thesis เรื่องทุกข์

การศึกษาเชิงวเิ คราะหเ ร่ืองทกุ ขในพระพุทธศาสนา พระมหาเกษม สฺญโต (ลกั ษณะวลิ าศ) วทิ ยานิพนธน้ีเปน สวนหนง่ึ ของการศึกษาตามหลักสูตรปริญญาศาสตรมหาบัณฑิต ภาควชิ าพทุ ธศาสนาและปรชั ญา บณั ฑิตวิทยาลัย สภาการศกึ ษามหามกฎุ ราชวิทยาลัย พ.ศ.2534

AN ANALTICAL STUDY OF SUFFERING IN BUDDHISM Phramaha Kasem Laksanawilas A Thesis Submitted in Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree of Master of Arts Department of Buddhism and Philosophy Graduate School Mahamakut Buddhist University 1981

หัวขอ วทิ ยานพิ นธ การศึกษาเชงิ วิเคราะหเรอ่ื งทุกขใ นพระพุทธศาสนา ชอื่ นักศกึ ษา พระมหาเกษม สญฺ โต (ลักษณะวิลาศ) ภาควชิ า พทุ ธศาสนาและปรชั ญา อาจารยท ี่ปรกึ ษา อาจารยวศิน อินทสระ บัณฑิตวิทยาลัย สภาการศึกษามหามกุฎราชวิทยาลัย อนุมัติใหนับวิทยานิพนธฉบับน้ี เปน สว นหนึ่งของการศึกษาตามหลักสูตรปรญิ ญามหาบัณฑิต ……………………………..คณบดีบัณฑิตวิทยาลยั (พระเมธาธรรมรส) คณะกรรมการสอบวิทยานิพนธ …………………………………ประธานกรรมการ (พระราชวิสทุ ธิกว)ี …………………………………อาจารยที่ปรึกษา (นายวศิน อินทสระ) …………………………………กรรมการ (นายสชุ ีพ ปญุ ญานุภาพ) ……… ………………………..กรรมการ (รองศาสตราจารยส ุนทร ณ รังษี) ลขิ สทิ ธ์ิของบัณฑติ วิทยาลัย สภาการศึกษามหามกุฎราชวทิ ยาลยั

Subject of Research : An analytical study of Suffering in Buddhism Student’s Name : Phramaha Kasem Sannato (Laksanawilas) Department : Buddhism and Philosophy Advisor : Mr. Wasin Indasara Accepted by the Graduate School, Mahamakut Buddhist University in Partial Fulfillment of the Requirement for the Master’s Degree. Thesis Committee ………………………………Dean of Graduate School (Ven. Phramethadhammaos) ………………………………Chairman (Ven. Pharajavisuddhikavi) ……………………………….Advisor (Mr. Wasin Indasara) ………………………………Member (Mr. Sujib Punyanubhab) ………………………………Member (Assoc. Prof. Sunthon Na-Rangsi) Copyright of the Graduate School, Mahamakut Buddhist University

ก หวั ขอ วทิ ยาลยั การศกึ ษาเชงิ วเิ คราะหเรอื่ งทุกขใ นพระพทุ ธศาสนา ชอ่ื นักศึกษา พระมหาเกษม สฺญโต (ลักษณะวิลาศ) อาจารยทปี่ รกึ ษา อาจารยวศนิ อนิ ทสระ ภาควชิ า พทุ ธศาสนาและปรัชญา ปการศกึ ษา 2534 บทคดั ยอ วิทยานิพนธเรื่องน้ีมีจุดประสงคเพื่อคนควาคําอธิบายเรื่องทุกขในคัมภีรทางพุทธศาสนา เพือ่ วเิ คราะหถ ึงสาเหตุและผลของความทุกขในแงมุมตางๆ การไดรูถึงสาเหตุและผลของความทุกข ยอมเปน กุญแจสําคัญท่ีสุดท่ีจะนําไปสูการแกปญหาเร่ืองทุกข มนุษยเราทุกคนตองประสบกับความ ทุกขนานาประการ ทุกขนั้นเกิดจากหลายๆ สาเหตุ ท้ังท่ีตนเองสรางขึ้นและส่ิงอ่ืนๆ สรางข้ึน ท้ัง เปนสาเหตุภายในและสาเหตุภายนอก ชีวิตมนุษยจึงตกอยูในภาวะลําบากตลอดเวลา พระพุทธเจา ไดทรงเห็นปญหาอันใหญหลวงนี้ของมนุษย จึงทรงสละเพศฆราวาสพรอมทั้งราชสมบัติอัน พระองคจะพึงไดพึงมี เสด็จออกผนวชเพื่อแสวงหาทางพนทุกขใหแกพระองคและมวลมนุษย ทรง ใชความพยายามอยางยง่ิ ยวดในการคน ควาหาหนทางนนั้ ในทส่ี ดุ เม่ือเวลาผานไป 6 ป พระองคก็ได พบกับส่ิงท่ีทรงปรารถนา จึงกลาวไดวา ทุกข สาเหตุแหงทุกข ความดับทุกข และวิธีดับทุกข พระ พทุ ธองคไดทรงแสดงไวค รบถว นบริบูรณแลว การศึกษาวเิ คราะหเ รื่องนี้ใชวิธีวิจัยจากเอกสาร คือ ศึกษาคนควาจากคัมภีรทางพุทธศาสนา เปนหลัก และมตี าํ ราอ่นื ๆ ประกอบบาง เฉพาะคัมภีรทางพุทธศาสนามีพระไตรปฎกเปนหลักสําคัญ นอกจากน้ัน ยังมีคัมภีรอรรถกถา ฎีกา และตําราช้ันหลังๆ อันเปนมติของทานผูรูทางศาสนาที่ มหาชนยอมรับ เมื่อศึกษาวิเคราะหเปรียบเทียบแลวผูเขียนก็ไดแสดงมติไวบางตามที่เห็นสมควร และเมื่อศึกษาวิเคราะหแลว ไดพบวา ปญหาเร่ืองความทุกข มีความเกี่ยวของสัมพันธกับชีวิตมนุษย อยางแนบสนิทในทุกยุคทุกสมัย หรือเปน ปญหาทีม่ นุษยไ มอ าจหลีกเลีย่ งไดน ั่นเอง จากการศกึ ษาไดพ บวา ความทุกขท่แี สดงไวใ นคัมภรี พ ุทธศาสนา แยกไดเ ปน 3 ระดบั คอื 1. ทุกขเวทนา ความรสู กึ วา เปนทกุ ข หรืออาการที่มนุษยเ สวยทกุ ข 2. ทุกขในอริยสัจ ไดแก ความทุกขเพราะมีตัณหา 3 ประการ คือ กามตัณหา ภวตัณหา วภิ วตณั หา เปน เหตุ 3. ทุกขในไตรลักษณ ไดแก ความทกุ ขเพราะความเกิด-ดับ ของสังขาร ทุกขขอน้ีมีขอบขาย กวา งขวางครอบคลุมทกุ ข 2 อยาง ขางตนเขาไวดว ย

ข ตามทรรศนะของพุทธศาสนา ทุกขเปนสิ่งท่ีมีอยูประจําในธรรมชาติประการหนึ่งและมี ภาวะขนานไปกับความสขุ ฉะน้ัน มนษุ ยเราจงึ ประสบทุกขบ า งสุขบาง ปนกันไปตลอดชีวิต คนบาง คนสามารถหาความสุขไดมาก มีทุกขนอยในชีวิต แตบางคนประสบทุกขมากกวาสุข ขอน้ีพุทธ ศาสนาถือวา ข้นึ อยกู บั วธิ ีการในการดําเนินชีวติ ของแตล ะบุคคล ผทู ี่ดํารงชีวติ ตามหลกั ธรรมในพุทธ ศาสนายอ มแสวงหาความสุขไดม ากกวา แนน อน นอกจากน้ัน พุทธศาสนายังแสดงวา ความดับทุกขใหหมดส้ินไปยอมมีไดดวยการปฏิบัติ ตามหลักอริยมรรค มีองค 8 ใหสมบูรณเต็มที่ และน้ีเปนทางเดียวเทานั้นที่จะนําไปสูความดับทุกข ไดจริง เม่ือปฏิบัติไดตามหลักการนี้สมบูรณแลว ผูนั้นยอมถึงความบริสุทธิ์จากกิเลสาสวะภาวะท่ี เขามาแทนทกุ ข คอื ความสขุ สมบูรณไมม ีทกุ ขเจอื ปน อน่ึง ความเห็นขัดแยงกันเรื่องทุกขในระหวางชาวพุทธดวยกันท่ีมีอยูบางนั้น กลาวไดวา เปนเพราะฝายหน่ึงยังศึกษาคําสอนในศาสนาของตนยังไมทั่วถึง เมื่อไดศึกษาโดยละเอียดแลว เรา จะไมมีความเห็นขัดแยงกันเลย ความเห็นขัดแยงจึงเปนเรื่องธรรมดาในหมูคนที่ศึกษาเร่ืองนี้เพียง บางแงบ างมมุ แลวสําคัญตนวา รเู ร่อื งน้นั ทวั่ ถงึ แลว คนสวนใหญจ ะถือเอาความเห็นของผูศึกษานอย มาเปน บรรทัดฐานไมได โดยสรุป มนุษยเราทุกคนท่ียังตองเกิด แก ตาย ยังตองประสบทุกขบางสุขบางเพราะการ บรหิ ารขนั ธ 5 อยูในทามกลางความแปรผนั ของธรรมชาติ ทุกขในการบริหารขันธ 5 นั้น บางอยางก็ ดับลงได แตบางอยางก็ทําไดเพียงบรรเทาช่ัวคราวเทานั้น เชน ทุกขเพราะรอน หนาว ปวดอุจจาระ ปวดปสสาวะ เปนตน แตมนุษยมีพลังความสามารถและมีหลักธรรมสําหรับดับทุกขใหหมดส้ินได โดยเฉพาะหลักธรรมน้ัน พระพุทธเจาไดเสนอไวครบถวนสมบูรณแลว ดังนั้น เม่ือมนุษยใชพลัง ความสามารถท่ีมีอยูของตนโดยนําเอาหลักธรรมมาปฏิบัติใหสมบูรณเต็มท่ี ตามหลักเกณฑก็จะ เขา ถึงภาวะน้ันไดท ุกคน

ค Subject of Research : An analytical study of Suffering in Buddhism Student’s Name : Phramha Kasem Lakasanawilas Adviser : Mr. Wasin Indasara Department : Buddhism and Philosophy Academic Year : 1981 Abstract The aim if this research is to find from the Buddhist doctrine the explanation of Suffering, for analysis of the cause and effect of suffering in various aspects. Understanding the cause and effect is an important key to end suffering. Human being are in the sea of misery. There suffering may be self-inflicted or affected by internal or external forces. Therefore, their lives are bound in endless sufferings. Having foreseen this great problem of mankind the Buddha relinquished the mundane life as well as his trone and entered monkhood. He was arduously working toward salvation. After 6 long years he had attained his goal. It can be said that the complete teaching on suffering, its cause, end and the way towards its end has already been expounded by the Buddha. The study relies mainly on Buddhist literatures and other textbooks, such as the Tripitaka, Atฺthakatgä, Tฺïkä and contemporary literatures that contain widely acceptable ideas from experts in Buddhism. After some length of analytical studies, the researcher has expressed his own views as he deemed appropriate. Throughout the ages it appeared that sufferings have been closely related to human lives, that is to say, human beings cannot avoid sufferings. According to the Buddhist doctrince, there are 3 levels of sufferings: 1. Vedanä or Semsetion, i.e. Dukkhavedanä or the manner that human beings suffer. 2. Suffering mentioned in the Four Noble Truth, due to the 3 desires, namely, desires for sensual pleasure, existence and non-existence. 3. Suffering mentioned in the 3 Common Characteristics, due to birth and death. This kinds of suffering also encompasses the aforementioned 2 kinds of sufferings. According to Buddhism, suffering is inherent in nature and coexists with happiness. Therefore, human beings arebound to come across both happiness and suffering. Some people find great happiness and little suffering while others find it the other way round. The people who follow the doctrince or dhamma in Buddhism are sure to find greater bliss.

ง Apart from this, Buddhism teaches that all sufferings can be ended the Eightfold Noble Path as this is the only path that truly leads to the end of suffering. One who has followed all the aspects of this teaching will become pure and free from defilement and the state of suffering will be replaced by bliss. Incidentally, some of the Buddhists’ ideas on suffering are in conflict with each other. It can be said that some of these people may not have yet studied their own religious teaching thoroughly. Once detailed studies have been made there will be no such conflict. Normally, conflict arises when one mistakenly thinks that one has studied the entire subject when in fact one has only touched upon some of the minor details. Therefore, the view of an ill- informed person cannot be regarded by the majority as the model. In summary, those human beings they have not been liberated from the cycles of birth, ageing and death will have both suffering and happiness. This is because the 5 aggregates are at all times intrinsically subject to changes. Some of the sufferings though the sustenance of 5 aggregates can be ended but some of them can only be aggregates can be ended but some of them can only be alleviated temporarily, e.g. the suffering though heat, cold, a call of nature, etc. but human beings potentially possess the strength, ability and dharma to end the suffering completely. Since the Buddha has expounded the complete principle of dhamma, human beings can fully apply his teaching for the highest attainment.

จ กติ ตกิ รรมประกาศ วิทยานิพนธเร่ือง “การศึกษาเชิงวิเคราะหเร่ืองทุกขในพระพุทธศาสนา” น้ีสําเร็จลงไดก็ เพราะไดรับความกรุณาจากหลายทานหลายฝาย คือ เพ่ือนสหธรรมิกท่ีใหกําลังใจเสมอมาและ เอื้อเฟอดานอื่นๆ อาจารยทุกทานผูประสิทธิ์ประสาทวิชาความรู อาจารยวศิน อินทสระ อาจารยท่ี ปรกึ ษาผูใหค ําแนะนําปรึกษาในการเขียน และชี้แนะขอควรแกไข คณะกรรมการตรวจวิทยานิพนธ คือ อาจารยเจาคุณพระราชวิสุทธิกวี อาจารยสุชีพ ปุญญานุภาพ และ รศ.ดร.สุนทร ณ รังสี ผูให คําแนะนําเกี่ยวกับขอซ่ึงควรแกไขปรับปรุงเพ่ิมเติม และคณบดีบัณฑิตวิทยาลัย คือ ทานอาจารยเจา คุณพระเมธาธรรมรส หากไมไ ดรับความกรุณาจากทานเหลานี้ งานนจี้ ะสาํ เรจ็ ลงไมไดแ นน อน ขอกราบขอบคุณและขอบใจในทุกทานที่กลาวนามมาแลวน้ันและที่ยังมิไดกลาวถึงเปน อยา งยงิ่ ไว ณ โอกาสน้ี และขอจารึกความทรงจําอันนไ้ี วในใจตราบนานเทา นาน (พระมหาเกษม ลักษณะวลิ าศ) ๒๓ กันยายน ๒๕๓๔

ฉ สารบาญคํายอ เนื่องจากตําราที่ใชคนควาหลักคําสอนในพุทธศาสนาเพ่ือเขียนวิทยานิพนธนี้ ผูเขียนใช ฉบับภาษาบาลี เชิงอรรถท่ีใสไวในวิทยานิพนธน้ีจึงเปนคํายอช่ือคัมภีรภาษาบาลี คือ คัมภีร พระไตรปฎก คมั ภรี อ รรถกถา และคัมภีรฎ ีกา ชื่อยอ เหลาน้ันมคี ําเต็มดงั น้ี คํายอ คําเต็ม วิ.มหา. วนิ ยั ปฎก มหาวรรค ท.ี มหา. ทฆี นกิ าย มหาวรรค สตุ ตันตปฎ ก ที.ปาฏ.ิ ทีฆนิกาย ปาฏกิ วรรค สตุ ตนั ปฎก ม.มู. มัชฌิมนิกาย มลู ปณณาสก สตุ ตันปฎก ม.ม. มชั ฌิมนกิ าย มัชฌิมปณ ณาสก สุตตนั ปฎ ก ม.อปุ . มชั ฌิมนิกาย อุปริปณณาสก สตุ ตนั ปฎก สํ.ส. สังยุตตนิกาย สคาถวรรค สตุ ตันปฎ ก ส.ํ นิ. สังยตุ ตนกิ าย นทิ านวรรค สตุ ตันปฎก สํ.มหา. สงั ยุตตนกิ าย มหาวารวรรค สตุ ตันปฎก อง.ฺ ติกฺก. องั คตุ ตรนกิ าย ติกนบิ าต สุตตนั ปฎก องฺ.จตุกกฺ . องั คตุ ตรนิกาย จตุกกนิบาต สุตตนั ปฎก องฺ.ปญจก. องั คุตตรนกิ าย ปญ จกนิบาต สตุ ตันปฎก อง.ฺ อฏฐก. องั คตุ ตรนิกาย อฏั ฐกนิบาต สุตตันปฎก องฺ.นวก. องั คตุ ตรนิกาย นวกนิบาต สตุ ตนั ปฎก ขุ.ธ. ขุททกนกิ าย ธัมมบท สุตตนั ตปฎก ขุ.ส.ุ ขุททกนกิ าย สตุ ตนบิ าต สุตตนั ตปฎ ก ขุ.เถร. ขทุ ทกนกิ าย เถรคาถา สตุ ตันตปฎก ขุ.เถร.ี ขทุ ทกนกิ าย เถรคี าถา สุตตนั ตปฎก ขุ.ชา. ขุททกนกิ าย ชาดก สตุ ตันตปฎก อภิ.ว.ิ อภิธัมมปฎ ก วิภังค วิสุทธิ. วสิ ทุ ธมิ รรค มโน.ป.ู ปฐม. มโนรถปรู ณี ปฐมวรรค สมฺ.ว.ิ สมั โมหวิโนทนี สุ.วิ.ทตุ ยิ . สุมงั คลวิสาลนิ ี ทตุ ิยวรรค

ช เลขเคร่อื งหมายเลม ขอ และหนา ตัวเลขท่ีอยูหลังช่ือยอคัมภีร มี 2 แบบ คือ แบบ 2 ตอน และแบบ 3 ตอน เลข 2 ตอน หมายถึง เลขเลมและหนา เชน 2/10 หมายถึง เลม 2 หนา 10 เลข 3 ตอน หมายถึง เลขเลม ขอและ หนา เชน 10/10/10 หมายถึง เลม 10 ขอ 10 หนา 10

สารบาญ ซ บทคัดยอภาษาไทย หนา บทคัดยอ ภาษาองั กฤษ ก กติ ตกิ รรมประกาศ ค สารบาญคาํ ยอ จ บทนํา ฉ 1 ความนํา 1 ความเปน มาของปญหา 2 วัตถุประสงคและขอบเขตของการวจิ ัย 5 ประโยชนทค่ี าดวา จะไดร ับ 5 วิธดี ําเนินการวิจัย 6 บทที่ 1. ความเขาใจเบื้องตน 7 ความเปนมาของพระพุทธศาสนาสังเขป 7 การเผยแผพระธรรมคาํ สอน 12 ทรงประพฤติจรยิ า 3 16 ทรงบาํ เพ็ญประโยชน 3 ประการ 17 2. การศึกษาเชงิ วเิ คราะหเร่ืองทกุ ขในพระพุทธศาสนา 20 คําจํากัดความ 21 คาํ แปลและความหมาย 22 ประเภทของความทุกข 23 23 ทกุ ขเวทนา 26 ทีม่ าของเวทนา 27 ทุกขใ นอรยิ สจั 4 28 ฐานะและความสําคัญของอรยิ สจั 4 29 ทุกขอริยสจั 30 ชาติทกุ ข 38 ชราทกุ ข 39 มรณทุกข 40 โสกทกุ ข 43 ปรเิ ทวทุกข

สารบาญ ฌ บทท่ี หนา ทกุ ขทุกข โทมนัสสทุกข 45 อุปายาสทุกข 47 อปั ปย สมั ปโยคทกุ ข 48 ปย วปิ ปโยคทุกข 50 อจิ ฉติ าลาภทกุ ข หรืออิจฉาวิฆาตทกุ ข 53 ปญ จปุ าทานักขันธทกุ ข 55 56 สาเหตแุ หงความทุกข 79 สาเหตุใกลหรือสาเหตุปลาย 80 สาเหตไุ กล หรือสาเหตตุ น 81 ความยออปุ มากาม 7 ขอ ในโปตลิสูตร 95 97 ความดบั แหงทกุ ข 98 ความทกุ ขเกีย่ วดว ยการดาํ รงชวี ิต 106 ความทกุ ขเ กย่ี วดว ยการเวยี นวายตายเกิดในสงั สารวัฏฏ 113 ความทุกขเ กยี่ วดว ยความเปลีย่ นแปลง 114 135 ทางใหถ ึงความดับทุกข 140 3. สรปุ 143 บรรณานุกรม ประวัติการศึกษาและการทาํ งานของผวู จิ ยั

บทท่ี 1 ความเขาใจเบอื้ งตน 1. ความเปนมาของพระพทุ ธศาสนาสังเขป 1.1 ขอ ความเบ้ืองตน พระพุทธศาสนาเปนศาสนาที่เกิดข้ึนในประเทศอินเดียตอนเหนือ เม่ือกอน คริสตศักราช 543 ป พระพุทธเจาผูเปนเจาของศาสนาทรงเปนผูกอต้ังศาสนาเอง ไดทรงใชความ เพียรพยายาม ความสามารถของพระองคเอง คนควาหลักธรรมคําสอนดวยพระองคเอง จนประสบ ความสําเรจ็ อยางงดงามยิ่ง ยากที่ใครๆ จะเปรียบเทียบได โดยพระองคทรงใชเวลาคนควาทดลองอยู ถงึ 6 ป เนื้อหาสาระในหลักคาํ สอนของพระพุทธศาสนาลวนเปนอรรถะเปนสาระผูปฏิบัติตาม หลักคําสอนน้ันสามารถบรรลุคุณวิเศษตางๆ อันเปนเหตุบรรเทาทุกขไดตามสมควรแกการปฏิบัติ ของตน ผูปฏิบัติตามทุกคนไมเคยไรผล ทั้งผูปฏิบัตินั้นๆ สามารถพิสูจนทดลองใหเห็นผลไดดวย ตนเอง ดวยเหตนุ ี้ แมพ ระพทุ ธศาสนาจะเกิดข้ึนในทามกลางแหงศาสนาพราหมณ ก็ยังเปนศาสนาที่ สามารถฝงรากลึกม่ันคงอยูในจิตใจของชนชาวพื้นเมืองอินเดียทุกชนช้ัน เปนเวลานานนับพันป แต เพราะเหตุทคี่ าํ สอนละเอียดออน เขาถึงจุดสูงสุดไดยากประกอบกับศาสนาพราหมณพยายามทําลาย ความศรัทธาตอพระพุทธศาสนาของประชาชนพรอมกับการปรับปรุงตัวเอง ในที่สุด พระพุทธศาสนาก็เส่ือมหายไปจากอินเดยี แทบจะหมดสิน้ ในสมัยท่ีพระพุทธเจายังทรงพระชนมอยูนั้น พระพุทธศาสนาไดเจริญรุงเรืองมากใน ประเทศอินเดีย แมภายหลังจากที่พระองคนิพพานแลว ศาสนาของพระองคก็ยังดํารงมั่นอยูใน ประเทศอินเดียนับพันป พรอมกันน้ัน พระสงฆสาวกไดนําคําสอนไปเผยแพรยังนานาประเทศโดย ไดรับความอุปถัมภจากพระเจาแผนดินในประเทศน้ันๆ ผูมีจิตศรัทธาเลื่อมใสจนศาสนากระจายไป ยงั ภมู ภิ าคตางๆ และดาํ รงมัน่ อยใู นที่น้ันๆ จนถึงปจจุบันนี้ ประเทศไทยเราเปนประเทศหนึ่งที่ไดรับ พระพุทธศาสนาเอาไว ปจจบุ ันนี้ แมวาพระพุทธศาสนาจะเหลือปรากฏอยใู นประเทศอินเดียไมมากนัก แตนั่น ไมไดหมายความวาไมไดหลงเหลืออยูในท่ีน้ันแลว คําสอนในพระพุทธศาสนายังมีอิทธิพลเหนือ จิตใจชนชาติชาวอินเดียอยูเสมอ หากแตหลักคําสอนตางๆ ของพระพุทธศาสนาน้ันถูกผสมผสาน

8 ใหกลมกลนื สอดคลอ งกันแนวคาํ สอนของศาสนาพราหมณ อันเปนศาสนาด้งั เดมิ ของชนชาวอินเดีย โดยจัดใหพระพทุ ธเจาเปน พระนารายปางหนึ่ง พระพุทธศาสนาแมจะเกิดข้ึนในโลกตั้ง 2,579 ปมาแลว แตคําสอนน้ันยังทันสมัยอยู เสมอ เหมาะกบั คนทกุ คนทกุ ชาติ ทกุ ภาษา ชนชาตใิ ดสามารถเปด ประตูใจกวางพอ เขาก็สามารถรับ เอาคาํ สอนในพระพทุ ธศาสนาไปปฏิบัติใหเกิดผล ทําตนใหส้ินทุกขได นักปราชญทั้งหลายไมวาจะ เปนชนชาติใดนับถือลัทธิศาสนาอะไร หากไดศึกษาคําสอนในพระพุทธศาสนาอยางดีจริงแลว จะ ไมปฏิเสธพระพุทธศาสนาเลย ดวยเหตุนี้ พระพุทธศาสนาจึงดํารงอยูไดในโลกอยางรุงเรืองมั่นคง ในทา มกลางแหง โลกทีเ่ จรญิ รงุ เรอื งดวยวทิ ยาศาสตร 1.2 ความหมาย กําเนดิ และความเปน มาของพระพทุ ธศาสนา คําวา พระพุทธศาสนา แปลวา คําสอนของทานผูรู ในท่ีน้ีหมายถึง คําสอนของ พระพทุ ธเจา พระองคเ ปน ผมู อบความรูอนั เปนสัจธรรมไวใ หแกชาวโลก โดยความหมาย พระพุทธศาสนา คือ ธรรมะท่ีพระพุทธเจาทรงคนพบ และวินัยที่พระ พุทธองคทรงบัญญัติข้ึนเปนเคร่ืองมือในการปกครองหมูคณะ ใหมีความเปนระเบียบเรียบรอย เปน ทตี่ ั้งแหง ศรัทธาเล่อื มใสของชาวโลก ในคร้ังพุทธกาล พระพุทธเจาเรียกศาสนาของพระองควา พรหมจรรยบาง พุทธธรรม บาง ธรรมวินัยบาง ปาพจนบาง แตต้ังแตการสังคายนาครั้งท่ี 3 เปนตนมา ชาวพุทธนิยมใชคําวา พระพทุ ธศาสนา เปนพ้นื พระพุทธศาสนาไดช่ือวาพระพุทธศาสนา เพราะมีบุคคลผูหน่ึงมองเห็นความทุกข ยากลําบากของหมูชน เพราะถูกทุกขตางๆ บีบคั้นอยูเปนนิตย จึงคิดหาอุบาย หรือวิธีการแกทุกข น้ันๆ จนประสบผลสําเรจ็ บคุ คลผูน นั้ คอื พระพทุ ธเจา พระพุทธเจาน้ันมีพระนามเดิมวา สิทธัตถะ เปนบุคคลท่ีเกิดในตระกูลกษัตริยเปน ศากยสกลุ โคตมโคตร ทรงเจรญิ วยั ในหมพู ระประยรู ญาติดวยไดรบั การบาํ รุงเลี้ยงดเู ปนอยางดีย่ิง

9 เมอื่ ประสูติได 5 วนั พระราชบิดา คือพระเจา สทุ โธทนะ ไดประชมุ พระญาติ เสนา มาตยและเชิญพราหมณผูชํานาญในไตรเพท 108 คน มาฉันอาหารในพระราชนิเวศน พรอมกับทํา มงคลรับพระลักษณะ แลวขนานพระนามพระราชกุมารวา สิทธัตถะ และพราหมณไดทํานายวา จะ ออกบวชเปน ศาสดาเอกในโลก พอพระกุมารมีพระชนมายุได 7 วัน พระนางมายาผูเปนพระราชมารดาไดสิ้นพระชนม ถึงกระน้ัน พระกุมารก็ไดรับการบํารุงเล้ียงดูเปนอยางดีที่สุด และไดรับการอบรมศึกษาเปนอยางดี ทสี่ ุด ทง้ั ดา นขนบธรรมเนียมประเพณี และดานศิลปวิทยา เมื่อพระกุมารมีพระชนมายุได 16 ป ไดทรงอภิเษกสมรสกับพระนางพิมพาหรืออีกชื่อ หนึ่งวา ยโสธรา ผูเปนพระญาติฝายพระมารดา และเมื่อพระชนมายุได 29 ป มีพระโอรสพระองค หนงึ่ นามวา ราหุล จากนนั้ กเ็ สดจ็ ออกบรรพชา เจาชายสิทธัตถะ เปนบุคคลที่มีเรื่องแปลกหลายอยาง ตามตํานานกลาววา พระองค ประสตู ิ ณ ลมุ พินีวนั ระหวางกรุงกบลิ พสั ดกุ บั กรุงเทวทหะ (ประเทศเนปาลในปจจุบัน) ขณะที่พระ มารดาเสด็จไปเย่ียมพระญาติในเมืองเทวทหะ ตามลักษณะที่ทานพรรณนาไวนั้น พระวรกายของ พระองคประกอบดวยมหาปุริษลักษณะ 32 ประการ อันเปนลักษณะของบุคคลผูยิ่งใหญตามคัมภีร โบราณของพราหมณ ดวยลักษณะพิเศษนี้เองทําใหพระองคไดรับการบํารุงเลี้ยงดูเปนพิเศษ ดวย พระราชบดิ าทรงหวังจะใหส บื ราชสมบัตแิ ทน คร้งั หนึง่ อสิตดาบสผคู นุ เคยในราชสกุล เม่ือทราบวา พระเจาแผน ดินทรงมีพระราชโอรสจึงเขา ไปถวายพระพร พอพระเจาแผน ดนิ นาํ พระราชโอรสมาทํา การถวายความเคารพ พระดาบสกลับถวายความเคารพพระกุมารเสียเอง เพราะไดเห็นลักษณะพิเศษ ที่พระวรกายของพระราชกุมาร เหตุการณนี้ทําใหพระเจาแผนดินและพระญาติชวยกันเล้ียงดูทะนุ ถนอมพระกมุ ารเปน อยา งดยี ิง่ ขน้ึ อีก 1.3 มลู เหตเุ สด็จออกบรรพชา เจาชายสิทธัตถะครองฆราวาสรวมรักอยูกับพระนางพิมพา เปนเวลา 14 ป มีพระโอรส 1 พระองค ในปท่ี 14 แหงการครองรัก หรือเมื่อพระองคมีพระชนมายุ 29 ป น่ันเองในวันท่ีพระ

10 ชายาประสูติพระราหุลกุมาร พระองคเสด็จประพาสอุทยาน และไดพบเห็นเหตุใหเสด็จออก บรรพชา ดงั ความในอรรถกถามหาปทานสูตรวา 1 ขณะท่ีเสดจ็ ประพาสพระราชอทุ ยานนนั้ เจา ชายไดทอดพระเนตรเห็นเทวทตู 4 คอื คน แก คนเจ็บ คนตาย และสมณะ อันเทวดาแสรงเนรมิตไวในระหวางทาง 4 วาระ โดย ลําดับ การเห็นเทวทูต 3 ขางตน อันพระองคไมเคยเห็นมากอน ทําใหพระองคเกิด ความสังเวชสลัดพระทัย การไดเห็นสมณะทําใหพระองคเกิดพอพระทัยในการเสด็จ ออกบรรพชา สว นในบาลมี ัชฌิมนิกาย2 แสดงวา พระองคทรงปรารภความแก ความเจ็บ ความตาย ที่ ครอบงํามหาชนทุกคนไมใหลวงพนไปได แตเพราะชนเหลานั้นไมไดฟงคําสอนของนักปราชญ เห็นผูอื่นแก เจ็บ ตาย จึงเกิดความเบื่อหนายเกลียดชัง ไมคิดนอมเขามาหาตนเองวาแมตนเองก็ตอง เปนเชนนั้น จึงมัวเมาอยูในวัย ในความไมมีโรคและในชีวิตเหมือนคนไมตองแก เจ็บ ตาย มีแต ขวนขวายแสวงหาส่ิงอันมีสภาวะเปนเชนนั้น ไมคิดหาเคร่ืองพน พระองคเองก็ตกอยูในสภาพ เชน น้ันเปน ธรรมดา แตจะเกลียดหนา ยเหมอื นเขาเหลานนั้ ไมส มควรแกพ ระองคเลย เมื่อรูเห็นอยาง นี้แลวควรจะแสวงหาอุบายเคร่ืองพน เมื่อทรงดําริอยางนี้แลวก็บรรเทาความเมา 3 ประการน้ันเสีย และความเพลิดเพลินในกามสมบตั ิเสียไดด วย จงึ ทรงดําริตอไปวา ธรรมดาของสภาวะท้ังปวงยอมมี ของท่ีเปนขาศึกแกกัน เชน มีรอนแลวก็มีเย็นแก มีมืดแลวก็มีสวางแก บางทีจะมีอุบายแกทุกข 3 อยางน้ันไดบางกระมัง ก็แตวาอันจะแสวงหาอุบายแกทุกข 3 อยางนั้นเปนการยากย่ิง ตราบใดท่ียัง อยูครองฆราวาสเห็นจะแสวงหาไมได เพราะฆราวาสเปนสภาวะที่คับแคบนัก ทั้งเปนที่ตั้งแหง อารมณอันทําใจใหเศราหมองเพราะความรัก ความชัง ความหลง ดุจเปนทางที่มาแหงธุลี บรรพชา เปนชองวางพอเปนท่ีแสวงหาอุบายน้ันได ครั้นทรงดําริอยางน้ีแลวก็มีพระอัธยาศัยนอมไปใน บรรพชา ไมทรงยนิ ดีในฆราวาสสมบตั ิ จึงไดความวา การเสด็จออกบรรพชาของเจาชายสิทธัตถะมีความทุกข เพราะความเกิด แก เจ็บ ตาย เปนปทัฏฐานสําคัญ ครั้นเสด็จออกบรรพชาแลวก็ไดทรงทดลองศึกษาหาความรูที่ทรง ดําริวาจะเปนอุบายแกทุกขนั้น พรอมกับทรงปฏิบัติไปดวยประการตางๆ ท้ังทรงแสวงหาทางน้ัน ดวยตนเองและศึกษาปฏิบัติในสํานักลัทธิอื่นๆ หลายสํานัก สํานักท่ีสําคัญคือ สํานักของอาฬา 1 ส.ุ วิ. ทุติย. 211. 2 ม.มู. 12/317/318.

11 รดาบส กาลามโคตร และสํานักของอุทกดาบส รามบุตร บางคราวทรงทรมานพระองคเองเพ่ือเปน ตบะ จนบางคราวปฏิบตั ิหนักจนแทบเอาชีวติ ไมร อด ในการปฏิบัติทดลองหาอุบายแกทุกขของพระองคนี้ รวมเวลาได 6 ป ในที่สุดเม่ือทรง เห็นวาวธิ ีการท่ีทรงศึกษา ปฏิบัติ ทดลองมาแลวน้ันท้ังหมดไมใชทาง ไมใชอุบายแกทุกข จึงทรงละ เลิกวิธีการเหลาน้ันท้ังหมด แลวหันมาทดลองปฏิบัติดวยวิธีของพระองคเองดวยการบําเพ็ญเพียร ทางจิต ขณะน้ันทรงพักอยูท่ีตําบลอุรุเวลาเสนานิคมใกลฝงแมน้ําเนรัญชรา เม่ือทรงตัดสินพระทัย อยางนั้นแลว เสด็จไปประทับใตรมโพธิ์ ประทับนั่งดวยตั้งสัตยาธิษฐานวา3 “เนื้อและเลือดจะเหือด แหงไปเหลือแตหนังเอ็นและกระดูกก็ตามที ถายังไมบรรลุพระสัมมาสัมโพธิญาณเราจะไมลุกขึ้น จากที่นง่ั น”้ี ในที่สดุ ไดท รงฝกจติ ใหต ัง้ มัน่ เปนสมาธิ จนจิตบรสิ ุทธ์ิหมดจดปราศจากนวี รณธรรมจน ไดฌาณท่ี 1 ท่ี 2 ท่ี 3 และที่ 4 ตามลําดับ จนที่สุดทรงพิจารณาเหตุผลจนเกิดญาณ 3 ประการขึ้นใน พระทัย คอื บพุ เพนวิ าสนสุ สตญิ าณ ความรูเปน เครื่องระลกึ ถงึ ขันธท ีเ่ คยอาศัยอยูในชาติปางกอ น จุตูปาตญาณ ความรูในการจุติและอุบัติของสัตวทั้งหลาย ญาณน้ีเรียกอีกอยางหน่ึงวา ทิพพจกั ขุญาณ อาสวักขยญาณ ความรูเปนเหตุสิ้นอาสวะ คือ กิเลสเคร่ืองเศราหมองจิตอันหมักหมม อยูในจิตสันดาน แลวจบลงดวยรูอริยสัจ คือ ความจริงอันสูงสุด 4 ประการ คือ ทุกข สมุทัย นิโรธ มรรค พรอมกับรูอาสวะ เหตุเกิดแหงอาสวะ ความดับแหงอาสวะ และทางดําเนินไปเพ่ือความดับอาสวะ เม่ือทรงรูเหน็ อยางน้ี จิตกพ็ น จากอาสวะทั้งปวง ไมถ ือมั่น ดว ยอปุ ทาน เพราะไดพระปญญาตรัสรูธรรมพิเศษอยางนี้ พระองคจึงไดพระนามวา พุทโธ แปลวา ผูรู ผูต่นื ผเู บิกบาน เพราะถึงความบรสิ ุทธจิ์ ากกิเลสอาสวะทัง้ ปวง จงึ ไดพระนามวา อรหัง แปลวา ผู 3 สมเดจ็ พระมหาสมณเจา กรมพระยาวชิรญาณวโรรส, พุทธประวัติ เลม 1, (กรงุ เทพฯ: โรงพมิ พม หามกฏุ ราช วทิ ยาลยั , 2523), หนา 44.

12 ไกลจากิเลส ผูควรแกการบูชา และเพราะตรัสรูส่ิงที่ถูกตองดี ตรัสรูชอบดวยพระองคเอง จึงไดพระ นามวา สมั มาสมั พทุ ธโธ แปลวา ผูต รัสรชู อบดวยพระองคเอง 2. การเผยแผพระธรรมคําสอน คร้ันไดประสบผลสําเร็จในการคนหาอุบายเครื่องแกทุกขตามเปาหมายแลว ทรงนํา พระองคเองใหถึงที่สุดทุกข เปนพระอรหันตสัมมาสัมพุทธเจาแลว ทรงพิจารณาธรรมอันเปนอุบาย นั้นอยูเปนเวลา 49 วัน จึงทรงทราบชัดวาเปนอุบายท่ีละเอียดลึกซึ้งยากที่สามัญชนจะรูตามได โดยงา ย จึงทรงดํารวิ า จะไมส ่งั สอนใคร แตด วยพระกรณุ าอันเปย มลนทม่ี ีตอมวลมนษุ ย สัตว ซง่ึ มมี า ต้ังแตตนแลว ประกอบกับทรงพิจารณาเห็นวา ผูท่ีพอจะเขาใจอุบายน้ันไดก็ยังพอมีอยู สัตวบาง จําพวกพอไดฟงคําสอนแลวสามารถเขาใจอรรถโดยพลันก็มีอยู บางจําพวกฟงแลวพิจารณาตามไม นานจึงเขาใจอรรถไดก็มี บางจําพวกฟงคําพรํ่าสอนบอยๆ มากคร้ังเขาจึงสามารถรูตามไดก็มี บาง จําพวกสนไปสักเทาไรก็ไมอาจรูตามไดก็มี แตพวกหลังน้ี แมฟงคําสอนแลวไมไดอะไรเลย ก็ยังจะ เปน บารมีใหเขาใจคาํ สอนไดใ นภพชาติตอไป หรอื อยา งนอยการฟง นั้นก็ยังมีบารมี ยังเปนอุปนสิ ยั ท่ี ดี ดังน้ันแมจําพวกหลังน้ีก็ยังควรจะไดฟงคําสอน ควรจะไดรับคําแนะนําในธรรมเบื้องตน ในท่ีสุด ทรงตัดสินพระทัยประกาศสัจธรรมอันเปนอุบายแกทุกขน้ัน โดยเบื้องตนทรงมุงไปโปรดนักบวช กอน และไดแสดงธรรมแกพระเบญจวัคคียเปนครั้งแรก พระธรรมเทศนากัณฑน้ันชื่อ ธัมมจัก กัปปวัตนสูตร และทรงแสดงที่ปาอิสิปตนมฤคทายวัน เมืองพาราณสี เมื่อเบญจวัคคียไดฟงจบลง อัญญา โกณฑัญญะผูหน่ึงในหา ก็ไดดวงตาเห็นธรรม เขาใจธรรมอันเปนอุบายแกทุกขนั้นที่ เรียกวา ไดสําเร็จเปนพระโสดาบัน เมื่อเบญจวัคคียไดเปนพระอรหันตครบทั้ง 5 แลว ไดเสด็จไป แสดงธรรมโปรดนักบวชเหลาอนื่ จนไดบ รรลผุ ลสาํ เรจ็ ตามลาํ ดบั ไดพ ระสาวกเพ่ิมขึ้นโดยรวดเรว็ เหตผุ ลที่ทรงเลือกแสดงธรรมโปรดพวกนกั บวชกอ นก็เพราะวา ทรงเห็นวา ผูที่เปนนักบวช มากอนสวนมากไดรบั การฝกฝนอบรมอินทรียกันมาดีแลว เมื่อไดฟงคําสอนเชนนั้นก็สามารถตรอง ตามจนรูแจงเขาใจในอรรถะแหงคําสอนน้ันไดโดยไมยากนัก และผลท่ีทรงคาดหวังนั้นก็เปนจริง ตามที่คาดหวังไว เพราะนักบวชกลุมตางๆ ไดฟงธรรมแลว ไดบรรลุอริยผลมากมาย ทานเหลาน้ัน ภายหลังไดช วยเปน กาํ ลังสําคญั ในการประกาศพระศาสนามากขน้ึ โดยลําดบั พระพุทธเจาไดทรงดําริพระชนชีพในฆราวาสวิสัยเปนเวลา 29 ป ทรงเปนนักบวชผู แสวงหาทางพนทุกขเปนเวลา 6 ป ถึงพระชนมายุ 35 ป ในปที่ 35 น่ันเอง ไดทรงคนพบอุบายแก

13 ทุกข ทําพระองคเองใหบริสุทธิ์หมดจดจากกิเลสาวะท้ังปวง เปนพระสัมมาสัมพุทธเจา จากน้ันทรง ทําหนาที่พระศาสดา คือผูประกาศพระศาสนา นําอุบายแกทุกขท่ีทรงคนพบแลวน้ันไปแจกแจง แสดง เปดเผย แกประชาชนทุกหมูเหลาท่ีเขาไปขอฟงโดยมิไดทรงคํานึงวาชนเหลานั้นเปนใคร มา จากไหน ชาติชั้นอะไร วรรณะอะไร ทรงใชเวลาในการนี้ตราบเทาเสด็จดับขันธปรินิพพาน รวม เวลาได 45 ป และรวมพระชนมายุได 80 ป ขณะที่เสด็จทองเที่ยวไปยังท่ีตางๆ เพ่ือแสดงธรรมอันเปนอุบายแกทุกข โปรดสัตวอยูน้ัน ไดเสด็จไปทุกหนทุกแหง ทสี่ ามารถเสดจ็ ไปได โดยมิทรงยอทอตออุปสรรค ความยากลําบาก ความ เหน็ดเหน่ือย ดวยทรงมุงหวังอยางเดียววาจะแสดงธรรมอันเปนอุบายออกจากทุกขตามความเปน จริงแกเขาเหลานั้นผูกําลังเปนทุกข จนกระทั่งผูฟงเห็นตาม สามารถรูแจงเขาใจและปฏิบัติตามจน ไดผ ลตามทท่ี รงแสดงเปนอนั มาก นับวาพระองคไดใหส่งิ อันมคี า ย่ิงไวแกมวลมนุษย แมพระองคจะ เสด็จดับขันธปรินิพพานไปต้ัง 2,534 ปแลว แตผลงานของพระองคก็ยังเหลือปรากฏอยูใหเราชาว พุทธไดศกึ ษา ปฏบิ ัติ และรบั ผลกันจนถงึ ทุกวันน้ี และจะมอี ยอู ยา งตอ ไปอกี นานเทานาน 2.1 ลกั ษณะและวิธกี ารเผยแพรพ ระธรรม ในการเผยแพรพระธรรมคําสอนที่ไดตรัสรูแลวนั้นแกมวลชน พระพุทธองคไดทรงใช วธิ เี ขาถึงมวลชนน้ันๆ โดยตรงบาง ทรงสอนเฉพาะผูท่ีตองการฟงเองตามศรัทธาบาง โดยมีลักษณะ และวธิ กี ารทอ่ี าจแยกไดเปน 5 ประการ ดงั น้ี 2.1.1 ในชั้นแรกทรงมุงแสดงแกนักบวชดวยกันกอน โดยทรงพิจารณาเห็นวา นกั บวชเปนผูท ีไ่ ดฝ ก อบรมอินทรีย คือ ตา หู จมกู ลิน้ กาย ใจ มาดีแลว ทงั้ มีอินทรยี  คือ สัทธา วิริยะ สติ สมาธิ ปญญา แกก ลาดกี วา คฤหัสถซ่ึงเปน ผูที่ยังไมไ ดฝก อบรมหรือแมจะไดฝ กมาบางก็นอย ขอนี้เปนเหตุใหการเผยแพรธรรมของพระองคไดผลมากมาตั้งแตยุคตนๆ เพราะ นักบวชเขามาเลื่อมใสศรัทธาขอบวชในพระศาสนาและไดบรรลุธรรมตามลําดับ คฤหัสถผูท่ีนับถือ หรือเชื่อตามนักบวชเหลานั้นก็หันมายอมรับนับถือเช่ือตามดวย นักบวชที่เขามาขอบวชในยุคตน พทุ ธกาล มเี บญจวัคคยี แ ละพวกชฏลิ สามพน่ี องเปนตัวอยาง 2.1.2 เขาหาหัวหนาชุมชน ในการเผยแพรธรรมแกคฤหัสถ พระองคมุงเขาหา ผูนําของชุมชนน้ันๆ เปนหลัก ขอนี้ก็เปนเหตุอีกประการหนึ่งที่ทําใหพระศาสนาแพรไปไดอยาง รวดเร็ว แตท้ังนี้มิไดหมายความวาไมแสดงธรรมแกบุคคลทั่วไป บุคคลใดทราบขาวคราวกิติศัพท ของพระองคแลวเกิดศรัทธาเล่ือมใส แลวเขาไปเฝาเพ่ือขอรับฟงพระธรรมเทศนาไมวา ณ ที่ใด

14 พระองคก็จะแสดงธรรมโปรดบุคคลผูน้ันเสมอโดยมิไดรังเกียจวาเขาเปนใคร จํานวนมากหรือนอย ขอ นี้ทรงประพฤตจิ นถึงวาระสดุ ทา ยแหงพระชนมชพี 2.1.3 ทรงแสดงธรรมเหมาะแกอธั ยาศยั ของบุคคลน้ันๆ การแสดงธรรมเผยแพร หลักคําสอนของพระองค ทรงมุงประโยชนท่ีเหมาะสมแกอัธยาศัยของผูฟงแตละบุคคลน้ันๆ ไม ทรงแสดงเสมอกันไปหมด ดังนั้น หากไดศึกษาจากคัมภีรพระไตรปฏกอยางท่ัวถึงแลวจะพบวา ธรรมหมวดเดียวกัน เมื่อทรงแสดงแกบุคคลตางฐานะ ตางอัธยาศัยกัน ก็จะทรงแสดงตางกัน จะมี ความยอพิสดารตา งกัน มอี รรถตน้ื ลึกตางกัน ซ่ึงขอนี้เปนเหตุใหบุคคลที่ฟงคําสอนของพระองคเกิด ความซาบซ้ีงเขาใจอรรถแหงธรรมไดโดยไมยาก ท้ังไมเบ่ือในการฟงอน่ึง การที่ทรงแสดงธรรมได เชนนี้ เพราะวาพระองคทรงมีพระญาณ 3 ท่ีกลาวแลวขางตนน้ัน โดยเฉพาะจุตูปปาตญาณ หรือทิพ จักขญุ าณ ทาํ ใหพระองคทรงทราบอัธยาศัยของสัตว เปนเหตุใหทรงเลือกเฟนธรรมแสดงได เหมาะ กบั อัธยาศยั ของผฟู ง 2.1.4 ทรงแสดงธรรมไมเห็นแกลาภผลเพื่อตน การดํารงพระชนมชีพหรือการ ทํางาน คือ การเสด็จไป ณ ท่ีตางๆ เพื่อแสดงธรรมโปรดสัตวของพระพุทธเจาน้ันไมวากรณีใดๆ มิไดทรงดําเนินไปเพ่ือผลประโยชนแกพระองคเองเลย ท้ังนี้ เพราะวาพระองคไดทรงทํากิจอัน เปนไปเพ่ือประโยชนสวนตนเสร็จเรียบรอยโดยสมบูรณแลว ไมมีกิจท่ีจะตองทําเพ่ือประโยชน เชนนั้นอีก การดําเนินงานเผยแพรศาสนาของพระองคจึงดําเนินไปดวยความบริสุทธิ์ใจย่ิง หวังแต ประโยชนสขุ แกป วงประชาโดยสว นเดียวอยางแทจ รงิ ดงั มพี ระพทุ ธดํารัสตอนหน่ึงวา 4 ภิกษุท้ังหลาย เราท้ังหลายไดพนแลวจากบวงทั้งปวง ทั้งที่เปนของทิพย ท้ังท่ีเปน ของมนุษย แมทานทั้งหลายก็เหมือนกัน ทานท้ังหลายจงเที่ยวไปในชนบท เพื่อ ประโยชนและความสขุ แกชนเปนอนั มาก แตอยา ไปรวมกนั 2 รปู โดยทางเดียวกัน จงแสดงธรรมมีคุณเบอื้ งตน ทามกลาง ทสี่ ดุ จงประกาศพรหมจรรยพรอมท้ังอรรถ และพยัญชนะอันบริสุทธิ์บริบูรณส้ินเชิง สัตวทั้งหลายท่ีมีกิเลสบังปญญาดุจธุลีใน จักษุนอยเปนปกติมีอยูเพราะโทษท่ีไมไดฟงธรรม ยอมเส่ือมจากคุณท่ีจะพึงไดพึง ถึง ผูรูท่ัวถึงธรรมจักมีอยูเพราะโทษที่ไมไดฟงธรรม ยอมเส่ือมจากคุณท่ีจะพึงได พึงถึง ผูรูท่ัวถึงธรรมจักมีอยูแมเราก็จักไปยังตําบลอุรุเวลาเสนานิคมเพ่ือจะแสดง ธรรม 4 วิ.มหา. 4/32/32.

15 ความทท่ี รงพน จากความหวงั ใดๆ ทําใหพระองคท รงบาํ เพ็ญพทุ ธกจิ อยางไมมีความกงั วล 2.1.5 ทรงแสดงธรรมเปดเผย ไมมีความเรนลับ ทรงแสดงแตสิ่งที่เปน ประโยชน เปนสาระ ทรงแสดงแตความจริง ไมทรงแนะนําในสิ่งหลอกลวง ธรรมท่ีทรงแสดงแก ชนทุกหมูเหลาต้ังแตตนจนอวสานแหงพระชนมชีพของพระองคน้ัน เปนส่ิงท่ีมีอยูตามธรรมชาติ มิไดทรงบัญญัติข้ึนตามความพอพระทัย การแสดงธรรมของพระองคจึงเปนการเปดเผยความจริง หรือทําความจริงท่ีมีอยูแลวตามธรรมดาใหปรากฏเทานั้น ส่ิงท่ีพระองคบัญญัติข้ึนก็มี แตเปนหลัก แหง การปกครองหมูคณะ อันไดแกว ินยั ซ่งึ เปนหลกั แหงการปกครองหมูคณะใหอยูกันเปนระเบียบ เรียบรอยนาเล่ือมใส ส่ิงที่ทรงบัญญัติข้ึนใชอีกอยางหนึ่งก็คือ ภาษาธรรมะ ซ่ึงทรงบัญญัติข้ึนใชเพื่อ ส่ือความหมายของธรรมน้ันๆ แตขอนี้สวนมากก็ใชภาษาเดิม เพียงแตอธิบายความหมายเสียใหม เพื่อความเขาใจถูกตองตามพุทธประสงคและอันน้ีถือไดวาเปนการใชเทคนิคในการสื่อความหมาย ธรรมที่ไดผลมาก ท้ังแสดงถึงความเปนผฉู ลาดในการใชภ าษาอันจดั เปนนริ ุตตปิ ฏิสัมภิทา อกี ประการหน่ึง การแสดงธรรมของพระองค ตามท่ีปรากฏในมัชฌิมนิกาย5 แสดง ถึงความท่ีพระองคแสดงแตสิ่งท่ีเปนจริง และเปนประโยชนสูงสุด ท้ังทรงเลือกแสดงใหเหมาะแก กาละเทศะ ซง่ึ มคี วามยอ วา สิ่งไมจริง ไรประโยชน ไมถ กู ใจคน ไมแสดง ส่งิ จริง ไรป ระโยชน ไมถ ูกใจคน ไมแ สดง สงิ่ จริง มปี ระโยชน ไมถ ูกใจคน เลอื กแสดง สง่ิ ไมจ รงิ ไรป ระโยชน ถูกใจคน ไมแ สดง สิง่ จริง ไรประโยชน ถูกใจคน ไมแสดง สง่ิ จรงิ มีประโยชน ถูกใจคน เลือกแสดง 5 ม.ม. 13/91/87.

16 3. ทรงประพฤตจิ ริยา 36 ตลอดระยะเวลา 45 ป ท่ีทรงดําริฐานะเปนพระพุทธเจาน้ัน ทรงมีพระจริยาวัตรเปนไปลวน แตกอ ประโยชน พระจรยิ าวตั รนั้นสรปุ ลงใน 3 ประการ คอื 3.1 โลกัตถจริยา พระจริยาวัตรอันเปนประโยชนเกื้อกูลแกชาวโลกท่ัวไป เชน ทรงแผ เมตตากรุณาไปในหมูสัตวโดยไมจํากัดประมาณ การเล็งพระญาณตรวจดูสัตวโลกทุกเชาคํ่าวาผูใด ปรากฏในขายพระญาณ และสมควรที่พระองคจะเสด็จไปแสดงธรรมโปรด ตลอดถึงทรงสั่งสอน แนะนํา ตักเตือน ใหมนุษยหลีกเลี่ยงจากเหตุแหงความเส่ือมตางๆ การฆา การทําลายลางชีวิตกัน และทรงแนะนําใหต ้งั ตนอยใู นทางแหง ความเจรญิ ยง่ิ ๆ ขึน้ 3.2 ญาตดั ถจริยา พระจริยาวัตรอันเปน ไปเพ่ือประโยชนแกพระญาติวงศหรอื โดยฐานะเปน พระญาติ อยางท่ีเสด็จไปหามทัพพระญาติทั้งสองฝาย ที่ยกไปประจัญหนากันเพราะเหตุแยงนํ้าทํา นา และการที่ทรงอนุญาตใหพระญาติท่ีนับถือศาสนาอื่นและบวชในศาสนาอื่นมากอนไดรับการ บรรพชาอปุ สมบทในศาสนาของพระองค โดยไมต อ งประพฤตติ ิดถปิ ริวาสตามบทบัญญัติที่ทรงวาง ไวเหมอื นนักบวชคนอน่ื ๆ เปน ตน 3.3 พุทธัตถจริยา พระจริยาวัตรอันเปนประโยชนเก้ือกูลแกสรรพสัตว ในฐานะท่ีพระองค เปนพระพุทธเจา โดยทรงบําเพ็ญพุทธกจิ 5 ประการ ใน 5 เวลา คอื 7 - ปพุ ฺพณเฺ ห ปณ ฑปาตํ ตอนเชา เสด็จเท่ยี วบณิ ฑบาตโปรดสัตว - สายณเฺ ห ธมฺมเทสนํ เวลาเยน็ แสดงธรรมโปรดชนท่ัวไป - ปโทเส ภกิ ขฺ ฺโอวาทํ เวลาพลบคํ่าใหโ อวาทแกพ ระภิกษสุ ามเณร - อฑฺฒรตฺเต เทวปฺหานํ เวลากลางคนื แกป ญ หาของเหลา เทวดา - ปจฺจูเสว คเต กาเล ภพพฺ าภพเฺ พ วโิ ลกนํ ตอนเวลายํา่ รงุ ทรงตรวจดูสัตวโ ลกวา ผูใดควรจะรู เห็นธรรมแลวจะไดเ สด็จไปแสดงธรรมโปรด 6 มโน. ปู.ปฐม. 104. 7 พระโสภณคณาภรณ. ประวัติพระพุทธศาสนา, (กรุงเทพฯ: หา งหุนสว นจํากัด ศิวพร, 2529) หนา 47.

17 4. ทรงบําเพ็ญประโยชน 3 ประการ ในการทรงบําเพ็ญพระกรณียกิจท้ังหมดท่ีทรงดําเนินไป อันเปนประโยชนเก้ือกูลแกเหลา สรรพสตั วน ้ัน นับเปนประโยชนอ นั ใหญห ลวง แตสรุปลงไดใ นประโยชน 3 ประการ คอื 4.1 ทิฏฐธัมิกัตถประโยชน 8 ไดแก ความสุขสมบูรณ อันเกิดจากการมีทรัพยสินเงินทอง มี ฐานะทางเศรษฐกจิ ของตนและครอบครัวสมบูรณดี มลี าภ ยศ สรรเสริญ สุข มีสขุ ภาพพลานามยั ดี หนทางที่จะไดมาซ่ึงทรัพยสมบัติเหลาน้ี ทรงแสดงวาตองประกอบดวยหลักธรรม 4 ประการ คือ 4.1.1 อุฏฐานสมปฺ ทา ถงึ พรอ มดว ยความขยันหมั่นเพียร มีความพยายามบากบั่น ตอ เนื่องอยเู สมอ ไมเปนคนขี้เกยี จทํางานแบบกิง้ กา คือ ทําๆ หยดุ ๆ 4.1.2 อารกฺขสมฺปทา ถึงพรอมดวยความรักษา ไดแก การรูจักรักษาทะนุถนอม ทรัพยสินท่ีหามาไดแลวดวยความขยันหมั่นเพียรน้ัน รูจักปรับปรุงซอมแซมสวนท่ีชํารุดทรุดโทรม ไป บูรณะสว นบกพรองสึกหรอไป 4.1.3 กลฺยาณมิตฺตตา คบคนดีเปนมิตร คือ คบคนดีมีศีลธรรม เปนบัณฑิตรูคุณ โทษประโยชนมิใชประโยชน สามารถแนะนําในทางท่ีดีงาม นําความเจริญกาวหนามาใหหลีกเล่ียง การคบหาคนพาล 4.1.4 สมชีวิตา ความเล้ียงชีวิตพอเหมาะแกฐานะ ไดแก การรูจักเลือกใช และ จัดสรรทรพั ยท่หี ามาไดไวใ ชใหเ หมาะแกฐ านะ ไมใชสุรยุ สรุ า ยฟุมเฟอย และไมต ระหนี่จนเกนิ ควร 4.2 สมั ปรายิกัตถประโยชน 9 ไดแก ความสุขท่ีจะพึงไดพึงประสบในภพใหม หรือในชาติ หนา หรือการไดสุคติภพในชาติหนา เปนประโยชนท่ีสูงข้ึนกวาและเปนประโยชนท่ีละเอียดสุขุม กวา ประโยชนใ นระดบั แรก ประโยชนน ี้ บุคคลสามารถไดมาดวยเงอื่ นไข 4 ประการ คือ 4.2.1 สทฺธาสมฺปทา ความถึงพรอมดวยศรัทธา คือ ความเช่ือในส่ิงท่ีควรเช่ือ เชน เชื่อในคุณพระรัตนตรัย คือ พระพุทธ พระธรรม พระสงฆ วาพระพุทธเจาทรงเปนผูเลิศดวย พระปญญา ทรงพระปญญาคุณ ตรัสรูโดยชอบดวยพระองคเองโดยไมมีใครเปนครูสอน ทรงเปน พระปริสุทธิคุณ ดวยมีความบริสุทธ์ิกายใจ บริสุทธ์ิท้ังภายนอก ภายใน หาผูบริสุทธ์ิเสมอเหมือน มไิ ด ทรงมพี ระกรุณาคุณ คือ ความสงสารสัตวโลกที่ตองทุกขทรมานดวยสาเหตุตางๆ จึงทรงแสดง ธรรมท่ีพระองคไ ดร ูแลว เพื่อปลดเปลือ้ งสตั วอ อกจากทุกขโดยมไิ ดห วงั ผลตอบแทนใดๆ 8 องฺ. อฏฐก. 23/145/294. 9 องฺ. อฏฐก. 23/145/294.

18 4.2.2 สลี สมปฺ ทา ความถงึ พรอ มดวยศีล คือ สมาทานรักษาศีล ควบคุมกาย วาจา ของตนใหบรสิ ุทธ์สิ ะอาดปราศจากโทษ 4.2.3 จาคสมฺปทา ความถึงพรอมดวยความเสียสละ คือ การบริจาคทรัพยเพ่ือ ชว ยเหลอื เกอื้ กลู แกบุคคลผูย ากจนขาดแคลน 4.2.4 ปฺญาสมฺปทา ความถึงพรอมดวยปญญา มีปญญาเปนเครื่องรักษาตน และปญญาเปนเครื่องขจัดความเห็นผิดอันเปนเหตุใหมีอบายทุกขเปนท่ีไปในเบื้องหนา ทําตนให เปนสมั มาทฏิ ฐิกบคุ คล 4.3 ปรมัตถประโยชน 10 คือ ประโยชนสูงสุด หมายถึง ไดบรรลุมรรคผลนิพพาน อันเปน ภาวะที่ดับกิเลสและกองทุกขทั้งปวง ทรงแสดงวิธีการเขาถึงประโยชนระดับนี้ไววา บุคคลสามารถ บรรลุถงึ ไดด วยการดาํ เนนิ ชวี ิตตามหลกั มชั ฌิมาปฏปิ ทา คือ อรยิ มรรคมีองค 8 ไดแก 4.3.1 สมฺมาทิฏฐิ ความเห็นชอบ ความเห็นถูกตองจนเกิดญาณ คือ ความรูแจง ตามเปน จริงในอริยสัจ 4.3.2 สมฺมาสงฺกปฺโป ความดําริชอบ คือ ความดําริในทางที่ถูกตองและเปน ความดมี ีความดําริในการออกบวช เปนตน 4.3.3 สมฺมาวาจา ความเจรจาชอบ คือ การใชวาจาโดยเวนจากคําพูดทีไมจริง เปน ตน 4.3.4 สมฺมากมฺมนฺโต ความทําการงานชอบ คือ การทํางานเวนจากการฆา การ เบยี ดเบยี นสัตว เปนตน 4.3.5 สมฺมาอาชีโว ความเล้ียงชีพชอบ คือ เวนจากการเล้ียงชีพผิดทาง เชน ผูครองเรือนเลี้ยงชีพดวยการฉอโกง และสมณะเลย้ี งชพี ดวยความหลอกลวง เปนตน 4.3.6 สมฺมาวายาโม ความพยายามชอบ คือ มีความเพียรพยายามถูกตองตาม ธรรม มีความพยายามปดก้นั ไมใหบาปอกุศลเกดิ ขนึ้ ในสนั ดาน เปน ตน 4.3.7 สมฺมาสติ ความระลึกชอบ ไดแก มีสติระลึกในสติปฏฐานท้ัง 4 มี กายา นุปสสนาสตปิ ฏ ฐาน เปน ตน 4.3.8 สมฺมาสมาธิ ความตั้งใจมั่นโดยชอบ ไดแก การฝกฝนอบรมจิตใหเปน สมาธิม่นั คงแนวแนจ นสามารถระงับนวิ รณธรรม มี กามฉันท เปนตน เสียได 10 อางแลว ขอ เดยี วกัน หนา 297.

19 พระพุทธเจาไดทรงใชเวลา 45 ป ทรงบําเพ็ญพุทธกิจอันเปนประโยชนแกมหาชน ชาวโลก พรอมกับการประดิษฐานพระศาสนาไวในโลกอยางม่ันคง เพ่ือประโยชนสุขแกปจฉิมชน ตาชน แลว เสด็จดับขันธปรินพิ พาน เมอ่ื พระชนมายุ 80 ป

บทท่ี 2 การศึกษาเชงิ วเิ คราะหเ รอื่ งทุกขใ นพระพุทธศาสนา ทุกข เปนสภาวธรรมประการหน่ึง ปรากฏไดที่สังขารท้ังท่ีมีใจครองและไมมีใจ ครอง และทุกขเปนนามธรรมที่ใครๆ ไมสามารถมองเห็นรูปรางตัวตน แตบุคคลก็สามารถสัมผัส กับทุกขไดดวยอาการรับรูที่เรียกวา “เวทนา” ทุกขท่ีปรากฏแกมนุษยบางอยางสามารถกําหนดรูได ดวยปญญาระดับธรรมดา หรือมีอาการปรากฏท่ีคนสามัญรูไดเขาได ผูประสบทุกขในลักษณะน้ีจะ รูสึกเจ็บปวดกระวนกระวายทรมาน แตทุกขในลักษณะนี้ไมเกิดหรือไมปรากฏกับมนุษยบุคคล เสมอไป มักเกิดๆ ดับๆ บุคคลทั่วไปจึงรูสึกวาการดํารงชีวิตอยูในโลกน้ีมีความสุขมากกวาความ ทุกข แลวเขาเหลาน้ันก็ยินดีในความสุข ติดใจในความสุข เสียใจกระวนกระวาย ทรมาน เมื่อทุกข ปรากฏแกเขา อยางไรก็ตาม สภาวะแหงทุกขในลักษณะนี้มนุษยทุกคนจะตองประสบอยางไมอาจ หลีกหนีได หากจะมีขอแตกตางกันอยูบางก็เพียงแตวาใครประสบทุกขมาก ใครประสบทุกขนอย เทา น้นั เพราะมนษุ ยทุกคนมีความรสู กึ เปนของตนเอง ทุกข ประการท่ีสอง เปนทุกขที่ทานแสดงไวในอริยสัจ 4 ไดแก ทุกข เพราะความ เกิด แก เจ็บ ตาย เปนตน ความเกิด แก เจ็บ ตาย มีสาเหตุมาจากตัณหา คือ ความอยากอันเปนตัวกอ ภพกอชาติ ชาติ คือ ความเกิดพุทธศาสนา ถือวาเปนความทุกขชนิดท่ียืนยาว เพราะความเกิดนี้มีได หลายครง้ั ตราบใดทย่ี ังมีตณั หา ความเกดิ กย็ งั มอี ยูต อ ไป เมอื่ ความเกิดมี ความเจบ็ ความตายกย็ งั มอี ยู เชนเดียวกัน คนแตละคนจึงเกิดตายอยูในสังสารวัฏน้ีนับครั้งไมถวน และนั่นคือ ความทุกขท่ีเกิด แลว เกิดอีกนับครั้งไมถ วนเชน เดยี วกนั ทุกขประการท่ีสาม เทาท่ีกําหนดได คือ ความทุกขเพราะความเปล่ียนแปลง หรือ ทุกขเพราะคงทนอยูในสภาพเดิมไมได จําตองเปล่ียนแปลงไปตามกาล ตามวัย ทุกขแบบน้ีปรากฏ ไดกบั ทุกส่งิ ทุกอยา ง และปรากฏทุกขณะ ทกุ กาลสมยั นอกจากภาวะคอื นพิ พานแลว ไมม สี งิ่ ใดหลกี พนจากความทุกขชนิดน้ีไปไดเลย ถึงแมวามันจะเปนทุกข แตคนสวนมากก็ไมอาจรูไดวามันเปน ทุกข เพราะวาความเปล่ียนแปลงไมใหผลในลักษณะเจ็บปวดชัดแจง ไมใหผลท่ีสรางความทรมาน และมันเกิดข้ึนเสมอตนเสมอปลาย ไมขึ้นอยูกับการรูเห็น หรือความรูสึกของใคร ไมข้ึนอยูกับการ บังคับบัญชาของใคร สัตวทุกจําพวก ยกเวนมนุษย ไมสามารถกําหนดรูสภาพแหงทุกขชนิดนี้ได ทั้งๆ ท่ีมันกําลังถูกความทุกขน้ีครอบงําอยู แตมนุษยท่ีสามารถกําหนดรูสภาพแหงทุกชนิดน้ีได ก็ เฉพาะแตผ ทู ไี่ ดฝ ก จิตอบรมปญญาดีแลวเทานั้น พระพุทธเจา และพระอรหันตสาวกท้ังหลาย นับวา

21 ทานเปนผูฝกจิตอบรมปญญาดีแลว ฉนั้น พระพุทธเจาจึงเปนผูกําหนดรูและเปดเผยความจริงขอน้ี เปน คนแรกในโลก พระอรหันตสาวกทั้งหลายจงึ เปน ผูร ูตาม คาํ จํากดั ความ การจะชี้ชัดลงไปวาทุกขคืออะไร ดวยคําพูดเพียงคําเดียวยอมเปนไปไมได เพราะ ทุกขมีหลายลักษณะดังกลาวแลว ฉะนั้น การใหคําจํากัดความของทุกข จึงจําเปนตองใหไปตาม ลกั ษณะของทกุ ขแ ตละอยาง ทงั้ นี้ เพือ่ สะดวกแกการศึกษา และงายแกก ารทําความเขาใจ ดังตอไปน้ี ทุกขเวทนานั้น เม่ือวาตามลักษณะ ไดแก ความรูสึกเจ็บปวดอวัยวะสวนใด สวนหนึ่ง หรือหลายๆ สวน รวมท้ังความรอนความหนาว ความหิวกระหาย อันทําใหรางกายและ จิตใจกระวนกระวาย และความเจ็บใจ ความโศกเศราเสียใจ อันจัดเขาไดในทุกขเวทนาและโทมนัส เวทนาทั้งหมด รวมเรยี กวา ทุกขเวทนา หรือทุกขทุกขตา ความทุกขในอริยสจั 4 ไดแ ก อาการไมสบายกาย ไมส บายใจ อันเกิดปรากฏข้ึนแก บุคคลเพราะมีตัณหา 3 ประการ คือ กามตัณหา ภวตัณหา และวิภวตัณหา เปนมูล ซ่ึงสัตวบุคคลทน ไดยาก เรียกวา วปิ รณิ ามทกุ ขตา และแมทกุ ขเวทนากร็ วมอยใู นทุกขช นิดนดี้ วย ความทุกขในไตรลักษณ ไดแก ความทุกขเพราะมันเปนสังขาร หรือตามสภาพ ของสงั ขารทง้ั หลาย ทง้ั ที่มีใจครองและไมมีใจรอง เรยี กวา สงั ขารทกุ ขตา สัจจวภิ ังค 1 แสดงความขอน้ีไววา ทุกข คือ กิเลสที่เหลือ อกุศลธรรมที่เหลืออกุศล มูล 3 ทีเ่ ปนอารมณข องอาสวะ กศุ ลธรรมที่เปน อารมณของอาสวะที่เหลือ วิบากแหงกุศลธรรม และ อกุศลธรรมที่เปนอารมณของอาสวะ ธรรมที่เปนกริยามิใชกุศล มิใชอกุศล และมิใชกรรมวิบาก รูป ทง้ั หมดนเี้ รยี กวา ทกุ ข อีกอยางหนึ่ง2 ความไมสบายกาย ความทุกขกาย ความเสวยอารมณไมสบายเปน ทุกขอันเกิดแตก ายสมั ผสั กริ ิยาเสวยอารมณที่ไมส บาย เปนทุกขอ นั เกดิ แตก ายสมั ผสั อันใดน้ี เรยี กวา ทุกข ความไมสบายใจ ความทุกขใจ ความเสวยอารมณที่ไมสบาย เปนทุกขอันเกิดแตเจโตสัมผัส กริ ยิ าเสวยอารมณท ไี่ มส บาย เปน ทุกขอันเกิดแตเจโตสมั ผัส อันนเี้ รียกวา โทมนสั 1 อภิ.ว.ิ 35/173/138. 2 อา งแลว ขอ 93 หนา 151-152.

22 คาํ แปลและความหมาย ทุกข ตามรูปศัพทแปลวา ทนไดยาก อันหมายถึง สังขารท้ังหลายเปนสิ่งที่ทนอยู ไดย าก จะดาํ รงอยใู นสภาวะเดมิ ของมนั ไดย าก เพราะมอี ันจะตองแปรเปลี่ยนไปเปน ธรรมดา อกี อยา งหนึ่ง ทุกข แปลวา ขุดเสียไดโดยยาก อันธรรมดาพื้นดินบุคคลจะขุดทําให เปนหลุมเปนบอ หรือขุดท่ีสูงทําใหเสมอกับท่ีตํ่าไดไมยาก แตทุกขที่เกิดข้ึนที่รางกาย หรือท่ีจิตใจ คนน้ันขุดออกไดยากยงิ่ เราอาจมองเห็นส่ิงตางๆ คงอยูในลักษณะเดิมของมัน เราอาจเห็นวา สถานีรถไฟ หัวลําโพงต้ังอยูที่ตรงนั้นมาเปนเวลาหลายสิบป มันยังอยูในที่เดิมไมเคยยายไปอยูท่ีอื่น ขอนั้นก็มี สวนจริงตามท่ีปรากฏ แตเราเคยคิดไหมวา สถานีรถไฟหัวลําโพงน้ัน เมื่อกอนเปนของใหม แต ปจจุบันนี้เราจะเรียกสถานีรถไฟหัวลําโพงน้ันวาเปนของใหมไมไดอีกแลว เพราะทุกส่ิงมัน เปลี่ยนแปลงไปหมดแลว อุปกรณบางอยางของสถานีที่สรางข้ึนในยุคแรกผุพังไปหมดแลว กลายเปนดินเปนอ่ืนไปแลว นั่นแหละคือความเปลี่ยนแปลง ส่ิงตางๆ หมุนเวียนเปล่ียนแปลงตัวเอง อยูต ลอดเวลา ไมเ คยหยดุ น่งิ ฉะนนั้ การเกิดของสิ่งตา งๆ ก็คือการตายน่ันเอง อีกอยางหนึ่ง ในสวนท่ีเก่ียวกับมนุษยโดยตรง สวนรูปธรรมคือรางกายทุกสวนก็ ทนอยไู ดย าก ความทุกขท่ีปรากฏแกรางกายและจติ ใจกท็ นไดย าก และท้งั ขดุ ออกเสียก็ยาก รางกายมี ความเปลี่ยนแปลงอยูทุกขณะ มีการถายเทของเกาออกไปรับของใหมเขามา ของเกาเสื่อมสลาย กลายเปนของปฏิกูลเปอยเนา มีขี้ตา ขห้ี ู ขไี้ คล เปนตน อีกสวนหนึ่งของมนุษย คือ สวนจิตใจ หรือสวนท่ีเปนฝายนามธรรม ซ่ึงมีการเกิด ดับพรอมกับเจตสิกธรรมและเกิดดับทุกขณะอยางตอเนื่องสม่ําเสมอ จะทนอยูโดยไมเกิดดับเพียง หนง่ึ นาทกี ไ็ มได เพราะมีธรรมดาเปน เชนนนั้ มนุษยดํารงชีวิตอยูในโลก ตองประสบกับความหนาว ความรอน ความเจ็บไข ความเสียใจ ทนตอการเบียดเบียนที่มาจากส่ิงตางๆ รอบตัว ตลอดไปถึงตองทนตอการบริหารกาย เชน การชาํ ระทําความสะอาดทต่ี องทําอยูทกุ วนั การบรรเทาความหิวกระหาย เมอ่ื รวมเขา แลว มนษุ ย จําตองประสบกับปญหารอบดาน การที่คนเราตองทนตอปญหาอุปสรรคในการดํารงชีวิตรอบดาน เชน นี้ จติ ก็ตองด้นิ รนกระสับกระสา ย เปล่ยี นแปลงไปตามอารมณอันเปน ลกั ษณะหนงึ่ ทแ่ี สดงวา ทน อยไู ดยาก ฉะน้นั ทุกขโดยความหมายท่ีแทจรงิ ก็คอื ความทนอยใู นสภาพเดิมไมได ในอนัตตลักขณสูตร3 พระพุทธเจาทรงแสดงวา “ส่ิงใดไมเที่ยง ส่ิงน้ันเปนทุกข” สังขารธรรมทง้ั หลายไมเ ที่ยง มคี วามหมุนเวยี นเปลยี่ นแปลงไปทกุ ขณะ สิง่ ท้ังหมดจึงเปนทุกข มีแต ความเปนทุกข นอกจากนี้ พุทธศาสนายังแสดงยํ้าวา ความเปนทุกขท่ีปรากฏในลักษณะความ 3 วิ.มหา. 4/21/26.

23 เปล่ยี นแปลงนี้ หมายถงึ ความตอ งทาํ ลายไป ความสนิ้ ไป ความแตกดบั ไปของสิง่ ทั้งหลาย เพราะส่ิง ตางๆ มีความเกิดข้ึนในเบ้ืองตน มีความแปรปรวนในทามกลางและมีความดับไปในที่สุด ความเกิด จงึ หมายถึง ความดบั ประเภทของความทุกข เพอื่ สะดวกในการทําความเขาใจ และสะดวกในการศึกษารายละเอียดของทุกขใน แงมุมตางๆ ในช้ันน้ีจึงแยกความทุกขออกเปน 3 ประเภท ตามลักษณะที่ปรากฏในคัมภีรทางพุทธ ศาสนา และจะไดอธิบายพรอ มกับแสดงความคดิ เหน็ ไปตามลาํ ดับ ทกุ ขเวทนา ทุกขเวทนาประการแรก เปนไดทั้งทุกขกายและทุกขใจ และเปนสวนยอยของ เวทนาอีกชั้นหน่ึง คือ เวทนาน้ันเปนขันธหน่ึงในขันธหา ในขันธแตละขันธนั้นยังมีสวนยอย แบงแยกออกไปไดอ กี มากบา งนอยบาง ในการอธิบายขันธหาแตละอยางจึงข้ึนอยูกับวาใครตองการ อธิบายในแงใ ด และมจี ุดประสงคใ นการอธิบายนัน้ อยางไร ขันธ หา คอื 1. รปู ไดแ ก สว นทเี่ ปน รางกายท้ังหมด หรืออวยั วะทุกสวนของรางกาย 2. เวทนา ไดแ ก ความรสู ึกวา สขุ ทกุ ข เฉยๆ 3. สัญญา ไดแก ความจาํ ไดหมายรใู นสง่ิ ทีเ่ คยประสบพบเหน็ 4. สงั ขาร ไดแก สภาพที่ปรุงแตง จติ ใหเปนไปตา งๆ 5. วญิ ญาณ ความรูท่ีเกิดเพราะอาศัยอายตนะภายใน และอายตนะภายนอกกระทบ กนั ขนั ธทั้ง 5 นี้ แตล ะอยา งตางทําหนา ที่ของตน และก็มีความทุกขเฉพาะตนๆ และแต ละอยางก็มีความทุกขตางกันออกไป บางอยางมีสภาพเปนทุกขปรากฏชัดในขันธ 5 ท่ีกําลังจะ กลาวถึงในรายละเอียด บางอยางเปนความทุกขท่ีปรากฏชัดในอริยสัจ และบางอยางมีสภาพปรากฏ ชัดในไตรลักษณ แตในตอนน้ีจะยกเอาเฉพาะขอท่ีเปนความทุกขปรากฏชัดในขันธ 5 ข้ึนเปนขอ ศกึ ษาวเิ คราะหเพียงอยางเดียว สวนตอนอน่ื ๆ กจ็ ะไดกลา วถึงในรายละเอียดเม่ือถงึ ตอนนัน้ ๆ สําหรับความทุกขในขันธ 5 ท่ีจะศึกษาในตอนนี้ คือ ขอท่ี 2 อันไดแก เวทนาขันธ เวทนา แปลวา ความรสู กึ ซ่ึงเวทนานนั้ มี 3 อยาง ไดแ ก 1. สขุ เวทนา ความรูส กึ สบายกาย สบายใจ 2. ทกุ ขเวทนา ความรสู ึกทุกขก าย ทุกขใจ 3. อทกุ ขมสุขเวทนา ความรสู กึ เปนกลางๆ คือ ไมสุข ไมท กุ ข หรอื เฉยๆ

24 ในวิสุทธิมรรค4 ไดใหความหมายของเวทนาไววา “ธรรมชาติท่ีเสวยอารมณก็คือ เวทนาน่ันเอง สมดังที่พระสารีบุตรกลาวไววา ดูกอนอาวุโส เพราะเหตุที่ธรรมชาตินั้นยอมเสวย อารมณ ยอมรูสกึ สุข ทกุ ข เพราะเหตุน้นั จงึ เรยี กวา เวทนา” ทกุ ขเวทนา คอื ความรสู กึ วาเปนทกุ ข ทั้งทางกายและทางใจ เกิดจากการท่ีอายตนะ ภายใน กับอายตนะภายนอกระทบกัน เชนเดียวกับฝายความสุข แตในกรณีของความทุกขนี้ อายตนะภายนอกเปนฝา ยอนิฏฐารมณ ซงึ่ เปน ฝา ยทไ่ี มน าพอใจ คอื ตา - เหน็ รปู ท่ีไมน าพอใจ - เกิดความรูสึกไมพ อใจ - เปนทุกข หู - ไดย นิ เสียงทไ่ี มนา พอใจ - เกิดความรสู กึ ไมพ อใจ - เปน ทกุ ข จมูก - ไดกลนิ่ ทไ่ี มน าพอใจ - เกิดความรูสกึ ไมพ อใจ - เปน ทกุ ข ล้นิ - ไดด มกล่ินทีไ่ มนาพอใจ - เกิดความรูสกึ ไมพอใจ - เปนทุกข กาย - ไดส มั ผสั กบั ส่งิ ที่ไมนาพอใจ - เกดิ ความรสู กึ ไมพอใจ - เปน ทกุ ข ใจ - ไดร ับรูอารมณทไ่ี มนา พอใจ - เกิดความรสู ึกไมพอใจ - เปนทุกข ทุกขเวทนาเหลานี้ แมจะมีเหตุเกิดและทางเกิดตางกัน แตผูรับทุกขหรือท่ีปรากฏ แหงทุกขเปนท่ีเดียวกันคือ ใจ สวนจะเปนทุกขมากหรือนอยขึ้นอยูกับคุณภาพของใจของผูประสบ เอง ทวี ผลสมภพ กลาวแสดงความเหน็ ไวว า5 เมื่อยึดเอาการกระทบกันระหวางทวารกับอารมณเปนหลักแลว… การรับสัมผัส ทางกายที่ไมนายินดี เชน ถูกไฟจี้ เปนตน เรียกวา ทุกขเวทนา การไดรับความไม สบายใจ เชน ไดร ับขา วสการสอบตก เปน ตน เรียกวา โทมนัสเวทนา จากขอความที่ยกมาท้ังหมดแสดงใหเห็นวา ทุกขเวทนาในขันธ 5 เปนความทุกข ของมนษุ ยแ ละสตั ว ซ่งึ เปน ผมู ใี จครอง มปี ระสาทรับรู มีอายตนะสําหรับรับสัมผัสส่ิงตางๆท่ีไมมีใจ ครองไมเ ก่ยี วของกับทกุ ขในลักษณะน้ี ในคราวท่ีประสบกับอารมณท่ีไมนาปรารถนา เชน ในคราวประจวบกับบุคคลที่ เปนศตั รกู นั ในคราวที่ตอ งยืนรับฟงคําพดู ดหู มน่ิ จากคนอ่ืน แตไ มม ีทางหลกี เลยี่ งได ในคราวที่อยาก ไดส ง่ิ ใดแตไ มไดสงิ่ น้ันตามท่ตี องการ เกิดความรูสึกเสียใจข้ึน อยางนี้เรียกวา ทุกขเวทนา เปนความ ทกุ ข ทางใจ แมในหนังสือสารานุกรมพระพุทธศาสนาก็ไดแสดงความขอน้ีไวในทํานอง เดียวกันวา6 ทุกขเวทนา ไดแก กิริยาอันไมสําราญกาย โทมนัสเวทนา ไดแก กิริยาอันไมสําราญใจ 4 วิสุทฺธิ. 3/33. 5 ทวี ผลสมภพ, ปรชั ญาศาสนา, (กรงุ เทพฯ: ภาควชิ าปรัชญา มหาวทิ ยาลยั รามคําแหง, 2526), หนา 217.

25 ขอน้ีเปนการแสดงความแหงทุกขสองอยางนั้นโดยรวบยอด แตในความหมายท่ัวไปเปน เชนเดยี วกับที่กลา วมาแลว ขางตน ในอนัตตลักขณสูตร7 สูตรวาดวยเร่ืองอนัตตาของเบญจขันธ มีขอความอีกตอน หน่งึ ท่ีทรงแสดงถึงเวทนาวา เวทนา อนตฺตา เวทนา จ หิทํ ภิกฺขเว อตฺตา อภวิสฺส นยิทํ เวทนา อาพาธาย สํวตฺเตยฺย ลพฺเภถ จ เวทนาย เอวํ เม เวทนา โหตุ เอวํ เม เวทนา มา อโหสีติ. (เวทนา เปนอันตตา ภิกษุท้ังหลาย ก็ถาเวทนาเปนอัตตา เวทนาก็ไมพึงเปนไปเพื่ออาพาธ บุคคลหวังอะไรไมไดในเวทนา วา ขอเวทนาของเราจงเปนอยางนเี้ ถิด เวทนาของเราอยาไดเปนอยา งนั้นเลย)” ขอ นีแ้ สดงวา แมเวทนาคือความรูสึกที่เปนนามธรรม ไมวาจะเปนเวทนาอะไร สุข หรือทุกข หรือเปนกลางๆ ก็มีลักษณะเปนไปทํานองเดียวกัน คือ เปนอนัตตา ไมใชอัตตา ไมมีแกน สาร ไมมีความคงทน ไมมีความเที่ยงแท ไมอยูในอํานาจบังคับของใคร ไมมีใครเปนใหญ ในทาย พระสูตรน้ี ตรัสถามภิกษุผูกําลังฟงพระธรรมเทศนาน้ันอยูวา เวทนาเที่ยงหรือไมเท่ียง เมื่อภิกษุ เหลาน้ันตอบวา ไมเท่ียง ตรัสถามตอไปวา เม่ือเวทนาไมเที่ยง เวทนาเปนสุขหรือทุกขกันเลา เม่ือ ภิกษุเหลาน้ันตอบวา เปนทุกข จึงตรัสตอไปวา สิ่งใดไมเที่ยง เปนทุกข มีความแปรปรวนไปเปน ธรรม ควรละหรือทีจ่ ะไปยดึ เอาสงิ่ น้ันวาเปนของเรา เปน เรา เปนตนของเรา แสดงใหเห็นวา เวทนา คือ ความรูสุก หรือการเสวยรสอารมณ มีอิทธิพลโดยตรง ตอมนุษยไมวาในเชิงบวกหรือเชิงลบ และแนนอน เมื่อสุขเวทนาเกิด ยอมทําใหมนุษยยึดติดในสุข จนหลง เม่ือทุกขเวทนาเกิด มนุษยก็เดือดรอนกระวนกระวาย กระสับกระสาย ดวยคิดหาทางหนี บา ง หาทางตอสูเพ่ือเอาชนะบาง แมเมื่อสุขเวทนาหมดไปตามสภาพอนิจจตาของไตรลักษณ มนุษย ก็ตองลําบากเพราะคิดขวนขวายจะยึดไว เม่ืออทุกขมสุขเวทนาเกิดมนุษยก็ตองขวนขวายหาเวทนา ทีเ่ ปน สุขเพราะยึดติดในสขุ ทางออกตามแนวพุทธศาสนาจึงเสนอใหปลอยวาง เวทนาท้ัง 3 ประการไมรักไม พอใจในสุขเวทนา ไมรังเกียจหลีกหนีทุกขเวทนา และไมรับรูหรือไมพอใจ หรือเสียใจกับอทุกขม สุขเวทนา เพราะเมื่อยึดติดในเวทนาใดเวทนาหนึ่ง ไมวาในแงบวกหรือลบผลที่จะเกิดตามมาก็คือ ตองทกุ ขอ กี แนนอน เนื่องจากเวทนาท้ัง 3 ก็ตองตกอยูในไตรลักษณ คือ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา อีก ซึ่ง จะไดแสดงโดยละเอียดในตอนที่ 3 อันวาดว ยทกุ ขใ นไตรลกั ษณ 6 สมเด็จพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชริ ญาณวโรรส, สารานุกรมพระพทุ ธศาสนา,สเุ ชาว พลอยชุม รวบรวม, (กรุงเทพฯ: โรงพิมพม หามกุฏราชวิทยาลัย, 2529) , หนา 467. 7 วิ.มหา. 4/21/26.

26 ทีม่ าของเวทนา เวทนาท้ัง 3 อยางทรงแสดงไววา8 มาจากผัสสะ หรือเวทนาเกิดจากผัสสะหรือ เวทนามีได เพราะมีผัสสะมากอน อันไดแก การที่อายตนะภายในกระทบกับอายตนะภายนอก เชน ตาเห็นรูป เปนตน จึงเกิดความรูสึกพอใจ (สุข) บาง ไมพอใจ (ทุกข) บาง เฉยๆ (อทุกขมสุข) บาง ตามแตอารมณแ ละการปรงุ แตงของจิต จิตท่รี เู ทา ทนั สภาวะจะปรุงแตงใหเกิดสุขหรืออยางไร แตจิต ที่ไมรูเทาทันสภาวะจะปรุงแตงใหเกิดทุกข พุทธศาสนาจึงสอนใหรูเทาทัน เพราะตราบใดที่ยังมี ผัสสะ เวทนาก็ยังมีอยูแนนอน ผลของการรูเทาทันสภาวะนี้แมจะไมเปนความสุขรอยเปอรเซ็นตก็ ตอ งเปนทกุ ขนอ ยลงแนนอน กระบวนการเกิดเวทนา อวิชชา สังขาร วิญญาณ นามรูป สฬายตนะ ผัสสะ เวทนา ตัณหา อุปาทาน ภพ ชาติ ชรามรณะ เพราะอวชิ ชา เปนปจจยั จงึ มี สังขาร เพราะสงั ขาร เปนปจจัย จงึ มี วิญญาณ เพราะวญิ ญาณ เปน ปจ จยั จึงมี นามรปู เพราะนามรูป เปนปจ จัย จงึ มี สฬายตนะ เพราะสฬายตนะ เปน ปจ จัย จึงมี ผสั สะ เพราะผสั สะ เปน ปจจยั จงึ มี เวทนา เพราะเวทนา เปนปจจัย จึงมี ตัณหา เพราะตณั หา เปนปจจัย จึงมี อุปาทาน เพราะอุปาทาน เปนปจจัย จงึ มี ภพ เพราะภพ เปนปจ จยั จงึ มี ชาติ เพราะชาติ เปนปจ จยั จงึ มี ชรา – มรณะ – โสกะ – ทุกข – โทมนัส เปน ตน กระบวนการน้ีเปนกระบวนการปฏิจจสมุปบาท อันแสดงความเกิดขององคธรรม อันเปนโซแหงชีวิตตามลําดับ รวมท้ังเวทนาที่กําลังศึกษาอยูในตอนนี้ดวย จะเห็นวา เวทนามีผัสสะ เปน เหตุ และมตี ัณหาเปน ผล ตณั หาเปนเหตแุ หงทกุ ขตามนยั อริยสจั 4 ท่จี ะศึกษาในตอนตอไป ผัสสะนั้นก็เปนผลของอายตนะภายใน 6 คือ ตา หู จมูก ล้ิน กาย ใจ กระทบกับรูป เสียง กลิน่ รส โผฏฐัพพะ ธรรมารมณ อาการกระทบกนั ของอายตนะภายในกับอายตนะภายนอกแต 8 ส.ํ นิ. 16/80/45.

27 ละคูเรียกวา วิญญาณผัสสะตามลําดับ เมื่อแตละคูกระทบกันแลวเกิดความรูสึกขึ้น ข้ันน้ีเองเรียกวา เวทนา คอื รูส กึ วา สขุ ทุกข หรือกลางๆ กระบวนการดับเวทนา ในหลักปฏิจจสมุปบาทน้ันเอง เมื่อแสดงสายเกิดแหงกระบวนการชีวิตตามลําดับ แลว แสดงสายดับไวด ังนี้ เพราะอวชิ ชา สังขารจึงดับ เพราะสังขารดับ วิญญาณจงึ ดับ เพราะวญิ ญาณดับ นามรปู จึงดบั เพราะนามรูปดบั อายตนะ (ภายใน 6) จึงดับ เพราะอายตนะดับ ผสั สะจึงดับ เพราะผัสสะดบั เวทนาจงึ ดับ เพราะเวทนาดับ ตณั หาจึงดับ เพราะตัณหาดับ อุปทานจงึ ดบั เพราะอปุ าทานดับ ภพจึงดบั เพราะภพดับ ชาตจิ งึ ดบั เพราะชาติดับ ชรามรณะจงึ ดับ จากกระบวนการสายนี้แสดงใหเห็นวา เมื่อผัสสะดับ เวทนา คือ ความรูสึก สุข ทุกข ทุกอยางดับหมด และเม่ือวากันทั้งกระบวนการแลว น้ีคือ กระบวนการแหงความดับโดยไม เหลอื แหงชวี ิตตามแนวพุทธศาสนา 2. ความทุกขใ นอริยสัจ 4 (ทุกขฺ อรยิ สจฺจ)ํ บรรดาพุทธธรรมท้ังปวง อริยสัจ 4 ถือวา เปน หลกั คาํ สอนสําคญั ทสี่ ุด เพราะ 1. อรยิ สัจ 4 เปนคาํ ตอบปญ หาที่พระพุทธจาสงสัยกอ นออกผนวชไดส มบูรณ 2. อรยิ สัจ 4 เปนเหตุผลทีเ่ กีย่ วขอ งกับชวี ิตอยางแทจ ริง 3. อริยสจั 4 เปน ธรรมเครือ่ งแกทกุ ขทัง้ ปวงไดจ ริง 4. อริยสจั 4 เปน ธรรมไมเ ปลี่ยนแปลงไปเปน อนื่ 5. อรยิ สจั 4 เปน ของจริงอนั ประเสริฐทเ่ี ปน ประโยชนส งู สดุ

28 อริยสัจ 4 คอื 1. ทกุ ขอริยสจั ของจริงอันประเสริฐ คอื ทุกข 2. ทกุ สมทุ ัยอริยสัจ ของจรงิ อนั ประเสรฐิ คอื เหตเุ กดิ ทกุ ข 3. ทุกขนโิ รธอริยสจั ของจริงอนั ประเสรฐิ คือ ความดบั ทกุ ข 4. ทุกขนิโรธคามินีปฏิปทาริยสัจ ของจริงอันประเสริฐ คือ ปฏิปทาใหถึงความ ดบั ทุกข ผูศึกษาสวนมากไมวาจะเปนพุทธศาสนิกชนโดยตรงหรือเปนศาสนิกของศาสนา อื่นมักจะไดยินไดพบกันแตคําวา อริยสัจ 4 คือ ทุกข สมุทัย นิโรธ มรรค น้ีก็ไมผิด แตนั่นเปนคําท่ี ยอที่สุด ฐานะและความสาํ คัญของอริยสจั 4 “ทานผูมีอายุทั้งหลาย รอยเทาของสัตวท้ังหลายท่ีเท่ียวไปบนพื้นแผนดินทั้งสิ้นท้ัง ปวง ยอมประชุมลงในรอยเทาชาง รอยเทาชางเหลาน้ันกลาวไดวาเปนยอดเยี่ยมในบรรดารอยเทา เหลานั้น โดยความมีขนาดใหญฉันใด กุศลธรรมทั้งสิ้นทั้งปวงก็สงเคราะหลงในอริยสัจ 4 นั้น ฉันนั้น” 9 “ภิกษทุ ้ังหลาย การรู การเหน็ ของเราตามความเปนจริงครบ 3 ปริวัฏ 12 อาการ ใน เร่ืองอริยสัจเหลาน้ียังไมบริสุทธิ์แจมชัดเพียงใด เราก็ยังปฏิญาณไมไดวาเราไดบรรลุอนุตตรสัมมา สัมโพธญิ าณ…ตราบนัน้ ” 10 “ภิกษุท้ังหลาย เพราะไมตรัสรู ไมเขาใจอริยสัจ เราและเธอจึงไดแลนรอนเรไป (ในชาตทิ ัง้ หลาย) สน้ิ กาลนานอยา งน้”ี 11 “คร้ันนั้นแล พระผูมีพระภาคเจาตรัสอนุปุพพีกถาแกอุบาลีคฤหบดี กลาวคือ เร่ือง ทาน เรื่องศีล เรื่องสวรรค เร่ืองโทษความบกพรอง ความเศราหมองแหงกามและเรื่องอานิสงสใน การออกบวช คร้ันพอพระองคทราบวาอุบาลีคฤหบดีมีจิตพรอม มีจิตนุมนวล มีจิตปราศจากนิวรณ มีจิตปลาบปลื้ม มีจิตเลื่อมใสแลว จึงประกาศสามุกกังสิกธรรมเทศนาของพระพุทธเจาทั้งหลาย กลาวคือ ทกุ ข สมุทัย นิโรธ มรรค” 12 9 ม. ม.ู 12/340/349. 10 วิ.มหา. 4/16/21. 11 ที.มหา. 10/86/107. 12 ม.ม. 13/74/67.

29 “บคุ คลครองชวี ิตประเสริฐอยกู บั พระผมู ีพระภาคเจา ก็เพือ่ การรู การเห็น การบรรลุ การกระทาํ ใหแจง การเขา ถงึ ส่ิงทยี่ ังไมรไู มเห็น ยังไมบรรลุ ยังไมกระทําใหแจง ยังไมเขาถึงขอวานี้ ทกุ ข น้ีทกุ ขสมุทยั นท้ี กุ ขนโิ รธ น้ีทุกขนโิ รธคามนิ ปี ฏิปทา” 13 จากฐานะและความสําคัญของอริยสัจ ที่ยกมาแสดงไวนี้ ยอมเปนเครื่องยืนยัน คํากลาวขางตนได แตการจะพิสูจนอริยสัจใหเห็นความจริงแทไมอาจเปนจริงไดดวยวิธีการศึกษา ตามหลักทฤษฎีเพียงอยางเดียว หากขาดการพิสูจนเชิงปฏิบัติจริงแลว หาเกิดความเขาใจแทจริงไม กระบวนการธรรมะในพุทธศาสนาทุกขอ บุคคลสามารถรูแจง เขาใจจริงไดดวยการปฏิบัติจริง เทา นน้ั ในเรื่องของความทุกข อริยสัจท้ัง 4 ขอ เก่ียวของดวยความทุกขในแตละดาน คือ ขอที่ 1 วาดวยตัวความทุกข ขอที่ 2 วาดวยเหตุเกิดแหงความทุกข ขอท่ี 3 วาดวยความดับทุกข ขอท่ี 4 วาดวยขอปฏิบัติอันเปนทางแหงความดับทุกข ขอท่ีนาสังเกตในท่ีนี้คือ อริยสัจขอที่ 2 และขอที่ 4 เปน สว นเหตุ สวนขอท่ี 1 และขอ ท่ี 3 เปน สวนผล ทกุ ขอรยิ สจั ความทุกขในอริยสัจนี้มีขอบเขตกวางกวาทุกขเวทนา และมีความหมายรวมเอา ทุกขเวทนาเขาเปนทุกขในอริยสัจดวย ในแงของสภาพความรูสึกมีขอความแสดงไววา14 “ความไม สบายกาย ความไมสบายใจ ไดช่ือวา ทุกข เพราะเปนของทนไดยาก” สวนในมหาสติปฏฐานสูตร15 ทรงแสดงความทุกขไ วช ัดเจนวา ดกู อนภิกษุทั้งหลาย กท็ กุ ขอรยิ สัจเปนไฉน? แมชาติก็เปนทุกข แมชราก็เปนทุกข แมมรณะ ก็เปนทุกข แมโสกะ แมปริเทว ทุกข โทมนัส อุปายาส ก็เปนทุกข แมความประจวบกับส่ิง ไมเปนท่ีรักก็เปนทุกข แมความพลัดพรากจากส่ิงเปนที่รัก ก็เปนทุกข ปรารถนาสิ่งอันใด ไมได แมอ นั นน้ั ก็เปน ทกุ ข โดยยออปุ าทานขันธทงั้ 5 เปนทกุ ข กอนจะศึกษาถึงรายละเอียดของความทุกขแตละอยางในท่ีน้ี ลองมาศึกษาขอความของ วศิน อินทสระ 16 ตอนหนึ่งวา “ความทุกขในอริยสัจ 4 มีความหมายกวางกวาความทุกขในขันธ 5 13 องฺ. นวก. 23/217/399. 14 สมเดจ็ พระมหาสมณเจา กรมพระยาวชริ ญาณวโรรส, นวโกวาท, (กรุงเทพฯ: โรงพิมพม หามกุฏราชวิทยาลยั , 2503), หนา 41. 15 ท.ี มหา. 10/226/294. 16 วศนิ อินทสระ, พุทธปรชั ญาเถรวาท, (กรุงเทพฯ : โรงพิมพบรษิ ทั ประชาชน, 2525), หนา 567.

30 คือ หมายเอาสุขเวทนาดวย แมความสุขที่มีตัณหาเปนมูล ทานก็จัดเปนความทุกขในอริยสัจ เพราะ ความสุขเชนนั้นเปนสามิสสุข คอื สุขทม่ี ีอามิสหรือเครือ่ งลอยอ มลงทา ยดวยทกุ ข” จากขอ ความทยี่ กมาสามตอน ไดค วามตรงกนั วา ความทุกขในอรยิ สจั เปน ความทุกขของส่ิง ที่มีใจครอง มีตัณหาเปนตนเหตุ และมีอุปาทานเปนเหตุใกล เพราะความรักจึงอยากได เพราะความ เกลยี ดชังจงึ อยากหนา ย ไมว า อยากไดห รืออยากหนายเปนตัวกออปุ าทาน (ความยึดถือม่ัน) พอๆ กัน เพราะความมีอุปาทานมาก เม่ือไมไดสิ่งท่ีอยากไดจึงเปนทุกข และเพราะความอยากหนาย เม่ือหนี ไมพ นก็เปน ทกุ ข ท้งั อยากไดและอยากหนา ยจงึ มีจดุ สดุ ทายอยทู ีท่ ุกขเ หมือนกัน จากขอ ความในมหาสตปิ ฏ ฐานสูตรที่ยกมานน้ั มีความทกุ ขป รากฏถึง 12 อยางคือ 1. ชาติ คอื ความเกิด เปน ทกุ ข 2. ชรา คือ ความเส่อื มความแกช รา เปน ทุกข 3. มรณะ คอื ความตาย เปน ทกุ ข 4. โศกะ ความโศกเศรา เปนทกุ ข 5. ปริเทวะ คอื ความรา่ํ ไรรําพัน เปน ทกุ ข 6. ทุกข ความไมส บาย ความเจ็บปวยทางกาย เปน ทกุ ข 7. โทมนัส คอื ความเสียใจ เปนทุกข 8. อุปายาส คอื ความคบั แคน ใจ เปนทุกข 9. อปั ปย สัมปโยค คอื ความประสบสิง่ ไมป รารถนา เปน ทุกข 10. ปย วปิ ปโยค คอื ความพรากจากส่งิ ที่รกั เปนทุกข 11. อจิ ฉติ าลาภะ คอื ความปรารถนาสิง่ ใดไมได เปน ทกุ ข 12. ปญจุปปาทานขันธ คือ ทุกขร วบยอด คือ ความยึดมนั่ ในขันธ 5 เปนทกุ ข 1. ชาติ คอื ความเกดิ เปนทุกข ชาติ ไดแก การเกดิ ข้นึ หรือปฏสิ นธใิ นกําเนิด 4 อยาง17 1. อัณฑชะ เกิดในไข 2. ชลาพุชะ เกดิ ในครรภ 3. สังเสทชะ เกดิ ในเถาไคล 4. โอปปาติกะ เกิดผดุ ข้ึน 17 ม.ม.ู 12/169/147.

31 ขณะท่ีบุคคลจะตาย มีอารมณเกิดข้ึนเปนวาระสุดทายของชีวิต เรียกวา นิมิต ไดแก กรรมารมณ กรรมนมิ ติ คตนิ ิมิต ตามลาํ ดบั หรอื อาจเกดิ ปรากฏข้ึนเพยี งอยา งใดอยา งหน่ึง เปน เครอื่ ง แสดงถงึ กรรมท่ีทาํ ไวแ ลว และภพใหมท จี่ ะไปเกดิ ในโอกาสตอไป “ดกู อนภิกษทุ ้งั หลาย ชาติเปน ไฉน? คอื ความเกิด ความบังเกิด ความหย่ังลงเกิด เกิดจําเพาะ ความปรากฏแหงขันธ ความไดอายตนะครบของหมูสัตวน้ันๆ ของเหลาสัตวน้ันๆ อันนี้เรียกวา ชาติ” 18 ชาติ ความเกิดมีความหมายสองนัย คือ นัยที่ 1 ไดแก กิเลสเกิด หมายความวา กิเลสเกิดขึ้นในใจเม่ือไรก็เปนทุกขเม่ือนั้น อันแสดงวา ตัวกิเลสไมวาชนิดใดเมื่อเกิดข้ึนแลวทําให เกิดความคิดปนปวนจนบางคราวไมอาจควบคุมใหใจดํารงอยูเปนปกติได สภาพปกติของจิตเสียไป จึงเปนเหตุใหทาํ กรรม กรรมที่ทําไปแลวดวยอํานาจกิเลสก็จะใหผลเรียกวา วิบาก แปลวา ผลอันสุก วิเศษ เชนเดียวกับผลไม เม่ือสุกเต็มที่แลวเมล็ดพันธุของมันจะสืบพันธตอไป ผลของกรรมอันเปน ผลสุกวิเศษแลว ก็ใหผ ลตอ ไปใหเกิดกิเลสข้ึนอกี วนเวียนไปไมมีกําหนดสิน้ สุดแนน อน กิเลส กรรม วิบาก 18 ที.มหา. 10/295/341.

32 ชาติ คือ ความเกิดนัยท่ีสอง หมายถึง การเคลื่อนจากภพหน่ึงไปถือปฏิสนธิในภพ อ่ืน หรืออกี นยั หน่ึงคือ การตาย (จุติ) แลวไปเกิดในภพใหม (ปฏิสนธิ) ตาย อํานาจกรรมที่ทําไวแลว ดว ยอาํ นาจกิเลส ภพใหมท่สี ตั วผ ูท ํากรรมไวแลวตายไปตองเกิดนี้ พุทธศาสนาแสดงไว 3 ประการ19 คือ 1. กามภพ ภพของสตั วที่ยงั ดาํ รงอยูด ว ยกาม ทอ งเทยี่ วไปดว ยอํานาจกาม 2. รูปภพ ภพของเหลา สตั วจ าํ พวกรปู พรหม 3. อรูปภพ ภพของสตั วจําพวกอรปู พรหม ภพท่ี 1 คือ กามภพ แบงยอยออกเปนภูมิ 11 คือ อบายภูมิ 4 มนุษย 1 สวรรค 6 ภพที่ 2 คือ รูปภพ แบงยอยออกเปน ภูมิ 16 และภพท่ี 3 คือ อรูปภูมิ 4 รวมเปน 3 ภูมิ 31 เรียงลําดับ ไดดงั น้ี กามภพ 1. นรก 2. เปรต อบายภูมิ กามาวจร 3. อสุรกาย 4. ดริ จั ฉาน 5. มนษุ ย 6. จาตมุ หาราชิกา 7. ดาวดึงสา สุคติภมู ิ กามาวจร 8. ยามา 9. ดสุ ิตา 10. นิมมานรดี 11. ปรนิมมติ วสวัสดี 19 ส.ํ มหา. 19/317/84.

33 รูปภพ 12. พรหมปริสัชชา อรปู ภพ 13. พรหมปุโรหิตา 14. มหาพรหมา 15. พรหมปริตตาภา 16. พรหมอัปปมาณาภา 17. พรหมอาภสั สรา 18. พรหมปรติ ตสภุ า 19. พรหมอัปปมาณสภุ า สคุ ตภิ ูมิ รปู าวจร 20. พรหมสภุ กณิ หา 21. พรหมเวหัปผลา 22. พรหมอสัญญี 23. พรหมอวหิ า 24. พรหมอตัปปา 25. พรหมสุทสั สา 26. พรหมสุทัสสี 27. พรหมอกนิฏฐา 28. พรหมอากาสานัญจายตนะ 29. พรหมวิญญาณนัญจายตนะ สุคติภมู ิ อรูปาวจร 30. พรหมอากญิ จัญญายตนะ 31. พรหมเนวสญั ญานาสัญญายตนะ ผูท่ีไปเกิดในภพ 3 หรือ ภูมิ 31 เหลานี้ เปนเพราะเหตุตางๆ กัน เหลานั้นคือ กิเลส และกรรม การไปถือปฏิสนธิหรือเกิดในภพภูมิน้ันๆ จึงเปนผลของกรรมที่ทําไวในคราวเกิดเปน มนุษยปางกอน สี่ภูมิขางตน คือ นรก เปรต อสุรกาย ดิรัจฉาน จัดเปนทุคติภูมิท่ีตองเปนอยูดวย ความลําบากทรมาน เปนผลมาจากการทํากรรมชั่ว หรืออกุศลกรรม มีปาณาติบาต เปนตน ท้ัง 4 ภูมิ นี้ แตละภูมิยังมีแยกยอยออกไปอีกตามอํานาจกรรม ขอนี้พึงเห็นสัตวดิรัจฉาน เปนตัวอยาง สัตว ดิรัจฉานแบงเปนสัตวนํ้า สัตวบก แลวยังมีแยกยอยแตละประเภทออกไปนับหมื่นชนิด แตละชนิด ลว นมีความเปนอยดู ว ยความขัดของลําบาก จึงเรียกวา ทุคติภูมิ ผูที่เกิดในนิรยภูมิ ตองเสวยผลกรรม ของตนเอง อยางเดียวเปนอยูดวยกรรม จะหาเคร่ืองอุปโภคบริโภคใหมไมได เพราะอํานาจกรรม บังคับไว

34 เปรต ตองเสวยผลกรรมเชนเดยี วกบั นรก แตร ับสว นกศุ ลที่ญาติอุทิศใหไ ด อสุรกาย มี 2 พวก พวกหน่ึงเปนเทพ เปนโลกทิพย อีกพวกหนึ่งมีลักษณะคลาย เปรต ดิรจั ฉาน เสวยผลกรรมของตนดวยแสวงหาอาหารไดตามภาวะของตนไดด ว ย กรรมที่สงผลใหไปเกิดในภพเหลานี้จัดเปนกรรมระดับตํ่า อันไดแก อกุศลกรรมบถ 10 คือ 1. ฆาสตั ว 2. ลกั ทรพั ย 3. ประพฤติผดิ ทางกาม 4. พดู เท็จ 5. พูดคําสอ เสยี ด 6. พูดคําหยาบ 7. พูดเพอเจอ 8. โลภจัด 9. พยาบาทจัด 10. เห็นผิดจากคลองธรรม อีก 27 ภูมิ ต้ังแตมนุษยไปตามลําดับจัดเปนสุคติภูมิ ผูที่เกิดในสุคติภูมิน้ีมีภาวะ ความเปนอยูสะดวกสบายขึ้นกวากันตามลําดับ อภิธัมมัตถวิภาวินีฏีกา20 แสดงไววา “ภูมิท่ีชื่อวา สุคติ เพราะอรรถวา งาม โดยความเปนสถานท่ีรองรับแหงสมบัติ มิใชอยางเดียวและเปนคติ เพราะ เปนท่ีอันสัตวจะพึงถึง คือพึงเกิด สุคติที่เปนไปกับกามตัณหาชื่อวา กามสุคติ กามสุคติน้ันแลช่ือวา ภูมิ เพราะเหตุนั้นจงึ ชอ่ื วา กามสคุ ตภิ ูมิ” จากความตอนนี้ จงึ ไดก ามสุคตภิ มู ิ 7 คอื 1. มนุษย 2. เทวดา 6 ชนั้ คือ - จาตุมหาราชกิ า - ดาวดงึ สา - ยามา - ดสุ ติ า - นมิ มานรดี - ปรนิมมติ วสวัสดี 20 อภธิ ัมมตั ถวิภาวนิ ีฏกี า, ปรเิ ฉทท่ี 5 (กรงุ เทพฯ: โรงพิมพมหามกุฏราชวิทยาลยั , 2516) หนา 202.

35 มนุษยภูมิเปนกามสุคติภูมิอันดับแรก ไดกําเนิดมาเพราะกรรมดีบาง กรรมชั่วบาง ปะปนกนั ฏกี าอภธิ มั มตั ถวิภาวนิ ีแสดงไววา21 “พวกสัตวท่ชี ือ่ วา มนษุ ย เพราะอธบิ ายวา มใี จสูง โดย ความเปนผูมีใจอยางอุกกฤษฏดวยคุณท้ังหลาย มีสติ ความเปนผูกลา ความเปนสมควรแก พรหมจรรย เปนตน ” อน่ึง ตามคติทางพุทธศาสนา ถือวา มนุษยเปนศูนยกลางแหงการทําดี ทําชั่วที่มีผล สงู สดุ สตั วจะไปเกิดในภพใดภมู ใิ ดขึ้นอยูกับกรรมที่ทําไวในคราวเปนมนุษยเปนสําคัญ กระท่ังการ กําจัดกิเลสจนไดเปนพระอริยบุคคลต้ังแตพระโสดาบัน จนถึงอรหันตเขาสูภาวนิพพาน ก็เพราะ กรรมทท่ี ําคราวเกดิ เปน มนษุ ย ผูทเี่ ปน พระพุทธเจา เปนไดใ นขณะมีชาติเปน มนุษยเทานัน้ กรรมทส่ี ง ผลใหเ กดิ เปน มนษุ ย เปน กรรมระดับกลาง ไดแ ก กศุ ลกรรมบถ 10 คือ22 1. เวน จากการฆา สัตว 2. เวนขาดจากการลกั ทรพั ย 3. เวน ขาดจากการประพฤตผิ ิดทางกาม 4. เวน ขาดจากการพูดเท็จ 5. เวน ขาดจากการพูดสอเสยี ด 6. เวนขาดจากการพดู คําหยาบ 7. เวนขาดจากการพูดเพอเจอ 8. เวน ขาดจากความโลภอยากไดข องเขา 9. เวน ขาดจากการพยาบาทปองรายเขา 10. ทําความเหน็ ใหต รงทาํ นองคลองธรรม เทวดาภูมิ 6 จําพวก เรียกวา ฉกามาวจร คือ ผูยังทองเที่ยวอยูดํารงชีวิตอยู และเปนไป อยู ดวยอาศัยกามคุณ 5 เปนภูมิท่ีสูงกวามนุษย เปนอยูดวยเคร่ืองอุปโภคบริโภคท่ีเปนทิพย มีสภาวะเปน สุขมากกวามนุษย นึกคิดอยากไดปรารถนาสิ่งใด สิ่งน้ันก็ปรากฏสําเร็จไดดวยกุศลผลบุญของตน กรรมทสี่ งผลใหไ ปเกดิ ในเทวภมู นิ ี้ไดแก กศุ ลกรรมบถ 10 น่ันเอง แตป ฏบิ ตั อิ กุ ฤษฏกวากนั จงึ มีวบิ าก ตางกนั อีกนยั หนง่ึ กามภพ คอื ภพท่ีเกดิ จากกามคณุ ไดแ ก ความใคร ความยินดี พอใจ ติดใจ ใน – รูป – เสียง – กล่ิน – รส – โผฏฐัพพะ – ธรรมารมณ ซึ่งมีประจําอยูแลว การติดใจแลวยึดเอาส่ิง เหลาน้ันเปนอารมณ กระทําสิ่งใดๆ ลงไปเปนสายใยใหเกิดในภพน้ัน อันไดแก อบาย มนุษย สวรรค ดังกลา วแลว 21อา งแลว, หนา 203. 22อา งแลว หนาเดียวกัน.

36 รูปภพ ไดแก ภพของรูปพรหม 16 ชั้น ผูไปเกิดในภพนี้ตองมีมโนสัญเจตนาท่ี ประกอบกันเปนรูปฌาน เปนกุศลกรรม เปนไปทางมโนทวารอยางเดียว เพราะอํานาจความเพียร บําเพ็ญกศุ ลตางกนั บรรลุฌานตางระดับกนั จงึ แยกเปน ภมู ิ 16 คือ พรหมปารสิ ชั ชาภูมิ พรหมปุโรหิตาภมู ิ สาํ หรับผูไดป ฐมรูปฌาน มหาพรหมาภูมิ ปริตตาภาภมู ิ สาํ หรบั ผไู ดทตุ ยิ รูปฌาน อปั ปมาณาภาภูมิ อาภสั สราภูมิ ปรติ ตสภุ าภูมิ สาํ หรบั ผูไดคติยรปู ฌาน อัปปมาณสุภาภูมิ สุภกิณหาภมู ิ เวหปั ผลาภูมิ สําหรับผูไ ดจ ตตุ ถรปู ฌาน อสัญญีสัตตาภมู ิ อวิหาภูมิ อตปั ปาภมู ิ สทุ ัสสาภมู ิ สําหรับผูไดร ูปฌานทต่ี ้ังอยใู นอริยผลชนั้ อนาคามี สุทสั สีภูมิ อกนฏิ ฐาภูมิ อรูปภพ คือ ภพของอรูปพรหม 4 ช้ัน ผูที่ไปเกิดในภพนี้ตองมีมโนสัญเจตนาที่ ประกอบกันเปนอรปู ฌาน เปนกศุ ลกรรมเปน ไปทางมโนทารอยางเดียว เชนเดียวกับรูปฌานแตพวก น้ีไมย ึดรูปเปนอารมณ เพราะอาํ นาจความเพียรตางกัน บําเพญ็ อรปู ฌานไดต างระดับกนั จึงไดก าํ เนิด ในระดับตา งกันตามอาํ นาจฌานนั้นๆ ผบู ําเพ็ญไดอากาสานัญจยตนฌาน ไปเกดิ ใน อากาสานญั จายตนภมู ิ ผูบ ําเพญ็ ไดว ญิ ญานัญจายตนฌาน ไปเกดิ ใน วิญญานัญจายตนภมู ิ ผูบาํ เพญ็ ไดอากิญจญั ญายตนฌาน ไปเกิดใน อากิญจญั ญายตนภูมิ ผบู ําเพ็ญไดเ นวสญั ญานาสัญญายตนฌาน ไปเกิดใน เนวสัญญานาสัญญายตน ภูมิ ผไู ปเกดิ ในภพภมู เิ หลา นตี้ องเปนทุกข ทุกขกอนเกิดบาง ทุกขขณะเกิดบาง ทุกขหลัง เกิดบาง ทุกขกอนเกิดเพราะตองสรางกรรมตางๆ ตามอํานาจกิเลส ทุกขขณะเกิดเพราะตองประสบ

37 ความลําบากขณะอยูในครรภขณะเกิด ทุกขหลังเกิดเพราะตองบริหารขันธการเกิดจึงจัดเปนความ ทกุ ข สังสารวัฏฏ คือ ความเวียนวายตายเกิดของสรรพสัตว ท่ีมีคติยังไมแนนอนนี้เปนที่ เสวยทุกขของสตั วตลอดเวลาทีย่ งั เปนอยูในสภาวะเชน นั้น การเกิดอยูในสงั สารวัฏฏบอยๆ นอกจาก ตองเปนทกุ ขเ พราะเกิดแลว การเกดิ ยังเปน เหตไุ ดร บั ทกุ ขอ ่ืนตอ ไปอกี ปกรณวิเศษวิสุทธิมรรค23 แสดงทุกขสัจจะ คือความจริง คือทุกข เพราะความเกิดไว 7 ประการ คอื 1. ทุกขเพราะกาวลงสูครรภ คือ สัตวท่ีเกิดในครรภตองเปนทุกขเพราะเกิดใน มดลกู ท่ีคับแคบ มืดมน เต็มไปดว ยกล่นิ เหม็นอยา งนาเวทนา ไมมโี อกาสที่จะไดค ูแ ขนเหยียดเทา แต ก็ตองทนทุกขอยูอ ยางนัน้ ถงึ 10 เดือน 2. ทุกขเพราะรักษาครรภ คือ สําหรับสัตวผูเกิดในครรภ เม่ือมารดาตั้งครรภแลว บางครั้งมารดาหกลม บางครั้งก็ผลัดเปล่ียนอิริยาบถดวยความรวดเร็วเกิดไปหรือเดินนาน นั่งผิดทา ผุดลุกในทันทีทันใด ทารกผูอยูในทองจะไดรับทุกขลําบากเพราะการเคล่ือนไหวของมารดาในยาม มารดาดื่มน้ําเย็น รอน กลืนอาหารรอน หรือกินอาหารที่มีรสจัดทารกผูอยูในทองก็จะไดรับความ ทกุ ขอยา งรนุ แรง และไมมที างหลีกเล่ยี งไดเลย 3. ทกุ ขเ พราะครรภวิบัติ ทุกขช นดิ น้เี กดิ ขึ้นแกท ารกผูอยูในทองในคราวที่ไมคลอด ตามกําหนด คลอดเร็วกวากําหนดบาง ชากวากําหนดบาง หรือถึงคราวกําหนดแลวแตไมคลอด ไม ออกตามปกติ ผูทาํ คลอดตอ งชว ยเหลือดว ยวิธใี ดวธิ หี น่งึ เชน ตอ งดึง ตองผาตัด ทารกในทองจึงตอง รับทุกขทรมาน บางคนคลอดผิดกาํ หนดเปนทกุ ขถงึ ส้ินชีพไปกอนก็มีมาก 4. ทุกขเพราะการคลอด ในกรณีน้ีทารกจะถูกบีบเคนใหมุงไปยังปากชองคลอด ตองถูกผลักดันใหคลอดออกทางชองคลอด ทานจึงเปรียบการคลอดทางชองคลอดเหมือนชางถูก บังคับใหออกทางชองประตูเล็กๆ ดงั น้นั ทารกจะไดรับทุกขอยางหนกั อกี คราวหนง่ึ 5. ทุกขเพราะออกจากทองมารดา เด็กทารกที่ออกจากทองมารดาใหมๆ รางกายยัง ไมเคยสัมผัสกับบรรยากาศภายนอก ยังละเอียดออน เม่ือถูกจับอาบน้ําชําระมลทิน ถูกมือและ ผาเช็ดตัวซึง่ เปน ของหยาบกระทบเขา ก็รูส ึกเจบ็ ปวดรุนแรงอีกครัง้ หน่งึ 6. ทุกขเพราะความพยายามของตน ครั้นปลอดภัยจากคลอดออกจากทองมารดา แลว ในขณะมีชีวิตอยูบางครั้งก็ทําความเดือดรอนใหแกตนเอง เชน เสพสิ่งมึนเมาใหโทษ สราง ความเดอื ดรอนใหแ กผ อู ืน่ จนตอ งรบั โทษหนักบาง เบาบาง ประพฤติทุจริตผิดศีลธรรมตางๆ จนเกิด ความสงั เวชสลดใจ เสยี ใจใหแกต ัวเอง เพราะความพยายามของตนเอง 23 วิสทุ ธฺ .ิ 3/72.

38 7. ทุกขเพราะความพยายามของคนอ่ืน ภาพท่ีปรากฏชัดเก่ียวดวยความทุกขเพราะ ความพยายามของคนอ่นื คอื การท่ีบุคคลผูเกิดมาเปนมนุษยแลวถูกผูอ่ืนฆา เบียดเบียน ดวยประการ ตางๆ เราจึงตองทุกขรอนทางกายบาง ทางใจบาง ทั้งสองทางบาง บางคนถูกเบียดเบียนมาก บางคน ก็ถูกเบยี ดเบียนนอ ย แตไ มม ใี ครหลีกหนใี หพ น สภาวะเชนนี้ไปไดโดยประการทง้ั ปวงเลย ชาติ คอื ความเกดิ จึงเปนความทุกขท่ีปรากฏชัด แตถึงกระนั้นก็ตามบุคคลสวนมากก็ ยงั ไมอ าจพจิ ารณาใหเหน็ จรงิ ตามน้ีได ทง้ั น้เี พราะไมม ีปญญาพอท่ีจะพจิ ารณาความจริงอันน้ี 2. ชรา คอื ความเสื่อม ความแกชราเปน ทุกข ชรา คือ ความเสื่อม ความแก ความคร่ําครา ความชํารุด ความเปลี่ยนแปลงจาก สภาวะหน่งึ ไปสสู ภาวะหนึ่ง ความสลายแหงขันธ ความขาดลงแหง ชีวิตอนิ ทรยี  “ก็ชราเปนไฉน? คือ ความแก ภาวะของความแก ฟนหลุด หนังเปนเกลียว ความ เส่อื มแหงอายุ ความแกหงอมแหงอินทรียในหมูสัตวน ้นั ๆ ของเหลาสตั วนัน้ ๆ อนั น้เี รยี กวา ชรา”24 ความทกุ ขอ นั เกดิ จากความแกชรา คอื ความทุกขทเ่ี กิดข้นึ เพราะรสู กึ วา อวัยวะนอย ใหญของตนไมเปนไปตามท่ีตนปรารถนาจะใหเ ปน นกึ ถงึ ตอนวัยเดก็ วัยหนุม แลวเปรยี บเทยี บกบั วยั แกชราก็รูสึกอึดอัดคับอกคับใจ บางคราวนึกอยากสวยงามเปลงปลั่งมีกําลัง แตก็ไมอาจเปนไปได เหมือนตอนวัยเด็กหรือวัยหนุมสาว บางคราวนึกอยากทํางานออกกําลังมากๆ แตก็ทําไมไดตาม อยาก คนท่ีแกชราแลวสัญญาคือความจําของเขาไมคงท่ีมีอาการหลงลืม แมรางกายของคนชราก็ไม เปนประโยชน คนชราจึงมักถูกทอดทิ้งใหไดรับความทุกขทรมาน เหลานี้เปนความทุกขที่มาจาก ความแกชราท้งั ส้นิ พระพทุ ธเจาทรงแสดงธรรมแกภกิ ษุณรี ปู นันทาเถรี ผูเปน พระกนษิ ฐภคินวี า 25 “สรรี ะน้ี อันกรรมทาํ ใหเปนรา งแหงกระดูกทงั้ หลาย ฉาบดวย เน้อื และโลหิตเปน ทีต่ งั้ ลงแหง ชรา มรณะ มานะ และมักขะ” ถือเอาความไดวา สรีระ คือ รางกายของคนสัตวน้ี เกิดมาพรอมกับความชราท่ีคืบ คลานเขามา พรอมกับเวลาท่ีลวงเลยไป ดํารงอยูคูกับชรา แลวก็มีความตายเปนที่สุด ความที่รางกาย ตองเปน ไปตามธรรมดา แตใจคนไมอ ยากใหเปนไปอยางน้นั กลบั ตอ งการใหเปนอยูในสภาวะท่ีตน ตอ งการจะใหเ ปนนี่เอง ชราจงึ เปน ความทุกข 24 ท.ี มหา. 10/295/341. 25 ธมมฺ ปทฏฐ กถา.4/106.

39 3. มรณะ คอื ความตายเปน ทุกข “ก็มรณะเปนไฉน? คือความเคล่ือน ความแตกทําลายหายไป มฤตยู ความตาย ความทํากา ละ ความทําลายแหงขันธ ความทอดท้ิงซากศพไว ความขาดแหงชีวิตอินทรีย จากหมูสัตว นั้นๆ ของเหลา สตั วนัน้ ๆ อนั น้ีเรียกวา มรณะ”26 มรณะ คือ ความตาย ไดแก ความขาดแหงชีวิตอินทรียที่เน่ืองอยูกับภพหนึ่ง มี 2 อยา ง27 คือ 1. กาลมรณะ ความตายไปตามกาลอันควร ปรากฏข้ึนเพราะสิ้นบุญบาง เพราะ ส้ินอายบุ า ง เพราะสนิ้ ไปท้ังสองอยางนน้ั บาง 2. อกาลมรณะ ความตายที่ไมเปนไปตามกาลอันควร มีไดเพราะกรรมเขาไปตัด รอน มรณะ คือ ความตาย ในขณะท่ีความถึงพรอมสมบูรณแหงปจจัย เคร่ืองอาศัยอัน ยังใหอายุสืบตอไปได เพราะความที่กรรมอันกอปฏิสนธิ มีวิบากสุกงอมเต็มท่ี เรียกวา ตายเพราะ ส้ินบุญ มรณะ คือ ความตายท่ีมีข้ึน เพราะความส้ินอายุ เชน มนุษยมีอายุประมาณ 100 ป แตเพราะไมมีสมบัติ เชน คติ กาล และอาหาร จึงตายเสยี เม่อื ยังเยาวว ัย ชอ่ื วา ตายเพราะสิ้นอายุ สวนมรณะ คือ ความตาย ท่ีมีแกบุคคล มีปจจัยเคร่ืองสืบตออายุได แตถูกกรรมเขา มาขัดขวางอยางปจ จบุ นั ทนั ดวน เชน ถกู ฆา ทง้ั โดยเจตนา และไมเ จตนา ชื่อวา อกาลมรณะ อีกนัยหนง่ึ มรณะ คือ ความตายของสตั วน้มี ี 3 อยา งคือ 1. สมทุ เฉทมรณะ ไดแก ความขาดลงโดยเด็ดขาดแหงวัฏฏทุกขของพระอรหันต ทั้งหลาย 2. ขณิกมรณะ ไดแ ก ความดับลงในทกุ ๆ ขณะแหงสังขาร 3. สัมมติมรณะ ไดแก ความตายท่ีเปนไปตามโวหารของชาวโลก เชนวา ตนไม ตาย เหล็กตาย เปน ตน แตความตายของสัตวกค็ วรอยูในประเภทนี้ดว ย แตค วามตายทจี่ ัดวาเปนความทกุ ขใ นที่นี้ ไดแ ก ความตาย 2 ประการขางตน เพราะ เปนความขาดลงแหงชีวิตอินทรีย ปุถุชนเปนคนทําช่ัวบาง ดีบาง เมื่อความตายเชนนั้น ปรากฏยอม สะดุงกลัวเพราะความช่ัวของตน คนท่ีหนักไปทางความรักเปนราคจริตเมื่อเพียงแตนึกถึงความตาย เทานั้น ก็สะดุงหวาดกลัววาตัวจะตองพลัดพรากจากส่ิงท่ีตนรักของหวงแหนน้ันไป แมความ ทรมานรางกายกอนตายน่ันก็เปนความทกุ ขหนัก สําหรบั คนผกู ําลงั จะตาย 26 ที.มหา. 10/295/341. 27 วิสทุ ธฺ .ิ 2/1.

40 สําหรบั พระโยคาวจรผบู ําเพ็ญเพียร เพ่ือไมกลัวและไมเปนทุกขเพราะความตายมา เยอื น ทานใหพ ิจารณาความตายโดยอาการ 8 คอื 28 1. วธกปจจฺ ปุ ฏฐ านโต โดยปรากฏเปนดจุ เพชฌฆาต 2. สมฺปตฺตวิ ปตฺตโิ ต โดยวบิ ตั ิแหงสมบัติ 3. อุปสหรณโต โดยการเปรียบเทยี บ 4. กายพหุสาธารณโต โดยวา รางกายนเี้ ปน สิ่งสาธารณะของสัตว และแกปจจัย แหง ความตายมากชนิด 5. อายุทพุ ฺพลโต โดยอายเุ ปน ของออ นแอ 6. อนิมติ ฺตโต โดยชวี ติ ไมมเี ครือ่ งหมาย 7. อทธฺ านปริจฺเฉทโต โดยชีวติ ไมม ีกําหนดกาล 8. ขณปรติ ตฺ โดยชีวติ เปน ไปช่วั ขณะเทานนั้ ผูพิจารณาไดดังนี้จนเขาใจความจริงจะลวงความกลัว และความทุกขไปได เม่ือ ความตายมาถึง แตสําหรับปุถุชนผูไมไดพิจารณาอยางนี้ เมื่อความตายใกลเขามายอมหวาดสะดุง เปน ทุกข เพราะเหตดุ ังกลา วแลว ขางตน 4. โสกะ ความโศกเปนทกุ ข ความโศก คือความเสียใจ ความแหงใจ กิริยาท่ีแหงใจ ภาวะแหงบุคคลผูแหงใจ ความผาก ณ ภายใน ความแหงผาก ณ ภายใน ของบคุ คลผปู ระกอบดว ยความพิบัตอิ ยางใดอยางหนึ่ง ผูถูกธรรม คือทุกขอยางใดอยางหนึ่งกระทบแลว อาการเหลานี้ชื่อวา โสกะ คือ ความโศก29 บุคคลผู เศราโศกดวยถูกภัยพิบัติ ยอมเปนทุกขกระวนกระวาย กระสับกระสาย หาความปกติมิได กินไมได นอนไมหลับ ผิวพรรณหมองคลํ้า กําลังกายหดหายไป กําลังใจเสื่อมถอย บางคนทนตอสูกับภาวะ เชนน้ันไมไ ด ฆา ตัวตายไปกม็ ีไมน อย อรรถกถา30 แกขอความน้ีไววา “ความโศกมีความเศราใจเปนลักษณะยอมเกิดแก บุคคลผูถูกความเสื่อม มีความเส่ือมจากญาติ เปนตน หรือถูกเหตุแหงทุกข มีการฆาและการจองจํา เปน ตน อยางใดอยา งหน่งึ (หรือหลายอยา งผสมกัน) ครอบงํา ความโศกมีการทําใหอาการเหือดแหง แหง ผากเกดิ ขน้ึ ณ ภายใน” 28 วิสุทธฺ ิ. 2/2. 29 ที.มหา. 10/295/341. 30 ส.ุ วิ. 2/529.

41 สวนในฎีกา31 แกเพ่ิมวา “ความโศกน้ันช่ือวายังภายในแหงอัตภาพใหเหือดแหง เพราะความท่ีตนเปนผูเศราหมอง ช่ือวาทําภายในใหแหงผาก เพราะอํานาจแหงความตรอมใจรอบ ดา น เพราะถึงความเปนสภาพมีกาํ ลงั ” มีความอธิบายอีกตอนหน่ึงในอรรถกถาสัจจวิภังค32 วา “ความโศกนี้น้ันโดย เน้ือความก็ไดแก โทมนัสสเวทนา แตก็มีความหมนไหม ณ ภายในเปนลักษณะ มีหนาที่ทําใหจิตใจ เหี้ยมเกรียม มีความตามละหอยถงึ เปน เครื่องปรากฏ” จากขอความท้ังหมดน้ี ถือเอาความไดวา ความคิดที่กําเริบ หรือความเหือดแหง ภายในที่ทําใหเวนจากความแกลวกลาองอาจ เพราะถูกความเสื่อมหายนะกระทบเอา ช่ือวา ความ โศก บุคคลผูถูกอาการดังกลาวน้ีครอบงํา หรือเขากระทบจิตใจ ยอมเปนทุกขเสียใจ ความโศกจึง จัดเปน ความทุกขป ระการหนึ่ง มีเร่ืองตัวอยางวิธีบรรเทาความโศกท่ีพระโพธิสัตวและบริวารอีก 4 คน33 ตอบ คําถามของทาวสักกะผูเห็นชนทั้ง 5 คนน้ัน เผาบุตรท่ีตายไป แตหาไดมีความเศราโศกดวยประการ ใดไม โดยพระโพธิสตั วต อบเปนคนแรกวา บุตรของขาพระองค เมื่อสรีระใชสอยไมไดละไปแลว ทํากาละแลวก็ละทิ้งกายตนไป เหมือนงูลอกคราบเกาท้ิงไปฉะน้ัน บุตรของขาพระองคน้ัน อันพวกขาพระองคประชุมกัน เผาอยูย อมไมรูสึกถึงความคร่าํ ครวญของพวกญาติ เพราะเหตุนั้น ขาพระองคจึงไมเศราโศก ถงึ เขา เขาไปสคู ติของเขาแลว ฝายนางพรหมณผี ูภรรยาพระโพธิสัตว ตอบวา บุตรของหมอมฉันน้ันมาจากปรโลกนั้น หมอมฉันมิไดเชื้อเชิญมา เขาไปจากโลกน้ีหมอม ฉันก็มิไดอนุญาตใหเขาไป เขามาอยางใดเขาก็ไปอยางนั้น จะครํ่าครวญทําไมเพราะการไป ของเขาน้ัน บุตรน้ันเมื่อพวกหมอมฉันประชุมเผากันอยู ยอมไมรูถึงความครํ่าครวญของ พวกญาติ เพราะเหตนุ น้ั หมอ มฉันจงึ ไมเศรา โศกถงึ เขา เขาไปสคู ติของเขาแลว นอ งสาวผูต ายซงึ่ เปนธิดาของพระโพธสิ ตั ว ตอบวา ถาหมอมฉันรองไห ก็จะตองซูบผอมไปไมมีผล (ดี) อะไรแกหมอมฉัน พวกญาติมิตรและ สหายของพวกหมอมฉันพึงมีความไมยินดีย่ิงขึ้นไปอีก พี่ชายของหมอมฉันนั้น อันพวก 31 มงฺคลตถฺ ทีปนี 2/570/440. 32 สมฺ. วิ. 134. 33 มงฺคลตฺถทปี นี 2/573-577/433-445.

42 หมอมฉันประชุมกันเผาอยู ยอมไมรูสึกถึงความครํ่าครวญของพวกญาติ เพราะเหตุนั้น หมอ มฉันจึงไมเ ศราโศกถึงเขา เขาไปสคู ตขิ องเขาแลว ภรรยาของผูตาย ตอบวา เดก็ ยอ มรองไหถงึ พระจันทรอ นั โคจรไปอยูฉันใด ขอ ที่บุคคลเศราโศกถึงบุคคลผูละไปแลว ก็มีอุปมัยฉันนั้น สามีของหมอมฉันน้ัน เมื่อพวกหมอมฉันประชุมเผาอยู ยอมไมรูถึงความ ครํ่าครวญแหงพวกญาติ เพราะเหตุนั้น หมอมฉันจึงไมเศราโศกถึงเขา เขาไปสูคติของเขา แลว คนสุดทา ยคือสาวใชของครอบครัวนั้น ตอบวา ขาแตพรหม หมอน้ําท่ีแตกแลว จะกลับประสานใหติดกันดังเดิมไมไดฉันใด ขอที่บุคคล เศรา โศกถึงคนผลู ว งลบั ไปแลว ก็มีอุปมัยฉันน้ัน เม่ือพวกญาติประชุมกันเผาอยูยอมไมรูสึก ถึงความคร่ําครวญของพวกญาติ เพราะเหตุน้ัน หมอมฉันจึงไมเศราโศกถึงทาน ทานไปสู คติของทา นแลว นอกจากน้ียังมีขอความในธังกราชชาดก34 อันแสดงถึงอุบายระงับความโศกเศรา ไวนา ฟงวา ความโศก นาํ สิง่ ทีล่ ว งเลยไปแลว มาไมได ไมนํามาซ่ึงความสุขท่ียังไมมาถึงพระเจาธังกราช เพราะวาในความเศราโศกไมมีเพ่ือนสอง คนโศกยอมเปนผูผอมเหลือง คนโศกไมชอบใจ อาหาร เมอื่ บคุ คลถูกความโศกครอบงาํ ดงั ถูกลูกศรแทง กท็ อ ใจอยู พวกขา ศกึ จึงดใี จ จากความท้ังหมดน้ี ไดใจความวา บุคคลผูจะลวงเลยความโศกเพราะพลัดพราก จากบุคคลที่รักไปได ตองพิจารณาใหเห็นความจริงของชีวิตในแงของความเปนไปตามธรรมชาติ คือ 1. สรรี ะน้ี เมื่อใชก ารไมไ ดแ ลวตองทาํ ลายไปเปนธรรมดา 2. สรีระน้ี ไมมใี ครเชญิ มา มาเองก็ไปเองเปน ธรรมดา 3. การรอ งไหเ ศรา โศกถงึ สรีระทตี่ ายไปแลว จะซูบผอมไปเปลา 4. การเศราโศกถึงสรีระที่ตายแลวไมไดอะไรคืนมา เหมือนเด็กรองไหเอา พระจันทร 34 ชาตกฏฐ กถา 4/438.

43 5. สรีระที่ตายแลวเหมือนหมอดินที่แตกแลว ถึงใครจะเศราโศกไปเพียงไร ก็ทํา ใหเปน ดังเดิมไมได 6. ความโศกไมอาจนําส่ิงที่แตกทําลายไปแลวกลับคืนมาได ไมนํามาซึ่งความสุข ท่ยี งั ไมมี ทง้ั หมดน้ีเปนอุบายทําใหไ มโ ศกเศราถึงส่ิงท่ีรักซ่ึงลวงเลย หรือเสียหายไปอยางไม มีทางกลับมาอยูในสภาพเดิมได ความโศกเศราเปนเรื่องปกติของปุถุชนเปนเรื่องกอทุกขแกบุคคลผู เศราโศกไมนอย แตหากบุคคลสามารถพิจารณาอุบายเคร่ืองแกอยูบอยๆ ถึงคราวเกิดเหตุการณให เกิดความโศก จะสามารถบรรเทาเสียได น่ันหมายถึง เขาผูนั้นไมตองทุกขหนักเหมือนคนที่ไมได พจิ ารณาอบุ ายเครือ่ งแกเ ลย 5. ปริเทวะ คือ ความราํ่ ไรราํ พันเปนความทุกข ปริเทวะ คือ ความร่ําไรรําพันถึง ความคร่ําครวญถึง ความอาลัยถึงบุคคลหรือ ส่ิงของท่ีรัก ซ่ึงพลัดพรากจากหายไป เปนกิริยาตอเนื่องจากความโศกเศรา ความในมหาสติปฏฐาน สตู ร35 แสดงไววา ปริเทวะ คืออะไร? คือ ความครํ่าครวญ ความร่ําไรรําพัน กิริยาที่ครํ่าครวญ กิริยาที่รํ่าไร รําพัน ภาวะของบุคคลผูคร่ําครวญ ภาวะของบุคคลผูร่ําไรรําพัน ของบุคคลผูประกอบดวย ความพิบัติอยางใดอยางหนึ่ง ผูถูกธรรมคือทุกขอยางใดอยางหน่ึงกระทบแลวอันน้ีเรียกวา ปริเทวะ จากความตอนนี้ หากพิจารณาถึงลักษณะการของปริเทวะ ก็คือ อาการคร่ําครวญ บนเพอ ตีอก หรือไมก็การแสดงอาการทุรนทุราย เพราะความเสนหาอาลัยถึงส่ิงท่ีรักหวงแหนท่ี พลัดพรากจากไปแลวอยางเด็ดขาด ไมอาจไดกลับคืนมาอีก เปนอาการอาลัยถึงสิ่งน้ันอยางรุนแรง จนเกิดอาการผิดปกติทางกายและทางใจ อรรถกถาธรรมบท36 แสดงความเปนทํานองอุปมาไววา พราหมณคนหน่ึงตระหน่ีจัด เขามี ลูกชายคนหน่ึงช่ือ มัฏฐกุณฑลี เปนท่ีรักและหวงแหนมาก อยูมาลูกชายปวยหนัก พราหมณไมยอม หาหมอมารักษา เพราะกลัวสิ้นเปลืองทรัพยคารักษา และยกลูกชายซึ่งกําลังจะตายไปไวที่ชานเรือน เพราะกลัววาบุคคลผูมาเย่ียมลูกชายที่ปวยหนักนั้นเขาไปภายในเรือนแลวจะเห็นทรัพยอันมากมาย ของตน อันจะเปนเหตุใหทรัพยเสียหายไป ดวยความตระหน่ีของผูเปนพอ ในที่สุดเด็กชายผูนั้นก็ 35 ที.มหา. 10/295/341. 36 ธมมฺ ปทาฐกถา. 1/24.