positive Airway Pressure (BPAP), and Non-Invasive GENERAL DESCRIPTION OF THE Ventilation (NIV) are non-pharmacological means of treatment for OSA. In many European countries, EVENT AND PARTICIPANTS apnea screening, as well as PAP treatment, are re- The ARSDA, ANSS EC, and ANIH joint meeting imbursed by either government or by insurance was organized on October 10th, 2019, in Yerevan, companies. However, in Armenia OSA is underdi- Armenia. The meeting was held in a form of a agnosed because of a low level of apnea detection round-table discussion at the ANIH headquarters among local medical professionals, and due to high involving participants from various sleep medi- costs and absence of reimbursement. Other modali- cine-related health fields. ties of SDB treatment, including oral appliances and The ANSS EC was represented by the President obesity control, are not represented enough or well - Barbara Gnidovec-Stražišar, Slovenia (pediatric integrated within the scope of SDB management. neurologist), Oana Deleanu, Romania (pulmonolo- gist), ANSS EC secretary Lyudmila Korostovtseva, THE ANSS \"BEYOND BOUNDARIES\" Russia, (cardiologist), Johan Verbraecken, Belgium, INITIATIVE AND ITS PILOT PROJECT (pulmonologist), Samson Khachatryan, Armenia, IN ARMENIA (neurologist), and ANSS treasurer Ysbrand van der Werf, The Netherlands (sleep neuroscientist). Samson As a body incorporating sleep societies from Khachatryan also represented the ARSDA in his different European countries, the ANSS faces a role as president together with other members. Dr. situation of varying levels of sleep medicine devel- Alexander Bazarchyan was leading the ANIH group opment across the European territory. There are as the director of ANIH and was the host of the serious differences between countries, their health meeting. Representatives of various departments systems, and coverage of sleep disorders. The issue of the ANIH additionally contributed. Dr. Narek of promoting sleep medicine in countries with low Baghdasaryan – a clinical pharmacologist who rep- or middle levels of sleep medicine was voiced more resented the Scientific Center of Drug and Medical strongly after representatives of Eastern European Technologies Expertise (SCDMTE, the national drug countries were elected to the ANSS EC. During ex- regulation agency) and shared important ideas on ecutive committee meetings of the ANSS this top- the sleep drugs which are currently not available. ic has been proposed and discussed in detail. It For the round table discussion, representa- subsequently developed into an initiative for sleep tives of the Ministry of Finances, the Ministry of medicine development in such countries. Transport and Communication, Police, chairs of Public Health departments from the YSMU and the The ANSS executive committee created the American University of Armenia, representatives of \"Beyond Boundaries\" project for the European insurance companies, and other related non-gov- countries that are interested in assistance for sleep ernmental bodies were invited. There was a not- medicine development. The project included shar- ed absence of these parties at the event, however, ing experience gained by developed countries, pro- which likely indicates the low level of their appreci- ation of the problem. 33

AJHMS │ 1/I/2021 www.ahms.am ROUND TABLE DISCUSSION and related organizations to expand education and The session was chaired by Drs. Alexander collaboration for sleep medicine professionals. Bazarchyan, Samson Khachatryan, and Barbara Gnidovec-Stražišar. The session chairs presented DR. SAMSON KHACHATRYAN their opening speeches and then proceeded with ABOUT PREVALENCE OF SLEEP the respective presentations and discussions. DISORDERS IN ARMENIA DR. BARBARA GNIDOVEC-STRAŽIŠAR The next topic was presented by the ARSDA ABOUT ANSS \"BEYOND BOUNDARIES\" president and the ANSS EC member Samson Khachatryan presenting the development of sleep PILOT PROJECT medicine and epidemiology of sleep disorders in Dr. Gnidovec-Stražišar presented the ANSS the Armenian population. He presented ARSDA past activities such as work on European guide- epidemiological study results, which were ac- lines for accreditation of Sleep Medicine Centers, quired during a large cross-sectional door-to-door certification of professionals in sleep medicine, anonymous survey study. It was conducted at four standard procedures for adults in accredited different sites of Armenia and data of 1001 adult sleep medicine centers in Europe, the catalogue participants was gathered from the general pop- of knowledge and skills for sleep medicine. Dr. ulation. As the study showed, insomnia, EDS, and Gnidovec-Stražišar subsequently introduced the SDB are among the most prevalent issues within ANSS aims, such as admitting sleep medicine as the Armenian adult population. Movement disor- a subspecialization, accreditation of sleep centers ders of sleep, such as RLS, had a high incidence and sleep professionals, professional education is- with varying distribution depending on the altitude. sues in sleep medicine, reimbursement for sleep Insomnia was present in about half of the partici- diagnostics and treatment. pants. Snoring and witnessed apnea were present Currently, the ANSS works on helping the devel- in around the third of the studied population. opment of sleep medicine and sleep research fields Dr. Samson Khachatryan shared experience in Europe (including countries beyond the EU) by of different teaching events, meetings, confer- expanding and harmonizing the level of knowledge ences ever organized in the sleep medicine field in among sleep professionals via guidelines and oth- Armenia including WSD activities, and presented er projects including teaching courses for sleep current issues accumulated in the field, and sum- professionals. The \"Beyond Boundaries\" project marized future perspectives of developing sleep was developed by the ANSS to spread knowledge medicine in Armenia. on sleep medicine in countries that are interested in assistance in sleep medicine development. The DR. OANA DELEANU program is set up to adapt to the needs of a partic- ABOUT SLEEP MEDICINE DEVELOPMENT ular applicant country. The main issues the ANSS may educate are setting up a sleep lab in a country EXPERIENCE IN ROMANIA with low financial income and lack of reimburse- The ANSS EC member pulmonologist Oana ment, lobbying for reimbursement, developing and Deleanu delivered an important presentation en- running educational programs, organizing national titled the \"Role of sleep and its disorders for pub- sleep conferences and courses, starting to develop lic health – Romanian Experience\". In her speech sleep medicine in a country with low income, and she tried first to answer some important questions, seeking for sources of financial support. such as what is sleep, why is it important, what kind A different aspect of the ANSS workload is to of sleep disorders are present, economic costs of help national sleep societies to develop a network short sleep duration, insomnia, OSA, and after this of accredited sleep centers. The first steps are to she shared the Romanian experience. identify the needs of countries seeking to increase Oana Deleanu mentioned that an important part local clinical and scientific education, recognize the of sleep medicine development is to have educated specific needs in training and create an individual- and motivated physicians – both clinical and re- ized program for each country, create a network search specialists involved in sleep. To motivate and of local experts to assist and support them by in- interest them requires the organization of cours- creasing local potential for formal education by es, to invite visiting professors, apply for bursaries the means of tailored workshops. The ANSS can and fellowships, pass the ESRS sleep expert exam- support sleep medicine development by organizing ination and promote networking among European special meetings with health and other authorities academic and sleep centers. Also, opening sleep facilities and approving sleep medicine as a spe- 34

Khachatryan S.G. et al. CURRENT STATE AND FUTURE OF SLEEP MEDICINE IN ARMENIA cialization or subspecialization, giving a master’s Among other important issues, Lyudmila degree in sleep would be an important further Korostovtseva brought an example of healthcare development. It is important to solve issues with legislative documents regarding driving, where financial support such as asking authorities for re- no screening for SDB and EDS was included in sources, seeking grants for fundamental or clinical medical examinations. She recognized that cur- research. rently developing sleep medicine as a competen- cy area presents a possible approach in Russia. Dr. Oana Deleanu shared the whole path of de- Although sleep medicine training programs are still velopment beginning from far before 2008 when in development, at some Russian medical univer- Romania was inspired by the German model of sities courses for undergraduate students are of- sleep education for doctors, and continuing to their fered. Postgraduate education includes presenting final approval of model, which was done in 2011 sleep-related topics at annual medical meetings and in a form of the 3-module system – PG, PSG and short courses offered by some medical universities. positive airway pressure (PAP) titration, and was modified in 2013-2014. As Russia is a large country, it is difficult to travel from one region to another. For this reason, online She also stressed the importance of appropri- education via webinars and online educational presen- ate education and shared the teaching program tations, and continuing medical education (CME) mod- for sleep professionals in Romania. The Romanian ules work well for Russian clinicians. Widening the participants had to provide diplomas from sleep national sleep society network through journal pub- courses, perform respiratory PGs, and pass the lications, guidelines for insomnia and OSA manage- examination by the European Respiratory Society ment, as well as education on a population level are handbook. The course consisted of 2 modules, in- another ways of promoting sleep medicine in Russia. cluding both theoretical parts and practical tasks, such as respiratory event scoring, performing PSG PANEL DISCUSSION and PAP titration, discussing cases and ongoing is- During the discussion, the ANSS and ARSDA sues. The diploma was awarded if the participant members gave recommendations based on dis- passed the final theoretical exam and successful- cussed topics. The main issues were the recogni- ly finished PSG scoring. As a result, from 2013 to tion of sleep medicine as a (sub)specialization, or- 2019 their team prepared 169 sleep experts. ganizing proper education through undergraduate, postgraduate CME courses, seminars, and tailored DR. LYUDMILA KOROSTOVTSEVA workshops. ABOUT SLEEP MEDICINE DEVELOPMENT The round-table discussion participants were concerned about the absence of representatives EXPERIENCE IN RUSSIAN FEDERATION of insurance companies and other authorities re- Dr. Lyudmila Korostovtseva presented the \"Sleep sponsible for driving licensing and other issues. medicine, forming an interdisciplinary field - Russian Sleep disorders diagnostic and treatment reim- Federation experience\" topic. In her presentation she bursement involve a high economic burden which covered sleep disorders prevalence in Russia, identi- has to be solved by recognizing sleep disorders, fying insomnia, EDS, and SDB as the most prevalent and defining procedures as vital for patients. As ones. She presented the main issues in sleep medi- EDS is an emerging issue among the Armenian cine development in Russia. The main problem was population, there is a high risk of car accidents that sleep medicine is not recognized as a separate caused by falling asleep while driving or experi- specialization or subspecialization, therefore no leg- encing a near-miss traffic accident. The other islative and regulatory documents exist; in addition, steps proposed to solve these issues were more there was a lack of sleep-related services and a lack focused meetings with the Police and the Ministry of comprehensive educational programs either for of Transport and Communication for further dis- sleep medical doctors or sleep technicians hamper cussion of this problem. the medical standards of health care. SDB treatment devices are not registered in Moreover, low awareness of physicians and pa- Armenia as official non-pharmacological treatment tients, together with low interest of hospital admin- options. The SCDMTE representative, Dr. Narek istration and local authorities in the development Baghdasaryan – a clinical pharmacologist, high- of sleep medicine were also significant issues. lighted this issue and offered to work on including Lyudmila Korostovtseva stressed the high costs of CPAP, BPAP, and NIV as licensed SDB treatment diagnostic and device-based other equipment and options. This could help with easing the conditions reimbursement issues as factors working against sleep medicine development. 35

AJHMS │ 1/I/2021 www.ahms.am of customs procedures and waving the taxes on ► There is a need for better education of gen- their import which is currently done in Armenia. eral practitioners and narrow specialists in sleep disorders and their role in their respective fields to The ANIH director Alexander Bazarchyan pro- increase referrals for their diagnosis. posed to create an official statement paper with rec- ommendations included, which would be presented The ANSS-ARSDA-ANIH recommendations as a result of Round-table discussion and signed by the meeting organizers – ARSDA, ANSS, ANIH. for improvement of sleep medicine in Armenia This paper would be sent directly to the minister of ► The ANSS-ARSDA-ANIH encourage the rec- health of Armenia and presented at the ANSS-ESRS ognition of sleep medicine as an autonomous field meetings as a result of the \"Beyond Boundaries\" pi- of healthcare within a set of several main clinical lot project in Armenia. specialties (neurology, pulmonology, cardiology, psychiatry, etc.) in Armenia. Sleep medicine should THE ANSS-ARSDA-ANIH POSITION be accepted as a specific field of clinical practice by STATEMENTS AND the Armenian MOH and confirmed by the govern- RECOMMENDATIONS ment of Armenia. REGARDING SLEEP MEDICINE ► The ANSS-ARSDA-ANIH recommend creat- DEVELOPMENT IN ARMENIA ing and developing modules, qualification, and fel- lowship programs for Armenian medical students, The ANSS-ARSDA-ANIH statements on residents from different relevant specialties, and healthcare professionals willing to be involved in current issues in sleep medicine in Armenia sleep disorders management. The recommenda- ► The participants recognize sleep disorders as tion includes creating a list of specialties eligible a significant healthcare issue among the Armenian for studying sleep medicine and developing educa- population. The prevalence study performed in tional programs. Armenia showed a high incidence of insomnia, ► As a provider of accreditation of medical edu- EDS, and SDB. The ARSDA states a high incidence cation programs in Armenia, ANIH encourages and of undiagnosed and misdiagnosed sleep disorders admits the possibility of including sleep medicine due to a low level of awareness among the gener- in professional medical education by organizing al population and healthcare professionals. Half of studies within undergraduate and postgraduate the Armenian population suffers from insomnia or programs also including sleep medicine topics in poor sleep, there is a high number of participants the framework of CME. with RLS. Smoking, obesity, hypertension, and di- ► The ANSS-ARSDA-ANIH recommend pro- abetes mellitus are widespread health issues inter- moting accreditation of sleep centers and sleep fering with sleep disorders. professionals, certification of sleep technicians ► ARSDA and ANIH state that sleep medicine (and EEG-technicians as a related profession). The is not recognized as a separate field of healthcare, accreditation of sleep centers should involve the there is no mention of sleep medicine as a special- development of legislative documents with stan- ization or subspecialization in the specialization list dards of practice for sleep laboratory equipment. officially recognized by the MOH of Armenia. There Sleep professionals and sleep technicians should is no unified system for sleep center accreditation, undergo certification and accreditation processes no standards for sleep laboratory equipment. Sleep by ANIH standards. medicine education in Armenia is nearly absent, and ► The ANSS with the help of the ESRS endorses there is no special system to educate sleep techni- continuing sleep medicine education and supports cians. The government of Armenia does not support the improvement of professional knowledge on the sleep medicine professionals with grants or other international level via regular ESRS congresses, means of aid for sleep research promotion, raising teaching courses, professional visits to Armenia, awareness by educating the general population and and participation in online teleconferences, and healthcare professionals. other educational opportunities. ► Due to the absence of a reimbursement sys- ► The ANSS-ARSDA-ANIH recommend includ- tem, the sleep-disorders-related costs are a big ing main sleep disorders in the national statistical public health burden in Armenia. The diagnosis registries of disorders in Armenia. and treatment of sleep disorders are associated ► The ANSS and ARSDA recommend proceed- with high costs and patients tend to avoid excessive ing with the identification of the list of important expenses due to low socioeconomic status and the sleep-related drugs, absent from official registra- absence of comfortable insurance services. 36

Khachatryan S.G. et al. CURRENT STATE AND FUTURE OF SLEEP MEDICINE IN ARMENIA tion on the territory of Armenia. This list should be ► ARSDA recommends highlighting insomnia, included in the negotiations with various organiza- sleep-disordered breathing issues, educating the tions for making at least some of them available in population on the physiologic nature of behavioral Armenia for adequate sleep practice. sleep disorders to destigmatize patients with sleep- walking, nocturnal epilepsy, and sleep enuresis, ► The ANSS-ARSDA with the encouragement teaching the general population on how to sleep from a representative of SCDMTE, the national and improving sleep hygiene, promoting non-phar- drug regulatory agency, recommend working on macological treatments for sleep disorders such formal regulations for the non-pharmacological as CBT-I, CPAP, BPAP, etc. With all this progress treatments of respiratory sleep disorders, such as moving sleep medicine to a more commercial level CPAP, BPAP, NIV, and others. The agency supports will also stimulate the development of this field in the idea and its quick implementation. Armenia. ► ARSDA states the need for governmental CONCLUSION support for NGOs for the general population and healthcare professional education. ARSDA with the There is a great need to fill the gap between the help of ANSS and ANIH will translate, adapt and highly important role and big impact the various develop guidelines for sleep disorders manage- sleep disorders have on public health and clinical ment among Armenian physicians. practice. In addition, there is a dearth of attention from medical and government authorities, finan- ► The ANSS-ARSDA-ANIH state the need for cial support, and inclusion in various educational reimbursement for sleep diagnostic studies and and insurance programs. The current article rep- treatment. Insurance companies, MOH, and other resents an important milestone in summarizing the authorities should discuss and include sleep disor- round-table discussion with European body rep- ders management-related costs within the list of resentatives to identify the problems in Armenian compensated services. sleep medicine and suggest solutions targeting the improvement of sleep practice in Armenia in vari- ► ARSDA will provide ANIH with sleep disor- ous ways. ders prevalence data, which will be spread among medical professionals. Research in sleep medicine ACKNOWLEDGEMENTS should be promoted and encouraged by ANIH, MOH, and the Armenian Government. The ANSS EC and ARSDA would like to express their appreciation to the ANIH and MOH of Armenia ► The ANSS-ARSDA-ANIH endorse the devel- for hosting the meeting and raising the awareness opment of legislative and regulating documents for to a higher level of recognition. driving license issuing, regular screening of drivers for sleep disorders particularly for excessive day- time sleepiness, and sleep attacks in long-distance drivers. The recommendation includes the devel- opment of standards for obstructive sleep apnea and excessive daytime sleepiness screening among drivers by using PG, PSG and MSLT/MWT. 37

AJHMS │ 1/I/2021 www.ahms.am REFERENCES 1. Patel D., Steinberg J., Patel P. Insomnia in the elderly: a Sleep Foundation’s sleep time duration recommenda- review. J Clin Sleep Med. 2018;14(6):1017-1024. tions: methodology and results summary. Sleep Health. 2015;1(1):40-43. 2. Sweetman A., Lack L., Bastien C. Co-morbid insomnia and sleep apnea (COMISA): prevalence, consequences, 20. Watson N.F., Badr M.S., Belenky G. et al. Joint consen- methodological considerations, and recent randomized sus statement of the American Academy of Sleep Medicine controlled trials. Brain Sci. 2019;9(12):371. and Sleep Research Society on the recommended amount of sleep for a healthy adult: methodology and discussion. J 3. Matsumoto T., Chin K. Prevalence of sleep disturbanc- Clin Sleep Med. 2015;11(8):931-952. es: sleep disordered breathing, short sleep duration, and non-restorative sleep. Respir Investig. 2019;57(3):227-237. 21. Silva A.A., Mello R.G.B., Schaan C.W., Fuchs F.D., Redline S., Fuchs S.C. Sleep duration and mortality in the 4. Dopheide J.A. Insomnia overview: epidemiology, patho- elderly: a systematic review with meta-analysis. BMJ Open. physiology, diagnosis and monitoring, and nonpharmaco- 2016;6(2):e008119. logic therapy. Am J Manag Care. 2020;26(4S):S76-S84. 22. Lavie P., Lavie L., Herer P. All-cause mortality in males 5. American Academy of Sleep Medicine. International clas- with sleep apnoea syndrome: declining mortality rates with sification of sleep disorders, revised: Diagnostic and cod- age. Eur Respir J. 2005;25(3):514-520. ing manual. Chicago, Illinois: American Academy of Sleep Medicine; 2001. 23. Yazdan-Ashoori P., Baranchuk A. Obstructive sleep ap- nea may increase the risk of stroke in AF patients: refining 6. World Health Organization. ICD-10: international statis- the CHADS2 score. Int J Cardiol. 2011;146(2):131-133. tical classification of diseases and related health problems: 10th revision, 2nd ed. World Health Organization; 2004. 24. Isayan M., Hovakimyan H., Khachatryan S. The preva- lence of sleep-related car accidents in Armenia. In: J Sleep 7. American Psychiatric Association. Diagnostic and statisti- Res. 2020;29:189-190. cal manual of mental disorders (5th ed.). 2013. 25. Wang X., Cheng S., Xu H. Systematic review and me- 8. Khachatryan S.G., Ghahramanyan L., Tavadyan Z., ta-analysis of the relationship between sleep disorders Yeghiazaryan N., Attarian H.P. Sleep-related movement dis- and suicidal behaviour in patients with depression. BMC orders in a population of patients with epilepsy: prevalence Psychiatry. 2019;19(1):303. and impact of restless legs syndrome and sleep bruxism. J Clin Sleep Med. 2020;16(3):409-414. 26. Bernert R.A., Hom M.A., Iwata N.G., Joiner T.E. Objectively assessed sleep variability as an acute warn- 9. Andrade A.G., Bubu O.M., Varga A.W., Osorio R.S. The re- ing sign of suicidal ideation in a longitudinal evaluation lationship between obstructive sleep apnea and Alzheimer’s of young adults at high suicide risk. J Clin Psychiatry. disease. J Alzheimers Dis. 2018;64(s1):S255-S270. 2017;78(6):e678-e687. 10. Mullins A.E., Kam K., Parekh A., Bubu O.M., Osorio 27. Taddei-Allen P. Economic burden and managed care R.S., Varga A.W. Obstructive sleep apnea and its treatment considerations for the treatment of insomnia. Am J Manag in aging: Effects on Alzheimer’s disease biomarkers, cogni- Care; 2020:26(4S):S91-S96. tion, brain structure and neurophysiology. Neurobiol Dis. 2020;145:105054. 28. Watson N.F. Health care savings: the economic value of diagnostic and therapeutic care for 11. Ju Y E S, Videnovic A, Vaughn B V. Comorbid sleep dis- obstructive sleep apnea. J Clin Sleep Med. turbances in neurologic disorders. Continuum (Minneap 2016;12(8):1075-1077. Minn). 2017;23(4, Sleep Neurology):1117-1131. 29. Walia H.K., Thompson N.R., Katzan I., Foldvary-Schaefer 12. Khachatryan S.G., Tavadyan Z.D., Margaryan H.S., N., Moul D.E., Mehra R. Impact of sleep-disordered breath- Mouradyan H.S., Zelveian P A. O0040 Prevalence of ing treatment on quality of life measures in a large clin- restless legs syndrome in the general adult population of ic-based cohort. J Clin Sleep Med. 2017;13(11):1255-1263. Yerevan, Armenia. Sleep Medicine. 2007;8:S57-S58. 30. Ishak W.W., Bagot K., Thomas S. et al. Quality of life 13. Dikeos D., Georgantopoulos G. Medical comorbidity of in patients suffering from insomnia. Innov Clin Neurosci. sleep disorders. Curr Opin Psychiatry. 2011;24(4):346-354. 2012;9(10):13-26. 14. Wang Q., Wang X., Yang C., Wang L. The role of sleep 31. Penzel T., Pevernagie D., Bassetti C. et al. Sleep med- disorders in cardiovascular diseases: Culprit or accom- icine catalogue of knowledge and skills - Revision. J Sleep plice? Life Sci. 2021;283:119851. Res. 2021;30(3):e13394. 15. Nigam G. Camacho M., Chang E.T., Riaz M. Exploring 32. Bylaws. European Sleep Research Society/ Assembly sleep disorders in patients with chronic kidney disease. Nat of National Sleep Societies https://esrs.eu/about/bylaws/. Sci Sleep. 2018;10:35-43. Accessed August 28, 2021. 16. Braley T.J., Boudreau E.A. Sleep disorders in multiple 33. Khachatryan S., Ghahramanyan L., Stepanyan A. et sclerosis. Curr Neurol Neurosci Rep. 2016;16(5):50. al. Prevalence of sleep disorders in the adult population of Armenia: an epidemiological study. In: J Sleep Res. 17. Krystal A.D. Psychiatric disorders and sleep. Neurol 2020;29:91. Clin. 2012 ;30(4):1389-1413. 34. Sleep and Sleep Disorder Statistics. American Sleep 18. Khurshid K.A. Comorbid insomnia and psychiatric disor- Association. https://www.sleepassociation.org/about-sleep/ ders: an update. Innov Clin Neurosci. 2018;15(3-4):28-32. sleep-statistics/. Accessed August 14, 2021. 19. Hirshkowitz M., Whiton K., Albert S.M. et al. National 38

Khachatryan S.G. et al. CURRENT STATE AND FUTURE PERSPECTIVES OF SLEEP MEDICINE 35. Voinescu B.I. Common sleep, psychiatric, and so- 37. Ophoff D., Slaats M.A., Boudewyns A., Glazemakers matic problems according to work schedule: an internet I., Van Hoorenbeeck K., Verhulst S.L. Sleep disor- survey in an Eastern European country. Int J Behav Med. ders during childhood: a practical review. Eur J Pediatr. 2018;25(4):456-464. 2018;177(5):641-648. 36. Kansagra S. Sleep Disorders in Adolescents. Pediatrics. 2020;145(S2):S204-S209. Քնի բժշկության եվ քնի հետազոտման արդի Երևան, Հայաստան: 10Մանկաբուժության ամբիոն, Ցելեի վիճակը եվ ապագա հնարավորությունները հիվանդանոց, Ցելե, Սլովենիա: Հայաստանում ԱՄՓՈՓԱԳԻՐ Քնի խանգարումների հայկական ասոցիացիայի, Այս հոդվածն իրենից ներկայացնում է 2019 թվա- ՀՀ ԱՆ Առողջապահության ազգային ինստիտուտի կանի հոկտեմբերի 10-ին ՀՀ ԱՆ Առողջապահության և Քնի ազգային միությունների ասամբլեայի ազգային ինստիտուտում կայացած հատուկ կլոր-սե- համատեղ դիրքորոշման հայտարարություն ղան քննարկման արդյունքում ձեռք բերված հիմնա- կան գաղափարների, առաջարկությունների, համա- Խաչատրյան Ս.Գ.,1,2,3 Իսայան Մ.Ա.,1,2 Հովակիմյան Հ.Ա.,1,2 ձայնությունների և եզրահանգումների համառոտ ակ- Դելեանու Օ.,3,4,5 Կորոստովցևա Լ.,3,6 նարկ և ամփոփում, Քնի խանգարումների հայկական Ֆերբրեքեն Յ.,3,7 Վան դեր Վերֆ Ի.,3,8 ասոցիացիայի (ՔԽՀԱ), Քնի հետազոտման եվրոպա- Բազարչյան Ա.Ա.,9 Գնիդովեկ-Ստրաժիսար Բ.10 կան միության (ESRS/ՔՀԵՄ) Քնի ազգային միություն- 1Քնի խանգարումների հայկական ասոցիացիա, Երևան, ների ասամբլեայի (ANSS/ՔԱՄԱ) գործադիր կոմիտեի Հայաստան: 2ՀՀ ԱՆ Առողջապահության ազգային անդամների մասնակցությամբ։ Որպես ՔԱՄԱ «Սահ- ինստիտուտի նյարդաբանության և նեյրովիրաբուժության մաններից անդին» նախագծի պիլոտային ծրագիր, այս ամբիոն, Երևան, Հայաստան: 3Գործադիր կոմիտե, Քնի քննարկման նպատակն էր բացահայտել քնի բժշկու- հետազոտման եվրոպական միության Քնի ազգային թյան ոլորտում ներկայիս պահանջները և հավաքա- միությունների ասամբլեա: 4Carol Davila-ի անվան Բժշկու- գրել Հայաստանում այս կարևոր ոլորտի ապագա թյան և դեղագործության համալասարան, Բուխարեստ, մուլտիդիսցիպլինար զարգացումը խթանող խորհուրդ- Ռումինիա: 5M. Nasta-ի անվան Պնևմոֆթիզիոլոգիայի ները։ Սույն հոդվածը կծառայի որպես ուղղորդիչ կետ ինստիտուտ, Բուխարեստ, Ռումինիա: 6Ալմազովի ազգային Հայաստանում քնի բժշկության շուրջ հետագա համա- գիտահետազոտական կենտրոն, Սանկտ-Պետերբուրգ, գործակցությունների համար։ Հիմնվելով այս պիլո- Ռուսաստան: 7Քնի խանգարումների մուլտիդիսցիպլինար տային ծրագրի գնահատման վրա՝ ՔԱՄԱ-ն կձևակեր- կենտրոն, Անտվերպենի համալսարանական հիվանդանոց պի և կբարելավի «Սահմաններից անդին» նախագի- և Անտվերպենի համալասարան, Անտվերպեն, Բելգիա ծը, այն եվրոպական այլ երկրներում կիրառելու համար։ 8Անատոմիայի և նեյրոգիտությունների ամբիոն, Amsterdam UMC, Ամստերդամի Vrije համալսարան, Ամստերդամի Հիմնաբառեր. Հայաստան, քուն, քնի բժշկություն, նեյրոգիտության կենտրոն, Ամստերդամ, Նիդերլանդներ: քնի հետազոտում, դիրքորոշում, ANSS, ESRS, ՔԽՀԱ: 9ՀՀ ԱՆ Առողջապահության ազգային ինստիտուտ, Современное состояние и будущие перспективы тельный комитет Ассамблеи национальных обществ сна медицины и науки сна в Армении Европейского общества изучения сна. 4Университет меди- цины и фармации имени Carol Davila, Бухарест, Румыния. Совместное заявление Армянской ассоциации на- 5Институт пневмофтизиологии имени M. Nasta, Бухарест, рушений сна, Армянского национального института Румыния. 6Национальный медицинский исследова- здравоохранения и Европейской ассамблеи нацио- тельский центр имени В.А. Алмазова, Санкт-Петербург, нальных обществ сна Россия. 7Мультидисциплинарный центр нарушений сна, Университетская больница Антверпена и Университет Хачатрян С.Г.,1,2,3 Исаян М.A.,1,2 Овакимян А.A.,1,2 Антверпена, Антверпен, Бельгия. 8Кафедра анатомии и Делеану О.,3,4,5 Коростовцева Л.,3,6 Фербрекен Й.,3,7 нейронаук, Amsterdam UMC, Vrije университет Амстердама, Ван Дер Верф И.,3,8 Базарчян А.А.,9 Амстердамский центр нейронаук, Амстердам, Нидерланды. Гнидовец-Стражисар Б.3,10 9Национальный институт здравоохранения, Ереван, 1Армянская ассоциация нарушений сна, Ереван, Армения. Армения. 10Педиатрическое отделение, больница Целе, 2Кафедра неврологии и нейрохирургии, Национальный Целе, Словения. институт здравоохранения, Ереван, Армения. 3Исполни- 39

AJHMS │ 1/I/2021 www.ahms.am АБСТРАКТ а также обобщить рекомендации для улучшения в бу- Данная статья является кратким обзором, пред- дущем мультидисциплинарного развития столь необхо- ставляющим основные идеи, предложения, соглаше- димой области медицины в Армении. Данный проект ния и заключения, которые были составлены во время послужит точкой опоры для будущего сотрудничества особого обсуждения в формате круглого стола, орга- в сфере медицины сна в Армении. Основываясь на низованного 10-го октября 2019 года, в Армянском оценке этого пилотного проекта, АНОС планирует в бу- Национальном институте здравоохранения при участии дущем развить и улучшить проект \"Beyond Boundaries\" представителей Армянской ассоциации нарушений сна, для дальнейшего сотрудничества в других европей- Исполнительного комитета Ассамблеи национальных ских странах, которые нуждаются в улучшении данной обществ сна (АНОС) Европейского общества иссле- области. дования сна. Данное собрание являлось пилотным и прошло в рамках проекта АНОС \"По ту сторону границ\" Ключевые слова: Армения, сон, медицина сна, из- (\"Beyond Boundaries\"), целью которого являлось выя- учение сна, заявление, ANSS, ESRS, ААНС. вить, в чем нуждается сфера медицины сна в Армении, 40

ՕՐԻԳԻՆԱԼ ԳԻՏԱԿԱՆ ՀՈԴՎԱԾՆԵՐ ORIGINAL RESEARCH ARTICLES ОРИГИНАЛЬНЫЕ НАУЧНЫЕ СТАТЬИ

ORIGINAL RESEARCH ARTICLES AJHMS │ 1/I/2021 www.ahms.am Positive impact of COVID-19 outbreak on the treatment of contamination fear in obsessive-compulsive patients in Armenia Hovsepyan A.,1,2,* Mkrtchyan A.,2 Aghekyan E.,2 Khachatryan T.1,2 1MHS Mental Health Service, Yerevan, Armenia 2Department of Psychiatry, Avdalbekyan National Institute of Health, Yerevan, Armenia ABSTRACT Y-BOCS score, as well as in particular symptoms connected with so-called mental contamination. Objective: To observe the effects that the COVID-19 pandemic has had on patients with con- Conclusions: Adding reality-based and emotion- tamination fear at obsessive-compulsive disorder ally significant features of contamination control and (OCD), and how this can be used to improve psy- prevention to standard cognitive-behavioral therapy chotherapeutic treatment. protocol may seriously improve outcomes in the treat- ment of mental contamination obsessions. The period Materials and methods: 33 patients were of pandemics, as well as post-pandemic, can be used involved, divided into 2 groups, in one of which for intense further research in this area in a larger we used additional experimental features of psy- selection of patients. Long-term follow-up is recom- chotherapy. OCD total condition and separate mended to clarify the stability of positive changes. symptoms were assessed using Yale-Brown Obses- sive-Compulsive Scale (Y-BOCS). Keywords: obsessive-compulsive disorder, ob- sessions, contamination fear, COVID-19, mental Results: Patients, included in Group A, showed health, cognitive-behavioral therapy. significantly better improvement in both total INTRODUCTION that these symptoms will intensify under current conditions. COVID-19 outbreak has brought new challeng- es in different areas of medicine, including mental Diagnostic and Statistical Manual for Mental Dis- health. Its global impact will become evident much orders (DSM-5) defines OCD as a disorder contain- later, but we are already observing a total increase ing obsessions – repetitive and intrusive thoughts in population anxiety and concern about health is- that cause distress, and compulsions – behavioral sues. People are more afraid for their health and responses aimed to reduce this distress [2]. The life. And while the global health burden due to disorder is fairly heterogeneous, but the fear of COVID-19 mortality is reported to be overestimated contamination is one of the most common symp- [1], this effect cannot be ignored. toms [3]. In its turn, the general fear of contamina- tion can be divided into two main types: the contact One of the most vulnerable patient groups is one and the mental one. The contact contamination those with obsessive-compulsive disorder (OCD). fear is based on avoiding and cleaning the actions The fear of contamination and obsessive thoughts justified by the fear to be infected, and has a ra- about the correctness of actions are common symp- tional core, although it is usually exaggerated or toms of this disorder, and it is logical to assume overestimated. The so-called mental contamination * Correspondence: Aram Hovsepyan, MD, Department of Psychiatry, Avdalbekyan National Institute of Health, Yerevan, Armenia, MHS Mental Health Service, Yerevan, Armenia. E-mail: [email protected] DOI:10.54235/27382737-2021.1.1-42. Published online: 21 September 2021 42

Hovsepyan A. et al. COVID-19 AND CONTAMINATION FEAR [4], or the feeling of the incompleteness (INC) or companied with additional exposure sessions with not-just right experiences (NJRE) [5,6] is based on the practice of correct anti-coronavirus measures, a feeling of disgust or internalized disturbance, such as wearing and removing masks and gloves, without clear fear of the dangerous outcome. maintaining social distance and washing hands. In group B, instead of this standard protocol, we of- In particular, we noticed an increase in the num- fered instead cognitive-behavioral therapy for OCD. ber of patients with OCD requesting psychiatric help in Armenia. However, along with the expected Inclusion criteria: OCD meeting ICD-10 criteria, exacerbation of symptoms, we also observed some the prevalence of contamination fear in the clinical positive influence of the quarantine on OCD pa- picture of the disorder, permanent cognitive-be- tients in Armenia. Generally, it can be described as havioral therapy for 6-month period, absence of differentiation and rationalization of the contamina- comorbid disorders. tion obsessions in OCD patients. Exclusion criteria: age under 16, upper-mild The aim of the study was to observe the impact doses of pharmacotherapy with antidepressants, of the COVID-19 pandemic on patients with con- use of other medication in treatment. tamination fear and how it can be used to improve psychotherapeutic treatment. All participants signed informed consent about including in the study and were informed that any MATERIALS AND METHODS data will be presented anonymously. Following the COVID-19 outbreak in Armenia between April 2020 and March 2021, we observed Statistical analysis was performed using Micro- 57 patients with OCD with the prevalence of con- soft Excel and SPSS Statistics 24. tamination fear who experienced both contact and mental contamination obsessions. Of these 57 pa- RESULTS tients, 33 met inclusion criteria (see below) and In both groups, positive changes were observed were involved in our study. after 6 months of combined treatment. However, We assessed the condition of patients at the be- we observed a significant difference between to- ginning and after 3 and 6 months of therapy using tal average treatment efficacy evaluation between Yale-Brown Obsessive-Compulsive Scale (Y-BOCS) groups A and B (Fig. 1). In group A, the average – a questionnaire that includes 10 questions about total Y-BOCS score decreased from 17.35 to 9.65 obsessions and compulsions, evaluated from 0 to (p<0.05), while in group B – from 17.81 to 13.5 4. Total Y-BOCS score assesses the severity of the (p<0.05). The difference was statistically signifi- condition: 0-7 pts – no OCD or subclinical condi- cant: 44.4% versus 24.2% (p<0.05), which indicat- tion, 8-15 – mild OCD, 16-23 0 moderate OCD, 24- ed the effectiveness of additional approaches used 31 – Severe OCD, 32-40 – extremely severe OCD. in group A in improving the general condition of Y-BOCS is considered an optimal evidence-based patients. and accurate assessment instrument for OCD [7]. The scale was translated forward to Armenian and 18 2 3 back by specialized translators and currently is in 16 the process of validation. 14 Group B The patients were divided into 2 groups, compa- 12 rable by age, gender and condition severity. Group 10 A (n = 17) included 8 men and 9 women with an 8 average age of 29.4 years and an average Y-BOCS 6 score of 17.35 at the start of the study. Group B 4 (n = 16) included 6 men and 10 women with an 2 average age of 29 years and an average Y-BOCS 0 score of 17.81 at the start of the study. Both groups have been treated using perma- 1 nent exposure therapy and mild doses of antide- pressants – clomipramine 50-75 mg/daily or par- Group A oxetine 10-20 mg daily. In addition, in group A we involved an active educational block about anti-in- Fig. 1. Changes in total Y-BOCS score after fective measures. It included a detailed and rea- 3 and 6 months of therapy. sonable description of anti-infective measures, ac- Specific types and subtypes of symptoms were assessed using Y-BOCS Symptom Checklist. In par- 43

AJHMS │ 1/I/2021 www.ahms.am ticular, we evaluated the key symptoms connected 2,5 to contamination: Concerns or disgust with bodi- ly waste or secretions (e.g., urine, feces, saliva); 2 Concern with dirt or germs; Excessive concern with environmental contaminants (e.g. asbestos, radia- 1,5 tion, toxic waste); Excessive concern with house- hold items (e.g., cleansers, solvents); Excessive 1 concern with animals (e.g., insects); Bothered by sticky substances or residues; Concerned will get ill 0,5 because of contaminant; Concerned will get others ill by spreading contaminant (Aggressive), as well 0 23 as according to compulsions: excessive or ritualized 1 handwashing; Excessive or ritualized showering, bathing, tooth brushing, grooming, or toilet rou- Group A Group B tine involves cleaning of household items or other inanimate objects; Other measures to prevent or Fig. 3. Changes in average contamination- remove contact with contaminants. related compulsions score after 3 and 6 months of therapy. As a result of treatment, we observed a decrease in both obsessive and compulsive symptoms. In tions – 34.1% improvement in Group A versus 6.1% the case of obsessions, we saw the same picture in group B; being bothered by sticky substances or as in general Y-BOCS score. Treatment efficacy residues – 43% versus 8.9%; concerned will get ill was significantly higher in Group A – from 1.67 to because of contaminant – 35.6% versus 13%. This 1.12, compared with Group B – from 1.71 to 1.45 suggests that the therapeutic approach of group A (p<0.05) (Fig. 2). is especially effective in treating the symptoms of mental contamination. 1,8 1,6 2 3 DISCUSSION 1,4 As it was mentioned above, contamination obses- 1,2 Group B sions consist of two main subtypes – contact con- tamination and mental contamination. These two 1 types are interrelated and can appear both sepa- 0,8 rately or together [8]. Moreover, many researchers 0,6 suppose mental contaminations and their compo- 0,4 nents, such as INC or NJRE, are not only connected 0,2 to obsessive fear of contamination, but also have a regulatory function for compulsions (e.g. hand 0 washing) [9-11]. 1 Compared to the mental ones, the contact con- taminations are treated more effectively during the Group A Exposure and Response Prevention Therapy [8], which is considered the standard treatment for Fig. 2. Changes in average contamination- OCD [3,6,12]. The explanation is that these obses- related obsessions score after 3 and 6 sions are more reasonable and trigger clearer and more consistent actions, which can adapt to a giv- months of therapy. en situation. There are also data about the patients with a prevalence of INC/NJREs, who show poorer In contrast, there was no significant difference treatment response and significantly higher drop in the improvement of compulsory actions between out levels during exposure with response preven- the two groups. The positive changes that we ob- tion therapy (ERP) [13,14]. served in both groups were approximately similar: As our study showed, a novel approach based Group A – from 1.96 to 1.31, or 33.2%, Group B on adding features related to the COVID-19 anti-in- – from 2.12 to 1.51, or 28.8% (Fig. 3). fective measures – both theoretical and practical – gave a significant advantage in reducing INC/NJRE Notably, the biggest difference in treatment ef- ficacy between groups was observed for the three symptoms most associated with mental contamina- tion: concerns or disgust with bodily waste or secre- 44

Hovsepyan A. et al. COVID-19 AND CONTAMINATION FEAR symptoms (32.9% vs. 15.2%, p<0.05) and lead tamination obsessions levels without returning to to better average improvement of Y-BOCS score the previous levels of mental obsessions. (44.4% vs. 24.2%, p<0.05). Only 2 of 17 patients in Group A showed no significant improvement after Thereby, in the initial 3-4 sessions, we had a 6 months of therapy, while in Group B, the state of temporary increase in symptoms that were more 5 out of 16 patients remained almost unchanged at controllable, and a decrease in symptoms that were the end of the study. treated worse. In the case of successful treatment of contact contamination obsessions, none of the Further pathopsychological analysis showed patients returned to their previous levels of mental three different ways of reducing the significance of obsessions during the period of 2-6 weeks. INC and NJRE.  CONCLUSION The first was observed in patients with obsessions of control and was connected to the development of Given the small sample sizes and short follow-up detailed, even \"ritualized\" precautionary actions – periods, we remain cautious in our conclusions. wearing a protective mask and gloves, disinfecting Nevertheless, we want to draw attention to the fact hands, clothing and surfaces, maintaining social that the presence of a real threat of infection in distance, etc. As they report, compliance with all many patients leads to a rethinking of their symp- the necessary measures brings a sense of satisfac- toms, reassessment of their relative importance tion compared to performing pathological rituals and helps to achieve better results in therapy. and reduces INC and NJRE approximately equally. This leads to a decrease in compulsions and brings Our most important finding is that addition of a higher level of feeling of fullness and correctness. reality-based and emotionally significant features of contamination control and prevention may dra- The second way was also connected with pre- matically improve treatment outcomes for mental cautionary actions, but mostly affected INC, which contamination obsessions. is known to act as a trigger of compulsions [3]. The clinical difference between these patients was It should also be noted that the period of pan- that this group had a clearer understanding and demics, as well as the post-pandemic period, can distinction in their feelings. In this case, the pa- be used for further intensive research in this area tients showed a reduction of compulsory actions in a larger cohort of patients. In particular, there but the feeling of internalized discomfort retained. is a need for professional evaluation of the con- So, despite the fact that they had spent less time dition of patients using specific scales, adding Di- and energy on rituals, subjective assessment of mensional Obsessive-Compulsive Scale (DOCS), their condition had changed slightly. Although we Obsessive-Compulsive Trait Core Dimensions did not see a special effect on the NJRE, we did Questionnaire (OCTCDQ), Disgust Propensity and receive a significant improvement in the intensity of Sensitivity Scale-revised (DPSS-R), Depression, compulsions against the background of mental con- Anxiety, and Stress Scale-21 (DASS-21) for a more tamination fear, outweighing such changes during detailed evaluation of OCD symptoms and under- the therapy under usual conditions. standing the role of comorbid conditions. Another main point is monitoring the stability and the dura- The third way was characterized by a prior in- tion of the positive effect, which must be assessed crease in the fear of contact contamination. These at least twice after 6 and 12 months. It must also patients appeared in severe or even extreme con- be assessed after enough time has passed during ditions, expressed in excessive anxiety and panic. quarantine, and after a while the infection factor Accordingly, their mental contamination feelings re- has lost its relevance. ceded into the background, becoming less import- ant. We emphasized this phenomenon during the In the background of the COVID-19 outbreak, stage of rationalization of contact obsessions. All pa- we expect an increase in the number of new cases tients almost similarly noticed that they realized the of OCD, as well as increased frequency of exacer- meaninglessness and unimportance of those feel- bations in those who already have OCD. Thus, it ings after experiencing reality-based severe anxiety seems very important to notice and develop all the about the serious risk for their health. After several opportunities that can help to achieve better results ERP sessions, we gained a reduction of contact con- in treatment. 45

AJHMS │ 1/I/2021 www.ahms.am REFERENCES 1. American Psychiatric Association. Diagnostic and 8. Mathes B.M., Kennedy G.A., Wilver N.L., Carlton C.N., statistical manual of mental disorders (DSM-5). Arlington, Cougle J.R. A multi-method analysis of incompleteness in VA. American Psychiatric Publishing. 2013. behavioral treatment of contamination-based OCD. Behav Res Ther. 2019;114:1-6. 2. Belloch A., Fornés G., Carrasco A., López-Solá C., Alonso P., Menchón J.M. Incompleteness and not just right 9. Melli G., Bulli F., Carraresi C., Tarantino F., Gelli S., Poli A. experiences in the explanation of Obsessive-Compulsive The differential relationship between mental contamination Disorder. Psychiatry Res. 2016;236:1-8. and the core dimensions of contact contamination fear. J Anxiety Disord. 2017;45:9-16. 3. Coles M.E., Frost R.O., Heimberg R.G., Rhéaume J. \"Not just right experiences\": perfectionism, obsessive- 10. Rapp A.M., Bergman R.L., Piacentini J., McGuire compulsive features and general psychopathology. Behav J.F. Evidence-based assessment of obsessive-compulsive Res Ther. 2003;41(6):681-700. disorder. J Cent Nerv Syst Dis. 2016;8:13-29. 4. Coles M.E., Ravid A. Clinical presentation of not- 11. Roussel Y., Giraud-Gatineau A., Jimeno M.T. et al. just right experiences (NJREs) in individuals with OCD: SARS-CoV-2: fear versus data. Int J Antimicrob Agents. Characteristics and response to treatment. Behav Res Ther. 2020;55(5):105947. 2016;87:182-187. 12. Summerfeldt L.J. Understanding and treating 5. Cougle J.R., Fitch K.E., Jacobson S., Lee H.J. A multi- incompleteness in obsessive-compulsive disorder. J Clin method examination of the role of incompleteness in Psychol. 2004;60(11):1155-1168. compulsive checking. J Anxiety Disord. 2013;27(2):231-239. 13. Summers B.J., Fitch K.E., Cougle J.R. Visual, tactile, 6. Foa E.B., Abramowitz J.S., Franklin M.E., Kozak M.J. and auditory \"not just right\" experiences: associations with Feared consequences, fixity of belief, and treatment obsessive-compulsive symptoms and perfectionism. Behav outcome in patients with obsessive-compulsive disorder. Ther. 2014;45(5):678-689. Behavior Therapy. 1999;30(4):717-724. 14. Wahl K., Salkovskis P.M., Cotter I. ‘I wash until it feels 7. Foa E.B., Yadin E., Lichner T.K. Exposure and response right’ the phenomenology of stopping criteria in obsessive- (ritual) prevention for obsessive-compulsive disorder: compulsive washing. J Anxiety Disord. 2008;22(2):143-161. Therapist guide (2nd ed.). Exposure and Response (Ritual) Prevention for Obsessive-Compulsive Disorder: Therapist Guide (2nd ed.). 2018.  COVID-19 համավարակի դրական Արդյունքները. Առաջին խմբում ընդգրկված բուժա- ազդեցությունը Հայաստանում կպչուն- ռուների վիճակը ենթարկվել է նշանակալիորեն ավելի սևեռուն խանգարման ժամանակ աղտոտման դրական փոփոխությունների՝ ինչպես ընդհանուր սանդ- ղակի միավորներով, այնպես էլ առանձին ախտա- վախի բուժման վրա նշանների հարցում, մասնավորապես, այսպես կոչ- ված, հոգեկան աղտոտման հետ կապված։ Հովսեփյան Ա.,1,2 Մկրտչյան Ա.,2 Աղեկյան Է.,2 Խաչատրյան Տ.1,2 Եզրակացություն. Իրականության վրա հիմնված 1MHS Հոգեկան առողջության ծառայություն, Երևան, և հուզական մեծ կարևորություն ունեցող աղտոտման Հայաստան: 2Հոգեբուժության ամբիոն, ՀՀ ԱՆ Ակադ. վերահսկողության և կանխման թերապևտիկ մոտե- Ս.Խ. Ավդալբեկյանի անվան առողջապահության ազգային ցումների ավելացումը ստանդարտ ԿՍԽ հոգեթերա- ինստիտուտ, Երևան, Հայաստան պիայի ընթացակարգին էապես լավացնում է հոգեկան աղտոտման հետ կապված ախտանշանների և ընդհա- ԱՄՓՈՓԱԳԻՐ նուր ԿՍԽ բուժման արդյունավետությունը։ Համավա- Հետազոտության նպատակը. Ուսումնասիրել րակի և հետհամավարակի շրջանը կարող է օգտա- գործվել նման հետազոտություններն ավելի ծավալուն COVID-19 համավարակի ազդեցությունը կպչուն-սևե- անցկացնելու համար։ Առաջարկվում է նաև հետազոտ- ռուն խանգարմամբ (ԿՍԽ) մարդկանց վիճակի վրա ման մեջ ընդգրկված բուժառուների հետագա հսկողու- և օգտագործել այդ ազդեցությունը հոգեթերապևտիկ թյուն՝ ավելի երկարատև արդյունքի կայունությունը բուժումը բարելավելու նպատակով։ գնահատելու համար։ Նյութը և մեթոդները. Հետազոտության մեջ ընդ- Հիմնաբառեր. կպչուն-սևեռուն խանգարում, գրկվել է ԿՍԽ ունեցող 33 անձ, որոնք բաժանվել են կպչուն մտքեր, աղտոտման վախ, COVID-19, հոգե- երկու խմբի։ Առաջին խմբում, ի հավելումն սովորա- կան առողջություն, կոգնիտիվ-վարքաբանական կան մոտեցմանը, կիրառվել են փորձարարական հո- թերապիա: գեթերապևտիկ մոտեցումներ։ ԿՍԽ ընդհանուր վիճա- կը և առանձին ախտանշանները գնահատվել են Յել- Բրաունի ԿՍԽ սանդղակի միջոցով (Y-BOCS)։ 46

Hovsepyan A. et al. COVID-19 AND CONTAMINATION FEAR Позитивное влияние пандемии COVID-19 на Результаты: Пациенты, входящие в группу А, пока- лечение страха загрязнения при обсессивно- зали значительно лучшее улучшение состояния как по общему баллу Y-BOCS, так и по отдельным симптомам, компульсивном расстройстве в Армении связанным с так называемым ментальным загрязне- нием. Овсепян А,1,2 Мкртчян А,2 Агекян Э,2 Хачатрян Т1,2 1Служба психического здоровья MHS, Ереван, Армения. Выводы: Добавление основанных на реально- 2Кафедра психиатрии, Национальный институт здравоох- сти и эмоционально значимых функций контроля и ранения им. акад. С.Х. Авдалбекяна, Ереван, Армения предотвращения заражения в стандартный протокол когнитивно-поведенческой терапии может серьезно АБСТРАКТ улучшить результаты лечения навязчивых идей мен- Цель исследования: Изучить влияние пандемии тального заражения или загрязнения. Пандемический COVID-19 на пациентов со страхом заражения при и постпандемический период может быть использован обсессивно-компульсивном расстройстве (ОКР) и воз- для дальнейших интенсивных исследований в этой можность использования данного влияния для улуч- области с более широким отбором пациентов. Также шения психотерапевтического лечения. рекомендуется длительное наблюдение включенных в Материалы и методы: В исследование были вклю- исследование пациентов для выяснения устойчивости чены 33 пациента, разделенные на 2 группы, в работе положительных изменений. с одной из которых мы использовали дополнительные экспериментальные психотерапевтические подходы. Ключевые слова: Обсессивно-компульсивное Общее состояние ОКР и отдельные симптомы оцени- расстройство, навязчивые идеи, страх заражения, вались с помощью обсессивно-компульсивной шкалы COVID-19, психическое здоровье, когнитивно-пове- Йеля-Брауна (Y-BOCS). денческая терапия. 47

ОРИГИНАЛЬНЫЕ СТАТЬИ AJHMS │ 1/I/2021 www.ahms.am Наш опыт пьезохирургии в ринопластике Енокян А.Д.* Кафедра хирургии головы и шеи, Национальный институт здравоохранения им. акад. С.Х. Авдалбекяна, Ереван, Армения АБСТРАКТ лее точные и предсказуемые остеотомии. Клас- сическая остеотомия, выполняемая долотом и Пьезохирургические устройства для ринопла- молотком, часто вызывает раздробленный пе- стических операций были одобрены FDA США в релом кости, который практически отсутствовал ноябре 2017 года. В нашей клинике мы исполь- при остеотомии, выполняемой пьезоаппаратом. зуем пьезоаппарат Woodpecker US-II LED с 2018 Благодаря более атравматичным костным про- года, и в период с 2018 по 2020 г.г. провели цедурам при пьезохирургической ринопластике 102 ринопластики с более чем 400 остеотоми- было меньше послеоперационных гематом и ями. Возраст пациентов колебался от 16-58 лет отеков с более благоприятным восстановитель- (средний возраст 25 лет), из которых 69 пред- ным периодом. ставители женского пола (67,6%) и 33 мужского пола (32,4%). Пьезохирургический инструмента- Ключевые слова: ринопластика, пьезохи- рий показал ряд преимуществ, обеспечивая бо- рургия, остеотомия. ВВЕДЕНИЕ ной ткани носовой пирамиды, верхней челюсти, а также костей, составляющих носовую перего- Ринопластика является одной из наиболее родку. Пьезоаппараты используются в челюст- востребованных операций в пластической хирур- но-лицевой и оральной хирургии примерно 40 гии и практикуется достаточно давно и практи- лет. Использование этой методики для ринопла- чески во всех странах. В последнее десятилетие, стики впервые было описано в 2007 году [1]. в частности, в Армении ринопластика является Официальное применение пьезоаппаратов для несменным лидером среди всех пластических осуществления ринопластики в США одобрено операций. В то же время появилось очень боль- американской FDA в 2017 году. Применение ме- шое количество молодых специалистов, которые тодики пьезохирургии при осуществлении ри- практикуют методику ринопластики. Существует нопластики является научно доказанным и до- немало вопросов, касающихся ринопластики, а статочно безопасным [2]. также возникающих послеоперационных ос- ложнений. Необходимо отметить, что методики, МАТЕРИАЛ И МЕТОДЫ применяющиеся в ринопластике, интенсивно В клинике пластической и челюстно-ли- развиваются, меняются и пропагандируются на цевой хирургии медицинского центра Наири научных конгрессах и мастер-классах. (Ереван, Армения) в 2018 году была внедрена методика использования пьезохирургии при ри- Одним из последних нововведений в рино- нопластике. Для работы используется аппарат пластической хирургии является методика уль- Woodpecker US-II LED корейского производства тразвуковой ринопластики, так называемой (с частотой колебания 24-36 kHz). В данное ре- пьезохирургии. Суть методики заключается в троспективное исследование были включены использовании ультразвука для обработки кост- * Автор-корреспондент: к.м.н. Айк Давидович Енокян. Заведующий кафедрой хирургии головы и шеи НИЗ МЗ РА. Эл.-почта: [email protected] DOI:10.54235/27382737-2021.1.1-48. Published online: 21 September 2021 48

Енокян А.Д. ПЬЕЗОХИРУРГИЯ В РИНОПЛАСТИКЕ все пациенты, прошедшие ринопластическую остеотомии и, тем самым, ad oculus осуществле- операцию с использованием данного типа аппа- ние прецизионных остеотомий, что очень важно рата в период с 2018-2020 гг. для достижения прогнозируемого эстетического результата. В то же время только использование Данную методику при ринопластических опе- ретрактора-отсоса позволяет работать в «сухом рациях применяли по конкретным показаниям. поле», при этом не перегревая кость, что явля- В частности, учитывалось желание пациента, ется ключевым фактором при использовании наличие костно-структурных деформаций пи- пьезоаппарата. рамиды носа требующих остеотомии (латераль- ные, медиальные, парамедиальные), а также При осуществлении латеральных остеотомий коррекции спинки носа с резекцией костного были использованы специально изогнутые пра- горба. Пьезоаппарат использовался также при вые и левые остеотомы. Ни в одном случае не формировании отверстия в передней носовой было отмечено раздробленных переломов, что ости (spina nasalis anterior) и в носовых костях нередко встречается при осуществлении остео- для осуществления дополнительной фиксации томии традиционными остеотомами и молотком. хрящевых и костных трансплантатов, а также коррекции неровностей нижнего носового греб- Формирование перфорационного отверстия ня (crista nasalis inferior). в spina nasalis anterior для дополнительной фик- сации трансплантатов осуществлялось очень Во время риносептопластики применялся быстро и качественно, что снимало необходи- специальный риноподъёмник-отсос фирмы мость использования бормашины. Marina Medical, что существенно облегчало ра- боту с пьезоаппаратом, улучшало видимость Хронометраж интраоперационного течения операционного поля, а также уменьшало время при осуществлении остеотомий пьезоаппаратом вмешательства, тем самым способствуя мень- показал, что в зависимости от типа остеотомии, шей травматизации тканей. эта процедура может длиться от 3-15 минут (в среднем 8 мин) без существенных отклонений Результаты использования пьезоаппарата от намечаемых линий остеотомии. Аналогичный оценивались с учетом хронометража интра- и показатель для остеотомий при осуществлении послеоперационного течения, наличия интра- и последних обычным методом с использованием послеоперационных осложнений. В частности, остеотомов колеблется от 2-12 минут (в среднем оценивалось потраченное время и качество 7 минут). Однако, при обычной остеотомии, в остеотомий и возникающие при этом дополни- случае возникновения непредсказуемых откло- тельные трудности. В послеоперационном пе- нений от намеченной линии перелома (раздро- риоде объективно (на основании фотографий) бленного перелома носовых костей), приходит- и субъективно (мнение пациентов) оценивалась ся затрачивать намного больше времени для степень отека и гематом по 10-балльной шкале. коррекции полученного осложнения. РЕЗУЛЬТАТЫ И ОБСУЖДЕНИЕ При оценке степени отеков и гематом по В период с 2018-2020 гг было произведено 10-балльной шкале отмечалось явное преиму- 102 ринопластические операции с более чем щество в пользу операций с применением пье- 400 остеотомиями с использованием пьезоап- зохирургии (от 2-4 баллов) в противовес к тра- парата. Средний возраст пациентов составил диционной остеотомии (7-10 баллов). 25 лет (диапазон, 16-58 лет), с преобладани- ем представителей женского пола (69/33 или ВЫВОДЫ 67,6%/32,4%). Пьезоаппарат при осуществле- нии ринопластики и/или риносептопластики был Использование ультразвука при ринопласти- применен исключительно при использовании ке обеспечивает безопасную работу на костной методики открытой ринопластики с осуществле- ткани пирамиды носа без риска повреждения нием классического трансколлумелярного до- мягких покровных тканей и слизистой носовой ступа. Необходимо отметить, что для обеспече- полости, что является залогом успешного вос- ния полноценного доступа к костно-хрящевым становления тканей в послеоперационном пери- структурам носа применялась техника полной оде. Применение различных насадок к пьезоап- отслойки кожно-фасциального лоскута с пира- парату позволяет проводить остеотомии более миды носа (так называемая техника degloving прецизионно и предсказуемо. Также отмечается – «скальпирование»). Применение данной мето- положительный гемостатический эффект при дики обеспечивало полноценный обзор линий осуществлении этапов ринопластики. Наличие LED освещения на конце работающей головки 49

AJHMS │ 1/I/2021 www.ahms.am улучшает визуализацию и создаёт дополнитель- широкому использованию при осуществлении ный комфорт при осуществлении остеотомий. ринопластических операций. В результате более атравматической опе- ФИНАНСОВЫЙ ИНТЕРЕС рации в послеоперационном периоде бывает При осуществлении данного исследования меньше отеков и гематом, что благоприятно у автора не было финансовой зависимости от действует на психологическую реабилитацию фирм производителей медицинского оборудова- пациентов. С учетом вышесказанного, методи- ния, в частности, Woodpecker и Marina Medical. ку пьезохирургии можно рекомендовать к более БИБЛИОГРАФИЧЕСКИЙ СПИСОК 1. Robiony M., Toro C., Costa F., Sembronio S., Polini F. 2. San Nicolo M., Berghaus A. [Advantages of piezoelectric Piezosurgery: a new method for osteotomies in rhinoplasty. technology in rhinoplasty] [in German]. HNO. 2019; J Craniofacial Surg. 2007;18(5):1098-1100. 67(11):836-842. Our experience in piezo-surgical rhinoplasty of piezosurgery instrumentation revealed many advanta- ges. Fine osteotomies were performed more precisely Yenokyan H.D. and predictably. Classic osteotomies performed by chis- Department of Head and Neck Surgery, Avdalbekyan el and hammer often cause fragmented bone fracture, National Institute of Health, Yerevan, Armenia which was practically absent during osteotomy performed by piezosurgery devices. Thanks to more atraumatic bone ABSTRACT procedures, piezo-surgical rhinoplasty had less postoper- Piezosurgical devices for rhinoplastic operations were ative hematomas and swelling with more favorable reha- approved by US FDA in November 2017. In our clinic we bilitation period. have been using Woodpecker US-II LED piezo-device since 2018 and performed 102 rhinoplasty with more than 400 Keywords: rhinoplasty, piezosurgery, osteotomy osteotomies during the period from 2018 to 2020. Use Պյեզովիրաբուժության մեր փորձը 400 ոսկրահատումներով։ Պյեզոսարքի կիրառումը ռինոպլաստիկայում ռինոպլաստիկայի ժամանակ բացահայտել է մի շարք առավելություններ։ Մասնավորապես ոսկրահատում- Ենոքյան Հ.Դ. ները իրականացվել են ավելի հստակ, կանխատե- Գլխի և պարանոցի վիրաբուժության ամբիոն, ՀՀ ԱՆ սելիորեն և նրբորեն։ Գործնականորեն բացառվում Ակադ. Ս.Խ. Ավդալբեկյանի անվան առողջապահության է բազմաբեկոր կոտրվածքների առաջացումը, ինչը ազգային ինստիտուտ, Երևան, Հայաստան հազվադեպ չէր ավանդական մուրճի և դուրի օգտա- գործման պարագայում։ Առավել անվնաս իրակա- ԱՄՓՈՓԱԳԻՐ նացվող ոսկրամշակման շնորհիվ զգալիորեն նվազում Պյեզոսարքերի կիրառումը քթի պլաստիկ վիրա- են հետվիրահատական այտուցները և հեմատոմա- ները՝ հանգեցնելով առավել բարենապաստ վերա- հատությունների ժամանակ թույլատրվել է ամերիկ- կանգնողական ընթացքի։ յան FDA-ի կողմից 2017թ.։ Մեր կլինիկայում Wood- pecker US-II LED սարքավորումը սկսել ենք կիրառել Հիմնաբառեր. քթի պլաստիկա, պյեզոսարք, 2018 թվականից և մինչև 2020թ. դրա կիրառմամբ ռինոպլաստիկա, ոսկրահատում կատարել ենք շուրջ 102 ռինոպլաստիկա ավելի քան 50