Kryspinów. Lamus historii (A.Kowalik)

Przy warsztacie POM. Z lewej Jan Pyla. W berecie Józef Kózka wiające człowieka jaskiniowca, rekonstrukcje dawnych grodów drewnianych, wykopaliska naczyń glinianych Po dojściu na teren Ośrodka, o godz. 14, mło- oraz oglądaliśmy wykopaliska – narzędzia kamien- dzież oglądnęła wystawę fotografii dokumentują- ne i z początkowej epoki żelaza. POM w Kryspinowie cych tragiczne wypadki na szosie, po czym w towa- w bieżącym roku obchodzi 10-lecie istnienia. Znajduje rzystwie pracownika POM Józefa Kałuży udała się się w dawnym dworku. W pałacu mieszka kierownik – na zwiedzanie: hali naprawy zużytych traktorów napisała na koniec Karolina Dymanus. i maszyn, kuźni, w której oglądano m.in. młot au- tomatyczny o napędzie elektrycznym oraz wiertar- Niewątpliwie takie inicjatywy przyczyniały się ki, i wreszcie wulkanizatorni, w której naprawiano do poprawy postrzegania zakładu przez ludność zniszczone opony samochodowe. miejscową. Mimo że w POM od początku istnie- nia pracowało wielu mieszkańców Kryspinowa, Li- Następnie Kałuża zaprowadził grupę do olbrzy- szek, Kaszowa, to jednak ludność okoliczna trakto- miej stodoły, w której stały maszyny rolnicze. Były wała zakład z pewną rezerwą, do tego stopnia, że tam: siewniki – 3 m szerokie, nowy traktor czeski Ze- w pierwszych latach jego funkcjonowania mało kto tor, kosiarki, snopowiązałka, i inne maszyny potrzeb- decydował się na podjęcie w nim pracy183. Dlatego ne przy uprawie roli i zbiorze plonów. Na placu sta- pracowników pozyskiwano z terenów podgórskich. ła spora ilość ciągników i samochodów – zanotowała Zabiegano m.in. o absolwentów szkół kształcących nauczycielka. mechanizatorów rolnictwa w Sułkowicach i Zby- litowskiej Górze. Starano się także o wyszkolenie Na zakończenie wycieczki uczniowie z  Li- młodzieży we własnym zakresie. Ośrodek ocho- szek udali się do pałacu, gdzie kilka dni wcześniej, czo przyjmował młodych na praktyki. Chętnych w świetlicy, została otwarta objazdowa wystawa zatrudniano na 3 lata, po czym kierowano ich do zorganizowana przez Muzeum Archeologiczne w Krakowie pt. Społeczeństwa pierwotne i starożyt- ne w świetle archeologii182. Były tam fotosy przedsta- 182 Informację o otwarciu wystawy podało „Echo Krakowa” 183 W Kryspinowie krążyły nawet złośliwe wierszyki na ten 1962, nr 73 (z 27 marca). Miała trwać do 15 kwietnia te- temat, jak ten: „Gdy nie masz co robić w domu, to idziesz goż roku. do POM-u. A gdy masz robotę i dom, to p…sz POM”. 200 Kryspinów. Lamus historii

Zespołu Szkół Mechanicznych w Krakowie, przy Grupa pracowników POM. Z lewej Czesław Soska, z prawej ulicy Podbrzezie. W  Kryspinowie opiekował się nimi nauczyciel zawodu. Przebieg praktyk kon- Jan Pyla trolował opiekun ze szkoły. Młodociani pracowni- cy otrzymywali wynagrodzenie w postaci ryczałtu, został Tadeusz Litwicki. Podlegało mu 60 pracow- a w III klasie pensję, liczoną na podstawie stawek ników. W 1975 roku obowiązki po nim objął Sta- godzinowych. W 1967 roku planowano otworzyć nisław Łukasik. POM Kryspinów stawiał budynki na miejscu własną, 3-letnią szkołę zasadniczą dla przedsiębiorstw branży rolniczej. Wzniesiono kształcącą mechanizatorów rolnictwa, jednak nie m.in. budynki mieszkalne w Cieciążu, przemysło- doszło do realizacji tego zamiaru. Jako ciekawostkę we w Okrajniku koło Żywca, oczyszczalnię ścieków dodajmy, że drogę od nastoletniego ucznia-prak- dla Ministerstwa Rolnictwa w Zakopanem, szklar- tykanta do dyrektora Państwowego Ośrodka prze- nie Akademii Rolniczej w Krakowie. Na początku szedł dyrektor Jan Pyla z Piekar. lat 70. wykonano oczyszczalnię dla zakładu pro- dukującego tuszki królicze w Ściejowicach. Była W  latach 60. zapotrzebowanie na usługi dla to filia Spółdzielni Pracy Przemysłu Spożywczego rolnictwa rosło bardzo szybko. Zwiększony popyt w Krakowie-Nowej Hucie. miały zaspokoić kółka rolnicze, tworzone wów- czas w poszczególnych wsiach184. W związku z tym Na własne potrzeby wznoszono hale remontowe Ośrodek Maszynowy otrzymał nowe zadanie: za- oraz dwa bloki mieszkalne dla pracowników POM. pewnić obsługę techniczną kółkom oraz między- Zamierzano w przyszłości wybudować także trze- kółkowym bazom maszynowym. ci budynek. Przeszkodził temu kryzys gospodarczy lat 80., a potem przełom ustrojowy. Pierwszy wo- Ówczesne wyposażenie kółek rolniczych w cią- dociąg na terenie gminy Liszki został wzniesiony gniki było niestety bardzo mizerne. W 1967 roku przez POM w miejscowości Czułów. Było to jeszcze na stanie 6 kółek z terenu gromady Liszki znajdo- w latach 70. Kolejne sieci zrealizowano już w latach wało się 14 zestawów traktorowo-maszynowych. 90. w Kryspinowie i Ściejowicach. Warto odnoto- W związku z tym wynikła potrzeba zabezpieczenia wać takie realizacje działu budowlanego Ośrodka dla nich dostaw paliwa. Najbliższe stacje znajdo- w  Kryspinowie, jak: szklarnie w  Akademii Rolni- wały się bowiem w Krakowie, a więc indywidualne czej przy ul. 29 listopada czy centralne ogrzewanie zaopatrzenie w oleje napędowe byłoby kłopotliwe w Szkole Rolniczej w Czernichowie. i  nieekonomiczne, zwłaszcza dla kółek posiada- jących jeden czy dwa ciągniki. Zadanie to przejął Aby uczynić POM bardziej atrakcyjnym na rynku więc POM. W tym celu przed pałacem w Kryspino- pracy, jego kierownictwo położyło nacisk na zapew- wie zbudowano stację paliwową. W ziemi umiesz- nienie pracownikom mieszkania, ewentualnie dział- czono zbiorniki mające pojemność 150 tys. litrów. ki budowlanej. Kwatery na terenie starego baraku Paliwo przywożono ze stacji kolejowej w  Zabie- i pałacu raczej nie mogły nikogo przyciągnąć. Na rzowie. Do transportu służyły 2 własne cysterny terenach należących do zakładu oraz pozyskanych o pojemności 5200 litrów. Potem oleje napędowe w drodze wymiany od gminy Liszki (po uzgodnie- rozwożono, w miarę potrzeb, do poszczególnych niu ze społecznością Kryspinowa) podjęto kroki, by baz kółek z terenu powiatu, które posiadały własne wznieść budynki wielorodzinne oraz uzbroić działki zbiorniki o pojemności ok. 5000 litrów. W 1963 roku w Państwowym Ośrodku Maszy- nowym w Kryspinowie utworzono dział budowla- ny. Miał realizować prace budowlane i instalacyj- ne na rzecz przedsiębiorstw rolniczych na terenie całego województwa krakowskiego. Kierownikiem 184 O Kółku w Kryspinowie wspominamy osobno. Życie gospodarcze w PRL i po jej upadku 201

Naprawa traktora Kółka Rolniczego z Modlnicy Następnie, po przeniesieniu warsztatów re- montowych do „jedynki” przystąpiono do wybu- pod domki jednorodzinne. W wyniku porozumienia rzeń zachodnich zabudowań pofolwarcznych. Nie w zamian za działkę przy pastwisku POM otrzymał ze wszystkimi obiektami poszło łatwo. Grupa mi- tereny pod Skałą (w pobliżu późniejszej szkoły). nerów pracujących na co dzień w  miejscowym kamieniołomie założyła materiały wybuchowe W 1974 roku POM przystąpił do budowy osiedla w ścianach murowanego czworaka. Podczas eks- mieszkaniowego dla pracowników. Pierwszy etap plozji budowla ani drgnęła. Nawiercono zatem zakładał wzniesienie 2 bloków dla 12 rodzin każdy. nowe otwory i pomnożono liczbę ładunków. Pod- W obu budynkach miało zamieszkać łącznie 200 czas wybuchu budynek uniósł się nieco w górę i… osób. Budowę 2 bloku zakończono jesienią 1980 nienaruszony, osiadł na pierwotnym miejscu. Ani roku. W lipcu tegoż roku POM oraz osiedle zosta- jedna cegła nie odpadła. Mnożenie ładunków było ły przyłączone do krakowskiej sieci wodociągowej. wykluczone ze względu na bliskość pałacu. Ścia- Ścieki najpierw gromadzono w podziemnych cyster- ny wykonane z kamieni i cegieł, połączonych za- nach, a potem wybudowano oczyszczalnię w środku prawą wapienną z jajkami, musiały być stopniowo zakładu, która obsługiwała zarówno budynki pro- wyburzane od góry. Dość szybko wzniesiono halę, dukcyjne, jak i osiedle. W głębi parku urządzono do której przeniesiono remont ciągników i innych działki dla pracowników wielkości 2 arów. maszyn rolniczych (zakład nr 2). Początkowo warsztaty mieściły się w zachod- Oprócz działalności gospodarczej POM zapew- niej części folwarku, głównie w dawnych oborach. niał pracownikom, a przy okazji także mieszkań- Były w  nich jeszcze pozostałości stanowisk dla com wsi, rozrywkę i  w  miarę możliwości stwa- zwierząt. W latach 60. stare obiekty zaczęto roz- rzał warunki do aktywności kulturalnej. Działała bierać, by zastąpić je nowymi. Prace rozpoczęto świetlica, do końca lat 60. dostępna dla ludności we wschodnim rejonie zakładu. 19 czerwca 1964 wsi. To właśnie tam pojawił się pierwszy w Kryspi- roku dyrektor POM Władysław Handzlik przeka- nowie telewizor, który szczególnie na początku bu- zał wsi Liszki, w ramach czynu społecznego, mury dził duże zainteresowanie pracowników i miesz- starego spichlerza (notabene znajdującego się na kańców. liście obiektów zabytkowych, zaszeregowanego do klasy III) na remont dróg i odnowienie rynku. We Po utworzeniu w 1973 roku Spółdzielni Kółek wschodniej części zakładu stanęły hale i przenie- Rolniczych (SKR) zastąpiły one Państwowe Ośrod- siono tu remonty maszyn rolniczych. ki Maszynowe w obsłudze gospodarstw rolnych185. Ośrodek w  Kryspinowie przekazał młockarnie Po oddaniu do użytkowania nowych obiektów, i inny sprzęt przydatny do pracy w polu do SKR- czyli zakładu nr 1, nastąpił wzrost osób zatrudnio- -ów. Zachowano traktory, które jeszcze przez pe- nych ze 174 w roku 1968 do 227 we wrześniu 1969 wien czas wykorzystywano do rozwożenia wapna roku. Należy przy tym pamiętać, że POM Kryspi- po polach na terenie różnych miejscowości powia- nów posiadał filię w  Młodziejowicach, gdzie za- tu krakowskiego. Potem zakład stopniowo się ich trudniano część robotników. pozbywał. Skupił się bowiem na remoncie trakto- rów, kombajnów i innych maszyn rolniczych. 185 W maju 1973 roku Dział Usług Traktorowych i Che- mizacji POM zatrudniał 4 pracowników umysłowych, 15 traktorzystów i 13 kierowców ciągnikowych i dyspo- nował następującym sprzętem: 12 samochodami cię- żarowymi, 32 przyczepami ciągnikowymi, 16 ciągnika- mi (C-325, C355 i C-4011), 9 rozrzutnikami do wapna, 4 ładowaczami obornika, 5 spryskiwaczami ciągniko- wymi i mniejszym sprzętem. 202 Kryspinów. Lamus historii

W styczniu 1974 roku POM w Kryspinowie, po- ści zamiennych i za mała w stosunku do potrzeb ilość dobnie jak inne tego typu przedsiębiorstwa w ca- samochodów technicznych. Mimo tych trudności pra- łym kraju, przeszedł ponownie pod nadzór Mi- cownicy POM-u są w pełni przygotowani do czekają- nisterstwa Rolnictwa, a  zwierzchnie Okręgowe cych już ich wkrótce zadań186. Zjednoczenie Mechanizacji Rolnictwa (OZMR) w  Krakowie przemianowano na Zjednoczenie Należy dodać, że na czas żniw mobilizowano Technicznej Obsługi Rolnictwa. wszystkie siły i środki. Uruchamiano dodatkowe 2 ekipy naprawcze z samochodami, a w szczegól- Jednym z największych wyzwań dla przedsię- nych przypadkach wykorzystywano także auto biorstwa były niewątpliwie żniwa. Tak według re- służbowe dyrektora, którym przewożono części portera „Dziennika Polskiego” wyglądały przygo- zamienne. towania do akcji żniwnej w 1976 roku: Po podporządkowaniu POM-ów Ministerstwu Ten odpowiedzialny obowiązek [przygotowania Rolnictwa POM w Kryspinowie rozpoczął na dużą maszyn i urządzeń do żniw – A.K.] spoczywa w kra- skalę remont radzieckich ciężarówek marki GAZ 53, kowskim województwie miejskim m.in. w Państwowym używanych w rolnictwie państwowym i uspołecz- Ośrodku Maszynowym w Kryspinowie. Tam właśnie nionym na terenie całej Polski. I to właśnie o nich dokonywane są remonty większości kombajnów, sno- mowa w powyższym tekście. Powołany na stano- powiązałek, kosiarek, traktorów i wielu innych maszyn. wisko kierownika inż. Jan Pyla na terenie nowej hali, W tym roku przygotowano już 22 kombajny typu: „Vi- wybudowanej we wschodniej części dawnego fol- stula” i „Bizon”, 624 ciągniki, 191 samochodów rolni- warku, zorganizował linię remontową. Umyty sa- czych i setki sztuk drobniejszego sprzętu. Od wielu już mochód wjeżdżał do wnętrza. Tam 3 robotników lat kryspinowski POM cieszy się zasłużenie bardzo dobrą rozbierało go do ostatniej śrubki. Poszczególne pod- opinią wśród rolników. Zużyte, często zdekompletowane zespoły poprzez myjnię szły na stanowiska regene- maszyny po remoncie w Ośrodku spisują się bez zarzutu. racyjne, a silniki odwożono do zakładu naprawczego przy ulicy Friedleina. Potem auto składano na nowo. Na czas żniw POM w porozumieniu z rolnikami, na- czelnikami gmin i innymi zainteresowanymi instytucja- Największe natężenie prac przy ciężarówkach mi uruchamia 4 lotne ekipy mechaników wyposażone GAZ 53A notowano w II połowie lat 70., gdy przecho- w odpowiedni sprzęt umożliwiający usuwanie ewentual- dziło ich przez zakład kilkaset. W roku 1980 szaco- nych awarii na polu. W samochodach tych ekip zamon- wano roczną realizację generalnych remontów cię- towano radiotelefony, co ogromnie ułatwia i przyspiesza żarówek na 75 sztuk, a 3 lata później już tylko na 50. naprawy, podnosząc operatywność zespołów. Tymczasem remont kapitalny i bieżący ciągników i maszyn rolniczych w 1983 roku objął ok. 5 tys. sztuk. Przygotowania do żniw mocno zakłóca brak łączno- ści telefonicznej. Zepsutego przed kilku dniami aparatu Przygotowana przez POM informacja o działal- poczta nie chce, czy też nie potrafi naprawić, a dodać ności za rok 1985 daje ogólne pojęcie o tym, czym trzeba, że jest to jedyny aparat telefoniczny w Kryspino- się przedsiębiorstwo zajmowało w ostatniej deka- wie. Poważnym mankamentem jest również brak czę- dzie PRL. A świadczyło ono usługi w zakresie: • napraw gwarancyjnych, bieżących i głównych wszystkich rodzajów sprzętu rolniczego i cią- gników oraz obsługi kampanii agrotechnicz- nych w zakresie usuwania awarii. Rejon dzia- łania to miasto Kraków i 7 gmin. • budowy wodociągów i wykonawstwa c.o., ma- łej mechanizacji prac instalacyjno-montażo- wych. Dotyczyło to rejonu województwa kra- kowskiego. Stacja benzynowa P.P.H.U. PROMEROL S.A. 186 „Dziennik Polski” 1976, nr 145 (z 26-27 czerwca). Życie gospodarcze w PRL i po jej upadku 203

• remontów kapitalnych samochodów GAZ, na- Jan Pyla. Zdjęcie z tableau Rady Gminy Liszki kadencji 1994-1998 praw bieżących samochodów dostawczych Żuk, Nysa i innych, produkcji bojlerów, konstrukcji Podpisano umowę ze Skarbem Państwa o leasing stalowych oraz produkcji pieców gazowych c.o. przedsiębiorstwa. Administracja opuściła pałac Usługi dotyczyły terenu całego kraju. i przeniosła się do obiektów we wschodniej części dawnego folwarku. • usług transportowych w zakresie wykorzysta- nia luzów taboru. Jeszcze w latach 80., gdy samochody GAZ wy- Na terenie gminy Liszki POM współpracował chodziły z użytkowania, z inicjatywy wicedyrekto- ra Pyli dokonano przekwalifikowania części załogi, szczególnie ze Spółdzielnią Kółek Rolniczych z sie- tj. mechaników samochodowych na spawaczy. Za- dzibą w Liszkach oraz Rolniczą Spółdzielnią Pro- jęcia odbywały się na terenie zakładu. Dzięki temu dukcyjną w Mnikowie. uruchomiono produkcję konstrukcji stalowych. Współpraca z Budostalem 9 pozwoliła na produk- Dodajmy, że produkcja pieców c.o. o  nazwie cję elementów dla górnictwa. POM-GAZ, podgrzewaczy wody, a także części do saturatorów to inicjatywa własna przedsiębiorstwa, POM, a później „PROMEROL” wykonywał sieci które mimo dużego zakresu obowiązków posiadało wodociągowe w Cholerzynie, Piekarach i Kaszowie, jeszcze tzw. wolne moce przerobowe. Nie było to do potem sieci kanalizacyjne. Przez długie lata na zle- końca zgodne z narzuconymi z góry sztywnymi ra- cenie gminy zarządzał oczyszczalnią ścieków oraz mami przydziału obowiązków, jednak dawało firmie eksploatacją sieci sanitarnych. Odśnieżał także dodatkowe dochody, tak potrzebne w dekadzie nie- drogi gminy Liszki. dostatków, jaką były lata 80. w PRL. Pod koniec lat 90. przedsiębiorstwo skoncentro- Przełom ustrojowy, jaki nastąpił na przełomie wało się na produkcji konstrukcji stalowych. Dla fir- lat 80. i 90. XX wieku, stał się trzęsieniem ziemi dla my Suder & Suder wykonało sieć hal na terenie ca- całej gospodarki. Jeżeli chodzi o państwowe ośrod- łej Polski. Z bliższych geograficznie realizacji należy ki maszynowe, to niewiele z nich zostało na rynku. wymienić obiekty na terenie Kryspinowa, Morawicy, POM w Kryspinowie przetrwał dzięki skoncentro- Mnikowa, Aleksandrowic, Czernichowa, Piekar, Ba- waniu się na budownictwie. Stało się to z inicjaty- lic. Na początku obecnej dekady zrealizowało sze- wy Jana Pyli187, który w wyniku konkursu w 1991 reg nowoczesnych wiat przystankowych dla War- roku objął stanowisko dyrektora. szawy. W 2017 roku wybudowano konstrukcję wieży kościoła pw. Matki Bożej Dobrej Rady w Krakowie- Ośrodek był poważnie zadłużony. Dług z odset- -Prokocimiu. A to tylko niektóre realizacje. kami wynosił ok. 3 mld złotych. Na szczęście uda- ło się to wszystko spłacić. W 1995 roku POM został sprywatyzowany, czyli przekształcony w  spół- kę akcyjną pod nazwą Przedsiębiorstwo Produk- cyjno-Handlowo-Usługowe „PROMEROL” S.A.188. Akcjonariuszami zostali pracownicy, którzy mogli kupować akcje firmy lub wziąć je na nieoprocen- towane kredyty. Obowiązki prezesa objął Jan Pyla. 187 Jan Pyla przyszedł do POM jako absolwent Szko- ły Podstawowej w Piekarach. Łączył pracę zawodową z kształceniem się – ukończył zasadniczą szkołę zawo- dową, technikum, wreszcie odbył studia na Politech- nice Krakowskiej. W połowie lat 70. objął funkcję kie- rownika POM, a po 10 latach został zastępcą dyrektora. W latach 1990-2010 był radnym GRN w Liszkach, od 2003 do 2006 roku przewodniczący GRN. 188 Nazwa PROMEROL to skrót od słów: PRO[dukcja], ME[chanizacja], ROL[nictwo]. 204 Kryspinów. Lamus historii

POD SZYLDEM SPÓŁDZIELCZOŚCI domowego, za które odpowiedzialna była Jadwiga Lalik. Niestety placówka okazała się nierentowna, W 1945 roku na terenie Kryspinowa powstała Sa- wobec czego już w roku następnym została zlikwi- mopomoc Chłopska. Jedną z ważniejszych form jej dowana. W tym czasie podobny los spotkał pla- działalności było otwarcie sklepu. Czasy były nie- cówki handlowe w Kaszowie i Jeziorzanach. spokojne, a powszechna, powojenna bieda sprzy- jała przestępczym zachowaniom. 14 marca 1948 Zdaniem zarządu GS kierownicy wielu skle- roku sklep został okradziony z towarów o wartości pów z terenu gminy nie wykazywali kwalifikacji 40 000 zł. Funkcjonariuszom Milicji Obywatelskiej sprzedawców, a co gorsza, nie starali się należycie udało się wykryć i aresztować sprawców. o zamówienie odpowiedniego towaru. Stąd mimo monopolu na terenie niektórych wsi, m.in. Kryspi- Już w latach 40. XX wieku handel na terenie całej nowa, sklepy notowały niskie obroty. Wobec braku gminy zdominowała założona w 1948 roku Gminna chętnych o odpowiednich kompetencjach z terenu Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska” w Liszkach. gminy Liszki sięgano po pracowników z Krakowa. We wrześniu 1949 roku oprócz centrali w Liszkach Członkowie Zarządu GS narzekali jednak, że czę- posiadała 8 filii terenowych. Do niej należał sklep sto tacy pracownicy, nie związani ani z otoczeniem, w Kryspinowie. W ewidencji spółdzielni nosił on ani z terenem […] nie dbają o sprawy Sp[ółdzieln]i jak wówczas numer 5. Na początku lat 50. kierowała o swoje190. W tym czasie zdarzały się także naduży- nim Zofia Dziedzic. Przez kilkanaście lat powojen- cia, jak manko w wysokości kilku tysięcy złotych, nych posiadał konkurencję w postaci wielobranżo- którego dopuściła się pracownica w ciągu zaledwie wego sklepu Lorków. miesięcznej pracy w Kryspinowie. Niestety sklep spółdzielczy nie był dobrą wizy- W miejsce zlikwidowanego sklepu nr 20 Zarząd tówką dla uspołecznionego handlu. Jeszcze w 1953 GS „SCh” dążył do utworzenia Punktu Sprzedaży roku korespondent „Gazety Krakowskiej” informo- Pomocniczej (PSP). Niestety ani ten plan, ani na- wał o niechlujstwie panującym wewnątrz189. Czte- stępny uruchomienia w 1967 roku straganu sprze- ry lata później radni poruszali tę sprawę na posie- daży warzyw i owoców nie zostały zrealizowane dzeniu Gromadzkiej Rady Narodowej. Podkreślali, właśnie z powodu problemów personalnych. Co że budynek nie nadawał się właściwie do handlu. gorsza, w latach 1966 i 1967 również sklep nr 5 ca- Był odrapany i brudny, a jego ściany wymagały po- łymi miesiącami był nieczynny. Podobne przesto- bielenia. Radni postanowili zwrócić się na piśmie je miały miejsce także w latach 1970, 1972 i 1976. do kierownictwa GS „SCh” w Liszkach, jako wła- W prasie ukazywały się ogłoszenia informujące, że ściciela, by doprowadził lokal sklepowy do właści- GS Liszki poszukuje osoby na stanowisko kierow- wego stanu. nika jednoosobowego sklepu. Przez długi czas sklep spożywczo-przemysło- Na początku lat 60. istniał w Kryspinowie bar wy, bo taki charakter miała „piątka”, pozostawał je- z wyszynkiem alkoholu. Niestety podobnie jak go- dyną placówką handlową GS „SCh” Liszki na tere- spoda w Liszkach stał się miejscem licznych awan- nie Kryspinowa. Próby rozszerzenia tej działalności tur, toteż na prośbę mieszkańców został pod ko- w sołectwie napotykały przeszkodę w postaci nie- niec 1961 roku zamknięty. Zadowoleni radni Stefan dostatku personelu o kwalifikacjach niezbędnych Kadula i Józef Kałuża na posiedzeniu GRN w Lisz- do prowadzenia placówki handlowej. kach w marcu 1962 roku podziękowali komendan- towi posterunku Tadeuszowi Piwowarskiemu za We wrześniu 1963 roku udało się uruchomić pomoc w tej sprawie. Gminna Spółdzielnia rozpo- w Kryspinowie nowy sklep, noszący numer 20, tak- częła remont pomieszczeń, po zakończeniu które- że o profilu spożywczo-przemysłowym. Posiadał on 2 stoiska: spożywcze, prowadzone przez Stani- 190 ANK, Zarząd Gminnej Spółdzielni Samopomoc Chłop- sławę Grzesiak, oraz z artykułami gospodarstwa ska w Liszkach z działalności w roku gospodarczym 189 „Gazeta Krakowska” 1953, nr 200 (z 22-23 sierpnia). 1964. Życie gospodarcze w PRL i po jej upadku 205

go planowano otwarcie tam jadłodajni serwującej dować Ośrodek Zdrowia, „Gees” otrzymał budy- dania gorące oraz oranżadę i piwo. Sprzedaż napo- nek dawnych czworaków w Kryspinowie. Po prze- jów alkoholowych była uzależniona od pozytywnej mianie ustrojowej obiekt był częściowo wynajęty opinii Wydziału Handlu PPRN w Krakowie. Osta- prywatnym przedsiębiorcom. Mieściły się tam tecznie odstąpiono od realizacji planów, przeciw kawiarnia należąca do radnego Bolesława Kal- którym zaprotestowała dyrekcja POM. czyńskiego oraz sklep spożywczy rodziny Fortu- nów z Liszek. W XXI wieku po likwidacji sklepu Problemy z personelem utrudniały działalność GS i krótkim okresie wynajmu budynku został on czynnego tylko w  miesiącach letnich Pawilonu sprzedany. Gastronomicznego w Kryspinowie. Uruchomiony w 1963 roku, z powodu braku pracowników otwar- GAZYFIKACJA ty był do końca lipca. Obsada przewidziana była W I połowie lat 60. XX wieku wieś przymierzała na 6 osób. Jako położony na uboczu padał ofiarą się do gazyfikacji. Sporządzono nawet wymaga- napadów. W 1966 roku odnotowano jedno włama- ne plany. Wszystko zależało jednak od decyzji Tar- nie, a w roku następnym włamanie oraz jego usi- nowskiego Okręgowego Zakładu Gazowniczego łowanie. i jego zdolności dostarczania gazu. Dla mieszkań- ców Kątów ważniejsza była sprawa elektryfikacji. W 1964 roku pod opieką GS „SCh” Liszki za- Skłonni byli zatem zrezygnować z gazu na rzecz wiązało się w Kryspinowie Koło Gospodyń Wiej- skich. W  tym samym czasie analogiczne sto- Czesław Lorek i radny Józef Kadula warzyszenia powstały w  Kaszowie i  Mnikowie. Działalność KGW w  Kryspinowie łączona jest przez świadków głównie z  kursami gotowania organizowanymi w domu radnej powiatowej He- leny Rachwalik. Wyprzedzała więc działalność utworzonego na przełomie lat 60. i 70. również przez Gminną Spółdzielnię „Samopomoc Chłop- ska” ośrodka Nowoczesna Gospodyni. Instruktor- ką została Maria Pryk. Dzięki współpracy z istnie- jącymi na terenie gminy Liszki kołami gospodyń wiejskich prowadziła kursy gotowania, pieczenia oraz racjonalnego żywienia, a także pokazy kuli- narne w różnych miejscowościach gminy. Organi- zowała również konkursy ogródków warzywnych i  kwiatowych. Do jej obowiązków należało też wypożyczanie naczyń kuchennych zakupionych przez GS Liszki. Gdy ok. 1975 roku zrezygnowała z pracy, ośrodek Nowoczesna Gospodyni przenie- siono do Liszek. Tam prowadziła go przy GS Liszki Stanisława Szewczyk, która opiekowała się także Klubami Rolnika. W  latach 70. i  80. działalność handlowa GS „SCh” ograniczała się do sklepu nr 5, z  siedzi- bą w  czworakach należących wówczas do gmi- ny. Warto dodać, że pod koniec lat 80. XX wie- ku między gminą Liszki a Gminną Spółdzielnią doszło do wymiany nieruchomości. W  zamian za działkę w Liszkach, na której planowano zbu- 206 Kryspinów. Lamus historii

doprowadzenia energii elektrycznej do przysiół- JAK KĄTY „PRZESKOCZYŁY” WISŁĘ ka. Ostatecznie Prezydium Powiatowej Rady Na- rodowej w Krakowie wystąpiło do Tarnowskiego W latach 70. XX wieku władze PRL planowały prze- Zakładu o przydzielenie dla Kryspinowa gazu. Po- kształcenie Wisły w nowoczesny szlak żeglowny. wstał komitet gazyfikacji, a mieszkańcy wsi wpła- Pierwszy etap przewidywał przebudowę rzeki cili na ten cel 12 750 zł. Niestety sprawa przeciągała na odcinku Oświęcim–Kraków, tak aby w latach się i w końcu zdezaktualizowała. 80. węgiel wydobywany w okolicach Oświęcimia, w kopalniach „Czeczot”, „Piast” i „Ziemowit”, mógł Mieszkańcy nie chcieli jednak rezygnować z bu- być spławiany zestawami barek o nośności 3500 dowy sieci gazowej. Na zebraniu wiejskim 15 mar- ton do Krakowa, na potrzeby kombinatu Nowa ca 1971 roku powołano nowy Komitet Gazyfikacji Huta. W 1976 roku rozpoczęto prace budowlane Kryspinowa, na czele którego stanął Mikołaj Wso- przy wznoszeniu stopni wodnych w Dworach oraz łek. Aby pokryć koszty inwestycji, postanowiono Smolicach. W 1977 roku ruszyła budowa trzeciego sprzedać działki wiejskie. stopnia wodnego o nazwie „Kościuszko” w Kryspi- nowie-Kątach. W  1972 roku gotowa była dokumentacja. W I połowie roku następnego zgromadzono ma- Jak głosi tradycja, w przeszłości osada Kąty le- teriały i rozpoczęto budowę rozdzielni. Do sfinan- żała na prawym brzegu Wisły, jednak w pewnym sowania inwestycji przyłączył się również POM, momencie rzeka zmieniła koryto, w wyniku czego przekazując w 1974 roku dotację wysokości 500 przysiółek z jednego brzegu „przeniósł się” na dru- tys. zł. W zamian domagał się wykonania bezpłat- gi. Budowa stopnia likwidowała meander rzeczny, nego przyłącza dla pracowników przedsiębiorstwa. który uniemożliwiał spławianie zestawu barek osią- W 1976 roku ukończono budowę stacji redukcyjno- gającego długość 180 m. Plany przewidywały bu- -pomiarowej gazu. dowę po wierzchu drogi Opatkowice–Balice, czyli fragmentu trasy szybkiego ruchu mającej docelowo Na zebraniu wiejskim 26 czerwca 1978 roku po- łączyć Tarnów z Katowicami. Drogę wiodącą przez informowano mieszkańców, że zapalenie znicza Kąty projektowano także jako obwodnicę Krakowa, zaplanowano na 22 sierpnia. Ostatecznie tę sym- zmniejszającą ruch aut przez most Dębnicki. boliczną czynność przyspieszono, by zgodnie z pe- erelowskim zwyczajem sukces ogłosić przy okazji Realizacja projektu wymagała nie tylko prze- święta państwowego. „Gazeta Południowa” do- rzucenia 3,5 mln m3 ton ziemi i 300 tys. ton kamie- nosiła: W przededniu Święta Odrodzenia mieszkań- nia, lecz także przesunięcia liczącej 3 km linii wy- cy Kryspinowa i pobliskiego Budzynia otrzymali wy- sokiego napięcia, fragmentu gazociągu oraz koryta budowany czynem społecznym gazociąg. Inicjatorem rzeczki Sanki wraz z umiejscowionym na niej uję- przedsięwzięcia jest znany na tym terenie społecznik ciem wody pitnej192. Dopiero potem można było Mikołaj Wsołek, a pomagali mu w tych czynnościach m. przystąpić do wybudowania jazu, czyli obiektu pię- in. mgr inż. Andrzej Trzos, służąc poradą w sprawach trzącego wodę. Na koniec wykopano 2-kilometro- technicznych, oraz Jan Łęcki, Józef Kadula, Józef Bator, wy kanał. W sierpniu 1987 roku zostały do niego Władysław Kozieł i wielu innych. Długość gazociągu skierowane wody Wisły. wynosi około 10 km, a wartość – wraz ze stacją reduk- cyjno-pomiarową – około 5 mln zł.191 W  związku z  budową stopnia wodnego „Ko- ściuszko” zajęte zostały działki w  Kątach. Stały Naturalnie nie było to równoznaczne z  za- na nich domy rodziny Zaborowskich, Kowalików mknięciem inwestycji. To w imieniu Komitetu Ga- i  Wilków. Budynki rozebrano, a  ich mieszkań- zyfikacyjnego ogłosili Jan Łęcki i Józef Kadula na cy otrzymali mieszkania w  Krakowie. Należy zebraniu wiejskim 10 grudnia 1983 roku. Środki po- zostałe po rozliczeniu inwestycji mieszkańcy prze- 192 Jako ciekawostkę dodajmy, że w trakcie prac ziemnych kazali na konto Komitetu Budowy Wodociągu. odkopano i wydobyto pień sczerniałego dębu liczący 191 „Gazeta Południowa” 1978, nr 167 (z 24 lipca). około 4 tys. lat. Życie gospodarcze w PRL i po jej upadku 207

Kąty w 1987 roku – widok ze wzgórza Wielkanoc cie stopnia. Taki stan nie trwał długo. Zbliżał się czas oddania obwodnicy, w związku z czym przy- podkreślić, że zburzone obiekty nie leżały w Kątach stąpiono do wymiany drogi technicznej na stopniu historycznych, lecz na działkach zasiedlonych w la- na stałą. W 1990 roku obwodnica została otwarta. tach 60. XX wieku193. Miała ona klasę autostrady, dlatego poruszanie się po niej pojazdów rolniczych było już niemożliwe. Oprócz tego pola uprawne straciło wielu innych rolników, głównie z Kryspinowa. Nawet jeśli nie Wreszcie po latach starań Okręgowa Dyrek- zostały one zajęte pod budowę, to z uwagi na znisz- cja Gospodarki Wodnej w Krakowie w 1993 roku czenie drogi dojazdowej łączącej centrum wsi z Ką- przystąpiła do wykupu pól leżących po zachodniej tami nie mogli ich użytkować. Jednocześnie nadal stronie autostrady o łącznej powierzchni ok. 20 ha, ciążył na nich obowiązek płacenia podatku rolnego. ale tylko od mieszkańców lewobrzeżnego Kryspi- Dziesiątki odbytych spotkań na ten temat, w któ- nowa. Proces trwał ok. 2 lat. Wynegocjowana cena rych udział brali mieszkańcy, reprezentanci gminy nie była wysoka. W dodatku wkrótce w Polsce roz- Liszki oraz przedstawiciele głównego wykonawcy, szalała się inflacja. Kto nie wydał pieniędzy w miarę przedsiębiorstwa Naviga, nie dawały rezultatów. szybko, poniósł poważne straty. Działki leżące od Dopiero w 1985 roku firma wykonała nawierzchnię strony Krakowa, ok. 24 ha, już po denominacji zło- bitumiczną od POM w kierunku Kątów na długość tego wykupiła firma KODE. Miał tam powstać duży 1 km i połączenie zostało przywrócone. Pojazdy rol- parking, stacja obsługi TIR-ów i ośrodek rekreacji. nicze mogły przejeżdżać drogą położoną na szczy- Niestety plany te nie zostały zrealizowane z powo- du upadłości firmy. Obecnie nowy właściciel obsie- 193 „W latach sześćdziesiątych przybyli do Kątów nowi wa ten teren kukurydzą. osadnicy, cztery rodziny z Rącznej: Andrzeja Zaborow- skiego, Józefa Wsołka, Franciszka Wsołka, Andrzeja Ko- Na początku XXI wieku na terenie przysiół- walika oraz Wilków z innej miejscowości. Odkupili po ka Kąty pojawiły się nowe inwestycje. W  2003 1 ha ziemi od mieszkańców Kryspinowa i pobudowali roku Fundacja im. ks. Siemaszki, założona przez tutaj domy i niewielkie budynki gospodarcze. Zagrody Zgromadzenie Księży Misjonarzy św. Wincente- te znajdowały się na Pańskich Polach, w pewnej odle- głości od Starych Kątów”. Kazimierz Wnęk, op. cit., s. 2. 208 Kryspinów. Lamus historii

Mieszkańcy Kątów (1997) marzała. Dopiero po ukończeniu budowy mostu przeprowadzono przezeń rurę z wodą, doprowa- go a Paulo, uruchomiła 3-turbinową elektrownię dzaną przez MPWiK. wodną, dostarczającą energię dla Centrum Eduka- cyjnego „Radosna Nowina” w Piekarach. W tymże W  1993 roku mieszkańcom Kątów udało się roku obok został otwarty tor kajakarstwa górskie- uzyskać dostęp do sieci telefonicznej, o co jeszcze go. Wprawdzie Ośrodek Sportu i Rekreacji Kolna to w tym czasie było bardzo trudno. Firmy budujące inwestycja miejska, jednak tor na większej długo- stopień dysponowały 8 numerami telefonicznymi. ści znajduje się na terenie kryspinowskich Kątów. Po zakończeniu budowy tylko 3 numery były wyko- rzystywane na potrzeby obsługi stopnia „Kościusz- Powstanie stopnia wodnego „Kościuszko” spra- ko”. Po interwencji jednego z mieszkańców Kątów, wiło, że mieszkańcy przysiółka znaleźli się w no- Kazimierza Wnęka194, Dyrekcja Telekomunika- wej sytuacji geograficznej. Odcięci na całą deka- cji w Krakowie zgodziła się przydzielić 4 numery dę od Kryspinowa, musieli wywalczyć dostęp do mieszkańcom, pod warunkiem że będą partycypo- ulicy Bolesława Śmiałego. Projektant założył, że wać w kosztach podłączenia linii. Tak się też stało. kryspinowianie z Kątów będą jeździć i chodzić do Tyńca nową drogą prowadzącą do ulicy Promowej. KRYSPINÓW PO PRZEMIANIE USTROJOWEJ W takim przypadku od przystanku autobusowe- go mieszkańcy musieliby pokonać dystans 3 km. Mimo rozwoju miejscowości w latach 70. i 80. Co gorsza, w razie przyboru wód na Wiśle istniała XX wieku w ostatnią jego dekadę Kryspinów groźba zalewania drogi na długości 200 m. Dlate- wchodził jako niewielka wieś. Według Narodowe- go domagano się wybudowania mostu nad staro- go Spisu Powszechnego przeprowadzonego w 1988 rzeczem. Pisano petycje i skargi do wielu urzędów, roku liczył 1153 mieszkańców i zajmował pod tym a nawet do telewizji Kraków. W końcu udało się. względem 6 miejsce pośród wsi gminy Liszki. Nad zwężonym do szerokości ok. 5 m korytem sta- rorzecza postawiono most oraz zbudowano drogę Reformy gospodarcze po bankructwie PRL przy- przez Kąty, łącząc ulicę Bolesława Śmiałego z uli- niosły żywiołowy rozwój prywatnej przedsiębior- cą Promową. czości. Wkrótce na terenie Kryspinowa pojawiły się nowe firmy. Miejsce Państwowego Ośrodka Maszy- Innym problemem było zniknięcie wody ze nowego zajął P.P.H.U. „PROMEROL” S.A., o czym studzien na terenie przysiółka. W  przeciwień- już wspominaliśmy. W halach POM-owskich w za- stwie do reszty wsi, która utraciła dostęp do chodniej części dawnego folwarku siedzibę znala- wody na skutek rozbudowy Zalewu w Budzyniu zły takie firmy jak: Zakład Urządzeń Technologicz- i Cholerzynie, w Kątach winne były prace ziem- nych „Sumech”, świadczące usługi wulkanizacyjne ne przy budowie stopnia wodnego. Po interwen- Przedsiębiorstwo Zagraniczne „EUROGUM”, spe- cjach mieszkańców inwestor finansował dowóz cjalizujące się w handlu wyrobami hutniczymi wody na teren przysiółka co drugi dzień. Najwięk- Przedsiębiorstwo Wielobranżowe „Crystal” s.c. szy problem był zimą, gdy woda w kanistrach za- 194 Dodajmy, że Kazimierz Wnęk był zaangażowany we wszystkie opisane wyżej akcje mieszkańców Kątów. Należy do napływowych mieszkańców Kryspinowa. Urodził się bowiem w Zabierzowie Bocheńskim, a do Kryspinowa przyjechał w 1968 roku. Najpierw praco- wał w POM, potem był agronomem, doradcą rolniczym i wreszcie urzędnikiem UG Liszki. Od 1990 roku dzia- łał w PSL. W latach 1995-2003 pełnił funkcję sekreta- rza Koła PSL w Liszkach, a potem, do rezygnacji w 2019 roku, prezesa Koła w Liszkach i członka zarządu powia- towego partii. W latach 1997-2002 był radnym powiatu krakowskiego. Kazimierz Wnęk, op. cit. Życie gospodarcze w PRL i po jej upadku 209

Pionierzy przedsiębiorczości kryspinowskiej Stanisław Lorek problem. Jedno z nich w latach 90. XX wieku istnia- ło w dawnym kamieniołomie. i Andrzej Łuczak Usługi komunalne zapewniała firma POM- (obecnie METALKOM), Firma Transportowa Gam- -WOD Sp. z o.o. z siedzibą w budynkach P.P.H.U. bit. Mniejsze podmioty powstawały w  domach „PROMEROL” S.A. Istniała 10 lat, od 1994 roku. Jej prywatnych, jak wytwórnia ozdób choinkowych prezesem był Jan Mękal, były pracownik POM, AM-TRADE i wiele innych. mieszkaniec Kryspinowa. Spółka zajmowała się eksploatacją wodociągów i kanalizacji oraz oczysz- Nie od razu zmiana ustroju pociągnęła za sobą czalni ścieków. Budowała także krótkie odcinki sie- poprawę infrastruktury. 12 listopada 1990 roku ci. To ona tworzyła system wywozu śmieci. Wraz udało się w końcu zawrzeć porozumienie między z PROMEROLEM wykonywała eksploatowane na gminą Liszki a Krakowskimi Zakładami Eksploata- terenie gminy Liszki kontenery KP-7. cji Kruszywa w Krakowie i Miejskim Przedsiębior- stwem Wodociągów i Kanalizacji w Krakowie do- W 2000 roku rozpoczęto wywóz śmieci od in- tyczące wspólnej budowy sieci wodociągowej na dywidualnych odbiorców. Uprawnione do tego terenie Kryspinowa i Budzynia. Udział procento- były firmy: ESTA MS Sp. z o.o. z siedzibą w Zabie- wy w kosztach inwestycji wynosił dla MPWiK – 42, rzowie, P.W. „MIKI” z Krakowa i rodzime P.P.H.U. gminy Liszki – 30, a K.Z.E.K. – 28 proc. Gmina Liszki „PROMEROL” S.A. W 2003 roku o rynek walczyły: oświadczyła, że w jej imieniu realizację wodociągu MPO Kraków, firma GANSEL WINKEL oraz przed- będzie prowadzić Społeczny Komitet Budowy Wo- siębiorstwo MIKI. Ostatecznie rynek na terenie dociągu w Kryspinowie. Wykonawcą został Pań- gminy zdominowała ta ostatnia firma. stwowy Ośrodek Maszynowy w Kryspinowie. Prace zakończono w 1994 roku. Coraz większym problemem stawał się wzra- stający ruch na drogach wiodących przez Kryspi- Ustawa z  27 czerwca 1997 roku o  odpadach nów, a  szczególnie na drodze wojewódzkiej. przyniosła rewolucję w organizacji wywozu śmie- Mieszkańcy skarżyli się zwłaszcza na hałas czy- ci w gminie. W Kryspinowie, podobnie jak w in- niony przez wielkie TIR-y, których w 2000 roku ze nych miejscowościach gminy Liszki, pojawiły się względu na wprowadzenie opłat na autostradzie kontenery na śmieci KP-7. Nie było to rozwiązanie Kraków–Katowice wyraźnie przybyło. Huk prze- doskonałe, ale przyczyniło się do stopniowej likwi- jeżdżających ciężkich pojazdów nie pozwala miesz- dacji dzikich wysypisk, które w miarę zwiększania kańcom wsi spokojnie spać – alarmowało do Urzędu się konsumpcji, a co za tym idzie zużycia opakowań Gminy Liszki Zebranie Wiejskie, prosząc o inter- jednorazowych, zaczynały stanowić coraz większy wencję w  tej sprawie. Podobny problem mieli mieszkańcy domów przy drodze w kierunku Balic. Tu oprócz huku silników poważnym problemem były drgania powodujące pękanie ścian. Spoczy- wające na piasku płyty betonowe pierwotnej kon- strukcji drogi, pracując, tworzyły nierówności na wierzchnim dywaniku asfaltowym. Podskakują- ce na nich koła ciężarówek wytwarzały drgania, przenoszone potem na fundamenty zabudowań. Do poprawienia jakości życia we wsi przy- czyniła się także taka prozaiczna, zdawałoby się, rzecz jak rozbudowa oświetlenia ulicznego. Nie- stety duże koszty energii elektrycznej zużywanej wówczas przez lampy skłoniły władze gminy do zainstalowania sterowników wyłączających je w godzinach nocnych (od 00.00 do 4.00) oraz do 210 Kryspinów. Lamus historii

podjęcia decyzji, że nowe będą montowane tylko kolejne. Prace zakończono w 2008 roku, wykonu- na koszt sołectw. jąc ostatni fragment sieci – 560 mb. kanalizacji sa- nitarnej w przysiółku Zaolsze. W 1992 roku gmina Liszki podjęła pierwsze kro- ki w celu budowy kanalizacji w Kryspinowie. Spo- Na zebraniu 27 marca 1999 roku mieszkańcy rządzono projekt oraz rozpoczęto prace polegające powołali Społeczny Komitet Telefonizacji mający na doprowadzeniu kolektora do pałacu. Przewod- na celu rozbudowę istniejącej sieci telefonicznej. niczącym społecznego komitetu był Bolesław Kal- W jego skład weszli: Wacław Kula (przewodniczą- czyński. Potem na kilka lat nastąpiła przerwa w re- cy), Aleksander Wierzbicki i Stanisław Jaskowski. Po alizacji przedsięwzięcia. zakończeniu prac w lutym 2000 roku komitet roz- liczył się z powierzonych mu środków pieniężnych. Dopiero podczas zebrania wiejskiego 23 listopa- da 1996 roku powołano nowy Społeczny Komitet Na początku XXI wieku rozwój restauracji i do- Budowy Kanalizacji w składzie: Czesław Sadko, Le- mów weselnych spowodował, że świetlica przy re- szek Wójcik, Ryszard Duszyk, Józef Pyla, Aleksan- mizie stała pusta, sporadycznie tylko wykorzysty- der Wierzbicki, Jan Michalak, Stanisław Baster, Jó- wana była na zebrania wiejskie i nieliczne przyjęcia zef Mastek i Roman Korzeniak. Przewodniczącym weselne. W  związku z  tym w  2007 roku została został pierwszy z wymienionych. Niestety okazało wydzierżawiona firmie Castor Ryszarda Kościółka, się, że projekt budowy kanalizacji zaginął, dlatego która po przeprowadzeniu remontu i modernizacji zlecono sporządzenie drugiego. Środki przeznaczo- zaplecza kuchennego uruchomiła w niej restaura- ne przez gminę Liszki uzupełnili mieszkańcy wpła- cję Oberża Castor. Gmina, która jest właścicielem tą 2000 zł na przyłącz. Jesienią 1997 roku rozpoczę- obiektu, część czynszu przekazywała do budżetu to prace budowlane I etapu – budowę kolektora sołectwa. Po kilku latach lokal został zlikwidowa- głównego wzdłuż drogi balickiej. Potem nastąpiły ny, a obiekt wynajęła firma sprzedająca kominki. Remiza w dawnej chmielarni dworskiej (2021) 211 Życie gospodarcze w PRL i po jej upadku

VIII Życie społeczno-kulturalne i oświatowe OŚWIATA I KULTURA ce obowiązkowi nauczania zostały zarejestrowane, toteż w latach następnych planowano zorganizo- Władza ludowa za punkt honoru postawiła so- wać kolejne kursy. bie likwidację zjawiska analfabetyzmu. 7 kwiet- nia 1949 roku ogłoszono Ustawę o walce z analfa- W poszczególnych miejscowościach powołano betyzmem. Zakładała ona „społeczny obowiązek do życia gromadzkie komitety społeczne do walki bezpłatnej nauki dla analfabetów i półanalfabe- z analfabetyzmem. W Kryspinowie jego członkami tów” w wieku od 14 do 50 roku życia. Wkrótce zostali: Piotr Poprawa, jako przewodniczący, Ma- w całym kraju powołano komisje mające dopro- ria Szulc, Józef Żarski, Józef Stefanek, Jan Żelazny wadzić do alfabetyzacji ludności. Także w  gmi- i Józef Jaskowski. nie Liszki działała Gminna Komisja Społeczna do Walki z Analfabetyzmem. Na jej czele stanął Pierwszy kurs rozpoczął się 1 listopada 1949, a za- gminny pełnomocnik rządu do walki z analfabe- kończył 31 marca 1950 roku. Uczestniczyło w nim tyzmem Franciszek Chorąży. 11 osób, z czego do egzaminu końcowego zgłosiło się 8. Przekazywaniem umiejętności czytania i pi- Pierwsze posiedzenie Komisji odbyło się sania, ale także podstaw wiedzy zajęli się miejscowi 27 sierpnia 1949 roku. Sołectwo Kryspinów repre- nauczyciele: Maria Szulc (język polski), Julia Listec- zentowali na nim sołtys Piotr Poprawa oraz kie- ka (matematyka) oraz wychowawca w Domu Dziec- rowniczka szkoły Maria Szulc. W trakcie spotkania ka Albin Greczek (wiedza o Polsce oraz język polski). podano wyniki rejestracji analfabetów przeprowa- W tygodniu odbywało się 12 lekcji. dzonej we wszystkich wsiach pod koniec czerwca. W Kryspinowie doliczono się ich 24. Zważywszy, Kolejny kurs rozpoczął się 1 grudnia 1950 roku. że w miejscowości zameldowanych było 680 osób, Objął 17 osób. Po raz ostatni kurs dla analfabetów stanowili oni zaledwie 3,5 proc. populacji. Spodzie- ruszył 15 marca 1951 roku. Było ich 9. Zajęcia prowa- wano się jednak, że nie wszystkie osoby podlegają- dzili: Maria Szulc (język polski), Julia Kania (mate- matyka) oraz Zofia Zaleska (historia). Zajęcia trwa- ły do 15 czerwca 1951 roku. 212 Kryspinów. Lamus historii

Kurs kroju i szycia Kryspinów. Na zdjęciu m.in. Zofia Mitana, koniec lat 60. miejscowość odwiedzało kino objaz- Joanna Kapelak, Adela Bojda, Aniela Wróbel, Aniela Wiatr, Jó- dowe „Marsylianka” z Morawicy. Seanse urządza- zefa Wciślak, Anna Górka, Zofia Wędzicha, Aniela Kadula, Jo- no we czwartki na terenie pałacu. anna Lorek, Anna Kadula (ok. 1951) Pod koniec lat 40. Zarząd Związku Spółdziel- Trudno ocenić, na ile kursy były skuteczne i na ni Chłopskich w Liszkach podjął decyzję o budo- ile wniosły do życia uczestników nową jakość. Na wie w Kryspinowie świetlicy. Zgromadzono na- pewno tysiące kursów, które odbyły się na terenie wet niezbędne materiały. Cóż z tego, skoro prac Polski, stały się ważnym elementem kampanii au- nie rozpoczęto. Jak alarmował w  opublikowa- topromocyjnej tzw. władzy ludowej. nym na łamach „Echa Krakowskiego” (nr 45 z 14 lutego 1951 roku) jeden z miejscowych członków Kto umiał czytać i interesował się wydarzenia- Związku Młodzieży Polskiej: Materiały budowla- mi w kraju i za granicą, sięgał czasem po gazetę. Po ne przeznaczone na wykończenie świetlicy częściowo II wojnie światowej można się było w nią zaopa- już zostały rozkradzione, a reszta gnije od maja 1950 trzyć nie tylko za pośrednictwem poczty, lecz tak- r. w polu. Przynaglony publiczną krytyką, ZSCh że kupując ją od mężczyzny, który codziennie w dni w  Liszkach zadeklarował kontynuację prac bu- powszednie przemierzał pieszo drogę z Krakowa dowlanych, w czym pomóc mieli robotnicy Kra- do Czernichowa, niosąc ze sobą torbę pełną dzien- kowskich Wodociągów. W rzeczywistości do bu- ników. Dopiero w latach 70. XX wieku przy głównej dowy nie doszło. bramie wjazdowej do POM stanął kiosk „RUCH”. Kolejny plan urządzenia świetlicy powstał Prawdopodobnie w  1949 roku powstała w związku z zamiarem nadbudowy piętra nad daw- w Kryspinowie Liga Kobiet. To owoc działalności nymi czworakami. Pomysł narodził się w 1955 roku krakowskich kół terenowych tej organizacji, któ- w Gromadzkiej Radzie Narodowej. Gromada nasza rych przedstawicielki gościły w Kryspinowie z po- jest prawie zupełnie pozbawiona świetlicy, młodzież, gadankami, referatami itp.195 która powinna znaleźć rozrywki kulturalne i uświado- mienie obywatelskie, tuła się po kątach, rozpija się z bra- Po wojnie na wsiach dużą popularnością cie- ku miejsca rozrywkowego, a zatem stworzenie świetlicy szyły się wizyty kina objazdowego. W 1954 roku jest naszym obowiązkiem obywatelskim, a poza tym na- po utworzeniu POM do Kryspinowa miała przy- kazem obecnej rzeczywistości – czytamy w protokole jeżdżać ekipa kina „Marynarz”. Niestety mieszkań- sesji Gromadzkiej Rady Narodowej z 17 marca 1955 cy wsi przez dłuższy czas na próżno wyczekiwali roku. Niestety skończyło się tylko na zamiarach. przyjazdu samochodu z projektorem. Dopiero po interwencjach u władz, także za pośrednictwem re- W tym czasie świetlica funkcjonowała w Pań- dakcji „Echa Krakowa”, do obsługi Kryspinowa wy- stwowym Ośrodku Maszynowym. Miał w niej sie- znaczono Wiejskie Kino Stałe w Czernichowie. Pod dzibę zespół pieśni i tańca. Oprócz zajęć tanecz- 195 „Gazeta Krakowska” 1949, nr 141 (z 8 lipca). Życie społeczno-kulturalne i oświatowe 213

Członkowie zespołu Szakale oraz dziewczyna spoza ze- społu podczas próby w świetlicy POM Spotkanie młodzieży przy skale Meus i Kazimierz Mądry (wszyscy trzej wymienie- ni pochodzili z Liszek) oraz perkusista Stanisław nych młodzież jeździła na wycieczki. Jedną z nich Broś (dojeżdżał z Krakowa). Początkowo używali zorganizowano do Ojcowa. Świetlica pełniła także własnych gitar wykonanych sposobem chałupni- funkcję integracyjną. Tu spotykali się mieszkają- czym, z wykorzystaniem części zakupionych w ko- cy w hotelu robotniczym napływowi pracownicy misie. Bęben, werbel i talerze to pozostałość po nie- POM z rodowitymi kryspinowianami. Wyposaże- istniejącej już wtedy orkiestrze parafialnej. Dzięki nie świetlicy fundował POM. Koszty jej utrzymania, funduszom POM-owskim młodzi muzycy nabyli w tym pensję instruktorki, pod koniec lat 60. po- gitarę Samba, wzmacniacz, głośnik i 2 mikrofony. krywała Gromadzka Rada Narodowa. Goście mie- Zespół ćwiczył w okrągłej sali na piętrze, a wystę- li do dyspozycji prasę, radio, telewizor i gry świe- pował przeważnie na imprezach wewnętrznych tlicowe. Informator turystyczny z 1967 roku196 jako z okazji świąt państwowych 1 maja i 22 lipca. Za- oddzielny podmiot wymieniał klubo-kawiarnię GS pewnił m.in. oprawę muzyczną balu sylwestro- „SCh” także działającą w pałacu, dysponującą prasą wego dla pracowników Ośrodka. Młodzi muzycy rolniczą, książkami oraz naturalnie zapasem kawy. grywali też na zabawach organizowanych przez młodzież kaszowską w  garażu ich straży oraz W połowie lat 50. zorganizowano w Kryspino- w  Klubie Książki i  Prasy w  Liszkach. Szakale re- wie kurs szycia na maszynach. Zajęcia odbywały prezentowali POM na Wojewódzkim Przeglądzie się w prywatnym domu pani Kadulowej. Organiza- Amatorskich Zespołów Artystycznych w Okocimiu, torem był prawdopodobnie Związek Samopomocy zorganizowanym z okazji 50-lecia Związków Za- Chłopskiej. wodowych Pracowników Rolnych. W latach 1963-1967 przy Państwowym Ośrod- W marcu 1949 roku z myślą o dorosłych czytel- ku Maszynowym w  Kryspinowie działał zespół nikach uruchomiono w Kryspinowie punkt biblio- muzyczny Szakale. Powstał on z  inicjatywy pra- teczny. Działał przy szkole. W październiku 1949 cownika POM Jana Rachwalika, za zgodą preze- roku posiadał 50 tomów. Przeciętna liczba wypoży- sa Władysława Handzlika. Rzecz ciekawa, że tyl- czeń w miesiącu wynosiła 12 książek. Kilka miesię- ko jeden członek grupy, grający na gitarze basowej cy wcześniej dla młodzieży pozaszkolnej urucho- Jan Rachwalik, związany był z firmą. Oprócz nie- miono Koło Czytelnika, dysponujące 20 książkami. go w  skład zespołu weszli: gitarzyści Tadeusz Dla porównania w tym czasie biblioteka szkolna liczyła 360 tomów. 196 Zinkow Julian, Informator turystyczny powiatu krakow- skiego, Kraków 1967, s. 50. Jakiś czas po utworzeniu POM, punkt biblio- teczny został przeniesiony do pałacu. Nie przy- 214 Kryspinów. Lamus historii

Członkinie grupy weselnej przed wyjazdem do Krakowa: Stanisław Gaweł Anna Kruk, Maria Kadula, Maria Feluś i Kazimiera Kruk Cholerzynie, Kaszowie, Piekarach i Mnikowie. Aby zapewnić czytelnikom dostęp do większej liczby czyniło się to jednak do ożywienia czytelnictwa, tytułów, co kwartał książki w  punktach wymie- o  czym świadczy zdarzenie opisane w  „Gazecie niano. Wypożyczalnia w Kryspinowie funkcjono- Krakowskiej” z 9 listopada 1955 roku: Był wypadek wała z przerwami co najmniej do końca 1980 roku. w POM Kryspinów, że pracownicy chcąc przeczytać W 1983 roku zamierzano ją reaktywować, jednak książkę, zmuszeni byli wyłamać drzwi od szafy biblio- nie udało się to do dziś. tecznej. Nikt bowiem nie wiedział kto ją zamknął i kto posiada klucz. W tym czasie odczuwano potrzebę stworze- nia miejsca spotkań dla młodzieży. Pod koniec Krytyka dziennikarska przyniosła pozytywny lat 60. udostępniano na ten cel salę przy remizie skutek. Sporządzone dla Prezydium Gromadzkiej OSP, jednak strażacy skarżyli się na nieporządek Rady Narodowej w  Kryspinowie sprawozdanie pozostawiany przez jej młodych użytkowników z działalności punktu bibliotecznego za lata 1956- oraz szkody powstałe w wyniku tej działalności. 1958 informuje o wzroście czytelnictwa. Zapewne W  1970 roku radny Kadula zaproponował wy- spora w tym zasługa kierującej placówką Pelagii korzystanie na ten cel pomieszczeń w dawnych Kusek. Dodajmy, że na terenie gromady Kryspi- czworakach. Niedługo potem Gminna Spółdziel- nów punkt biblioteczny działał także przy szkole nia „Samopomoc Chłopska” uruchomiła tam Klub w Cholerzynie. Rolnika, ośrodek Nowoczesna Gospodyni oraz wypożyczalnię sprzętu gospodarstwa domowe- Po przyłączeniu gromady w  Kryspinowie do go. Prowadziła je Maria Pryk. Po przeniesieniu gromady Liszki wypożyczalnia książek w Kryspi- ośrodka i wypożyczalni do Liszek opiekę nad Klu- nowie stanowiła element sieci bibliotecznej, na którą składały się biblioteki w Liszkach i Morawi- cy oraz 5 punktów bibliotecznych: w Kryspinowie, Życie społeczno-kulturalne i oświatowe 215

Na placu Wolnica Maria i Joanna Kapelakowe Transparent z nazwą wsi informował wszystkich, że grupa pochodziła z Kryspinowa.

Odgrywający drużbów Kazimierz i Marian Jaskowscy przed budynkiem remizy Na krakowskim rynku. Od lewej: woźnica Stanisław Kadula, Kazimiera Kruk, Anna Górka i Aniela Pyla Kryspinowianki na ulicach Krakowa W Bielanach. Powozi Stanisław Mitana.

Inscenizacja w świetlicy przy remizie – kwiecień 1969 roku Scena wesela w Kryspinowie, od lewej Tadeusz Różycki, Maria Kadula (pani młoda), Kazimierz Mitana (pan młody) bem Rolnika kierownictwo GS Liszki powierzyło Marii Matlak. Z czasem mały lokal powiększono stoszały lokal wynajął Bolesław Kalczyński, by o drugie pomieszczenie. Kolejnym opiekunem zo- urządzić w nim prywatną kawiarnię197. stał Jan Szopa, a w latach 80. Grażyna Koszycka z Gruców. W małym barze serwowano kawę i her- Na przełomie lat 60. i 70. Krakowski Dom Kul- batę. Na miejscu dostępne były: telewizor, radio, tury, Wydział Kultury przy Powiatowej Radzie Na- prasa oraz gry planszowe, a w latach 80. XX wieku rodowej i  Teatr Regionalny w  Krakowie przygo- piłkarzyki i bilard. Przejściowo mieścił się tu tak- towywały kilkakrotnie widowisko obrzędowe pt. że punkt biblioteczny. Dzięki nawiązaniu współ- Wesele krakowskie. Brała w nich udział także grupa pracy z  jedną z  krakowskich księgarń stworzo- z Kryspinowa. Jej organizatorką była mieszkająca no możliwość zakupienia książek. Odbywały się w czworakach instruktorka Barbara Wilczewska, również kursy tańca prowadzone przez instruk- zwana familiarnie Punią198. tora z krakowskiego Domu Kultury „Piwnica pod Baranami”. Jego absolwenci brali udział w turnie- Po raz pierwszy impreza odbyła się 22 lip- jach tanecznych, zresztą nie bez sukcesów. Pod- ca 1969 roku. Grupa ubranych w stroje ludowe czas jednego z konkursów szczebla wojewódzkie- kryspinowian udała się kawalkadą do Krako- go Teresa Bilówna (Fiutowska) zdobyła nagrodę wa. Dziewczętom i chłopcom jadącym na wo- w postaci telewizora, który stanął w pomieszcze- zach towarzyszyli konni drużbowie. Wjeżdżając niu klubowym. na miejsce zbiórki – plac Wolnica, Anna Steczko (Kadulanka) zaśpiewała ułożoną na poczekaniu W okresie zimowym organizowano konkursy, przyśpiewkę: turnieje w tenisie stołowym itp. Bardziej aktywni klubowicze mogli brać udział w wycieczkach kra- 197 Podsumowanie działalności Klubu Rolnika w Kryspi- joznawczych, m.in. do Morskiego Oka. Prowadzo- nowie z dwóch dekad może imponować wielością no także zbiórki na restaurację Wawelu, budowę form działania. Codzienność była jednak mniej ko- żaglowca Dar Młodzieży czy odbudowę zamku lorowa. Kilkakrotnie Klub zamykano z powodu braku królewskiego w Warszawie. Współpraca nawiąza- opiekuna. Podczas przeprowadzonej 16 października na z LZS Lotnik oraz OSP Kryspinów zaowocowała 1980 roku kontroli Klubu odnotowano: „działalność wspólnie organizowanymi zabawami. Świetlica ograniczała się do oglądania programów telewizyj- czynna była codziennie z wyjątkiem poniedział- nych, przeglądania prasy, urządzania dyskotek. Brak ków w godzinach od 17.00 do 22.00 do końca lat środków finansowych, a tym samym możliwości za- 80. XX wieku. Po zamknięciu Klubu Rolnika opu- trudnienia instruktorów, uniemożliwia rozwinięcie bo- gatszej działalności. Dochody z dyskotek przeznacza- no na modernizację wyposażenia wnętrza”. 198 Tak się wabił jej piesek. 218 Kryspinów. Lamus historii

Nie ma wesela bez tańców. Wyjeżdżaj, furmanie, nie rozciągaj bicza, bo tu na Wolnicy wąziutka ulica. Wąziutka ulica i jeszcze z dołami, byś nas nie wywalił do góry kołami. Zainteresowanie wśród zgromadzonych widzów wywołał koń, na którym jechał jeden z drużbów, po- ruszający się idealnie w rytm muzyki. Była to dla nie- go pierwszorzędna impreza, bo bywało, że nie chciał ruszyć z miejsca, jeżeli nie usłyszał jakiejś melodii. Chcąc nie chcąc, właściciel musiał kupić radio (to już epoka tranzystorów), by koń zechciał wyjechać z domu albo wrócić z pola do zagrody199. Z Kazimierza wszystkie grupy pojechały do Bar- bakanu. Tam występował zespół z Mnikowa zasilo- ny statystami z Morawicy i Przegini. 199 Na podstawie relacji ustnej śp. Anny Steczko. Scena w świetlicy zmieniła się na chwilę w wiejską chatę. Życie społeczno-kulturalne i oświatowe 219

Przekomarzania dziewcząt i chłopców Podobne wydarzenie artystyczne miało miej- Pani młoda w towarzystwie drużek sce także rok później, w niedzielę 7 czerwca 1970 roku, na zakończenie Festiwalu Filmów Krótko- metrażowych. Również wtedy wzięli w niej udział „weselnicy” z Kryspinowa200. Impreza zaczęła się ok. godz. 14.00 przejazdem ulicami: Krakowską, Stra- dom, Podzamcze, Straszewskiego i Wiślną. Z  inicjatywy Barbary Wilczewskiej grupa z Kryspinowa przygotowała widowisko obrzędowe przedstawiające obyczaje weselne z okolic Krako- wa. Oparte było najprawdopodobniej na materia- łach dostarczonych przez organizatorów. W każ- dym razie nie odtwarzało folkloru Kryspinowa sensu stricto. Zaprezentowano je kilkakrotnie, za- równo w 1969, jak i w 1970 roku, w świetlicy przy remizie OSP Kryspinów. Na scenie stanął stolik, przy którym zasiadła część aktorów. Pozostali, po- dzieleni na dwie grupy, chłopców i dziewcząt, prze- komarzali się, śpiewając przyśpiewki. 200 Także Czernichów, Gorzków, Karniów, Kończyce, Mni- Śpiewa i tańczy Józef Kowalik. ków, Morawica, Mietniów, Przeginia Duchowna, Rzo- zów, Sygneczów, Tyniec, Zielonki. Kryspinów. Lamus historii 220

IX Dzieje Szkoły Podstawowej w Kryspinowie Pierwsze szkoły stopnia podstawowego powsta- wizytator generalny szkół Komisji Edukacji Na- wały przy parafiach. Informacje o istnieniu ta- rodowej, zatrudnił nauczyciela i  udostępnił mu kiej placówki przy kościele farnym w Liszkach po- pomieszczenie w  zabudowaniach plebańskich. chodzą dopiero z końca wieku XVI i początku XVII. W  uruchomionej szkółce uczyło się tylko kilku Zawierają je dokumenty powstałe w związku z wi- chłopców (od 4 do 6), a belfer otrzymywał wyna- zytacjami przeprowadzonymi za czasów, gdy die- grodzenie od rodziców. Niestety nie przetrwała ona cezją krakowską rządzili biskupi: Jerzy Radziwiłł upadku Rzeczypospolitej. (1591-1600), Bernard Maciejowski (1600-1605), Marcin Szyszkowski (1616-1630) i  Piotr Gembic- Doceniający wagę umiejętności czytania, pisa- ki (1643-1657). Nieznana jest liczba uczniów, któ- nia i liczenia, bogatsi gospodarze z Liszek ok. 1807 rzy przewinęli się przez ówczesną lisiecką szkołę, roku zatrudnili mężczyznę o  imieniu Wincenty, a tym bardziej nie wiemy, z jakich miejscowości po- który za wikt i mieszkanie podjął się nauczania ich chodzili. Czy uczęszczali do niej młodzi mieszkań- dzieci. Szkółkę tę przygarnął potem pod dach sta- cy Śmierdzącej? Być może, ale z braku źródeł nic na rej wikaryjki pleban lisiecki (od 1813 roku) ks. Józef ten temat powiedzieć nie jesteśmy w stanie. Raciborski. W 1817 roku szkoła została przekształ- cona w publiczną. Pracował w niej nauczyciel wy- Zapaść gospodarcza wyniszczonej wojnami ze znaczony przez władze oświatowe Wolnego Mia- Szwecją, Moskwą, Siedmiogrodem Rzeczypospoli- sta Krakowa. Jej zakres (okręg) obejmował Liszki, tej spowodowała m.in. upadek szkolnictwa. Parafia Śmierdzącą i Piekary. Teoretycznie powinno do niej lisiecka musiała czekać na otwarcie kolejnej szko- uczęszczać ok. 200 dzieci, z czego ponad 50 z sa- ły do ostatniej dekady XVIII wieku. W 1790 roku, mej Śmierdzącej. W rzeczywistości wizytator, który choć możliwe, że kilka lat wcześniej, ówczesny pro- odwiedził szkołę 30 października 1819 roku, zastał boszcz lisiecki, ks. Franciszek Kolendowicz, pro- w niej zaledwie 38 chłopców i 12 dziewcząt. Ponad fesor Akademii Krakowskiej, a przez pewien czas setka dzieci w ogóle nie chodziła do szkoły, gdyż Dzieje Szkoły Podstawowej w Kryspinowie 221

Wycieczka do Wieliczki. Opiekunowie to ks. Rudolf Rosner, NN, Bronisława Sikora, Kazimierz Sikora Przewożenie sprzętów szkolnych do klasy w pałacu (odda- musiała pomagać rodzicom w gospodarstwie. No- na 1 stycznia 1951 roku) tabene, gdyby ich rodzice zmienili zdanie, to i tak jedna, ciasna izba nie pomieściłaby wszystkich. Uroczysta akademia z okazji święta 1 maja (1952) Niestety początkowo wśród uczniów nie było 222 młodych mieszkańców Śmierdzącej. Na zachowa- nej liście z 1832 roku znajdujemy tylko dzieci z Li- szek i Kaszowa. Już jednak w styczniu 1842 roku na 70 uczniów szkoły 55 było z Liszek, 13 ze Śmierdzą- cej, a zaledwie 2 z Piekar. W roku 1825 szkołę przeniesiono do budynku no- wej organistówki. Tam w 2 ciasnych izbach, z cza- sem połączonych, uczyły się dzieci przez ponad pół wieku. Nauczyciele borykali się z wilgocią, niechęcią rodziców do posyłania pociech na lekcje, a przede wszystkim trudnościami materialnymi spowodo- wanymi oporami ludności przed ponoszeniem kosz- tów utrzymania szkoły. I tak np. w lutym 1874 roku wójtowie Liszek i Śmierdzącej odwołali się od decy- zji wyższych władz oświatowych po tym, jak wezwa- ły one obie gminy do zapewnienia placówce drugiej izby lekcyjnej. Dodajmy, że właśnie w tym roku Pie- kary usamodzielniły się, uruchamiając własną szko- łę, a do Liszek zostały skierowane dzieci z Budzynia. Kryspinów. Lamus historii

Klasa V (rok szkolny 1965-1966) uwagę fakt, że na przełomie lat 60. i 70. XIX wieku finansowały one budowę kościoła parafialnego. Po zamknięciu stanu surowego świątyni to się zmieni- ło. Nowoczesny, jak na owe czasy, budynek stanął przy rynku lisieckim, na parceli zakupionej za 1700 złr od Jana Skirlińskiego. Ciężar finansowy ponieśli mieszkańcy Kryspinowa, Liszek i Budzynia. Koszt budowy wyniósł 9142 złr. WŁASNA SZKOŁA Nauczycielka Helena Szewczyk z Krystyną Kapelakówną Z biegiem czasu dało się zaobserwować coraz więk- sze zainteresowanie rodziców posyłaniem dzieci do W pierwszym okresie istnienia szkoły pracował szkoły. Dzięki rozwojowi nauk medycznych malała w niej zaledwie jeden nauczyciel. Z czasem zaczę- także śmiertelność wśród najmłodszych. Nic więc to zatrudniać również nauczycielkę, która uczyła dziwnego, że budynek w Liszkach wkrótce po uru- dziewczęta prac domowych. Warto wspomnieć chomieniu okazał się za ciasny. Już wtedy władze o tragicznej historii jednego z bardziej energicz- wyższe naciskały, by osobna placówka oświatowa nych pedagogów, Jana Orczykowskiego, który eg- powstała również w Śmierdzącej. Mieszkańcy wsi, zekwując obowiązki gmin wobec szkoły, popadł niewątpliwie zmęczeni finansowaniem budowy w konflikt ze społecznościami obu wsi, tak że, jak kościoła i budynku szkolnego w Liszkach, opierali wspomina kronika szkolna: kilka razy bardzo nie- się temu. Do interpelacji w tej sprawie, na przeło- przyjemne kroki dla niego robili. Przypadek zrządził, mie lat 1887/1888, upoważnili posła Mieroszew- że 12 czerwca 1877 roku podczas kąpieli w Wiśle na skiego201. terenie Piekar utonął. Jego ciało wyłowiono kilka dni później pod Bielanami. Przez Śmierdzącą prze- Ostatecznie do otwarcia szkoły w Kryspinowie szedł wówczas kondukt towarzyszący ciału zmar- doszło więc dopiero tuż przed wybuchem I wojny łego, wiezionemu do Liszek. Wśród ludzi, którzy światowej. Niestety niewiele możemy powiedzieć w ten spontaniczny sposób wyrazili swą wdzięcz- o  tym fakcie. Prowadzona od 1920 roku Kronika ność za trud pedagoga włożony w kształcenie dzie- szkoły powszechnej w Kryspinowie pomija ten okres ci, byli mieszkańcy Śmierdzącej. milczeniem. Nie znajdziemy także ani słowa na ten Niechęć społeczności wsi do ponoszenia wydat- 201 Protokoły z V Sesyi V Peryodu Sejmu Krajowego Kró- ków w celu pozyskania nowej siedziby dla szkoły stanie się bardziej zrozumiała, gdy weźmiemy pod lestwa Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkiem Księstwem Krakowskiem w roku 1887/88, Lwów 1888. Dzieje Szkoły Podstawowej w Kryspinowie 223

Uczniowie pracują w przyszkolnym ogródku w ramach lek- Społeczność Kryspinowa już wtedy podjęła cji przyrody. działania w kierunku wybudowania nowej szkoły. Prawdopodobnie w połowie 1914 roku Rada Gminy temat w Historji Szkoły Pospolitej w Liszkach202. Jed- Kryspinów podjęła uchwałę o przeznaczeniu czę- nak z zachowanego w archiwum parafialnym ze- ści pastwiska pod wzniesienie budynku. Wydział stawienia katechez prowadzonych na terenie pa- Powiatowy zaakceptował decyzję na posiedzeniu rafii wynika, że już od 1912 roku ks. Maciej Jacaszek 31 lipca, wnosząc tylko poprawki do usytuowania jeździł do Kryspinowa, aby udzielać lekcji religii działki, tak by nie naruszyć przebiegającej tamtędy dziatwie szkolnej. drogi203. Niestety wojna światowa przerwała stara- nia gminy o budowę nowej szkoły. Najprawdopodobniej więc już jesienią 1912 roku rozpoczęły się zajęcia w ramach tzw. klasy Mimo wybuchu wojny rok szkolny 1914/1915 eksponowanej, podlegającej kierownictwu Szko- rozpoczął się w  zaplanowanym terminie, tzn. ły Elementarnej w Liszkach. Mógł je początkowo 3 września 1914 roku. Jednak załamanie się frontu prowadzić któryś z lisieckich pedagogów, gdyż Sze- w Małopolsce wschodniej i zarządzona przez wła- matyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem dze austriackie ewakuacja urzędów sprawiły, że Księstwem Krakowskiem na rok 1912 nie zawiera ani władze oświatowe postanowiły udzielić nauczycie- słowa o szkole, a tym bardziej o pracującym w niej lom urlopu od 7 listopada. Nauka ruszyła dopiero nauczycielu. Niewątpliwie już wtedy lekcje odby- na początku 1915 roku. Zajęcia w Kryspinowie pro- wały się w wynajętej izbie, w domu Hipolita Misia, wadziła wówczas Stefania Ligasówna. a więc w nieistniejącym już drewnianym budyn- ku, który znajdował się w miejscu, gdzie dziś dzia- Na podstawie notatki w dzienniku „Nowa Re- ła sklep Lewiatan. forma” z 11 kwietnia 1917 roku informującej, że 5 ko- ron składki na Czerwony Krzyż od dzieci z Kryspi- W  następnym roku szkolnym 1913/1914 jed- nowa złożyła w redakcji gazety Zofia Chrzanowska, noklasowa szkoła w Kryspinowie działała już ofi- pozwala przypuszczać, że właśnie ta nauczycielka cjalnie jako klasa eksponowana. Posiadała 2 od- Szkoły Ludowej w Liszkach uczyła dzieci kryspi- działy. Odbywały się w niej także zajęcia w ramach nowskie w roku 1916/1917. Na rok szkolny 1918/1919 nauki dopełniającej. Pierwszym nauczycielem został Rada Szkolna okręgowa zamianowała do tej pla- Stefan Adamski – pochodzący z Raciborowic absol- cówki Bronisławę Stadnicką. went seminarium nauczycielskiego w Krakowie. Do Kryspinowa przeniósł się z Rącznej, w której praco- O ile z wyliczeniem świeckich nauczycieli tego wał w  roku szkolnym 1912/1913. Obowiązki objął pionierskiego okresu mamy pewien kłopot, to 1 sierpnia 1913 roku. Niestety rok później, po wybu- w  przypadku katechetów znamy pełną ich listę. chu I wojny światowej, został zmobilizowany. Po- Z powodu odejścia z Liszek ks. Jacaszka na probo- legł w listopadzie 1914 roku w trakcie bitwy nad Nidą. stwo w Bieżanowie, w listopadzie 1913 roku naukę religii w  Kryspinowie rozpoczął ks. Wojciech Pa- 202 Kronika szkoły w Liszkach. szek. Najpierw pracował jako wikary, potem etato- wy katecheta. Zajęcia prowadził w piątki. W roku 1914 krótko wyręczał go w tym wikary ks. Wit Brzyc- ki. W roku 1917/1918 wiedzę o Bogu kryspinowskiej dziatwie przekazywał kolejny wikariusz, ks. Józef Motyka. Z powodu śmierci plebana Andrzeja Bań- skiego 18 października 1917 roku mianowany admi- nistratorem parafii lisieckiej ks. Motyka przekazał 203 ANK, WPKr I 12 [Księga protokołów posiedzeń Wydzia- łu powiatowego w Krakowie] od 5 stycznia 1914 do 20 grudnia 1929 r. 224 Kryspinów. Lamus historii

nauczanie religii w Kaszowie, Piekarach i Kryspino- Przed budynkiem w Budzyniu uczniowie rocznika 1960 wie ks. Piotrowi Maikowi. Od nowego roku szkolne- go 1918/1919 dzieci kryspinowskie katechizmu uczył Maria Kabalak i dzieci urodzone w 1959 roku nowy proboszcz, ks. Andrzej Paryś. Po 2 latach za- stąpił go wikariusz ks. Stanisław Wilk. W grudniu Anna Biel z dziećmi rocznika 1958 1921 roku katechezę w Kryspinowie przejął ks. eme- ryt Jan Marszał, który zwolniony właśnie z probo- ponując zbycie nieruchomości za 170 tys. mk pod stwa w Tyńcu, zamieszkał w Liszkach. warunkiem, że Rada Szkolna wyszuka mu mieszka- nie na terenie Krakowa. Dzięki zabiegom poczynio- Po zakończeniu I  wojny światowej rozpoczę- nym w Urzędzie Miasta Krakowa przydział lokalu to starania o pozyskanie dla szkoły odpowiedniej udało się załatwić, a brakujące pieniądze pożyczo- siedziby. Mieszkańców zachęcał do tego inspektor no. Ostatecznie jednak Maringer odmówił sprzeda- Józef Lorenz. Pomysł padł na dobry grunt. Zawią- ży i sprawa trafiła do sądu w Liszkach. Tymczasem zał się komitet budowy szkoły, z którym chętnie zwierzchność gminna, idąc za ustną radą starosty współpracował nowy właściciel majątku, z tej ra- powiatu krakowskiego Władysława Kowalikow- cji pełniący funkcję przewodniczącego Rady Szkol- skiego, zasekwestrowała mieszkanie Arona Marin- nej Miejscowej, Wiktor Suski. Utworzono fundusz gera. Nieoczekiwanie, gdy sąd w Liszkach uznał, że budowlany. Suski przeznaczył nań kwotę 50 tys. sprawę powinien rozstrzygnąć starosta, z urzędu marek polskich (mk). Taką samą sumę wniosła gmina Kryspinów. Rada Szkolna Krajowa przeka- zała 100 tys. marek. Za zebrane środki zakupiono 2/3 murowańca stojącego przy gościńcu śląskim, tuż przy granicy z Budzyniem, na peryferiach miej- scowości. Wcześniej znajdowały się tam piekarnia i wytwórnia wody sodowej. Zakupiona część nieru- chomości należała do Adolfa Pilzera204 i Saula Ma- ringera. Niestety trzeci właściciel, Aron Maringer, odmówił sprzedaży mieszkania. Stawiało to celo- wość zakupu budynku pod znakiem zapytania. W 1920 roku placówkę w Kryspinowie objął po- chodzący z Zalesia koło Rzeszowa Franciszek Mar- szałek. Zbiegło się to ze zmianą na stanowisku na- czelnika gminy. Na urząd ten w kwietniu wybrano Stanisława Wodnickiego. Nowy wójt za punkt ho- noru obrał sobie zapewnienie szkole solidnej sie- dziby. Nic dziwnego, że nauczyciel kierujący nie szczędził mu na kartach kroniki pochwał. W zaku- pionej części budynku wykonano prace adaptacyj- ne za kwotę 80 tys. mk i już 30 listopada 1920 roku rozpoczęły się w nim lekcje. Nie ustawały jednak zabiegi o pozyskanie po- zostałej części budynku. Zgodnie z obowiązującym prawem postanowiono ją wywłaszczyć na cele pu- bliczne. Przyciśnięty do muru Maringer uległ, pro- 204 Tak nazwisko to zapisał Franciszek Marszałek w kronice szkolnej. Spotyka się je także w formie Pilcer. Dzieje Szkoły Podstawowej w Kryspinowie 225

Józef Mlak oraz uczniowie klasy VI, rocznik 1957 Nauczycielka Maria Zając z dziećmi urodzonymi w roku 1955 powiatowego, na czele którego stał już wówczas ności. Ostatnim dobrodziejstwem, jakie na jej rzecz starosta Adam Bal, przyszła decyzja, że mieszka- uczynił, było przekazanie 2 mórg pola z własnego nie należy oddać, gdyż prawo rekwizycji dotyczy majątku. Działka została przekazana już po śmierci miast, a nie wsi. Decyzja spadła na gminę jak grom właściciela Kryspinowa, tj. jesienią 1923 roku. No- z jasnego nieba. Właśnie rozpoczęto przerabianie wym przewodniczącym Rady Szkolnej Miejscowej mieszkania Maringera na drugą salę lekcyjną. został tym razem były wójt Piotr Różycki. Ostatecznie Żyd zgodził się na zbycie nieru- Tymczasem pozostało jeszcze sporo prac do wy- chomości za kwotę 500 tys. mk. Mieszkańcy po- kończenia szkoły. Planowano także wzniesienie nownie opodatkowali się. Pieniądze zbierali: Piotr Poprawa, Piotr Kadula, Kazimierz Fugas i Waw- rzyniec Kowalik. Wiktor Suski przeznaczył na ten cel 130 tys. mk. 10 marca 1922 roku całą kwo- tę w banknotach 100-markowych Maringer zapa- kował do plecaka (sic!) i na zawsze opuścił wieś. Nic już nie stało na przeszkodzie, by dokończyć re- mont budynku. W końcu 7 maja tego roku odbyła się pierwsza lekcja w dodatkowej klasie. Wielką stratę dla szkoły stanowiła nagła śmierć jej protektora Wiktora Suskiego, który nie skąpił pomocy, w tym, jak widzieliśmy, finansowej, by placówka rozwijała się dla dobra lokalnej społecz- 226 Kryspinów. Lamus historii

budynku gospodarczego, tzn. szopy. Po powrocie Eugenia Szewczyk i uczniowie, rocznik 1962 z rocznego kursu robót ręcznych w Krakowie kie- Janina Żmijewska z dziećmi rocznika 1959 rownik Marszałek przystąpił do prac. Niestety 2/3 wartości kwoty przydzielonej w maju przez Mini- sterstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicz- nego zjadła inflacja. Za opieszałość Rady Szkolnej Miejscowej odpowiedzieli wszyscy mieszkańcy, zmuszeni do dofinansowania budowy budynków gospodarczych. Niestety w tym czasie współpraca między szko- łą a wójtem i Radą Gminy układała się źle, co odbi- jało się na funkcjonowaniu placówki. Na początku 1924 roku zabrakło opału, i lekcje zostały zawieszo- ne. Dopiero objęcie funkcji przewodniczącego Rady Szkolnej Miejscowej przez wdowę po Wiktorze Su- skim – Zofię, pozwoliło rozpocząć zajęcia na nowo, a potem dokończyć budowę pomieszczeń gospo- darczych, zakupić rynny i oparkanić obiekt. Więk- sze niż do tej pory obciążenie samorządu wydatka- mi na szkołę w tych trudnych powojennych czasach budziło niezrozumienie i sprzeciw wśród ludności oraz jej reprezentantów w samorządzie. By temu za- Dzieci rocznika 1963 z nauczycielką Marią Kabalak 227 Dzieje Szkoły Podstawowej w Kryspinowie

radzić, kierownik Marszałek organizował spotkania Szkolnego Krakowskiego wydało reskrypt zmie- z mieszkańcami, co sprawiło, że znacznie przychyl- niający stopień organizacyjny szkoły powszechnej niej zaczęli się odnosić do jej potrzeb. w Kryspinowie z jedno- na dwuklasowy. Wszedł on w życie z dniem 1 września 1927 roku. W październiku 1924 roku przy okazji sprowa- dzenia do kraju zwłok Henryka Sienkiewicza Mar- Z upływem czasu kierownik Marszałek zdobył szałek urządził wieczorek dla młodzieży i ludności zaufanie mieszkańców Kryspinowa, a jego inicja- miejscowej. Zaangażowanie kierownika w działal- tywy chętnie były przyjmowane. 1 stycznia 1928 ność założonego przez siebie Stowarzyszenia Mło- roku założył Koło Floty Narodowej, które zebrało dzieży Polskiej sprawiało, że praca tej katolickiej z upoważnienia Generalnego Komitetu Floty Naro- organizacji młodzieżowej harmonijnie wplatała dowej pokaźną sumę 144 zł na rozbudowę polskiej się w życie szkoły. 3 maja 1926 roku przygotowano marynarki handlowej i wojennej. Za jego namową wspólną wieczornicę z okazji święta państwowego. do Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fi- Występy uczniów i druhów SMP, tzn. śpiewy, de- zycznego wstąpiło aż 26 osób spośród miejscowej klamacje, przedstawienie pt. Polska już wolna, żywy młodzieży. Z jego inicjatywy wznowiła swą dzia- obraz, przemówienie kierownika szkoły i odczyt łalność Ochotnicza Straż Pożarna. przewodniczącego Stowarzyszenia, oglądało liczne grono starszych mieszkańców miejscowości. Do- Niestety w 1928 roku Kuratorium powierzyło browolne datki zebrane podczas imprezy przekaza- Franciszkowi Marszałkowi szkołę w  podkrakow- no na rzecz Towarzystwa Szkoły Ludowej. Oprócz skich wtedy jeszcze Czyżynach, czym zakończyło tego w roku szkolnym 1925/1926 urządzono także jego owocną pracę w Kryspinowie. Przez pół roku, do wieczorki ku czci: Bolesława Chrobrego (900-lecie 20 lutego 1929 roku, obowiązki kierownika pełniła koronacji i śmierci), Stanisława Staszica i Włady- tymczasowo żona Marszałka, Kazimiera. Na koniec sława Reymonta, oraz 5 przedstawień amatorskich. zasłużone dla społeczności Kryspinowa małżeństwo zostało uroczyście pożegnane przez dzieci szkolne, Mimo że Szkoła Powszechna w Kryspinowie była władze samorządowe, organizacje i instytucje dzia- placówką młodą, jednoklasową, lekcje prowadziło łające w miejscowości oraz ludność. Dzieci szkolne w niej 3 nauczycieli. W 1920 roku oprócz kierownika deklamowały wiersze i śpiewały piosenki, po czym Franciszka Marszałka w szkole uczyła jego żona, Ka- głos zabrali kolejno przedstawiciele poszczególnych zimiera. W 1921 roku, prawdopodobnie w związku instytucji i organizacji: Zofia Suska w imieniu Rady z ciążą dyrektorowej, do pracy w Kryspinowie zosta- Szkolnej Miejscowej, Irena Skowronkówna jako ła wyznaczona Jadwiga Mikulanka. Przeniosła się tu przedstawicielka szkoły, wójt Stanisław Wodnicki z Rącznej. Później z młodymi kryspinowianami pra- w imieniu gminy, druh Fugas z OSP i Stefan Kadula cowała Alojzja Schmitówna, którą 25 listopada 1924 ze Stowarzyszenia Młodzieży Polskiej. roku zastąpiła Antonina Matusówna. Po jej przenie- sieniu przez kilka kolejnych lat w szkole uczyły tylko 12 czerwca uczniowie Szkoły Powszechnej 2 osoby – państwo Marszałkowie. W tym czasie do w Kryspinowie wzięli udział w Święcie Pieśni zor- placówki uczęszczało ponad 100 uczniów (w roku ganizowanym na terenie Doliny Mnikowskiej przez 1926/1927 – 116; 1927/1928 – 103). Ognisko Nauczycielskie w Liszkach. W tym czasie rok szkolny zaczynał się z począt- Tymczasowo szkołą w Kryspinowie zarządza- kiem września, a inaugurowało go nabożeństwo ła Irena Skowronkówna. 5 lipca 1929 roku do pla- w  kościele parafialnym w  Liszkach. W  mszy św. cówki wprowadził się nowy kierownik Kazimierz brali udział nauczyciele i uczniowie. Rok szkolny Sikora. Wraz z nim pracę w szkole rozpoczęła jego kończył się w czerwcu popisem uczniów. W 1925 żona, Bronisława. Ponieważ budynek wymagał re- roku zorganizowano wystawę wykonywanych montu, nowy kierownik zaczął starać się o środki przez nich prac ręcznych. na to. Niestety skończyło się właściwie tylko na od- nowieniu mieszkania i pobiałkowaniu ścian. Ani Ważną datą w historii szkoły był dzień 31 grud- gmina, ani tym bardziej Rada Szkolna, w skład któ- nia 1926 roku, w  którym to Kuratorium Okręgu rej wchodzili: Zofia Suska, ks. proboszcz Andrzej 228 Kryspinów. Lamus historii

Kierownik Jan Zając i dzieci, rocznik 1959 Anna Biel i klasa, rocznik 1958 Paryś oraz Piotr Różycki, nie były w stanie zapew- Zabiegi o pozostawienie szkoły na miejscu wspar- nić funduszów. to remontem budynku, który był w fatalnym stanie. Dzięki pożyczce zaciągniętej w Wydziale Powiato- Wielkim wydarzeniem w życiu szkoły, w pierw- wym 1 sierpnia 1931 roku rozpoczęto prace restau- szym roku gospodarowania w niej kierownika Si- racyjne. Odnowiono obie sale lekcyjne, kancelarię kory, była wycieczka grupy uczniów do kopalni i korytarz. Zabezpieczono ścianę zachodnią przed w Wieliczce zorganizowana przez Ognisko Nauczy- wilgocią. Wybudowano schody, bramę i  ogro- cielskie w Liszkach. Oprócz uczniów z Kryspinowa dzenie. Na koniec do wnętrza zakupiono 2 obra- wzięły w niej udział dzieci z Liszek, Kaszowa, Rącz- zy o treści religijnej. Szkoła, mająca już wówczas nej, Piekar i Czułówka. Przed udaniem się do Wie- 4 oddziały (klasy), pozostała we wsi. Co więcej, 2 jej liczki uczniowie zwiedzali zabytki Krakowa. absolwentów zdało egzamin do szkół średnich. Popis uczniów na zakończenie roku szkolnego Szczególnie uroczyście obchodzono w kryspi- obejrzało ponad 150 osób, głównie mieszkańców wsi. nowskiej szkole 10 rocznicę odzyskania przez Pol- Honorowymi gośćmi byli Zofia Suska oraz księża z Liszek: Andrzej Paryś, Wojciech Paszek i Rudolf Ro- sner. Dzieci zaprezentowały sztuczkę sceniczną oraz zaśpiewały wieniec pieśni. Wyróżniający się ucznio- wie otrzymali nagrody. Podobny przebieg miały uro- czystości zakończenia roku szkolnego w następnych latach, a zapewne i w poprzednich. Trudne warunki nauki sprawiły, że powiatowe władze oświatowe wydały decyzję o przyłączeniu Szkoły Powszechnej w  Kryspinowie do placów- ki w Liszkach. Zmobilizowało to samorządowców i członków Rady Szkolnej Miejscowej do działania. Dzieje Szkoły Podstawowej w Kryspinowie 229

Wacław Kornecki i dzieci, rocznik 1968 Niestety trwający jeszcze w Polsce kryzys spo- wodował redukcje etatów w niektórych szkołach. skę niepodległości w dniu 11 listopada 1931 roku. Bronisława Sikora została przeniesiona do pla- Po nabożeństwie w kościele parafialnym i wspól- cówki w Jeziorzanach. Jej mąż samotnie pozostał nej uroczystości w Liszkach uczniowie wrócili do w Kryspinowie. W tym roku szkoła brała udział Kryspinowa i tu o godz. 11.00 zaczęły się obchody 17 maja w nabożeństwie żałobnym za duszę zmar- z udziałem ludności miejscowej. Program tradycyj- łego 5 dni wcześniej marszałka Józefa Piłsudskiego. nie obejmował wystawienie przez dzieci krótkiej W tym samym dniu sympatyzujący z sanacją kie- sztuki, recytacje i pieśni. Przemówienie okoliczno- rownik Sikora urządził w szkole akademię ku czci ściowe wygłosił kierownik szkoły Sikora. zmarłego przywódcy państwa polskiego. Przez 6 tygodni uczniowie wraz z nauczycielem nosili na Po przeniesieniu do Krakowa ks. Rudolfa Rosne- lewym przedramieniu czarne opaski, a na szkole ra, w roku 1932/1933, katechetą w Kryspinowie zo- wisiała flaga Polski z oznakami żałoby. stał nowy wikary lisiecki ks. Ludwik Mizera. W wakacje nastąpiła kolejna zmiana kierowni- 11 marca 1932 roku Sejm przyjął reformę szkol- ka szkoły. Kazimierz Sikora został przeniesiony do nictwa opracowaną przez ministra WRiOP Janusza Czułowa, w miejsce Franciszka Formanka, który Jędrzejewicza, której zasady konsekwentnie wpro- z dniem 1 lipca 1935 roku objął obowiązki kierow- wadzano w życie. W tym czasie Szkoła Powszechna nika Szkoły Powszechnej w Kryspinowie. Nauczy- w Kryspinowie miała 5 oddziałów. ciel ten miał skłonność do nadużywania patyka, którym bił dzieci, jak wspomina jego uczennica: W trakcie roku szkolnego 1933/1934 placówka „bez dania racji”. Wiele na temat życia szkoły pod zorganizowała szereg uroczystości: 12 września – jego kierownictwem nie można powiedzieć, zapi- Święto Sportu; 30 września dzieci witały wraz ski w kronice szkolnej czynił oszczędnie, za ich te- z ludnością pododdział ułanów, który zakwatero- mat biorąc raczej wydarzenia polityczne w Polsce wał we wsi przed rewią kawalerii w Krakowie z oka- i na świecie niż życie szkoły. Warto przytoczyć je- zji 250-lecia odsieczy wiedeńskiej; 7 października den fakt. 13 maja 1938 roku Państwowe Gimnazjum obchodzono święto wiktorii wiedeńskiej, 6 grud- Żeńskie im. Królowej Wandy w Krakowie przekaza- nia – św. Mikołaja; 21 grudnia – wspólny opłatek; ło Szkole Powszechnej w Kryspinowie 140 książek 1 lutego – imieniny prezydenta Ignacego Mościc- o treści naukowej oraz beletrystycznych. kiego; 18 marca – imieniny marszałka Józefa Piłsud- skiego; 3 maja – święto Konstytucji 3 maja; 9 maja SZKOŁA PODCZAS KONFLIKTU ŚWIATOWEGO odbyła się wycieczka do Wieliczki; 12 maja – Świę- to Matki; 15 maja – Dzień Ligi Obrony Powietrznej Wybuch wojny w 1939 roku zdezorganizował pra- i Przeciwgazowej; 15 maja – Święto Pieśni. Z inicja- cę szkoły w Kryspinowie. Zamiast 3 września, jak tywy kierownika powołano oddział Towarzystwa planowano, nauka rozpoczęła się 26 września. Na- Popierania Budowy Publicznych Szkół Powszech- dal dzieci uczył Franciszek Formanek. Lekcji religii nych. Pierwsza składka wysłana do centrali w War- udzielał nowy wikary ks. Józef Lelito. szawie wyniosła 31,85 zł. Po zajęciu Polski Niemcy dokonali wielu zmian w programie nauczania, m.in. zlikwidowali zaję- cia z historii i geografii. W obwodzie krakowskim nadzorował je nowy inspektor o nazwisku Dietrich. Problem z  zaopatrzeniem szkoły w  opał, który nieraz spędzał sen z  powiek kierowników szko- ły w Kryspinowie, teraz okazał się trudnością nie do przezwyciężenia, zwłaszcza że zima 1939/1940 była szczególnie mroźna. Lekcje przerwano aż do 230 Kryspinów. Lamus historii

Świąt Wielkanocnych. Tradycyjnie rok szkolny za- przerywano lekcje, a dzieci, nawet maluszki z I kla- kończono nabożeństwem w kościele parafialnym sy, kierowano na pola dworskie w Kątach, by pra- 28 czerwca. Tym razem ze względu na brak blan- cowały (m.in. plewiły warzywa) na rzecz III Rzeszy. kietów świadectw dzieci otrzymały je dopiero po wakacjach, już według okupacyjnych wzorów. Do końca wojny placówką kierowała Maria Szulc, która mieszkała w znajdującym się na terenie bu- Kolejny rok szkolny 1940/1941 przyniósł zmianę dynku szkolnego mieszkaniu służbowym. Do dys- na stanowisku kierownika. Franciszek Formanek zo- pozycji miała pokój i kuchnię. Nauczycielka zatrud- stał przeniesiony do Marcyporęby, a jego obowiąz- niała służącą, która z braku miejsca na wstawienie ki tymczasowo objęła Stanisława Luszowicz. Już łóżka sypiała na stole kuchennym. Z powodu urlo- jednak 1 listopada funkcję p.o. kierownika władze pu zdrowotnego Stanisławy Luszowicz w  latach szkolne powierzyły Marii Szulc. Hitlerowcy nakaza- 1942/1943 i 1943/1944 praca z uczniami spadła na li szkołom zdać niemal wszystkie pomoce naukowe: barki wyłącznie kierowniczki. Dopiero w połowie podręczniki, księgozbiory biblioteczne, mapy, a na- marca 1944 roku wspomogła ją Irena Maciejak. wet obrazy ze ścian. Książki zostały przewiezione do Liszek i zamknięte na strychu siedziby Urzędu Gmi- Tymczasem do Wisły zbliżał się front. Już w lip- ny, a potem zniszczone. Ogromny problem stano- cu 1944 roku szkołę na 5 tygodni zajął oddział wę- wił przede wszystkim brak podręczników. Miały je gierski, a po nim w budynku zamieszkali niemieccy zastąpić wydawane przez Wydział Nauki Wycho- lotnicy. W związku z tym wakacje bezterminowo wania i Oświaty Ludowej przy rządzie Generalnego wydłużono. Jak się okazało, miały trwać do począt- Gubernatorstwa miesięczniki – „Ster” (dla starszych ku II kwartału 1945 roku. Dopiero 3 kwietnia 1945 dzieci) i „Mały Ster” (dla najmłodszych), które jed- roku, tuż przed Wielkanocą, budynek szkolny opu- nak ukazywały się bardzo nieregularnie. Zakazano ścił sowiecki szpital polowy i rozpoczęto niezbędne urządzania jakichkolwiek uroczystości poza inau- prace remontowe. Po feriach świątecznych mogły guracją i zakończeniem roku szkolnego, które trady- odbywać się lekcje. W tym chyba najkrótszym w hi- cyjnie rozpoczynały się mszą św. w kościele św. Mi- storii Szkoły w Kryspinowie roku szkolnym zajęcia kołaja w Liszkach. prowadziły Maria Szulc i Irena Maciejak oraz kate- cheta ks. Józef Gorzelany205. Rok szkolny zakończył W trudnych latach okupacji wyraźnie spadła się 15 lipca. Mimo skróconego czasu nauki wszyst- frekwencja na lekcjach. Przyczyniły się do tego po- kie dzieci dostały promocję do wyższych klas. wszechna na wsi bieda, problemy z wyżywieniem oraz zapewnieniem ubrania i obuwia, szczególnie W CZASACH PRL dotkliwe w miesiącach zimowych. Rodzice posy- łali dzieci do pracy zarobkowej, przede wszystkim W wakacje kontynuowano remont budynku oraz we dworze. dokonano reparacji stolarki i  wyposażenia klas (pieców i mebli). W ciągu roku szkolnego 1945/1946 Podobnie jak podczas pierwszej wojennej zimy, stopniowo wstawiano wybite w  trakcie działań problemy z  zaopatrzeniem w  węgiel wystąpiły wojennych szyby. Zmieniła się kadra nauczycielska. także w następnych latach. W okresie jesiennym Władze oświatowe przydzieliły placówce w Kryspi- lekcje skracano, a  w  mroźne miesiące 1941/1942 nowie trzeci etat. W związku z tym pod koniec 1945 i  1942/1943 przerywano zupełnie. Nauczycieli roku pracę rozpoczęła Józefa Pyla206. Niestety real- kierowano wówczas do pracy w Urzędzie Gminy nie niewiele się zmieniło, gdyż Irena Maciejak pra- Liszki oraz w urzędach powiatowym i skarbowym w Krakowie. Zajęcia przerwano także w połowie 205 Ksiądz Gorzelany w przyszłości miał zasłynąć jako bu- 1941 roku, gdy w budynku kwaterowały wojska nie- mieckie udające się na wschód w związku z plano- downiczy kościoła pw. Matki Bożej Królowej Polski wanym uderzeniem III Rzeszy na ZSRS. Niestety mimo tak radykalnie skróconych semestrów zda- w Nowej Hucie (Arki Pana). rzało się, że na polecenie hitlerowców na całe dnie 206 Józefa Pyla była pedagogiem bardzo lubianym przez uczniów. W Kryspinowie pracowała do roku szkolnego 1950/1951. Od 1 lutego 1951 roku przeniosła się do Liszek. Dzieje Szkoły Podstawowej w Kryspinowie 231

Uczniowie rocznika 1975 z wychowawczynią Krystyną Martyną wie cały rok była na urlopie. Praca w tym okresie wie, z wyjątkiem 2- i 3-klasistów, którzy z powo- była bardzo trudna, wprowadzano bowiem nowy du przepełnienia klas uczyli się na terenie dworu. program, a dzieci miały duże braki spowodowane Uroczyście obchodzono oprócz rozpoczęcia i  za- przede wszystkim mocno skróconym okresem na- kończenia roku szkolnego także św. Mikołaja, cho- uki w roku poprzednim. inkę, Dzień Spółdzielczości, Święto Oświaty, Dzień Matki, Święto Morza i Święto Lasu. Po wojennej przerwie rozpoczęto organizowa- nie dla dzieci imprez różnego typu. Odbyły się więc: Na przełomie sierpnia i września 1947 roku bu- loteria, obchody św. Mikołaja, choinka, przedsta- dynek szkolny został zelektryfikowany. Podczas wienie pt. Zapusty, akademia z okazji 3 Maja, Świę- uroczystości rozpoczęcia nowego roku szkolnego to Matki, wycieczka do Mnikowa i tradycyjny popis 6 września dzieci po raz pierwszy wysłuchały spe- na zakończenie roku szkolnego. Zebrane pieniądze cjalnej audycji radiowej. Niestety nadal brakowało przeznaczono na zakup pomocy naukowych i ksią- miejsca dla wszystkich klas. Poszukiwania dodat- żek do biblioteki. kowej sali lekcyjnej na terenie wsi nie przyniosły rezultatu, zdecydowano się więc na wygospodaro- Kolejny rok 1946/1947 również nie należał do wanie klasy przez zlikwidowanie kancelarii i gabi- łatwych. Przydzielony do szkoły nowy nauczy- netu. Niestety kierownictwo Państwowego Domu ciel, Jarosław Dymanus, po kilku miesiącach zo- Dziecka w Kryspinowie z uporem odmawiało udo- stał przesunięty do Cholerzyna, a w jego miejsce stępnienia sali we dworze, mimo że w owym cza- pracę z kryspinowskimi dziećmi rozpoczęła Julia sie aż 50 podopiecznych tej instytucji uczęszczało Listecka. Nadal dawał się odczuć brak pomocy na- na zajęcia do Szkoły w Kryspinowie. Wymusiło to ukowych, dlatego postarano się o poszerzenie księ- pracę na dwie zmiany, a w roku 1948/1949 z tego gozbioru biblioteki, zwłaszcza o lektury, oraz zaku- powodu uczniowie klas siódmych (ośmiu) uczęsz- piono mapy Polski, świata i obrazy historyczne. Te czali do Szkoły Podstawowej w Liszkach. zakupy kontynuowano także w latach kolejnych. W związku z ulokowaniem w miejscowym dworze W  roku szkolnym 1947/1948 dwa razy w  mie- Domu Dziecka do szkoły trafili jego wychowanko- siącu dzieci z  Kryspinowa oraz kilku sąsiednich 232 Kryspinów. Lamus historii

miejscowości brały udział w  pokazach filmów go Dziadek Mróz. Najwyraźniej zmiany były wi- oświatowych organizowanych w Liszkach. Dla mło- doczne w roku szkolnym 1949/1950, kiedy po raz dzieży pozaszkolnej otwarto świetlicę powszechną, pierwszy w historii placówki inauguracja odbyła a w roku następnym Koło Czytelnika oraz punkt bi- się w szkole, z pominięciem tradycyjnego udziału blioteczny dla dorosłych. Warto podkreślić, że duże uczniów i nauczycieli w mszy św. Najważniejsze zasługi w polepszaniu warunków nauki oraz pozy- akademie odbywały się odtąd w rocznicę rewolu- skiwaniu sprzętu szkolnego i pomocy naukowych cji październikowej, urodzin Józefa Stalina, Święto w latach powojennych położył Komitet Rodzicielski. Pracy (1 maja) itd. W sytuacjach oficjalnych zwykłe dla placówek oświatowych usiłowania podniesie- W okresie po zakończeniu II wojny światowej nia poziomu nauczania tłumaczono hasłami walki wycieczki szkolne organizowano rzadko. Najczę- o pokój i plan 6-letni. Nauczyciele zostali podda- ściej ich celem był Kraków, ale także Tyniec, Ojców ni presji ideologicznej. Władze chciały, by wycho- i Wieliczka. Wielkim przeżyciem dla uczniów były wywali uczniów w duchu socjalizmu. Oprócz in- wizyty na spektaklach w krakowskim Teatrze Mło- doktrynacji zawartej w programie nauczania mieli dego Widza. zachwalać instytucje ustrojowe i systemowe, m.in. spółdzielnie produkcyjne. Do przodującej w powie- 17 stycznia 1949 roku na terenie Szkoły Podsta- cie krakowskim spółdzielni w Libertowie urządzo- wowej w Kryspinowie odbyła się szczególna uro- no nawet wycieczkę szkolną. Uczniowie starszych czystość, na którą przybyli przedstawiciele Sta- klas brali udział w pracach społecznych, jak poszu- rostwa Powiatowego, Inspektoratu Szkolnego, kiwanie stonki ziemniaczanej, tępienie chwastów, Wojewódzkiego Komitetu Radiofonizacji Szkół, zbieranie złomu, szmat, makulatury, a nawet po- Urzędu Gminy Liszki, przedstawiciele PZPR oraz magali w pracach melioracyjnych. lokalnych organizacji społecznych. Z  tak wielką pompą uruchamiano… odbiornik radiowy. Po przy- Do działających już w latach 40. organizacji, jak łączeniu budynku do sieci elektrycznej społeczność PCK, Spółdzielnia Uczniowska, Towarzystwo Przyja- szkoły postawiła sobie bowiem ambitne zadanie ciół Żołnierza, Fundusz Odbudowy Stolicy, dołączy- pozyskania własnego aparatu radiowego. Dotąd na ło Szkolne Koło Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Ra- uroczystości rozpoczęcia roku szkolnego urządze- dzieckiej i Szkolne Koło Obrońców Pokoju, a w roku nie pożyczano. Z inicjatywy Komitetu Rodziciel- 1954/1955 Organizacja Harcerska. Prymusi nagra- skiego, na czele którego stał Mikołaj Wsołek, za- dzani na koniec roku zgodnie z nomenklaturą pro- wiązał się Komitet Radiofonizacyjny. Dzięki zbiórce pagandową nazywani byli przodownikami nauki. prowadzonej wśród rodziców, wsparciu kierownic- twa Domu Dziecka oraz Wojewódzkiego Komitetu W roku 1950/1951 szkole przydzielono kolejny, Radiofonizacji Szkół odbiornik udało się kupić. Jak czwarty etat. Dzięki temu zaprzestano nauczania podkreśliła dyrektor Maria Szulc na kartach kroni- połączonych klas. Grono prezentowało się nastę- ki szkolnej, było to drugie radio pozyskane dla pla- pująco: kierownik Maria Szulc, Józefa Pyla, Zofia cówki oświatowej na terenie gminy Liszki207. Zaleska, Julia Kania i ks. Józef Pędzimąż208. Zmiana stanowiska dyrekcji PDDz pozwoliła zaadaptować Tymczasem Polska coraz bardziej pogrążała jedno z pomieszczeń na terenie folwarku dworskie- się w komunizmie. Miało to także odzwierciedle- nie w życiu szkoły. W kolejnych latach zmienia- 208 Zapisy kroniki szkolnej z okresu międzywojennego nie ły się np. tematy uroczystości szkolnych. Szybko zniknęło celebrowane uroczyście jeszcze w okre- wymieniają katechety z wyjątkiem roku 1929/1930, gdy sie zaborów święto 3 Maja. Zaniechano wysta- wiania jasełek. W  kronice nie znajdujemy infor- religii uczył ks. Andrzej Paryś, oraz 1932/1933, kiedy macji o wizycie św. Mikołaja. Być może zastąpił obowiązki te objął ks. Ludwik Mizera. Podczas II woj- 207 Jako pierwsza w posiadanie radioodbiornika weszła ny światowej i tuż po niej w Kryspinowie katechizowali: Szkoła Podstawowa w Liszkach. w latach 1939-1942 – ks. Józef Lelito, 1942/1943 – ks. Adam Bogucki, 1945-1947 – ks. Józef Gorzelany, 1947/1948 – ks. Józef Sukiennik, 1948/1949 – ks. Jan Kapuściarz, a w 1949 – ks. Andrzej Paryś. Dzieje Szkoły Podstawowej w Kryspinowie 233

Józef Kowalik, Władysław Różycki, Adam Grzesiak, Włady- zapobiec przez wynajęcie pomieszczenia w  pry- watnym domu nr 13, znajdującym się kilkadzie- sław Sobesto, Stanisław Bator, Andrzej Fitowski siąt metrów od budynku szkolnego, a należącym do Jana Mazura. Niestety pozyskana w ten sposób go na salę lekcyjną, którą oddano do użytku 1 stycz- 4 sala była bardzo mała i mogła pomieścić zaled- nia 1951 roku. Nauczycieli wspierali w nauczaniu wie 20 uczniów. pracownicy PDDz. Mimo tych pozytywnych zmian zwiększona liczba wychowanków Domu Dziecka, Pozytywnym zjawiskiem było na pewno obję- bardzo często zaniedbanych pod względem dydak- cie dzieci opieką lekarzy Ośrodka Zdrowia w Lisz- tycznym i wychowawczym, częste przenosiny po- kach. Dodatkowo od końca lat 40. w miesiącach wodowały, że praca była ciężka. zimowo-wiosennych prowadzone było dożywia- nie uczniów, najczęściej polegające na rozdawa- W  roku 1951/1952 przeprowadzono remont niu dzieciom dodatków do chleba (masła, wędliny, szkoły, wybudowano na zewnątrz ubikacje, zaku- marmolady) oraz owoców i słodyczy. piono książki i pomoce naukowe. W dużym stopniu było to możliwe dzięki zaangażowaniu rodziców. W roku szkolnym 1954/1955 rozpoczęto stara- Dla pozyskania środków na te wydatki Komitet Ro- nia o budowę nowego budynku szkolnego. Plano- dzicielski zorganizował festyn. wano go ulokować na terenie Budzynia, tuż przy granicy z Kryspinowem. Mieszkańcy sąsiedniej wsi Nieoczekiwaną zmianę w  życiu szkoły przy- ostatecznie jednak odrzucili propozycję kryspino- niósł wrzesień 1952 roku. Przeniesienie PDDz do wian, postanowili bowiem wznieść w tym samym Jaszczurowej koło Wadowic, co według kroniki miejscu Dom Ludowy. Nie pozostało więc nic inne- szkolnej nastąpiło 20 września, spowodowało na- go, jak postarać się o rozbudowę starego budynku. głe zmniejszenie liczby uczniów do 83. Wkrótce pa- Ostatecznie nawet z tego nic nie wyszło. łac i zabudowania folwarczne przejął Państwowy Ośrodek Maszynowy w Kryspinowie, którego dy- W tym czasie w Polsce przeprowadzono reformę rekcja, mimo protestów nauczycieli, rodziców i Pre- administracyjną. W Kryspinowie ulokowano siedzi- zydium Gminnej Rady Narodowej, odebrała szkole bę Gromadzkiej Rady Narodowej. Notabene pierw- pomieszczenie użytkowane dotąd jako sala lekcyj- sze posiedzenie tego gremium uświetnił występ na. W związku z tym licząca zaledwie 3 osoby klasa miejscowej młodzieży szkolnej. Za zgodą radnych VII została zlikwidowana, a jej uczniowie przenie- świeżo wyremontowana sala obrad, mieszcząca się sieni do szkoły w Liszkach. na piętrze budynku Gminnej Spółdzielni „Samo- pomoc Chłopska”, została udostępniona uczniom. W  roku szkolnym 1953/1954 liczba uczniów Urządzono tam salę lekcyjną. Dzięki temu w roku wróciła do normy sprzed utworzenia domu dziec- 1955/1956 można było zrezygnować z ciasnego po- ka i wynosiła 101. Nie zmieniła się także liczba eta- mieszczenia wynajmowanego „na wsi”. tów nauczycielskich. Oprócz kierowniczki, którą nadal była Maria Szulc, w szkole uczyły jeszcze 3 Zgodnie z wyznaczonym sobie przez grono na- nauczycielki: Stanisława Łukasiewicz, Zofia Zale- uczycielskie zadaniem „upoglądowienia w naucza- ska i przydzielona 1 października tego roku Pela- niu” zaopatrzono szkołę w nowe pomoce naukowe. gia Wawrzyńczak. Brakom lokalowym starano się Oprócz powiększenia zasobu map, obrazów i ksią- żek (biblioteka osiągnęła liczbę ok. 200 tytułów) zakupiono także przedmioty do nauczania fizyki i biologii, w tym mikroskop. Niestety były także straty. 11 listopada 1955 roku do budynku szkolne- go włamali się złodzieje, by ukraść zegar szkolny, żarówki i potłuc szyby i lampy. Uwrażliwiło to na- uczycieli na kwestie wychowawcze, w tym kultu- ralnego zachowania się uczniów na terenie placów- ki i poza nią. 234 Kryspinów. Lamus historii

Przypadający wówczas Rok Mickiewiczowski absolwentów kontynuowało naukę w szkołach kra- zmobilizował społeczność szkoły do zorganizowa- kowskich, najczęściej zawodowych, choć zdarza- nia wieczoru literackiego poświęconego wieszczo- ły się przypadki, na razie jeszcze nieczęste, konty- wi oraz wystawy prac uczniowskich na temat jego nuowania przez młodzież nauki w szkole średniej. twórczości. Uczniowie wzięli udział w uroczystości odsłonięcia odtworzonego pomnika Adama Mic- Zaledwie rok pełnił funkcję kierownika szkoły kiewicza w rynku krakowskim. Krzysztof Jan. Za jego kadencji (rok 1960/1961) do- kończono budowę ogrodzenia szkoły, która ślima- Rok szkolny 1956/1957 przyniósł zmianę na sta- czyła się przez 3 lata z powodu niemożliwości za- nowisku kierownika Szkoły Podstawowej w Kryspi- kupu materiałów budowlanych, oraz oddano do nowie. Przez 3 kolejne lata placówką zarządzała użytku przyszkolne boisko sportowe. nauczycielka Zofia Zaleska, pełniąca także funkcję radnej i przewodniczącej Komisji Kultury i Oświa- Rok 1961 stanowił kolejną cezurę w historii re- ty w miejscowej Gromadzkiej Radzie Narodowej. lacji władze PRL–Kościół katolicki. Od września W tym czasie zdecydowano się na przeniesienie tego roku ze szkół usunięto lekcje religii. Kateche- dzieci mieszkających w przysiółku Kąty do szkoły zę w Kryspinowie kontynuowano w prywatnym w Piekarach, do której miały znacznie bliżej. domu. Przemiany tzw. polskiego października dotar- W tym czasie kierownikiem Szkoły Podstawo- ły także do Kryspinowa. Zelżał nacisk ideologiczny, wej w Kryspinowie został Witold Zając. Współpra- co pozwoliło na swobodniejszy dobór lektur i ma- cowało z  nim 3 nauczycieli: Stanisława Łukasie- teriału, zwłaszcza z języka polskiego i historii. Ku wicz, Helena Ulińska i Pelagia Minorczyk. Znacznie wielkiej radości rodziców do szkoły wróciła także wzrosła liczba uczniów. Do szkoły wszedł wyż de- modlitwa oraz lekcje religii, usunięte najprawdo- mograficzny z połowy lat 50. W 1961 roku naukę podobniej w 1951 roku. Od jesieni 1957 roku kate- w 7 klasach rozpoczęło aż 145 dzieci. Wzrastająca chezy uczyła siostra Maria Amandyna (Stanisła- z roku na rok liczba uczniów sprawiała, że problem wa Bojarska) ze Zgromadzenia Sióstr św. Feliksa niedostatku sal lekcyjnych stawał się kwestią pa- z Kantalicjo209. lącą. Praca odbywała się na dwie zmiany. Nieste- ty starania kolejnych kierowników nie przynosiły Samotna walka Węgrów przeciw sowiec- żadnych rezultatów. Bez wsparcia z zewnątrz bu- kim okupantom spotkała się z sympatią Polaków. dowa czy choćby tylko rozbudowa budynku nie Szkolne Koło PCK zebrało sporą kwotę na pomoc była możliwa. Inwestowania w remont obiektów bratniemu narodowi. nienależących do wsi unikała także społeczność Kryspinowa, mimo upływu lat ciągle pamiętająca Rozwijały się także inne organizacje i kółka za- odebranie z trudem wyremontowanej sali przez interesowań. Urządzano przedstawienia, z których POM. Tymczasem użytkowany budynek szkolny dochód przeznaczano na pokrycie kosztów wycie- był zawilgocony oraz zagrzybiony i właściwie nie czek do Gdańska i Gdyni oraz Zakopanego. Kółko nadawał się do nauczania. Krajoznawcze organizowało liczne wypady do Kra- kowa. Nauczycielka Stanisława Łukasiewicz pro- W roku 1962/1963 władze oświatowe zwiększyły wadziła zajęcia dla dziewcząt z szycia i haftowania. liczbę nauczycieli Szkoły Podstawowej w Kryspino- wie o jedną osobę. Pracę rozpoczęła żona nowego W tym czasie dały się zauważyć oznaki przemia- kierownika Maria Zając. Z jej inicjatywy na terenie ny mentalnej mieszkańców Kryspinowa. Ucznio- placówki powstała drużyna harcerska. wie przychodzili do szkoły bardziej zadbani. Spo- radycznie zdarzały się przypadki, że rodzice nie Większe zmiany w składzie grona pedagogicz- chcieli posyłać swych dzieci do szkoły. Coraz więcej nego zaszły w  roku 1964/1965. Oprócz kierow- nika Witolda Zająca w szkole pracowało jeszcze 209 Praca s. Marii Amandyny trwała rok lub dwa. W roku 5 sił pedagogicznych, a były to: Maria Zając, Ma- ria Kabalak, Helena Szewczyk, Stanisława Błachut 1959/1960 kronika szkolna jako katechetę podaje i Elżbieta Knapik. Naukę zaś rozpoczęło 177 dzie- ks. Stanisława Bzowskiego, wikarego w Liszkach. Dzieje Szkoły Podstawowej w Kryspinowie 235

ci. W 1965 roku dzięki zaangażowaniu Kółka Rolni- skiej przyszedł kryspinowianin Ryszard Duszyk212, czego wyremontowano i oddano do użytkowania a wraz z nim pracę podjęły Maria Bania i Maria Szkole Podstawowej w Kryspinowie 2 pomieszcze- Bednarska. nia w Domu Ludowym w Budzyniu210. Dzięki temu nauczanie odbywało się w 6 salach lekcyjnych. Nie- W 1971 roku stan starego budynku był fatalny. stety obiekt był niewykończony, co powodowało Kierownik Zając tak informował Gromadzką Radę trudności z dogrzaniem klas. Brakowało także ubi- Narodową w sprawozdaniu z pracy Szkoły Podsta- kacji. Niewątpliwie jednak był to krok w dobrą stro- wowej w Kryspinowie z 31 maja 1971 roku: nę, zwłaszcza że wkrótce miało nastąpić wydłuże- nie nauki w szkołach podstawowych do 8 lat. Stan fizyczny budynku jest bardzo zły, przecieka dach, wypróchniały podłogi i okna, popękały ściany, Niewiele w tych latach zmienił się kalendarz w części budynku znajduje się grzyb. Przy większych uroczystości organizowanych na terenie szkoły. spadkach temperatury w  zimie w  klasach zamarza Na rozmaite sposoby czczono kolejne rocznice wy- woda. Pomieszczenia o łącznej powierzchni użytkowej buchu rewolucji październikowej, oswobodzenia 91 m2 są ciasne i niefunkcjonalne. Od czterech lat szko- Krakowa, Międzynarodowy Dzień Kobiet, 1 Maja, ła użytkuje budynek wiejski na Budzyniu. Budynek ten czyli Święto Pracy, Międzynarodowy Dzień Dziecka, nie jest wykończony i częściowo znajduje się w stanie święto Ludowego Wojska Polskiego itd. surowym. W okresie zimowym ze względu na podpiw- niczenie jest jeszcze zimniejszy, aniżeli budynek stary. Klasa VIII po raz pierwszy została uruchomio- Nie ma też przy nim ubikacji. na w roku 1966/1967. Dzięki temu liczba uczniów w  Kryspinowie wzrosła do 196. Pracę rozpoczął Na szczęście wkrótce przeprowadzono remont dodatkowy nauczyciel – Irena Łażewska. Dużym starej szkoły i dalszą adaptację budynku w Budzy- wsparciem dla szkoły było zatrudnienie w sierpniu niu. Urządzono tam m.in. salę gimnastyczną oraz 1967 roku kolejnego pedagoga Józefa Mlaka. Jego wybudowano ubikacje. 4-letnią pracę w Kryspinowie211 bardzo sobie cenił kierownik Zając. Jako zapalony instruktor ZHP oży- W roku 1973/1974 funkcję dyrektora szkoły pod- wił działalność drużyny harcerskiej, która wzboga- stawowej w Kryspinowie pełnił Ryszard Duszyk. ciła się o harcówkę urządzoną na piętrze budynku W  roku następnym stanowisko to objęła Maria w Budzyniu. W latach 1969-1971 w kryspinowskiej Kabalak. szkole pracowała także jego żona, Barbara. W związku z rozpoczęciem w 1973 roku wdraża- W roku 1968/1969 zmienił się skład grona pe- nia projektu nowej organizacji szkolnictwa w Pol- dagogicznego. Odchodzące nauczycielki zastąpiły sce, zakładającej wydłużenie nauki do 10 lat, za- 3 nowe: Eugenia Szewczyk, Anna Biel i Janina Żmi- planowano utworzenie sieci zbiorczych szkół oraz jewska. Koniec lat 60. i początek 70. to zresztą okres placówek filialnych. Na terenie gminy Liszki pla- częstych zmian personalnych. Trudno wymie- nowano utworzyć Zbiorczą Szkołę Gminną w Lisz- nić wszystkie. Kolejna nastąpiła w 1971 roku, gdy kach, a placówkom w Kryspinowie, Cholerzynie na miejsce małżeństwa Mlaków i Janiny Żmijew- i Piekarach wyznaczono rolę filii, w których mia- ły uczyć się młodsze roczniki. Starsze zamierzano 210 Początkowo mieszkańcy Budzynia nie zgadzali się na skierować do Liszek. udostępnienie budynku, o czym świadczy przebieg Reformę wprowadzono od września 1975 roku. Zmiany nie były aż tak radykalne, jak początkowo dyskusji i wynik głosowania na zebraniu wiejskim planowano. Przede wszystkim Szkoła w Liszkach 11 października 1964 roku. 212 Ryszard Duszyk jest absolwentem Liceum Pedagogicz- 211 Józef Mlak został w 1971 roku przeniesiony do szko- nego w Limanowej i Uniwersytetu Jagiellońskiego. Pra- ły w Piekarach, gdzie objął funkcję kierownika placów- cował w szkołach podstawowych w Czułowie i Kryspi- ki. Od 1973 roku przez kilka lat pełnił funkcję dyrektora nowie. Pełnił obowiązki zastępcy dyrektora szkół Gminnej Szkoły Podstawowej w Liszkach. Po reformie gminnych w Liszkach. Był wykładowcą Instytutu Kształ- oświaty w 1999 roku tworzył, jako dyrektor, Gimnazjum cenia Nauczycieli, wieloletnim dyrektorem SP w Kryspi- w Liszkach. W latach 80. zamieszkał w Kryspinowie. nowie i radnym Gminy Liszki dwóch kadencji. 236 Kryspinów. Lamus historii

nie miała wystarczającego zaplecza lokalowego, by Podwórko przy starej szkole przyjąć większą liczbę uczniów. Ostatecznie przy- łączono do niej tylko Szkołę Podstawową w Kryspi- Fragment budynku szkolnego w Budzyniu nowie i  szkołę w  Kaszowie-Wyźrale, jako filie. W Kryspinowie pozostawiono 6 oddziałów – klasy W latach 70. w Kryspinowie nadal prężnie dzia- od I do VI. Uczniowie klas VII i VIII dojeżdżali do łało harcerstwo. W połowie dekady 53. Drużyna Liszek. Sprawę transportu załatwiono, finansując Harcerska zrzeszała ok. 30 druhen i  druhów po- uczniom karty miesięczne Miejskiego Przedsiębior- dzielonych na 3 zastępy. Wszyscy posiadali mun- stwa Komunikacji w Krakowie, uprawniające do dury. Zbiórki odbywały się raz w miesiącu, choć przejazdu autobusami na trasie Kryspinów–Liszki bywało, że ze względu na podjęte akcje organizo- i Liszki–Kryspinów. Aby zapewnić odpowiednie za- wano je częściej. Młodzież spotykała się w urzą- plecze materialne i dydaktyczne w Zbiorczej Szkole dzonej własnym sumptem harcówce. W 1977 roku Gminnej, do Liszek zabrano nowsze meble i część drużyna zdobyła II miejsce w XIII Festiwalu Har- pomocy naukowych z placówek filialnych. Poważ- cerskim. Rada drużyny prowadziła własną gazet- nie utrudniło to pracę dydaktyczną w Kryspinowie. kę. O programie pracy decydowały wytyczne hufca Problemem był np. brak map. W razie potrzeby wy- oraz instrukcje zawarte w piśmie „Motywy”. Har- pożyczano je z Liszek. cerze brali udział w życiu szkoły, organizując m.in. różne imprezy (np. Dzień Nauczyciela). Drużyną Na czele Zbiorczej Szkoły Gminnej stanął po- opiekowała się Alina Witek- Nowakowska, potem czątkowo dotychczasowy gminny dyrektor szkół (od 1976) Anna Biel. w Liszkach Józef Mlak. Funkcje zastępców pełniły Krystyna Kubica213 i Maria Kabalak. Po dwóch la- Istniała także Drużyna Zuchów „Wesołe Kra- tach nastąpiły jednak zmiany. Dyrektorem gmin- snoludki”, prowadzona przez Marię Bednarską. nym został Kazimierz Wantuch. Józef Mlak wraz Liczyła niespełna 30 dzieci. Jej działalność oparta z Alicją Mrożek objęli stanowiska zastępców gmin- była na zdobywaniu sprawności zbiorowych (kie- nego dyrektora szkół. Szkoła w Kryspinowie stała rowcy, człowieka zimy, wszędobylskiego, kuchci- się oficjalnie Punktem Filialnym ZSG w Liszkach. W sierpniu 1975 roku dyrekcja rozdzieliła zada- nia dla poszczególnych nauczycieli. W Kryspino- wie wychowawstwo klas objęły następujące na- uczycielki: Eugenia Szewczyk (I), Maria Bednarska (II), Krystyna Martyna (III), Maria Zając (IV), Anna Biel (V), Alina Nowakowska (VI). Krystyna Marty- na, z wykształcenia historyk, podjęła się także zor- ganizowania w Kryspinowie Punktu Przedszkol- nego. Wcześniej pracowała w Szkole Podstawowej w Liszkach. We wrześniu 1978 roku przystąpiono do realiza- cji kolejnego etapu reformy, czyli szkoły 10-letniej. Nowy program wprowadzono w  klasach pierw- szych. Dodatkowo planowano rozbudować sieć przedszkoli, by docelowo wszystkie dzieci uczęsz- czały do nich. Realnie udało się zapewnić naucza- nie 6-latkom, przez „zerówkę”. 213 Obecnie mieszkanka Kryspinowa. Dzieje Szkoły Podstawowej w Kryspinowie 237

ka itp.) oraz indywidualnych (zbieracza, ptasiego lokalowe Szkoły Podstawowej. Część rodziców, opiekuna, dobrego brata / dobrej siostry). Duży zniechęconych tym wszystkim, przenosiła dzieci nacisk położony był na rozśpiewanie i roztańcze- do Szkoły Podstawowej w Bielanach. nie dzieci. Zuchy brały udział w Festiwalu Małych Form Artystycznych. Na zebraniu wiejskim 13 grudnia 1984 roku po- wołano do życia Społeczny Komitet Budowy Szkoły Warto dodać, że w 1979 roku z okazji Między- Podstawowej w Kryspinowie. W tym czasie w lo- narodowego Dnia Dziecka z inicjatywy Komendy kalnym planie zagospodarowania terenu jako miej- Hufca w Kryspinowie odbył się rajd harcerski i zu- sce budowy nowego obiektu zarezerwowano dział- chowy, w którym uczestniczyło 650 dzieci z terenu kę mienia wiejskiego obok kamieniołomu. Obwód gminy Liszki. szkoły obejmował w  tym czasie Kryspinów bez przysiółka Kąty i  Budzyń bez domów posiadają- Szkolne Koło Towarzystwa Przyjaźni Polsko- cych numery Cholerzyna. -Radzieckiej nie cieszyło się wielkim powodzeniem. W 1976 roku należało doń 9 osób. Zebrania odby- W roku szkolnym 1984/1985 dyrektorem szko- wały się raz w miesiącu. W dużej mierze było to po ły był Jacek Małko. Po nim stanowisko objęła Kry- prostu kółko języka rosyjskiego, na którym opie- styna Martyna. Nowa dyrektorka już wcześniej kunka Eugenia Szewczyk przygotowywała człon- odgrywała ogromną rolę w  kierowaniu placów- ków do olimpiady z tego języka. ką. Niestety zamieszanie organizacyjne związane z  działalnością Zbiorczych Szkół Gminnych spo- W  Szkole Podstawowej w  Kryspinowie dzia- wodowało, że formalnie nie zajmowała stanowi- łała wówczas także Rada Uczniowska. Z  jednej ska adekwatnego do charakteru pełnionych obo- strony zajmowała się ona przygotowaniem apeli wiązków. Dyrektor Martyna rozpoczęła zabiegi, by szkolnych (tygodniowych i  tematycznych z  oka- dwie ostatnie klasy powróciły do Kryspinowa. Uda- zji uroczystości), z drugiej prowadziła akcje opie- ło się to w 1986 roku. ki nad osobami starszymi, zwierzętami (zimowe dokarmianie), zbiórki makulatury i złomu. Radą Warto odnotować, że budynek w Budzyniu dys- opiekowała się Krystyna Martyna. Z  kolei w  go- ponował jedną z przestronniejszych sal na terenie spodarowanie własnymi pieniędzmi wdrażała gminy Liszki. Dlatego chętnie organizowano tu im- dzieci Szkolna Kasa Oszczędności. W  1976 roku prezy międzyszkolne, jak festiwale piosenki mło- należało do niej 51 uczniów, a stan środków zgro- dzieżowej czy harcerskiej, przeglądy programów madzonych na koncie sięgał prawie 4 tys. złotych. artystycznych, m.in. z okazji świąt państwowych Promocji oszczędzania w SKO służyły plakaty wy- (1 maja). Hymnem Szkoły w Kryspinowie była pieśń konywane przez członków pod kierunkiem opie- Oda do Radości (Schillera/Beethovena). kuna Anny Biel. W tym czasie podjęto współpracę z Klubem Że- Cała młodzież szkolna należała do Koła Pol- glarskim im. W. Wagnera w Krakowie. Dzięki temu skiego Czerwonego Krzyża. Zakupiono lekarstwa uczniowie mogli korzystać z żaglówki, względnie i zorganizowano posterunek sanitarny, mający za łodzi motorowej, cumującej na zalewie w Budzy- zadanie nieść w razie potrzeby pierwszą pomoc. niu, a wakacje spędzać na Mazurach. Przygotowywano referaty na temat higieny oraz organizowano szkolenia sanitarne dla uczniów. Dalej pilną sprawą pozostawała budowa no- wej siedziby szkoły. Niestety Zebranie Wiejskie W 1978 roku dyrektorem Zbiorczej Szkoły Gmin- 30 września 1986 roku przegłosowało jednogłośnie, nej został Józef Woch. Względy praktyczne wymu- że w ówczesnej sytuacji mieszkańców nie stać na siły wprowadzenie stanowiska dyrektora Punktu podjęcie się w czynie społecznym realizacji tak po- Filialnego. W Kryspinowie objęła je Maria Kaba- ważnej inwestycji. Zgodzono się, że optymalnym lak. W 1980 roku do budynku Szkoły Podstawowej rozwiązaniem będzie dobudowa nowego skrzy- w Kryspinowie przeniesiono z Liszek Zasadniczą dła do istniejącego budynku. Niestety na to też nie Szkołę Rolniczą – filię Zespołu Szkół Rolniczych było funduszów, dlatego Komitet Budowy Szko- w Czernichowie. Pogłębiło to znacznie problemy ły został przekształcony w Komitet Czynu Pomo- 238 Kryspinów. Lamus historii

cy Szkole. Jednak już 27 listopada 1989 roku dyrek- tor Martyna na zebraniu wiejskim zaproponowała wybranie Komitetu Rozbudowy Szkoły. Planowa- no dostawienie do starego obiektu skrzydła, tak że całość tworzyłaby kształt litery „L”. Nowa część miała stanąć od strony rzeczki. Dodajmy, że w roku 1988/1989 w placówce uczyło się 154 dzieci. NOWA SZKOŁA Latem 1991 roku dyrektorem Szkoły Podstawowej Nowy budynek szkoły w dniu otwarcia w Kryspinowie został po raz drugi Ryszard Duszyk. Zrezygnował z  planów rozbudowy szkoły w  do- Dyrektor Ryszard Duszyk pasuje pierwszaków na uczniów. tychczasowym miejscu i rozpoczął energiczne sta- rania o wzniesienie nowego obiektu. Co nie było i mieszkańców wsi ostatecznie Rada Gminy zdecy- bez znaczenia, w tym czasie pełnił on także funkcję dowała się zaciągnąć wysoki kredyt na dokończenie przewodniczącego Rady Gminy Liszki. obiektu w Kryspinowie, z tym że sala gimnastycz- na miała powstać w późniejszych latach. Wydat- Poparcie dla idei budowy nowej siedziby szko- ki gminy Liszki na ten cel zamknęły się w kwocie ły mieszkańcy sołectwa wyrazili podczas zebra- 2 901 000 zł. Wkład sołectwa Kryspinów wynosił nia wiejskiego 3 grudnia 1993 roku. Jednogłośnie 144 000 zł, co stanowiło 5 proc. kosztów. odrzucili wtedy pomysł wzniesienia wspólnego obiektu dla Liszek i Kryspinowa w pobliżu granicy W tym czasie życie szkoły szło swoim torem. obu wsi. Budynek miał stanąć niedaleko kamienio- W 1998 roku w 2 budynkach uczyło się 155 dzie- łomu, na terenie działki gminnej wielkości 1,28 ha. ci. Ze względu na trudne warunki lokalowe nie- Jako atuty uznano oddalenie od ruchliwych dróg którzy uczniowie przenieśli się wcześniej do pla- i bliskość lasu. cówki w Bielanach. Na poziom nauki nikt jednak Wreszcie ruszyły prace projektowe. Architek- ci Bogdan i Anna Łukasik-Ciężki nadali budynko- wi kształt samolotu. W 1996 roku na plac budowy weszli robotnicy firmy Łęgprzem. Po wzniesieniu przyziemia części centralnej budynku, 3 maja 1997 roku, w  100-lecie zmiany nazwy Śmierdząca na Kryspinów, uroczyście poświęcono i wmurowano kamień węgielny. 6 listopada 1998 roku odebra- no obiekt w stanie surowym. Niestety w tym mo- mencie nad przyszłością inwestycji zawisły ciem- ne chmury. Przeprowadzona w  1999 roku reforma eduka- cji i utworzenie gimnazjów spowodowały, że gmi- na Liszki zmuszona była dołożyć starań, by jak naj- szybciej przygotować budynek dla gimnazjum. Miał stanąć w Liszkach. Jednoczesne prowadzenie 2 du- żych inwestycji było problematyczne. Z tego samego powodu z obietnicy dofinansowania budowy szko- ły w Kryspinowie wycofało się Kuratorium Oświa- ty. Jednak dzięki determinacji Ryszarda Duszyka Dzieje Szkoły Podstawowej w Kryspinowie 239

Kard. Stanisław Dziwisz dokonuje poświęcenia sztandaru szkoły (2009). Dyrektor Stanisława Kruk wręcza sztandar uczniom. „współczesnej łacinie”. Szkoła zorganizowała tak- że obowiązkowe zajęcia z gry w szachy. W wygo- nie mógł się uskarżać. Wiele dzieci brało udział spodarowanym z trudem pomieszczeniu urządzo- w  olimpiadach przedmiotowych i  zajmowało no nawet małą siłownię. Przekazanie przez Bank wysokie miejsca na szczeblu gminnym, woje- Spółdzielczy w Liszkach 6 używanych kompute- wódzkim i krajowym. Laureatem wielu nagród rów i 2 drukarek umożliwiło otwarcie pracowni i wyróżnień był prowadzony przez Bożenę Jaku- komputerowej. Wszyscy niecierpliwie oczekiwali baszek teatrzyk uczniowski. Na życzenie rodzi- na oddanie do użytku nowej siedziby. ców wyrażone w ankiecie obowiązkowym języ- kiem nauczanym w placówce stał się angielski. Ta chwila nadeszła dopiero pod koniec waka- Język rosyjski, mimo sukcesów osiąganych przez cji 2001 roku. W sobotę 25 sierpnia Społeczny Ko- uczniów w olimpiadach, musiał ustąpić miejsca mitet Budowy Szkoły, Rada Sołecka i Rada Rodzi- ców zorganizowały uroczystość otwarcia placówki. Mszę św. odprawioną w hallu koncelebrowali pro- boszcz ks. prał. Jan Sala oraz wikariusze ks. Bo- lesław Karcz i ks. Zbigniew Sala. Po poświęceniu obiektu dyrektorowi Ryszardowi Duszykowi wrę- czono symboliczny klucz. Następnie wojewoda Ryszard Masłowski, kurator Jacek Lackowski, wójt Wojciech Burmistrz i sołtys Aniela Kruk przecięli symboliczną wstęgę. Uroczystość zakończyła za- bawa taneczna. Nowy rok szkolny rozpoczął się 1 września na te- renie starego budynku, po czym grono pedagogicz- 240 Kryspinów. Lamus historii

Ślubowanie na sztandar ne, uczniowie oraz rodzice przeszli do nowej siedzi- Aby wykorzystać liczne wolne pomieszczenia, by. Na czele jechał wóz konny z orkiestrą. Właściwe od 1 marca 2007 roku udostępniono część (łącznie uroczystości odbyły się już w nowym budynku. Stary ponad 60 m kw.) w użytkowanie Krakowskiemu kilka miesięcy później został sprzedany. Pogotowiu Ratunkowemu. W tym czasie w związ- ku z rozbudową Portu Lotniczego w Balicach z jego W obiekcie przewidzianym dla ponad 200 dzie- terenu przesunięto do Kryspinowa jedną z dwóch ci z powodu reformy nauczania rozpoczęło naukę karetek dotychczas tam stacjonujących. tylko 134 uczniów klas od I do VI. Młodzież starsza trafiła do Gimnazjum w Mnikowie, dokąd dowo- W roku 2002/2003 dzieci od klasy I uczyły się ził ją autobus wynajmowany przez gminę Liszki. języka angielskiego i informatyki, a od IV języka Nową szkołę zagospodarowano w poniżej opisa- niemieckiego. Swoje zainteresowania mogły roz- ny sposób. wijać w ramach zajęć pozalekcyjnych: kółka ma- tematycznego, plastycznego, języka angielskiego, Na parterze znajdowało się 10 sal lekcyjnych, scholi, treningów karate, kursu tańca oraz basenu. w których uczyły się dzieci z „zerówki” oraz klas Szkoła prowadziła bibliotekę, świetlicę oraz zajęcia I-VI w 7 oddziałach. Na piętrze znajdowały się pra- logopedyczne. Działały 2 teatrzyki: Mały Teatrzyk cownia komputerowa z 12 stanowiskami, świetli- – prowadzony przez Bożenę Jakubaszek, i Teatrzyk ca, pracownia chemiczna i siłownia oraz 6 dodat- Kukiełkowy, którym opiekowała się Beata Meus. kowych sal. W poddaszach obu skrzydeł mieściły się po 4 sale. Połowę postanowiono przystosować W  zimie 2002/2003 szkoła zorganizowała na potrzeby tzw. zielonych szkół. Początkowo zaję- II  Gminny Konkurs Świąteczny. Uczestnicy mo- cia z wychowania fizycznego odbywały się w hallu. gli ze sobą współzawodniczyć w  następujących Z czasem jedną salę dostosowano do potrzeb lekcji konkurencjach: świąteczna dekoracja klasy, szop- wf. W piwnicach środkowej części gmachu znajdo- ka, łańcuch świąteczny, grupa kolędnicza, świat wały się szatnie i pomieszczenia techniczne. z opłatka. Imprezę powtórzono w grudniu roku na- Dzieje Szkoły Podstawowej w Kryspinowie 241

stępnego. W kolejnych latach odbyły się tu gmin- pokazu multimedialnego zaprezentowano stare ne przeglądy grup kolędniczych, przeglądy szopek, fotografie. gminne konkursy recytatorskie klas 0-III itp. W 2010 roku obok budynku szkoły powstał plac 3 kwietnia 2003 roku podczas rekolekcji wiel- zabaw. A w roku 2014/2015 uruchomiono dodatko- kopostnych szkołę odwiedził bp Kazimierz Nycz. wy oddział przedszkolny. Pod koniec I dekady XXI Powitany przez dzieci piosenkami i  wierszyka- wieku w szkole zaczęła działać poradnia psycho- mi, spotkał się z z gronem nauczycielskim. Należy logiczna. wspomnieć, że elementem pracy wychowawczej były obchody niektórych świąt liturgicznych. Uro- Szkoła Podstawowa im. Kardynała Stefana Wy- czyste apele z prezentacjami artystycznymi odby- szyńskiego w Kryspinowie okazała się przyjaznym wały się z okazji Bożego Narodzenia, Wielkanocy, miejscem dla szachów. W 2008 i 2009 roku nauczy- Wszystkich Świętych itd. Uczniowie brali udział cielki Bożena Jakubaszek i Beata Meus zorganizowa- w konkursach na najpiękniejszą i najwyższą pal- ły I i II Gminny Turniej Szachowy, w którym wzięli mę organizowanych przez parafię Liszki w I deka- udział uczniowie 6 szkół z terenu gminy. W 2015 dzie XX wieku. roku placówka przystąpiła do ogólnopolskiego pro- jektu Polskiego Związku Szachowego, w ramach któ- W lecie 2007 roku dyrektorem Szkoły Podstawo- rego nauka królewskiej gry została wprowadzona do wej w Kryspinowie została Stanisława Kruk. Pod jej zajęć edukacji wczesnoszkolnej w klasie II i zajmo- kierownictwem szkoła nadal pomyślnie się rozwija, wała jedną godzinę tygodniowo przez 2 lata. Dzięki umacniając wysoką pozycję w rankingu szkół z te- temu szkoła otrzymała 15 zestawów do gry oraz sza- renu gminy Liszki. chownicę demonstracyjną dla nauczyciela. 24 października 2009 roku odbyła się uroczy- Ważnym elementem życia szkoły są festyny stość nadania szkole imienia kard. Stefana Wy- rodzinne oraz wycieczki edukacyjne i  rekreacyj- szyńskiego. Mszę św. w  hallu szkoły odprawił ne. 25 września 2007 roku klasy od III do VI zwie- metropolita krakowski ks. kardynał Stanisław dziły Park Jurajski w Bałtowie. Jesienią 2012 roku Dziwisz. Z tej okazji pasterz archidiecezji krakow- uczniowie starszych klas wyruszyli na trzydniową skiej obdarował placówkę popiersiem patrona, wyprawę „Szlakiem Polski pierwszych Piastów”. które do tej pory stało w siedzibie krakowskiej ku- Zwiedzili wielkopolski Zamek w Kórniku, Gród Po- rii. Po odczytaniu przez przewodniczącego Rady biedziska, Muzeum Kolei Wąskotorowej w Wenecji, Gminy Liszki Zbigniewa Kaczora uchwały o nada- Biskupin, Gniezno i Kruszwicę. niu szkole imienia metropolita krakowski poświę- cił sztandar, na którym widnieje portret Pryma- Przez lata szkoła funkcjonowała bez sali gimna- sa Tysiąclecia. Po przemówieniach wicekuratora stycznej. Lekcje wychowania fizycznego odbywa- Agaty Szuty i wójta Wacława Kuli dzieci zaprezen- ły się w zaadaptowanej sali lekcyjnej, na korytarzu towały program historyczno-artystyczny przypo- oraz na boisku. Wreszcie w 2020 roku gmina Liszki minający życie i działalność kard. Wyszyńskiego. zdecydowała się na wzniesienie niezbędnego dla Na koniec wręczono nagrody laureatom gminne- rozwoju dzieci obiektu. Inwestycja otrzymała dofi- go konkursu plastycznego pt. Kardynał Wyszyński – nansowanie Ministerstwa Sportu i Turystyki w ra- Prymas Tysiąclecia. mach Programu Rozwoju Lokalnej Infrastruktury Sportowej „Sportowa Małopolska”. W połowie lip- Rok później Szkoła Podstawowa w Kryspino- ca teren pod budowę został przekazany wyłonio- wie obchodziła uroczystość 90-lecia istnienia oraz nemu w przetargu wykonawcy. Odddanie obiektu pierwszą rocznicę nadania jej imienia. Podczas zaplanowano na rok 2021. 242 Kryspinów. Lamus historii

X Straż pożarna Dopóki głównym materiałem budowlanym Początkowo sikawki obsługiwali mieszkańcy było drewno, a do krycia dachów używano nieposiadający żadnego przeszkolenia gaśniczego. słomy, wielki problem dla mieszkańców polskich Brak profesjonalnego przygotowania obniżał jed- miast i wsi stanowiły pożary. Do akcji gaśniczej nak skuteczność walki z żywiołem, dlatego zaczęto używano przedmiotów dostępnych w każdym go- tworzyć zorganizowane oddziały straży ogniowej. spodarstwie, jak: wiadra, konewki, balie, szafliki, W 1890 roku powstał oddział pożarniczy w Lisz- beczki, a także drewnianych sikawek mieszczących kach, wiosną 1894 roku w Piekarach, a pod koniec w swym wnętrzu zaledwie kilka litrów wody, bosa- tego samego roku odbyło się spotkanie założyciel- ków i tłumnic. W celach przeciwpożarowych gro- skie w Wołowicach. madzono również piasek. Z braku materiałów historycznych nie jesteśmy Rozwój techniki w XIX wieku spowodował, że w stanie ustalić, kiedy oddział pożarniczy powstał w  dziedzinie walki z  ogniem pojawiło się nowe w  Kryspinowie. Lakoniczne wzmianki w  prasie urządzenie – pompa ręczna, nazywana sikawką. z epoki nie są jednoznaczne. Czasem wspomina- Wynalazek szybko się rozpowszechniał. Sprzęt ją o udziale w akcji pożarniczej sikawek, a czasem tego typu na potrzeby dworu kryspinowskiego za- straży. To drugie nie zawsze oznacza, że rzeczywi- kupił Jan Skirliński. Własną sikawkę miała także ście mamy do czynienia z drużyną zorganizowaną. gmina Kryspinów. Niestety nie znamy dat nabycia obu. Najwcześniejsza informacja o użyciu pompy Najstarszą wzmiankę o udziale w akcji gaśniczej dworskiej pochodzi z dziennika „Nowa Reforma”. sikawki należącej do gromady Kryspinów znajduje- A było to podczas pożaru szopy dworskiej w Bali- my w „Dzienniku Polskim” z 22 kwietnia 1897 roku cach, w nocy 12/13 stycznia 1887 roku. Niestety bu- (nr 111). Dowiadujemy się z niej, że w Liszkach pod- dynek mieszczący w swym wnętrzu kilkaset kop czas mszy rezurekcyjnej na jednym z domów sto- owsa, siana i słomy spłonął. jących w pobliżu kościoła parafialnego zapaliła się strzecha. Ogień zaprószyli wyrostkowie strzelający Straż pożarna 243

Najstarszy wóz bojowy OSP Kryspinów marki Fordson, w dniu przekazania strażakom z Cholerzyna. Stoją od lewej: Stani- sław Rospond, Józef Wędzicha, Stanisław Rożek, Stanisław Druzgała, Stanisław Majcherek, Stanisław Wlazło, Stanisław Ja- skowski, Marian Sobesto, Stefan Kadula, siedzą Albin Mazur, Stanisław Łęcki, Piotr Lipiarz. na wiwat z pistoletów i samopałów, co było mocno mieszczonego tam skorowidzu wynika, że już zakorzenioną tradycją wielkanocną. Wkrótce w pło- w tym czasie Ochotnicza Straż Pożarna w Kryspi- mieniach stanął cały dach, a po chwili dwa dalsze, na nowie działała jako jednostka zorganizowana. sąsiednich chatach. W gaszeniu ognia wzięły udział Strzegła miejscowych zagród, ale nie pozostawa- dwie sikawki z Liszek oraz po jednej z Piekar, Kaszo- ła bierna, gdy płonęły zabudowania w sąsiedztwie. wa, Cholerzyna i właśnie Kryspinowa. Toteż gdy 22 września 1913 roku zapłonęły zabudo- wania folwarczne w Piekarach, w sukurs ruszyła Inną, późniejszą akcję odnotował „Przewodnik także ona. Niestety, nim pożar stłumiono, spaliły Pożarniczy” – organ Związku Towarzystw Ochot- się doszczętnie stodoły, a w nich maszyny i cało- niczych Straży Pożarnych Królestwa Galicyi i Lodo- roczne plony214. merii z Wielkim Księstwem Krakowskim. Podczas wielkiego pożaru Liszek w 1900 roku miejscowych I wojna światowa przerzedziła szeregi straża- strażaków wsparły sikawki z  Kryspinowa, Balic, ków, którzy zostali wcieleni do wojska. Wiele dru- Piekar, Morawicy, Tyńca, Jeziorzan, Rącznej, Ka- żyn zaprzestało działalności. Tak było również szowa, Cholerzyna i Mnikowa. Wprawdzie w cza- w przypadku Kryspinowa. Dopiero 16 kwietnia 1927 sopiśmie mowa jest ogólnie o strażach, nie możemy roku z inicjatywy ówczesnego kierownika szkoły, jednak tej informacji brać dosłownie. Wiadomo bo- Franciszka Marszałka, Ochotnicza Straż Pożarna wiem, że oddział w Morawicy powstał w 1901 lub zawiązała się tu na nowo. Funkcję prezesa pełnił 1902 roku, z kolei w Jeziorzanach w 1903. jej wskrzesiciel, czyli wspomniany Franciszek Mar- Informację, że Kryspinów ma własną straż 214 „Głos Narodu” 1913, nr 218 (z 23 września). ogniową, znajdujemy w „Przewodniku Oświato- wym”, organie TSL, wydanym w 1907 roku. Z za- 244 Kryspinów. Lamus historii

Albin Mazur, A. Kadula, Stanisław Wlazło, Marian Jaskowski, Na początku 1929 roku Franciszek Marsza- łek został przeniesiony do Krakowa. W Kryspino- Józef Kowalik i Władysław Druzgała przed wejściem do wie pozostawił straż okrzepłą już organizacyjnie. Na uroczystości pożegnalnej, 29 lutego 1929 roku, starej chmielarni w imieniu strażaków żegnał go druh Fugas. szałek, naczelnikiem został Jan Skowiniak, a sekre- Niestety nie zachowała się dokumentacja dzia- tarzem Maciej Łęcki. łalności OSP Kryspinów w  okresie międzywo- jennym, nie można więc stworzyć statystyki wy- Stopniowo kompletowano sprzęt. Do zebrania jazdów bojowych. Do bardziej spektakularnych funduszy na jego zakup prezes postanowił wyko- należał niewątpliwie udział w  gaszeniu pożaru, rzystać m.in. zwyczaj chodzenia z szopką. Podczas który wybuchł na terenie Balic. 1 maja 1934 roku za- pierwszego sezonu kolędowego (1927/1928) udało prószony w jednej ze stodół ogień rozprzestrzenił się zebrać 150 zł. Za te pieniądze kupiono kaski stra- się na inne zabudowania i zniszczył ogółem 11 do- żackie. W ramach subwencji przyznanej jesienią mów mieszkalnych i 7 stodół. Oprócz kryspinow- 1928 roku przez Powszechny Zakład Ubezpieczeń skich fajermanów przyjechały tam także oddziały Społecznych (PZUS) straż w Kryspinowie otrzyma- z Liszek, Mnikowa, Bielan, Mydlnik, Modlnicy oraz ła 24 m węża tłocznego oraz kwotę 300 zł na kup- Krakowa (zawodowcy z 4 pompami i 2 beczkowo- no wozu rekwizytowego (do transportu sprzętu zami). Odczucia strażaków przybliżyć nam może pożarniczego). W roku następnym z tego samego minireportaż napisany przez dziennikarza „Ikaca”: źródła strażacy uzyskali 2-kołową beczkę żelazną. Udało się także uszyć mundury, skoro 30 czerw- Droga cała zatarasowana jest licznemi beczkowoza- ca 1929 roku druhowie z Kryspinowa wzięli udział mi, sikawkami, oraz siecią węży strażackich. […] Cała w uroczystości przyjęcia prochów gen. Józefa Bema wieś przedstawia obraz zgrozy. Mieszkańcy wynoszą w Krakowie. Naturalnie oddział posiadał także si- na pola resztki ocalałego dobytku. Na strzechach jesz- kawkę. Być może przejęto i wyremontowano urzą- cze nieobjętych ogniem stoją miejscowi chłopi polewa- dzenie przechowywane w strażnicy. Utrzymanie jąc je strumieniami wody. Dym i żar ognia gryzie oczy. pompy w gotowości wymagało stałej troski, a od […] Tragiczny to obraz, jak włościanki pomimo żaru czasu do czasu drobnych reperacji. W lipcu 1932 wygrzebują resztki zboża z pod spalonych belek stodół. roku wymieniono np. skórę do tłoków. Nową za- Opodal widać dwa zwęglone wieprze oraz 10 małych kupił Zarząd Dóbr Kryspinów. prosiąt. Opowiadają, że w sąsiednim domu spłonął koń uwiązany do żłobu. […] Gdy wieczorem opuszczaliśmy OSP Kryspinów weszła w skład Związku Straży zgliszcza części Balic, straż krakowska wraz z okolicz- Pożarnych Województwa Krakowskiego. Należa- nemi strażami w liczbie 15 pracowały jeszcze nad uga- ła organizacyjnie do Rejonu nr 7 z siedzibą w Lisz- szeniem tlejących się zgliszcz215. kach, którego naczelnikiem był kierownik szkoły w Mnikowie Franciszek Blecharski. Oprócz straży W  prasie codziennej znajdujemy jeszcze kryspinowskiej w 1928 roku należały doń OSP: Bie- wzmianki o innych pożarach. Choć nie wspomina- lany, Bielany-Pompy, Czernichów, Jeziorzany, Lisz- ją one o pracy strażaków, należy założyć, że w każ- ki, Mników, Piekary, Rybna, Wołowice i Ściejowice. dym przypadku nieśli oni poszkodowanym pomoc. 15 lipca 1932 roku ogień strawił zabudowania Sta- nisława Kaduli i Jana Kozła w Kryspinowie. Szkodę oszacowano na ok. 6000 zł. Jak wykazało śledztwo, podpalenia dokonało z  zemsty 3 mężczyzn: An- drzej B., Albin B. i Jan B. Podpalaczy aresztowano216. W maju 1934 roku na skutek wadliwej budowy ko- 215 „Ilustrowany Kurier Codzienny” 1934, nr 128 (z 10 maja). 216 „Ilustrowany Kurier Codzienny” 1932, nr 196 (z 17 lipca). Straż pożarna 245

Kryspinowscy druhowie przy wozie Gaz 51 w Liszkach Kryspinowscy pożarnicy pod komendą Stanisława Bila na konstrukcja dachu wsparta była na murowanych placu przed kościołem w Liszkach filarach narożnych. W  jednym z  nich znajdowa- ła się wnęka, a  w  niej stała figurka Matki Bożej. mina spłonął dach na domu Czesława Rachwali- Z drewna wykonane były także ściany. Na zewnątrz, ka217. Tym razem szkoda wynosiła 1500 zł. obok budyneczku, stała wkopana szyna, na której wisiał lemiesz od pługa, pełniący funkcję gongu. Niewątpliwie pożarów było więcej. Drewniane Obok znajdowały się także 2 drągi, na których po zabudowania ze składami siana i słomy na stry- akcji strażacy suszyli węże. chach były bardzo podatne na zaprószenie ognia. W  dodatku przestępcy z  Kryspinowa, Cholerzy- Z konstrukcją tą wiąże się zabawne wydarze- na czy innych miejscowości chętnie posługiwali nie. We Wszystkich Świętych 1960 roku kilku męż- się podpaleniami jako formą zastraszania ofiar. czyzn postanowiło postraszyć przechodniów. Do Na szczęście pogorzelcy mogli liczyć na sąsiadów ubrania roboczego, tzw. ferszalunku, napchali i wspólnotę parafialną. W latach 1934-1935 na ofia- słomy, tworząc w ten sposób kukłę w kształcie ry czerwonego kura z Kryspinowa ks. proboszcz An- człowieka. Do nóg przymocowali gumowce. Na- drzej Paryś przeznaczył 2 składki niedzielne. 22 lip- stępnie słomianego chłopa powiesili na sznurze ca 1934 roku przyniosła ona 57,52 zł, a 15 września przywiązanym do strażackich drągów. Wiszącą 1935 roku 32,57 zł. postać spostrzegli mężczyźni grający w  sąsied- nim domu w  karty. Gdy zobaczyli potrząsaną Siedziba OSP Kryspinów początkowo mieści- przez wiatr postać, zawiadomili pogotowie. Zgod- ła się w centrum wsi, przy skrzyżowaniu gościń- nie z procedurami pogotowie zadzwoniło po straż, ca krakowsko-śląskiego z drogą w kierunku Balic która z kolei powiadomiła milicję. Przekonawszy (dziś pobocze w okolicy ronda). Przechowywano się, że to był żart, funkcjonariusze wszczęli śledz- w niej posiadany sprzęt. Wzniesiono ją niewątpli- two. Szybko ustalili sprawców. Żartownisie mu- wie jeszcze przed I wojną światową. Drewniana sieli zapłacić po 1050 zł kolegium. 217 „Ilustrowany Kurier Codzienny” 1934, nr 131 (z 13 maja). Do dziś zachował się drewniany wóz zwany rafiakiem, którym niegdyś przewożono sikawkę oraz beczkę. Podczas konserwacji znaleziono na nim datę roczną, zapewne wykonania pojazdu – 1911. Z braku innego dokumentu potwierdzające- go założenie jednostki została ona niegdyś przyjęta jako symboliczna data założenia OSP w Kryspino- wie. Obecnie to wydarzenie łączy się z rokiem 1903. Dodajmy, że ochotnicze straże nie posiadały własnych koni. Te dostarczali w ramach szarwar- 246 Kryspinów. Lamus historii

Strażacy z Kryspinowa ze sztandarem. Fotografia wykonana przed remizą w Liszkach ku mieszkający w pobliżu remizy gospodarze. Przez w obie strony, aż runął. Spowodowane to było za- dłuższy czas do wozu strażackiego własne zwierzę- pisami w umowach ubezpieczeniowych. Nawet je- ta zaprzęgał Joachim Górka, który posiadał 2 moc- żeli chałupa cała się spaliła, ale komin stał, firma ne konie. Powoził osobiście. ubezpieczeniowa wypłacała tylko połowę stawki. Podczas kolejnej wojny światowej Niemcy ze- Przez pierwsze powojenne 2 dekady siedzibą zwolili na funkcjonowanie jednostki. Strażaków OSP Kryspinów nadal była stara, drewniana remi- zobowiązali do pełnienia nocnych wart oraz asy- za218. Dopiero po zlikwidowaniu Gminnego Ośrod- stowania przy przeprowadzanych na gościńcu ka Maszynowego strażacy otrzymali do zagospo- rewizjach furmanek w  poszukiwaniu mięsa czy darowania opuszczony budynek dawnej dworskiej innych środków żywności nielegalnie szmuglo- chmielarni. Wymagał gruntownego remontu oraz wanych do miasta. Przeważnie tę niewdzięczną przystosowania do nowych potrzeb. Zebranie od- funkcję był zmuszony pełnić ówczesny komendant powiednich funduszy stanowiło wyzwanie dla dru- Wojciech Wodnicki. Przyczyniło się to później do żyny i samorządu wiejskiego. W Kryspinowie po- aresztowania go przez Rosjan i zsyłki w głąb Rosji. wstał wówczas nawet Komitet Budowy Remizy. Niestety prośby o dotację kierowane do prezydium Po wojnie OSP Kryspinów utrzymała wysoki po- miejscowej Gromadzkiej Rady Narodowej spotyka- ziom organizacyjny. Oprócz zwalczania pożarów ły się z odmową. Władze lokalne nie były w stanie we własnej wsi strażacy wyjeżdżali także do są- wygospodarować w budżecie pieniędzy na ten cel. siednich miejscowości. Na początku października Dopiero w 1960 roku prezydium GRN postanowiło 1949 roku brali udział w gaszeniu ognia w Liszkach, przeznaczyć nań 500 zł – połowę kwoty zaplano- w gospodarstwie Zofii Kowalik. Współpracowali wanej w budżecie na obie posiadane straże, oraz tam z miejscową strażą oraz zastępami z Krakowa i Cholerzyna. 218 Remizę rozebrano przy okazji przebudowy skrzyżowa- Częstym widokiem po pożarze byli straża- nia w połowie lat 70. XX wieku. cy przewracający komin. Bosakami popychali go Straż pożarna 247

Kryspinowscy strażacy: Piotr Lipiarz, Władysław Kruk, Józef Mazur, Marian Jaskowski, Jan Kowalik, Stanisław Majcherek, Marian Lalik, Stanisław Bil, Jan Łęcki, Albin Mazur. Fotografia wykonana przed wozem należącym do nieznanej straży. Pożegnanie druha Władysława Druzgały. Liszki, maj 1970 roku Pod koniec lat 50. funkcję komendanta peł- nił Jan Bil219. W 1958 roku oddział wzbogacił się 1500 zł z mienia gromadzkiego. Niedługo potem o sztandar. Poświęcił go ks. wikary Stanisław Ga- GRN w Kryspinowie została zlikwidowana. łuszka. Wkrótce nastąpiła zmiana w Zarządzie. Do- kumenty OSP Kryspinów w 1961 roku podpisywali Mimo wszystko jeszcze pod koniec lat 50. Albin Mazur, Władysław Druzgała i Jan Łęcki. część starej chmielarni zaczęła pełnić funkcję za- improwizowanej remizy. Oprócz spraw finan- Strażacy uczestniczyli w uroczystościach religij- sowych remont wstrzymywał jeden z gospoda- nych i państwowych. Organizowali także zabawy. Do rzy, który urządził sobie w niej stodołę i ociągał urządzenia świetlicy odbywały się one na wolnym się z jej opuszczeniem. Adaptację chmielarni na powietrzu, na Skale. Specjalnie w tym celu druhowie remizę oraz świetlicę przeprowadzono w latach wykonali (lub zakupili) podłogę z desek. Na miejsce 1964-1966. Z  tym że dopiero w  1972 roku wieś wozili ją furmanką. Teren grodzili drutem zawieszo- wygospodarowała fundusze na budowę 2 pie- nym na kołkach i ozdabiali ściętymi gałęźmi. Przy- ców kaflowych i wykonanie izolacji ściany pół- gotowywali także bufet, w którym można było za- nocnej, bez czego w zimie świetlica nie nadawa- opatrzyć się w piwo i kanapki ze śledziem. Zapraszali ła się do użytku. orkiestrę. Niestety czasem zabawę przerywał deszcz. Zarobiona gotówka (również za wypożyczanie pod- łogi na wesela) stanowiła cenny zastrzyk dla skrom- nego budżetu jednostki. Za zaangażowanie w akcje gaśnicze i żniwne druhowie otrzymywali pewne ulgi w świadczeniach szarwarków. Motoryzacja oddziału postępowała powoli. Jeszcze w połowie lat 50. kryspinowscy pożarni- 219 Jako komendant widnieje w protokołach GRN w Kryspinowie z 1957 roku. 248 Kryspinów. Lamus historii

cy posługiwali się sikawką ręczną (nazywaną po- Msza św. na boisku, po której ks. Stanisław Wciślak (na zdję- pularnie „kiwajką”) przewożoną na wozie kon- ciu) poświęcił wóz bojowy star. nym. Do jej obsługi stawało 4 druhów. Około 100 m węża stanowiło niezbędny dodatek do niej. Na Poczty sztandarowe oraz mieszkańcy Kryspinowa podczas początku 1955 roku, lub nieco wcześniej, strażacy tej samej mszy świętej wsparci przez Komitet Budowy Remizy kupili mo- topompę220. Użyli jej m.in. 17 lipca 1955 roku pod- kabiny dla strażaków. W małej skrzyni po załado- czas akcji gaszenia zapalonej od uderzenia pioru- waniu motopompy niewiele się już mieściło. W do- na stodoły Władysława Budziaszka w Liszkach. datku maszyna była zużyta i zawodna. W końcu Niestety strażacy mieli problem z uruchomieniem podczas wyjazdu na jakąś uroczystość wóz zepsuł urządzenia, co udało się dopiero pod koniec ak- się koło baraku-świetlicy w Cholerzynie i druho- cji gaśniczej, prowadzonej także przez OSP Liszki wie musieli go pchać. To przelało czarę goryczy i za- i Piekary. Podobny problem wystąpił podczas ak- rząd podjął intensywne starania o zdobycie nowej cji w Kryspinowie 6 czerwca 1956 roku, gdy płonę- maszyny. Udało się pozyskać auto lublin, polską ła stodoła Karoliny Fugas, i 12 czerwca 1958 roku wersję licencyjną radzieckiego samochodu GAZ 51. w Cholerzynie. Bez tego typu przygód przebiegła Karosację, czyli dostosowanie do potrzeb pożarni- za to akcja gaszenia domu nr 146 w Cholerzynie czych, wykonano prawdopodobnie w Zamościu. Za 14 listopada 1957 roku. szoferką znajdowała się kabina dla 6 strażaków. Sa- mochód nie posiadał beczki, a motopompę prze- Wielką bolączką był brak w Kryspinowie zbiorni- wożono z tyłu, w ładowni. ków do magazynowania deszczówki w celach gaśni- czych. Jedyny znajdował się na terenie POM. Niewiel- Po pewnym czasie w  pojeździe wymieniono ki zapas wody przewożony w beczce, użytkowanej szoferkę na pochodzącą z  modelu Gaz 53, który jeszcze w pierwszych latach po II wojnie światowej, był wersją rozwojową Gaza 51. Tę modernizację nie wystarczał na długo. Brak wody uniemożliwił od- przeprowadził Państwowy Ośrodek Maszynowy działowi udział w akcji gaśniczej 11 maja 1957 roku w Kryspinowie, gdzie w latach 70. i 80. XX wieku na terenie Cholerzyna (nr 80). Druhowie z Kryspino- remontowano samochody GAZ 53 dla rolnictwa. wa mogli tylko wspierać poczynania żołnierzy z Balic, dysponujących beczkowozem. Podobnemu proble- mowi, podczas pożaru stodoły Tadeusza i Francisz- ka Kadulów, 9 marca 1959 roku, udało się zaradzić, łącząc motopompy OSP Kryspinów i OSP Liszki na przelew i czerpiąc wodę z odległego stawu. Około 1960 roku, znów dzięki finansowej pomo- cy Komitetu Budowy Remizy, OSP w Kryspinowie kupiła samochód, najprawdopodobniej pochodzą- cy z demobilu wóz marki Fordson WOT 2. W tym czasie Powiatowa Komenda Ochotniczych Straży Pożarnych skupowała za niewielkie środki cięża- rówki wyprzedawane przez wojsko, przeprowa- dzała ich kapitalne remonty, a następnie odstępo- wała poszczególnym strażom. Naturalnie nie było to profesjonalne auto po- żarnicze. Nie posiadało ani zbiornika na wodę, ani 220 Prawdopodobnie była to motopompa M 800, bo taką OSP Kryspinów dysponowała w czasie późniejszym. Straż pożarna 249