Sách Sinh Học lớp 7

CM YK Trang 100 Ngµnh §Æc ®iÓm Ngµnh §Æc ®iÓm ................ ................ t Dùa vµo kiÕn thøc ®· l Cã c¶ ch©n häc vµ c¸c h˘nh vÏ cïng §◊i diÖn ....... l Vá ®¸ v«i b¬i, ch©n bß víi nh÷ng ®Æc ®iÓm ®· xofln èc «n tËp, em h·y thùc hiÖn §◊i diÖn ....... l Thë b»ng c¸c ho◊t ®éng sau : l Cã ch©n lÎ mang §◊i diÖn ....... - Ghi râ tªn ngµnh cña 5 §◊i diÖn ....... l Cã 4 ®«i nhãm ®éng vËt vµo chç ch©n ®Ó trèng trªn h˘nh. l Hai vá ®¸ v«i l Thë b»ng - Ghi tªn loµi ®éng vËt phæi vµ vµo chç trèng ë d√íi l Cã ch©n lÎ èng kh˙ mçi h˘nh. §◊i diÖn ....... l Cã 3 II - Sù th˙ch nghi ®«i ch©n cña §éng vËt l Vá ®¸ v«i kh«ng x√¬ng tiªu gi¶m l Thë b»ng sèng hoÆc mÊt èng kh˙ n B¶ng 2 thèng kª tªn l C¬ ch©n ph¸t l Cã c¸nh mét sè ®éng vËt chän ë triÓn thµnh 8 b¶ng 1 nh»m hiÓu râ sù hay 10 tua §◊i diÖn ....... th˙ch nghi cña chóng víi miÖng m«i tr√êng sèng. B¶ng 2. Sù th˙ch nghi cña ®éng vËt víi m«i tr√êng sèng Sù th˙ch nghi STT Tªn ®éng vËt M«i tr√êng sèng KiÓu dinh d√ìng KiÓu di chuyÓn KiÓu h« hÊp 12 3 4 56 1 2 3 100

CM YK Trang 101 t Em h·y nghiªn cøu kÜ b¶ng 2, vËn dông vèn kiÕn thøc võa häc, lÇn l√ît thùc hiÖn c¸c ho◊t ®éng sau : - Ghi vµo cét 2 mét sè ®éng vËt trong b¶ng 1 mµ em biÕt ®Çy ®ñ (chän ë mçi hµng däc 1 loµi). - Ghi vµo cét 3 m«i tr√êng sèng cña ®éng vËt. - Ghi tiÕp vµo cét 4 (kiÓu dinh d√ìng), cét 5 (kiÓu di chuyÓn), cét 6 (kiÓu h« hÊp) cña ®éng vËt ®ã ®Ó chøng tá chóng th˙ch nghi víi m«i tr√êng sèng. III - tÇm quan träng thùc tiÔn cña §éng vËt kh«ng x√¬ng sèng B¶ng 3. TÇm quan träng thùc tiÔn cña §éng vËt kh«ng x√¬ng sèng STT TÇm quan träng thùc tiÔn Tªn loµi 1 Lµm thùc phÈm 2 Cã gi¸ tr˚ xuÊt khÈu 3 §√îc nh©n nu«i 4 Cã gi¸ tr˚ dinh d√ìng ch÷a bÖnh 5 Lµm h◊i c¬ thÓ ®éng vËt vµ ng√êi 6 Lµm h◊i thùc vËt ... t Em h·y ghi thªm tªn c¸c loµi mµ em biÕt vµo « trèng th˙ch hîp cña b¶ng 3. IV - Tãm tflt ghi nhí C¬ thÓ §èi C¬ thÓ cã Bé x√¬ng ngoµi b»ng kitin Ngµnh Ch©n ®a bµo xøng bé x√¬ng - C¬ thÓ th√êng ph©n ®èt khíp hai bªn - C¶ ch©n còng ph©n ®èt, mét sè cã c¸nh ngoµi Ngµnh Th©n Th√êng kh«ng ph©n ®èt vµ cã vá ®¸ v«i mÒm C¬ thÓ mÒm DÑp, ko dµi hoÆc ph©n ®èt C¸c ngµnh Giun §èi - C¬ thÓ th√êng h˘nh trô hay h˘nh dï víi 2 líp tÕ bµo Ngµnh Ruét xøng - MiÖng cã tua miÖng, cã tÕ bµo gai tù vÖ khoang to¶ trßn C¬ thÓ - ChØ lµ mét tÕ bµo nh√ng thùc hiÖn ®ñ c¸c chøc n¨ng sèng cña c¬ thÓ Ngµnh ®éng ®¬n bµo - K˙ch th√íc hiÓn vi vËt nguyªn sinh 101

Ch√¬ng Ngµnh ®éng vËt cã x√¬ng sèng 6 Giíi thiÖu chung ngµnh ®éng vËt cã x√¬ng sèng Ngµnh §éng vËt cã x√¬ng sèng chñ yÕu gåm c¸c líp C¸, L√ìng c√, Bß s¸t, Chim vµ Thó (líp Cã vó). §éng vËt cã x√¬ng sèng cã bé x√¬ng trong, trong ®ã cã cét sèng (chøa tuû sèng). Cét sèng lµ ®Æc ®iÓm c¬ b¶n nhÊt ®Ó ph©n biÖt ngµnh §éng vËt cã x√¬ng sèng víi c¸c ngµnh §éng vËt kh«ng x√¬ng sèng. Còng v˘ lÏ ®ã mµ tªn ngµnh ®√îc gäi lµ §éng vËt cã x√¬ng sèng. C¸C LíP C¸ Bµi 31 C¸ chp I - §êi sèng n C¸ chp sèng trong m«i tr√êng n√íc ngät (hå, ao, ruéng, s«ng, suèi...). Chóng √a c¸c vùc n√íc lÆng. C¸ chp ¨n t◊p : ¨n giun, èc, Êu trïng c«n trïng vµ thùc vËt thuû sinh. NhiÖt ®é c¬ thÓ c¸ chp kh«ng æn ®˚nh, phô thuéc vµo nhiÖt ®é m«i tr√êng n√íc. C¸ chp lµ ®éng vËt biÕn nhiÖt. §Õn mïa sinh s¶n, c¸ chp c¸i ®Î trøng víi sè l√îng lín tõ 15 - 20 v◊n trøng vµo c¸c c©y thuû sinh. C¸ chp ®ùc b¬i theo t√íi tinh d˚ch chøa tinh trïng thô tinh cho trøng (thô tinh ngoµi). Nh÷ng trøng thô tinh sÏ ph¸t triÓn thµnh ph«i. II - CÊu t◊o ngoµi 1. CÊu t◊o ngoµi n Th©n c¸ chp h˘nh thoi dÑp bªn, mflt kh«ng cã mi mflt, cã hai ®«i r©u, th©n phñ v¶y x√¬ng, t˘ lªn nhau xÕp nh√ ngãi lîp ; bªn ngoµi v¶y cã mét líp da máng, cã 102

CM YK Trang 103 c¸c tuyÕn tiÕt chÊt nhµy. V©y c¸ cã nh÷ng tia v©y ®√îc c¨ng bëi da máng. V©y chfin gåm v©y ngùc vµ v©y bông. V©y lÎ gåm v©y l√ng, v©y hËu m«n vµ v©y ®u«i. H˘nh 31. CÊu t◊o ngoµi c¸ chp A - ®Çu ; B - M˘nh ; C - Khóc ®u«i 1. MiÖng ; 2. R ©u ; 3. Lç mòi ; 4. Mflt ; 5. Nflp mang ; 6. V©y l√ng ; 7. V©y ®u«i ; 8. V©y hËu m«n ; 9. V©y bông ; 10. V©y ngùc ; 11. Lç hËu m«n ; 12. C¬ quan ®√êng bªn. t Quan s¸t c¸ chp trong bÓ k˙nh vµ h˘nh 31, ®äc b¶ng 1, gi÷ l◊i c©u tr¶ lêi ®óng nhÊt d√íi ®©y ®√îc xÕp theo tõng cÆp ë cét (2) cña b¶ng. Nh÷ng c©u lùa chän : A - Gióp cho th©n c¸ cö ®éng dÔ dµng theo chiÒu ngang ; B - Gi¶m søc c¶n cña n√íc ; C - Mµng mflt kh«ng b˚ kh« ; D - DÔ dµng ph¸t hiÖn ra con måi vµ kÎ thï ; E - Gi¶m sù ma s¸t gi÷a da c¸ víi m«i tr√êng n√íc ; G - Cã vai trß nh√ b¬i chÌo. B¶ng 1. §Æc ®iÓm cÊu t◊o ngoµi cña c¸ th˙ch nghi víi ®êi sèng b¬i lÆn §Æc ®iÓm cÊu t◊o ngoµi Sù th˙ch nghi (1) (2) 1. Th©n c¸ chp thon dµi, ®Çu thu«n nhän gfln chÆt víi th©n A, B 2. Mflt c¸ kh«ng cã mi, mµng mflt tiÕp xóc víi m«i tr√êng n√íc C, D 3. V¶y c¸ cã da bao bäc ; trong da cã nhiÒu tuyÕn tiÕt chÊt nhÇy E, B 4. Sù sflp xÕp v¶y c¸ trªn th©n khíp víi nhau nh√ ngãi lîp A, E 5. V©y c¸ cã c¸c tia v©y ®√îc c¨ng bëi da máng, khíp ®éng víi th©n A, G 2. Chøc n¨ng cña v©y c¸ n Khi b¬i c¸ uèn m˘nh, khóc ®u«i mang v©y ®u«i ®Èy n√íc lµm c¸ tiÕn lªn ph˙a tr√íc. §«i v©y ngùc vµ ®«i v©y bông, ngoµi chøc n¨ng gi÷ th¨ng b»ng cho c¸, cßn gióp c¸ b¬i h√íng lªn trªn hoÆc b¬i h√íng xuèng d√íi, rÏ ph¶i, rÏ tr¸i, dõng l◊i hoÆc b¬i ®øng. V©y l√ng vµ v©y hËu m«n lµm t¨ng diÖn t˙ch däc cña th©n gióp c¸ khi b¬i kh«ng b˚ nghiªng ng¶. 103

CM YK Trang 104 C¸ chp cã cÊu t◊o ngoµi th˙ch nghi víi ®êi sèng ë n√íc : Th©n h˘nh thoi gfln víi ®Çu thµnh mét khèi v÷ng chflc, v¶y lµ nh÷ng tÊm x√¬ng máng, xÕp nh√ ngãi lîp, ®√îc phñ mét líp da tiÕt chÊt nhÇy, mflt kh«ng cã mi. V©y c¸ cã h˘nh d¸ng nh√ b¬i chÌo gi÷ chøc n¨ng di chuyÓn trong b¬i lÆn vµ ®iÒu chØnh sù th¨ng b»ng. C¸ chp ®Î trøng trong n√íc víi sè l√îng lín, thô tinh ngoµi. C ?©u h·i 1. Nªu nh÷ng ®iÒu kiÖn sèng vµ ®Æc ®iÓm sinh s¶n cña c¸ chp. 2. Tr˘nh bµy cÊu t◊o ngoµi cña c¸ chp th˙ch nghi víi ®êi sèng ë n√íc. 3. V˘ sao sè l√îng trøng trong mçi løa ®Î cña c¸ chp lªn ®Õn hµng v◊n ? ˝ nghÜa ? 4. Nªu chøc n¨ng cña tõng lo◊i v©y c¸. §Ó x¸c ®˚nh vai trß cña tõng lo◊i v©y ng√êi ta lµm th˙ nghiÖm vµ kÕt qu¶ th˙ nghiÖm ®√îc tr˘nh bµy ë b¶ng 2. t §äc b¶ng 2, so s¸nh c¸c cÆp c©u tr¶ lêi sau ®©y, chän ra c©u tr¶ lêi ®óng cho tõng th˙ nghiÖm råi ®iÒn vµo « trèng cña b¶ng. C©u tr¶ lêi lùa chän : A : Khóc ®u«i vµ v©y ®u«i cã vai trß gióp cho c¸ b¬i. B : C¸c lo◊i v©y cã vai trß gi÷ th¨ng b»ng, v©y ®u«i cã vai trß ch˙nh trong sù di chuyÓn. C : V©y l∂ng vµ v©y hËu m«n gi÷ th¨ng b»ng theo chiÒu däc. D : V©y ngùc cã vai trß rÏ ph¶i, tr¸i, lªn, xuèng, gi÷ th¨ng b»ng vµ quan träng h¬n v©y bông. E : V©y bông : vai trß rÏ ph¶i, tr¸i, lªn, xuèng, gi÷ th¨ng b»ng. 104

B¶ng 2. Vai trß c¸c lo◊i v©y c¸ CM YK Trang 105 Tr˘nh tù Lo◊i v©y Tr◊ng th¸i cña c¸ th˙ nghiÖm Vai trß cña tõng lo◊i v©y c¸ th˙ nghiÖm ®√îc cè ®˚nh 1 Cè ®˚nh khóc C¸ kh«ng b¬i ®√îc ch˘m xuèng ®u«i vµ v©y ®¸y bÓ ®u«i b»ng hai tÊm nhùa 2 TÊt c¶ c¸c v©y C¸ b˚ mÊt th¨ng b»ng hoµn toµn. C¸ ®Òu b˚ cè ®˚nh vÉn b¬i ®√îc, nh√ng th√êng b˚ lén trõ v©y ®u«i ng√îc bông lªn trªn (t√ thÕ c¸ chÕt) 3 V©y l√ng vµ v©y B¬i nghiªng ng¶, chuÖch cho◊ng theo hËu m«n h˘nh ch÷ z, kh«ng gi÷ ®√îc h√íng b¬i. 4 Hai v©y ngùc C¸ rÊt khã duy tr˘ ®√îc tr◊ng th¸i c©n b»ng. B¬i sang ph¶i, tr¸i hoÆc h√íng lªn mÆt n√íc, hay h√íng xuèng d√íi rÊt khã kh¨n. 5 Hai v©y bông C¸ chØ h¬i b˚ mÊt th¨ng b»ng, b¬i sang ph¶i, tr¸i, lªn vµ xuèng h¬i khã kh¨n. E ?m c„ bi’t VËn tèc b¬i cña c¸ : C¸ thu : 21,50km/giê, c¸ håi : 40km/giê, c¸ buåm : 100km/giê. T√ thÕ b¬i ®Æc biÖt : C¸ ngùa cã t√ thÕ th⁄ng ®øng khi b¬i, c¸ óc b¬i ngöa bông lªn trêi. C¸ biÕt bay : C¸ chuån cã kh¶ n¨ng “bay” vät lªn mÆt n√íc cao tíi 2m, xa kho¶ng 400m víi tèc ®é 40km/giê. 105

CM YK Trang 106 Thùc hµnh : mæ c¸ Bµi 32 I - Yªu cÇu - NhËn d◊ng ®√îc mét sè néi quan cña c¸ trªn mÉu mæ vµ quan s¸t bé x√¬ng c¸. - RÌn luyÖn kÜ n¨ng mæ ®éng vËt cã x√¬ng sèng. II - ChuÈn b˚ - C¸ chp nhá hoÆc c¸ diÕc (chuÈn b˚ theo nhãm 4 - 6 häc sinh mét mÉu mæ). - Bé ®å mæ vµ khay mæ. §inh ghim. - Tranh vÏ c¸c néi quan vµ n·o c¸. - MÉu mæ tiªm mµu (nÕu cã). - M« h˘nh n·o c¸ hoÆc mÉu n·o mæ sfin. III - Néi dung 1. C¸ch mæ (dùa vµo h˘nh 32.1) t - Cflt mét vÕt tr√íc hËu H˘nh 32.1. C¸ch mæ c¸ m«n vµ mæ bflt ®Çu tõ a Mòi tªn (→) chØ ®√êng cflt. däc bông c¸ cho tíi b, n©ng mòi ko tr¸nh cflt vµo c¸c néi quan vïng bông vµ tim n»m ë gÇn vïng v©y ngùc. Cflt tiÕp theo ®√êng bc vßng theo nflp mang. Sau ®ã cflt theo ®√êng edc qua c¸c x√¬ng s√ên, d√íi cét sèng vµ lËt bá. - Cuèi cïng cflt tiÕp x√¬ng nflp mang theo ®√êng cb’ ®Ó lé toµn bé néi quan. 2. Quan s¸t cÊu t◊o trong trªn mÉu t - X¸c ®˚nh v˚ tr˙ cña : c¸c l¸ mang, tim, d◊ dµy, ruét, gan, mËt, thËn, tinh hoµn hoÆc buång trøng, bãng h¬i (cã thÓ ®èi chiÕu víi h˘nh 32.3). - Gì ®Ó quan s¸t râ c¸c c¬ quan : Gì dÇn ruét, t¸ch mì d˙nh vµo ruét, ghim vµo gi¸ mæ ®Ó thÊy râ d◊ dµy, gan, tói mËt, c¸c tuyÕn sinh dôc (buång trøng hoÆc d¶i tinh hoµn), bãng h¬i. T˘m hai thËn mµu t˙m ®á ë s¸t sèng l√ng hai bªn cét 106

CM YK Trang 107 sèng, trªn bãng h¬i. Tim n»m gÇn mang, ngang víi v©y ngùc. - Quan s¸t bé x√¬ng c¸ (h˘nh 32.2). - Quan s¸t mÉu bé n·o c¸. - Sau khi quan s¸t tõng nhãm trao ®æi, nªu nhËn xt H˘nh 32.2. Cét sèng vµ x√¬ng s√ên c¸ vÒ v˚ tr˙ c¸c c¬ quan vµ vai 1. X √¬ng ®Çu ; 2. Cét sèng ; 3. X √¬ng s√ên ; 4. Tia v©y x√¬ng trß cña chóng theo thø tù ghi 7 8 76 ë cét trèng b¶ng d√íi : H˘nh 32.3. CÊu t◊o 1 23 trong cña c¸ chp (®ùc) 4 1. Tim ; 2. Gan ; 3. MËt ; 4. D◊ dµy ; 5. R uét; 5 6. TuyÕn sinh dôc ; 7. Bãng h¬i ; 8. ThËn. B¶ng. C¸c néi quan cña c¸ Tªn c¬ quan NhËn xt vµ nªu vai trß Mang Tim Thùc qu¶n, d◊ dµy, ruét, gan Bãng h¬i ThËn TuyÕn sinh dôc, èng sinh dôc Bé n·o IV - Thu ho◊ch t Mçi nhãm b¸o c¸o nhËn xt vÒ 1 hÖ c¬ quan, c¸c nhãm kh¸c bæ sung. 107

CM YK Trang 108 cÊu t◊o trong cña c¸ chp Bµi 33 I - c¸c c¬ quan dinh d√ìng 1. Tiªu ho¸ t Dùa vµo kÕt qu¶ quan s¸t trªn mÉu mæ trong bµi 32, nªu râ c¸c thµnh phÇn cña hÖ tiªu ho¸ mµ em biÕt vµ thö x¸c ®˚nh chøc n¨ng cña mçi thµnh phÇn. n C¸ chp cã bãng h¬i th«ng víi thùc qu¶n b»ng 1 èng ngfln gióp c¸ ch˘m næi trong n√íc dÔ dµng. 2. TuÇn hoµn vµ h« hÊp t Dùa vµo h˘nh 33.1, hoµn chØnh th«ng tin d√íi ®©y : HÖ tuÇn hoµn gåm tim vµ c¸c m◊ch. Tim c¸ cã 2 ng¨n lµ : .................. vµ.................., nèi víi c¸c H˘nh 33.1. S ¬ ®å hÖ tuÇn hoµn cña c¸ m◊ch t◊o thµnh 1 vßng tuÇn hoµn k˙n. 1. T©m nhÜ ; 2. T©m thÊt ; 3. §éng m◊ch chñ Khi t©m thÊt co tèng m¸u bông ; 4. C¸c mao m◊ch mang ; 5. §éng m◊ch vµo..................... tõ ®ã chuyÓn qua chñ l√ng ; 6. C¸c mao m◊ch ë c¸c c¬ quan ; ........................................., ë ®©y x¶y 7. TÜnh m◊ch bông. ra sù trao ®æi kh˙, m¸u trë thµnh ®á t√¬i, giµu «xi, theo................... ®Õn ........................ cung cÊp «xi vµ c¸c chÊt dinh d√ìng cho c¸c c¬ quan ho◊t ®éng. M¸u tõ c¸c c¬ quan theo........................ trë vÒ ............................. Khi t©m nhÜ co dån m¸u sang t©m thÊt vµ cø nh√ vËy m¸u ®√îc vËn chuyÓn trong mét vßng k˙n. 3. Bµi tiÕt n Ph˙a gi÷a khoang th©n, s¸t víi sèng l√ng cã 2 thËn mµu t˙m ®á, n»m 2 bªn cét sèng, thËn c¸ thuéc thËn gi÷a (trung thËn), cßn ®¬n gi¶n, cã chøc n¨ng läc m¸u, th¶i c¸c chÊt kh«ng cÇn thiÕt ra ngoµi nh√ng kh¶ n¨ng läc ch√a cao. II - ThÇn kinh vµ gi¸c quan t - Dùa vµo h˘nh 33.2, h·y nªu râ c¸c bé phËn cña hÖ thÇn kinh ë c¸. - Dùa vµo h˘nh 33.3, tr˘nh bµy c¸c thµnh phÇn cÊu t◊o cña bé n·o c¸ chp. 108

CM YK Trang 109 H˘nh 33.2. S ¬ ®å hÖ thÇn kinh c¸ chp 1. B é n·o ; 2. Tuû sèng ; 3. C¸c d©y thÇn kinh ; 4. Hµnh khøu gi¸c. n ë c¸ chp, hÖ thÇn kinh h˘nh èng gåm n·o H˘nh 33.3. S ¬ ®å cÊu t◊o bé n·o c¸ chp bé (trong hép sä) vµ tuû sèng (trong cung ®èt 1. Hµnh khøu gi¸c ; sèng). N·o tr√íc ch√a ph¸t triÓn nh√ng tiÓu 2. N·o tr√íc ; 3. N·o n·o t√¬ng ®èi ph¸t triÓn, cã vai trß ®iÒu hoµ vµ trung gian ; 4. N·o phèi hîp c¸c ho◊t ®éng phøc t◊p khi b¬i. Hµnh gi÷a (thuú th˚ gi¸c) ; khøu gi¸c, thuú th˚ gi¸c còng rÊt ph¸t triÓn. 5. TiÓu n·o ; 6. Thuú v˚ gi¸c ; 7. Hµnh tuû ; C¸c gi¸c quan quan träng ë c¸ lµ mflt, mòi 8. Tuû sèng. (mòi c¸ chØ ®Ó ngöi mµ kh«ng ®Ó thë), c¬ quan ®√êng bªn còng lµ gi¸c quan quan träng gióp c¸ nhËn biÕt ®√îc nh÷ng k˙ch th˙ch vÒ ¸p lùc, tèc ®é dßng n√íc vµ c¸c vËt c¶n trªn ®√êng ®i ®Ó tr¸nh. HÖ tiªu ho¸ ®· cã sù ph©n ho¸ râ rÖt. H« hÊp b»ng mang. HÖ tuÇn hoµn ë c¸ thuéc hÖ tuÇn hoµn k˙n, nh√ng míi cã mét vßng tuÇn hoµn víi tim 2 ng¨n. ThËn gi÷a ë c¸ lµm nhiÖm vô bµi tiÕt. HÖ thÇn kinh h˘nh èng n»m ë ph˙a l√ng gåm bé n·o, tuû sèng vµ c¸c d©y thÇn kinh. Bé n·o ph©n ho¸, trong ®ã cã hµnh khøu gi¸c, thuú th˚ gi¸c vµ tiÓu n·o ph¸t triÓn h¬n c¶. C ?©u h·i 1. Nªu c¸c c¬ quan bªn trong cña c¸ thÓ H˘nh 33.4. Tªn th˙ nghiÖm cã thÓ lµ g˘ ? hiÖn sù th˙ch nghi víi ®êi sèng vµ ho◊t A - C¸ ®ang di chuyÓn lªn ph˙a trªn ®éng trong m«i tr√êng n√íc. B - Khi c¸ ch˘m xuèng ®¸y h1, h2 lµ c¸c møc n√íc lóc c¸ næi, ch˘m. 2.* H·y t˘m hiÓu vµ gi¶i th˙ch hiÖn t√îng x¶y ra trong th˙ nghiÖm ë h˘nh 33.4 vµ 109 h·y thö ®Æt tªn cho th˙ nghiÖm.

CM YK Trang 110 Bµi 34 ®a d◊ng vµ ®Æc ®iÓm chung cña c¸c líp c¸ I - ®a d◊ng vÒ thµnh phÇn loµi vµ m«i tr√êng sèng n Trªn thÕ giíi cã kho¶ng 25 415 loµi c¸. ë ViÖt Nam ®· ph¸t hiÖn 2 753 loµi, trong hai líp ch˙nh : Líp C¸ sôn vµ líp C¸ x√¬ng. Líp C¸ sôn míi chØ ®√îc ph¸t hiÖn kho¶ng 850 loµi, gåm nh÷ng loµi c¸ sèng ë n√íc mÆn vµ n√íc lî, cã bé x√¬ng b»ng chÊt sôn, cã khe mang trÇn, da nh¸m, miÖng n»m ë mÆt bông. §◊i diÖn lµ c¸ nh¸m (¨n næi, sèng ë tÇng n√íc mÆt) (h˘nh 34.1), c¸ ®uèi (h˘nh 34.6) kiÕm ¨n ë tÇng ®¸y. Líp C¸ x√¬ng gåm ®a sè nh÷ng loµi c¸ hiÖn nay sèng ë biÓn, n√íc lî vµ n√íc ngät. Chóng cã bé x√¬ng b»ng chÊt x√¬ng vµ cã nh÷ng ®Æc ®iÓm t√¬ng tù nh√ c¸ chp. §◊i diÖn : c¸ vÒn, c¸ chp (h˘nh 34.3, 4). C¸ nh¸m (1), c¸ tr˙ch (2) sèng ë tÇng n√íc C¸ vÒn (3), c¸ chp (4) sèng ë tÇng n√íc gi÷a mÆt, th√êng kh«ng cã chç Èn n¸u, cã m˘nh vµ tÇng ®¸y cã nhiÒu chç Èn n¸u, th©n t√¬ng thon dµi, v©y chfin ph¸t triÓn b˘nh th√êng, ®èi ngfln, v©y ngùc, v©y bông ph¸t triÓn b˘nh khóc ®u«i khoÎ, b¬i nhanh. th√êng, khóc ®u«i yÕu, b¬i chËm. L√¬n (5) sèng chui luån ë C¸ ®uèi (6), c¸ b¬n (7) sèng ë ®¸y biÓn cã th©n dÑt, máng, ®¸y bïn, th©n rÊt dµi, v©y v©y ngùc lín (ë c¸ ®uèi), nhá (ë c¸ b¬n), khóc ®u«i nhá, ngùc vµ v©y bông tiªu biÕn, b¬i km. khóc ®u«i nhá, b¬i rÊt km. H˘nh 34. 1 →7. Nh÷ng loµi c¸ sèng ë nh÷ng ®iÒu kiÖn sèng kh¸c nhau 110

CM YK Trang 111 t So s¸nh sè loµi, m«i tr√êng sèng cña líp C¸ sôn vµ líp C¸ x√¬ng. §Æc ®iÓm c¬ b¶n nhÊt ®Ó ph©n biÖt hai líp lµ g˘ ? n Nh÷ng loµi c¸ sèng trong nh÷ng m«i tr√êng vµ trong nh÷ng ®iÒu kiÖn sèng kh¸c nhau th˘ cã cÊu t◊o vµ tËp t˙nh sinh häc kh¸c nhau. t §äc b¶ng sau, quan s¸t h˘nh 34.1 →7, ®iÒn néi dung phï hîp vµo « trèng cña b¶ng. B¶ng. ¶nh h√ëng cña ®iÒu kiÖn sèng tíi cÊu t◊o ngoµi cña c¸ TT §Æc ®iÓm m«i tr√êng §◊i diÖn H˘nh d◊ng §Æc ®iÓm §Æc ®iÓm Kh¶ n¨ng (§iÒu kiÖn sèng) th©n khóc ®u«i v©y chfin di chuyÓn 1 TÇng mÆt, thiÕu n¬i Èn n¸u 2 TÇng gi÷a vµ tÇng ®¸y, n¬i Èn n¸u th√êng nhiÒu 3 Trong nh÷ng hèc bïn ®Êt ë ®¸y 4 Trªn mÆt ®¸y biÓn II - ®Æc ®iÓm chung cña c¸ t H·y nªu ®Æc ®iÓm chung cña c¸ vÒ : M«i tr√êng sèng, c¬ quan di chuyÓn, hÖ h« hÊp, hÖ tuÇn hoµn, ®Æc ®iÓm sinh s¶n vµ nhiÖt ®é c¬ thÓ. III - vai trß cña c¸ n C¸ lµ nguån thùc phÈm thiªn nhiªn giµu ®◊m, nhiÒu vitamin, dÔ tiªu ho¸ v˘ cã hµm l√îng mì thÊp. DÇu gan c¸ nh¸m, c¸ thu cã nhiÒu vitamin A vµ D. ChÊt tiÕt tõ buång trøng vµ néi quan c¸ nãc ®√îc dïng ®Ó chÕ thuèc ch÷a bÖnh thÇn kinh, s√ng khíp vµ uèn v¸n. Song nÕu ¨n ph¶i c¸ nãc cã thÓ b˚ ngé ®éc chÕt ng√êi. Da c¸ nh¸m dïng ®ãng giµy, lµm cÆp..., c¸ ¨n bä gËy cña muçi truyÒn bÖnh vµ ¨n s©u bä h◊i lóa. §Ó b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn nguån lîi c¸ cÇn tËn dông c¸c vùc n√íc tù nhiªn ®Ó nu«i c¸, c¶i t◊o c¸c vùc n√íc (bãn ph©n ®óng kÜ thuËt, trång c©y thuû sinh), nghiªn cøu thuÇn ho¸ nh÷ng loµi c¸ míi cã gi¸ tr˚ kinh tÕ. Ng¨n cÊm ®¸nh bflt c¸ cßn nhá, c¸ bè mÑ trong mïa sinh s¶n, cÊm ®¸nh c¸ b»ng m˘n, b»ng chÊt ®éc, b»ng l√íi cã mflt l√íi b, chèng g©y « nhiÔm vùc n√íc... 111

CM YK Trang 112 C¸ gåm hai líp : líp C¸ sôn vµ líp C¸ x√¬ng. Chóng cã sè loµi lín nhÊt so víi c¸c líp kh¸c trong ngµnh §éng vËt cã x√¬ng sèng. C¸ sôn cã bé x√¬ng b»ng chÊt sôn, cßn C¸ x√¬ng cã bé x√¬ng b»ng chÊt x√¬ng. C¸ sèng trong c¸c m«i tr√êng ë nh÷ng tÇng n√íc kh¸c nhau, ®iÒu kiÖn sèng kh¸c nhau, nªn cã cÊu t◊o vµ tËp t˙nh kh¸c nhau. C¸ lµ nh÷ng §éng vËt cã x√¬ng sèng th˙ch nghi víi ®êi sèng hoµn toµn ë n√íc, b¬i b»ng v©y, h« hÊp b»ng mang, c¸ cã mét vßng tuÇn hoµn, tim hai ng¨n chøa m¸u ®á thÉm, m¸u ®i nu«i c¬ thÓ lµ m¸u ®á t√¬i, thô tinh ngoµi vµ lµ ®éng vËt biÕn nhiÖt. C ?©u h·i 1. Cho nh÷ng v˙ dô nªu ¶nh h√ëng cña ®iÒu kiÖn sèng kh¸c nhau ®Õn cÊu t◊o c¬ thÓ vµ tËp t˙nh cña c¸. 2. Nªu ®Æc ®iÓm quan träng nhÊt ®Ó ph©n biÖt C¸ sôn vµ C¸ x√¬ng. 3. Vai trß cña c¸ trong ®êi sèng con ng√êi. E ?m c„ bi’t Sèng ë biÓn trong ®¸m c©y cá thuû sinh, c¸ ngùa cã ®u«i dµi cã thÓ cuèn lÊy cµnh l¸. VÒ mïa sinh s¶n c¸ ngùa ®ùc vµ c¸ ngùa c¸i cuèn ®u«i vµo nhau, sau ®ã c¸ c¸i ®Î trøng vµo tói Êp trøng ë ph˙a tr√íc bông c¸ ®ùc. C¸ ®ùc “Êp trøng” cho ®Õn khi trøng në. Nã uèn cong ng√êi ®Ó dån c¸ con chui ra. C¸ con míi në ch√a ®i xa, th√êng tô tËp quanh c¸ bè vµ cuèn ®u«i vµo c¸ bè. H˘nh 34.8. C¸ ngùa bè vµ ®µn con 112

CM YK Trang 113 líp l√ìng c√ n Líp L√ìng c√ bao gåm nh÷ng ®éng vËt nh√ Õch, nh¸i, ngo, chÉu, cãc... cã ®êi sèng võa ë n√íc, võa ë c◊n. Bµi 35 Õch ®ång I - §êi sèng n Õch sèng ë nh÷ng n¬i Èm √ít, gÇn bê n√íc (ao, ®Çm n√íc...). Chóng th√êng ®i kiÕm måi vµo ban ®ªm. Måi lµ s©u bä, cua, c¸ con, giun, èc... Õch Èn trong hang qua mïa ®«ng (hiÖn t√îng tró ®«ng). Õch lµ ®éng vËt biÕn nhiÖt. II - CÊu t◊o ngoµi vµ di chuyÓn t - H·y quan s¸t h˘nh d◊ng, cÊu t◊o ngoµi (h˘nh 35.1) vµ c¸ch di chuyÓn cña Õch trong lång nu«i (h˘nh. 35.2). - Th¶ Õch vµo n√íc trong bÓ k˙nh, h·y quan s¸t c¸ch di chuyÓn trong n√íc cña Õch (h˘nh. 35.3). H˘nh 35.1. H˘nh d◊ng ngoµi H˘nh 35.2. C¸c ®éng t¸c di cña Õch ®ång chuyÓn trªn c◊n khi nh¶y H˘nh 35.3. Õch di chuyÓn trong n√íc A - Õch ®ang b¬i ; B - Õch lã mflt vµ mòi khái mÆt n√íc. 113

CM YK Trang 114 - Dùa vµo kÕt qu¶ quan s¸t h˘nh 35.1, 35.2 vµ 35.3 ®Ó hoµn chØnh b¶ng sau b»ng ®¸nh dÊu (3) vµo « trèng trong b¶ng cho phï hîp. B¶ng. C¸c ®Æc ®iÓm th˙ch nghi víi ®êi sèng cña Õch §Æc ®iÓm h˘nh d◊ng Th˙ch nghi víi ®êi sèng vµ cÊu t◊o ngoµi ë n√íc ë c◊n §Çu dÑp, nhän, khíp víi th©n thµnh mét khèi thu«n nhän vÒ ph˙a tr√íc Mflt vµ lç mòi n»m ë v˚ tr˙ cao trªn ®Çu Da trÇn, phñ chÊt nhµy vµ Èm, dÔ thÊm kh˙ Mflt cã mi gi÷ n√íc mflt do tuyÕn lÖ tiÕt ra, tai cã mµng nhÜ, mòi th«ng khoang miÖng Chi n¨m phÇn cã ngãn chia ®èt, linh ho◊t C¸c chi sau cã mµng b¬i c¨ng gi÷a c¸c ngãn (gièng ch©n v˚t) III - Sinh s¶n vµ ph¸t triÓn n Õch tr√ëng thµnh, ®Õn mïa sinh s¶n (vµo cuèi xu©n, sau nh÷ng trËn m√a rµo ®Çu h◊) Õch ®ùc kªu “gäi Õch c¸i” ®Ó “ghp ®«i”. Õch c¸i câng Õch ®ùc trªn l√ng, Õch ®ùc «m ngang Õch c¸i vµ t˘m ®Õn bê n√íc ®Ó ®Î. Õch c¸i ®Î ®Õn ®©u, Õch ®ùc H˘nh 35.4. Sù ph¸t triÓn cã biÕn th¸i ë Õch ngåi trªn t√íi tinh ®Õn ®ã. Sù thô tinh x¶y ra bªn ngoµi c¬ thÓ nªn ®√îc gäi lµ sù thô tinh ngoµi (1). Trøng tËp trung thµnh tõng ®¸m trong chÊt nhµy (2) næi trªn mÆt n√íc, trøng ph¸t triÓn, në thµnh nßng näc (3). Tr¶i qua mét qu¸ tr˘nh biÕn ®æi phøc t◊p qua nhiÒu giai ®o◊n (4, 5) ®Ó trë thµnh Õch con (6) (h˘nh 35.4). 114

CM YK Trang 115 Õch ®ång thuéc líp L√ìng c√, cã nh÷ng ®Æc ®iÓm th˙ch nghi víi ®êi sèng võa ë c◊n võa ë n√íc. Chóng di chuyÓn trªn c◊n nhê bèn chi cã ngãn, thë b»ng phæi vµ qua líp da Èm, mflt cã mi, tai cã mµng nhÜ, song vÉn cßn mang nhiÒu ®Æc ®iÓm th˙ch nghi víi ®êi sèng ë n√íc : ®Çu dÑp nhän khíp víi th©n thµnh mét khèi rÏ n√íc khi b¬i, chi sau cã mµng b¬i ; da tiÕt chÊt nhÇy lµm gi¶m ma s¸t khi b¬i. Õch vÉn lµ ®éng vËt biÕn nhiÖt. Õch ®Î trøng vµ thô tinh ngoµi, ph¸t triÓn cã biÕn th¸i. C ?©u h·i 1. Nªu nh÷ng ®Æc ®iÓm cÊu t◊o ngoµi cña Õch th˙ch nghi víi ®êi sèng ë n√íc. 2. Nªu nh÷ng ®Æc ®iÓm cÊu t◊o ngoµi chøng tá Õch còng th˙ch nghi víi ®êi sèng ë c◊n. 3. H·y gi¶i th˙ch v˘ sao Õch th√êng sèng ë n¬i Èm √ít, gÇn bê n√íc vµ bflt måi vÒ ®ªm ? 4. Tr˘nh bµy sù sinh s¶n vµ ph¸t triÓn cã biÕn th¸i ë Õch. 115

CM YK Trang 116 Bµi 36 Thùc hµnh : quan s¸t cÊu t◊o trong cña Õch ®ång trªn mÉu mæ I - Yªu cÇu - NhËn d◊ng c¸c c¬ quan cña Õch trªn mÉu mæ. - T˘m nh÷ng c¬ quan, hÖ c¬ quan th˙ch nghi víi ®êi sèng míi chuyÓn lªn c◊n. II - ChuÈn b˚ - MÉu mæ (tèt nhÊt lµ cã tiªm mµu). Bé x√¬ng Õch. - MÉu mæ sä ®Ó thÊy bé n·o (hoÆc m« h˘nh bé n·o cña Õch). - Tranh vÏ cÊu t◊o trong cña Õch vµ bé n·o Õch. III - Néi dung 1. Bé x√¬ng t Quan s¸t mÉu bé x√¬ng Õch, ®èi chiÕu víi h˘nh 36.1 ®Ó x¸c ®˚nh c¸c x√¬ng ®Çu, cét sèng, c¸c x√¬ng ®ai vµ x√¬ng chi trªn mÉu. 1 5 4 2 73 6A B H˘nh 36.1. Bé x√¬ng Õch A - Bé x√¬ng Õch (nh˘n ph˙a l√ng) 1. S ä Õch ; 2. Cét sèng (cã 1 ®èt sèng cæ) ; 3. §èt sèng cïng (tr©m ®u«i) ; 4. C¸c x√¬ng ®ai chi tr√íc (®ai vai) ; 5. C¸c x√¬ng chi tr√íc ; 6. X √¬ng ®ai h«ng ; 7. C¸c x√¬ng chi sau. B - X √¬ng ®ai chi tr√íc vµ chi tr√íc bªn ph¶i. 116

CM YK Trang 117 n Bé x√¬ng lµ khung n©ng ®ì c¬ thÓ vµ lµ n¬i b¸m cña c¬ gióp cho sù di chuyÓn cña Õch, trong ®ã ph¸t triÓn nhÊt lµ c¬ ®ïi vµ c¬ bflp ch©n gióp Õch nh¶y vµ b¬i, ®ång thêi bé x√¬ng còng t◊o thµnh c¸c khoang b¶o vÖ n·o, tuû vµ c¸c néi quan. 2. C¸c néi quan t - Quan s¸t da vµ c¸c néi quan trªn mÉu mæ, ®èi chiÕu víi h˘nh 36.2 vµ 36.3 ®Ó x¸c ®˚nh v˚ tr˙ trªn mÉu. H˘nh 36.2. HÖ m◊ch d√íi da 1. HÖ m◊ch d√íi da lµm nhiÖm vô trao ®æi kh˙ (h« hÊp da). H˘nh 36.3. CÊu t◊o trong cña Õch 1. Tim ; 2. Phæi ; 3. Gan ; 4. MËt ; 5. D◊ dµy ; 6. R uét ; 7. R uét th⁄ng ; 8. ThËn ; 9. èng dÉn n√íc tiÓu ; 10. B ãng ®¸i ; 11. HuyÖt ; 12. B uång trøng ; 13. èng dÉn trøng ; 14. Tö cung ; 15. C¸c gèc ®éng m◊ch ; 16. §éng m◊ch chñ 17. TÜnh m◊ch chñ d√íi 18. T˘ 117

CM YK Trang 118 - Nghiªn cøu ®Æc ®iÓm cÊu t◊o trong cña Õch ghi trong b¶ng d√íi ®©y, t˘m nh÷ng c¬ quan nµo thÓ hiÖn râ sù th˙ch nghi víi ®êi sèng míi chuyÓn lªn c◊n. B¶ng. §Æc ®iÓm cÊu t◊o trong cña Õch HÖ c¬ quan §Æc ®iÓm Tiªu ho¸ - MiÖng cã l√ìi cã thÓ phãng ra bflt måi H« hÊp - Cã d◊ dµy lín, ruét ngfln, gan - mËt lín, cã tuyÕn tu˛ - XuÊt hiÖn phæi. H« hÊp nhê sù n©ng h◊ cña thÒm miÖng - Da Èm cã hÖ mao m◊ch dµy ®Æc d√íi da lµm nhiÖm vô h« hÊp TuÇn hoµn XuÊt hiÖn vßng tuÇn hoµn phæi (1) t◊o thµnh 2 vßng tuÇn hoµn víi tim 3 ng¨n (2 t©m nhÜ vµ 1 t©m thÊt) nªn m¸u ®i nu«i c¬ thÓ lµ m¸u pha 2 1 A - S¬ ®å hÖ tuÇn hoµn ë Õch H˘nh 36.4 1. HÖ mao m◊ch phæi ; B - S¬ ®å tim Õch 2. HÖ mao m◊ch c¸c c¬ quan. 1. T©m nhÜ ph¶i ; 2. T©m nhÜ tr¸i ; 3. T©m thÊt ; 4. C¸c ®éng m◊ch gèc ; 5. TÜnh m◊ch chñ ; 6. TÜnh m◊ch phæi. Bµi tiÕt - ThËn vÉn lµ thËn gi÷a gièng c¸, cã èng dÉn n√íc tiÓu xuèng bãng ®¸i lín ThÇn kinh tr√íc khi th¶i ra ngoµi qua lç huyÖt - N·o tr√íc (1), thuú th˚ gi¸c (2) ph¸t triÓn - TiÓu n·o km ph¸t triÓn (3) - Hµnh tuû (4) - Tuû sèng (5) Sinh dôc H˘nh 36.5. S ¬ ®å cÊu t◊o bé n·o Õch 118 - Õch ®ùc kh«ng cã c¬ quan giao phèi - Õch c¸i ®Î trøng. Thô tinh ngoµi

CM YK Trang 119 IV - Thu ho◊ch t - Tr˘nh bµy nh÷ng ®Æc ®iÓm th˙ch nghi víi ®êi sèng trªn c◊n thÓ hiÖn ë cÊu t◊o trong cña Õch. - VÏ vµ ghi chó c¸c phÇn cÊu t◊o cña bé n·o Õch. - H·y cho biÕt Õch cã b˚ chÕt ng◊t kh«ng nÕu ta cho Õch vµo mét lä ®Çy n√íc, ®Çu chóc xuèng d√íi ? Tõ kÕt qu¶ th˙ nghiÖm, em cã thÓ rót ra kÕt luËn g˘ vÒ sù h« hÊp cña Õch ? H˘nh 36.6. Th˙ nghiÖm nghiªn cøu vÒ h« hÊp cña Õch 119

CM YK Trang 120 §a d◊ng vµ ®Æc ®iÓm chung cña líp l√ìng c√ Bµi 37 I - §a d◊ng vÒ thµnh phÇn loµi n Trªn thÕ giíi cã kho¶ng 4 ngh˘n loµi l√ìng c√. ë ViÖt Nam ®· ph¸t hiÖn 147 loµi. Chóng ®Òu cã da trÇn (thiÕu v¶y), lu«n lu«n Èm √ít vµ dÔ thÊm n√íc. Sù sinh s¶n th√êng lÖ thuéc vµo m«i tr√êng n√íc ngät. L√ìng c√ ®√îc ph©n lµm ba bé : 1. Bé L√ìng c√ cã ®u«i. §◊i diÖn lµ C¸ cãc Tam §¶o (h˘nh 37.1.1) cã th©n dµi, ®u«i dÑp bªn, hai chi sau vµ hai chi tr√íc dµi t√¬ng ®√¬ng nhau. Ho◊t ®éng chñ yÕu vÒ ban ngµy. 2. Bé L√ìng c√ kh«ng ®u«i. Cã sè l√îng loµi lín nhÊt trong líp. §◊i diÖn lµ Õch ®ång cã th©n ngfln, hai chi sau dµi h¬n hai chi tr√íc. Nh÷ng loµi phæ biÕn trong bé : Õch c©y (h˘nh 37.1.2), Ônh √¬ng (h˘nh 37.1.3) vµ cãc nhµ (h˘nh 37.1.4). §a sè loµi ho◊t ®éng vÒ ban ®ªm. 3. Bé L√ìng c√ kh«ng ch©n. §◊i diÖn lµ Õch giun (h˘nh 37.1.5), thiÕu chi, cã th©n dµi gièng nh√ giun, song cã mflt, miÖng cã r¨ng vµ cã k˙ch th√íc lín h¬n giun. Chóng cã tËp t˙nh sèng chui luån trong hang. Ho◊t ®éng c¶ ngµy lÉn ®ªm. t Ph©n biÖt 3 bé L√ìng c√ b»ng nh÷ng ®Æc ®iÓm ®Æc tr√ng nhÊt. II - §a d◊ng vÒ m«i tr√êng sèng vµ tËp t˙nh 1. C¸ cãc Tam §¶o chñ yÕu sèng ë nh÷ng suèi n√íc 2. Õch c©y hay chÉu chµng trong thuéc vïng nói Tam §¶o, gÆp nguy hiÓm trèn sèng trªn c©y, bôi c©y, rÊt vµo c¸c hang hèc. Ho◊t ®éng chñ yÕu vÒ ban ngµy. gÇn c¸c vùc n√íc. Ngãn ch©n cã gi¸c b¸m lín leo 120 c©y, gÆp nguy hiÓm nh¶y xuèng n√íc hay Èn vµo c©y. Ho◊t ®éng vµo ban ®ªm.

CM YK Trang 121 3. Ônh √¬ng lín √a sèng 4. Cãc nhµ sèng trªn c◊n. Da 5. Õch giun chØ gÆp ë miÒn nói, trong n√íc h¬n trªn c◊n, nuèt xï x˘ cã nhiÒu tuyÕn ®éc. Hai sèng chui luån trong hang ®Êt kh˙ vµo c¬ thÓ c¨ng phång tuyÕn mang tai lín. Ng√êi ¨n xèp gÇn ao hå, ®Î trøng gÇn n¬i nh√ mét chiÕc phao b¬i, lµm ph¶i nhùa cãc, trøng vµ gan cã n√íc. Trøng ®√îc Õch c¸i kÎ thï ph¶i sî. Ho◊t ®éng vµo th√êng b˚ chÕt v˘ ngé ®éc. Ho◊t cuèn lÊy ®Ó b¶o vÖ. Tù vÖ b»ng ban ®ªm. ®éng buæi chiÒu vµ ban ®ªm. c¸ch trèn vµo khe ®Êt, ho◊t ®éng c¶ ngµy vµ ®ªm. H˘nh 37.1. Mét sè ®◊i diÖn L√ìng c√ ®iÓn h˘nh ë V iÖt Nam t Quan s¸t h˘nh 37.1. §äc b¶ng sau, lùa chän nh÷ng c©u tr¶ lêi th˙ch hîp ®Ó ®iÒn vµo b¶ng. B¶ng. Mét sè ®Æc ®iÓm sinh häc cña L√ìng c√ Tªn ®◊i diÖn §Æc ®iÓm n¬i sèng Ho◊t ®éng TËp t˙nh tù vÖ 1. C¸ cãc Tam §¶o 2. Ônh √¬ng lín 3. Cãc nhµ 4. Õch c©y 5. Õch giun Nh÷ng c©u lùa chän - Chñ yÕu sèng trong n√íc - Ban ®ªm - Trèn ch◊y, Èn nÊp - Chñ yÕu sèng trªn c◊n - Chñ yÕu ban ®ªm - Do◊ n◊t - ıa sèng ë n√íc h¬n - ChiÒu vµ ®ªm - TiÕt nhùa ®éc - Chñ yÕu sèng trªn c©y, bôi c©y - C¶ ngµy vµ ®ªm - Sèng chui luån trong hang ®Êt 121

CM YK Trang 122 III - §Æc ®iÓm chung cña l√ìng c√ t H·y nªu ®Æc ®iÓm chung cña L√ìng c√ vÒ : m«i tr√êng sèng, da, c¬ quan di chuyÓn, hÖ h« hÊp, hÖ tuÇn hoµn, sù sinh s¶n, sù ph¸t triÓn c¬ thÓ, ®Æc ®iÓm nhiÖt ®é c¬ thÓ. IV - Vai trß cña l√ìng c√ n L√ìng c√ cã ˙ch cho n«ng nghiÖp v˘ chóng tiªu diÖt s©u bä ph¸ h◊i mïa mµng vÒ ban ®ªm, bæ sung cho ho◊t ®éng nµy cña chim vÒ ban ngµy. L√ìng c√ cßn tiªu diÖt sinh vËt trung gian g©y bÖnh nh√ ruåi, muçi... L√ìng c√ cã gi¸ tr˚ thùc phÈm, th˚t Õch ®ång lµ thùc phÈm ®Æc s¶n. Bét cãc dïng lµm thuèc ch÷a suy dinh d√ìng ë trÎ em. Nhùa cãc (thiÒm t«) chÕ lôc thÇn hoµn ch÷a kinh giËt. Õch ®ång lµ vËt th˙ nghiÖm trong sinh l˙ häc. HiÖn nay sè l√îng l√ìng c√ b˚ suy gi¶m rÊt nhiÒu trong tù nhiªn do s¨n bflt ®Ó lµm thùc phÈm, sö dông réng r·i thuèc trõ s©u vµ « nhiÔm m«i tr√êng. V˘ thÕ l√ìng c√ cÇn ®√îc b¶o vÖ vµ tæ chøc g©y nu«i nh÷ng loµi cã ˝ nghÜa kinh tÕ. Líp L√ìng c√ gåm ba bé : L√ìng c√ cã ®u«i, L√ìng c√ kh«ng ®u«i vµ L√ìng c√ kh«ng ch©n, chóng ®Òu cã ®êi sèng gfln bã nhiÒu hoÆc ˙t víi m«i tr√êng n√íc. L√ìng c√ lµ nh÷ng ®éng vËt cã x√¬ng sèng cã cÊu t◊o th˙ch nghi víi ®êi sèng võa ë n√íc võa ë c◊n : da trÇn vµ Èm √ít, di chuyÓn b»ng bèn chi, h« hÊp b»ng phæi vµ da, cã hai vßng tuÇn hoµn, tim 3 ng¨n, t©m thÊt chøa m¸u pha, lµ ®éng vËt biÕn nhiÖt, sinh s¶n trong m«i tr√êng n√íc, thô tinh ngoµi, nßng näc ph¸t triÓn qua biÕn th¸i. C ?©u h·i 1. H·y lÊy v˙ dô vÒ sù th˙ch nghi cña l√ìng c√ ®èi víi m«i tr√êng n√íc lµ kh«ng gièng nhau ë nh÷ng loµi kh¸c nhau. 2. Nªu vai trß cña l√ìng c√ ®èi víi con ng√êi. 3. T◊i sao nãi vai trß tiªu diÖt s©u bä cã h◊i cña l√ìng c√ cã gi¸ tr˚ bæ sung cho ho◊t ®éng cña chim vÒ ban ngµy ? 122

CM YK Trang 123 E ?m c„ bi’t - Cãc mang trøng (1) ë T©y ¢u. Sau khi ghp ®«i trªn c◊n, cãc c¸i bá ®i, cãc ®ùc cuèn ®¸m trøng vµo chi sau, råi nã ng©m m˘nh xuèng n√íc cho ®Õn khi trøng në thµnh nßng näc. - Cãc tæ ong (2) ë Nam MÜ trªn l√ng cã nh÷ng lç nhá nh√ nh÷ng lç tæ ong. Khi ®Î trøng cãc c¸i phÕt lªn l√ng trøng ®· ®√îc thô tinh. Trøng sÏ lät vµo c¸c lç tæ ong. ë ®Êy trøng ph¸t triÓn thµnh nßng näc. - Nh¸i Nam MÜ (3) ®Î trøng trªn l¸ råi cuén l◊i. Nã tiÕt ra mét chÊt d˙nh, nèi c¸c mp l¸ lµm thµnh mét c¸i tæ chøa trøng. H˘nh 37.2. Mét sè l√ìng c√ cã tËp t˙nh ch¨m sãc vµ b¶o vÖ trøng 123

CM YK Trang 124 Líp bß s¸t Bµi 38 Th»n l»n bãng ®u«i dµi(*) I - §êi sèng n Th»n l»n bãng ®u«i dµi, √a sèng ë nh÷ng n¬i kh« r¸o vµ th˙ch ph¬i nflng, cã tËp t˙nh bß s¸t th©n vµ ®u«i vµo ®Êt. Chóng bflt måi vÒ ban ngµy, chñ yÕu lµ s©u bä. Chóng thë b»ng phæi. Tró ®«ng trong c¸c hang ®Êt kh«. Th»n l»n bãng ®u«i dµi vÉn cßn lµ ®éng vËt biÕn nhiÖt. Th»n l»n ®ùc cã 2 c¬ quan giao phèi. Trøng ®√îc thô tinh trong èng dÉn trøng cña th»n l»n c¸i. Th»n l»n c¸i ®Î tõ 5 - 10 trøng vµo c¸c hèc ®Êt kh« r¸o. Trøng cã vá dai vµ nhiÒu no·n hoµng. Th»n l»n míi në ®· biÕt ®i t˘m måi (sù ph¸t triÓn trùc tiÕp). t So s¸nh ®Æc ®iÓm ®êi sèng cña th»n l»n bãng ®u«i dµi víi Õch ®ång. II - CÊu t◊o ngoµi vµ di chuyÓn 1. CÊu t◊o ngoµi n Th»n l»n bãng ®u«i dµi (h˘nh 38.1) cã bèn chi ngfln, yÕu víi n¨m ngãn ch©n cã vuèt. Da kh« cã v¶y sõng bao bäc. Cæ dµi nªn ®Çu cã thÓ quay vÒ c¸c ph˙a, mflt cã mi cö ®éng, mµng nhÜ n»m ë trong hèc tai ë hai bªn ®Çu. H˘nh 38.1. A - Th»n l»n bãng ; B - Ngãn ch©n cã vuèt. (*) ë ViÖt Nam cßn cã th»n l»n bãng hoa cã h˘nh d◊ng vµ hoa v¨n gÇn gièng víi th»n l»n bãng ®u«i dµi, song ®Î con (hiÖn t√îng no·n thai sinh : ph«i ph¸t triÓn trong trøng nhê no·n hoµng. Tr√íc khi ®Î, trøng në thµnh con, nªn khi ®Î lµ ®Î ra con). 124

CM YK Trang 125 t - Quan s¸t h˘nh 38.1, lùa chän nh÷ng c©u tr¶ lêi th˙ch hîp ®Ó ®iÒn vµo b¶ng sau : B¶ng. §Æc ®iÓm cÊu t◊o ngoµi cña th»n l»n bãng ®u«i dµi th˙ch nghi víi ®êi sèng ë c◊n STT §Æc ®iÓm cÊu t◊o ngoµi ˝ nghÜa th˙ch nghi 1 Da kh«, cã v¶y sõng bao bäc 2 Cã cæ dµi 3 Mflt cã mi cö ®éng, cã n√íc mflt 4 Mµng nhÜ n»m trong mét hèc nhá bªn ®Çu 5 Th©n dµi, ®u«i rÊt dµi 6 Bµn ch©n cã n¨m ngãn cã vuèt Nh÷ng c©u lùa chän A. Tham gia di chuyÓn trªn c◊n ; B. §éng lùc ch˙nh cña sù di chuyÓn ; C. B¶o vÖ mµng nhÜ vµ h√íng c¸c dao ®éng ©m thanh vµo mµng nhÜ ; D. B¶o vÖ mflt, cã n√íc mflt ®Ó mµng mflt kh«ng b˚ kh« ; E. Ph¸t huy vai trß c¸c gi¸c quan n»m trªn ®Çu, t◊o ®iÒu kiÖn bflt måi dÔ dµng ; G. Ng¨n c¶n sù tho¸t h¬i n√íc cña c¬ thÓ. - Th¶o luËn nhãm : Dùa vµo 6 ®Æc ®iÓm cÊu t◊o ngoµi cña th»n l»n bãng nªu ë b¶ng trªn, h·y so s¸nh víi ®Æc ®iÓm cÊu t◊o ngoµi cña Õch ®ång ®Ó thÊy th»n l»n bãng th˙ch nghi hoµn toµn víi ®êi sèng ë c◊n. 2. Di chuyÓn n Khi di chuyÓn th©n vµ ®u«i th»n l»n uèn m˘nh liªn tôc. Sù co, duçi cña th©n vµ ®u«i víi sù hç trî cña chi tr√íc, chi sau (c¶ hai cßn ngfln, yÕu) vµ vuèt sflc cña chóng t¸c ®éng vµo ®Êt lµm con vËt tiÕn lªn ph˙a tr√íc. H˘nh 38.2 minh ho◊ ®éng t¸c th©n vµ ®u«i cña th»n l»n bß trªn mÆt ®Êt øng víi thø tù cña chi tr√íc vµ chi sau gièng nh√ ng√êi leo thang. 125

CM YK Trang 126 H˘nh 38.2. C¸c ®éng t¸c cña th©n, ®u«i vµ chi cña th»n l»n khi di chuyÓn trªn mÆt ®Êt Ch©n cè ®˚nh vµo ®Êt Ch©n di ®éng ko con vËt vÒ ph˙a tr√íc §o◊n ®√êng ®ang di chuyÓn H√íng di chuyÓn cña th»n l»n Th»n l»n bãng ®u«i dµi cã cÊu t◊o ngoµi th˙ch nghi víi ®êi sèng hoµn toµn ë c◊n. Da kh« cã v¶y sõng ; cæ dµi, mflt cã mi cö ®éng vµ tuyÕn lÖ ; mµng nhÜ n»m trong hèc tai. §u«i vµ th©n dµi ; ch©n ngfln, yÕu, cã vuèt sflc. Khi di chuyÓn th©n vµ ®u«i t˘ vµo ®Êt cö ®éng uèn liªn tôc, phèi hîp víi c¸c chi lµm con vËt tiÕn lªn ph˙a tr√íc. C ?©u h·i 1. H·y tr˘nh bµy ®Æc ®iÓm cÊu t◊o ngoµi cña th»n l»n th˙ch nghi víi ®êi sèng hoµn toµn ë c◊n so víi Õch ®ång. 2. Miªu t¶ thø tù c¸c ®éng t¸c cña th©n vµ ®u«i khi th»n l»n di chuyÓn, øng víi thø tù cö ®éng cña chi tr√íc vµ chi sau. X¸c ®˚nh vai trß cña th©n vµ ®u«i. E ?m c„ bi’t - C¸ch bflt måi : §a sè c¸c loµi th»n l»n t˙ch cùc s¨n måi. Con måi th√êng nhá, nªn tèc ®é tiªu ho¸ con måi nhanh, do ®ã ph¶i cã måi th√êng xuyªn. Ng√îc l◊i, ®a sè rfln, ®Æc biÖt rfln ®éc, chuyªn r˘nh måi, mai phôc, ®îi con måi ®Õn ®óng tÇm lµ ®íp. §èi víi nh÷ng loµi nµy, con måi th√êng lín vµ thêi gian tiªu ho¸ ko dµi, nh√ ®èi víi tr¨n kho¶ng 8 - 10 ngµy trong mïa nãng vµ h¬n 1 th¸ng trong mïa l◊nh. - Kh¶ n¨ng nh˚n ®ãi : Th»n l»n nh˚n ®ãi km, kh¶ n¨ng ¨n nhiÒu trong mét lóc còng km, chóng ph¶i t˙ch cùc ®i bflt måi th√êng xuyªn, nªn kh«ng lóc nµo uÓ o¶i, km ho◊t ®éng. Cßn c¸c loµi tr¨n, rfln cã thÓ nh˚n ®ãi trong mét thêi gian dµi, song l◊i cã kh¶ n¨ng ¨n nhiÒu trong mét lóc, khi nh˚n ¨n th˘ uÓ o¶i. Tr¨n mflt vâng nh˚n ¨n ®√îc 2 n¨m r√ìi, mét con tr¨n mèc dµi 4,2m trong 24 giê ®· nuèt xong 4 con dª nÆng kho¶ng 5,5 - 8,5kg. 126

Bµi 39 CM YK Trang 127 CÊu t◊o trong cña th»n l»n I - Bé x√¬ng t Quan s¸t bé x√¬ng th»n l»n (hoÆc tranh vÏ) kÕt hîp víi h˘nh 39.1 h·y nªu râ sai kh¸c næi bËt cña bé x√¬ng th»n l»n (bß s¸t) so víi bé x√¬ng Õch. 1 2 7 H˘nh 39.1. Bé x√¬ng 4 th»n l»n 6 1. X≠¨ng Æ«u ; 2. CÈt sËng ; 3. X≠¨ng s≠Ín ; 4. ßai chi 8 3 tr≠Ìc ; 5. C∏c x≠¨ng chi 5 tr≠Ìc ; 6. ßai chi sau (Æai h´ng) ; 7. C∏c x≠¨ng chi sau ; 8. C∏c ÆËt sËng cÊ (8 ÆËt). II - C¸c c¬ quan dinh d√ìng t Dùa vµo h˘nh 39.2, theo 12 1 dâi c¸c sè ghi trªn h˘nh t˘m 11 9 c¸c hÖ c¬ quan : tuÇn hoµn, h« hÊp, tiªu ho¸, bµi tiÕt, 13 sinh s¶n cña th»n l»n. 2 8 10 3 6 4 7 H˘nh 39.2. CÊu t◊o trong 16 5 th»n l»n 17 14 1. Thùc qu¶n ; 2. D◊ dµy ; 15 3. Ruét non ; 4. Ruét giµ ; 5. Lç huyÖt ; 6. Gan ; 7. MËt ; 8. Tu˛ ; 18 9. Tim ; 10. §éng m◊ch chñ ; 11. TÜnh m◊ch chñ d√íi ; 12. Kh˙ qu¶n ; 13. Phæi ; 14. ThËn ; 15. Bãng ®¸i ; 16. Tinh hoµn ; 17. èng dÉn tinh ; 18. C¬ quan giao phèi. 127

CM YK Trang 128 1. Tiªu ho¸ n C¸c c¬ quan trong hÖ tiªu ho¸ cña th»n l»n cã nh÷ng thay ®æi so víi Õch : èng tiªu ho¸ ®· ph©n ho¸ râ h¬n, ruét giµ chøa ph©n ®Æc do cã kh¶ n¨ng hÊp thu l◊i n√íc. 2. TuÇn hoµn - H« hÊp n Th»n l»n còng cã 2 vßng tuÇn hoµn, song t©m thÊt cã 1 v¸ch hôt ng¨n t◊m thêi t©m thÊt thµnh 2 nöa nªn m¸u ˙t b˚ pha h¬n (h˘nh 39.3). Sèng hoµn toµn trªn c◊n nªn phæi lµ c¬ quan h« hÊp duy nhÊt cña th»n l»n. So víi phæi Õch, phæi th»n l»n cã cÊu t◊o phøc t◊p h¬n, cã nhiÒu v¸ch ng¨n vµ nhiÒu mao m◊ch bao quanh. Sù th«ng kh˙ ë phæi (h˙t, thë) lµ nhê sù xuÊt hiÖn cña c¸c c¬ liªn s√ên. Khi c¸c c¬ nµy co ®· lµm thay ®æi thÓ t˙ch cña lång ngùc. H˘nh 39.3. S ¬ ®å hÖ tuÇn hoµn ë th»n l»n CÊu t◊o cña hÖ tuÇn 1. Tim ba ng¨n víi v¸ch hôt (a) ë t©m thÊt (b) ; t©m nhÜ ph¶i (c) ; hoµn vµ h« hÊp nh√ vËy t©m nhÜ tr¸i (d) ; 2. C¸c mao m◊ch phæi ; 3. C¸c mao m◊ch ë c¬ quan. phï hîp h¬n víi ho◊t ®éng ®ßi hái cung cÊp nhiÒu n¨ng l√îng khi di chuyÓn trªn c◊n, nh√ng cßn ch√a hoµn thiÖn nªn th»n l»n vÉn lµ ®éng vËt biÕn nhiÖt. t Nªu râ hÖ tuÇn hoµn cña th»n l»n cã g˘ gièng vµ kh¸c víi cña Õch ? 3. Bµi tiÕt n Th»n l»n cã thËn sau (hËu thËn) tiÕn bé h¬n thËn gi÷a cña Õch, cã kh¶ n¨ng hÊp thu l◊i n√íc. N√íc tiÓu ®Æc. III - ThÇn kinh vµ gi¸c quan n HÖ thÇn kinh cña th»n l»n ph¸t triÓn h¬n so víi cña Õch, cã n·o tr√íc vµ tiÓu n·o ph¸t triÓn liªn quan víi ®êi sèng vµ ho◊t ®éng phøc t◊p h¬n (h˘nh 39.4). 128

CM YK Trang 129 H˘nh 39.4. S ¬ ®å cÊu t◊o bé n·o th»n l»n A - B é n·o nh˘n tõ trªn ; B - B é n·o nh˘n bªn 1. Thuú khøu gi¸c ; 2. N·o tr√íc ; 3. Thuú th˚ gi¸c ; 4. TiÓu n·o ; 5. Hµnh tuû ; 6. Tuû sèng. Tai cã mµng nhÜ n»m s©u trong mét hèc nhá t√¬ng tù èng tai ngoµi nh√ng ch√a cã vµnh tai. Mflt cö ®éng rÊt linh ho◊t, cã thÓ quan s¸t dÔ dµng con måi ngay khi ®Çu gi÷ bÊt ®éng. Mflt cã mi mflt vµ tuyÕn lÖ ®Æc tr√ng cho c¸c ®éng vËt sèng ë c◊n. Ngoµi 2 mi trªn d√íi, mflt th»n l»n cßn cã mi thø ba máng rÊt linh ho◊t, ®¶m b¶o cho mflt khái kh« mµ vÉn nh˘n thÊy ®√îc. Th»n l»n cã nh÷ng ®Æc ®iÓm phï hîp víi ®êi sèng hoµn toµn ë c◊n : thë hoµn toµn b»ng phæi, sù trao ®æi kh˙ ®√îc thùc hiÖn nhê sù co d·n cña c¸c c¬ liªn s√ên ; tim xuÊt hiÖn v¸ch hôt ng¨n t◊m thêi t©m thÊt thµnh 2 nöa (4 ng¨n ch√a hoµn toµn). M¸u nu«i c¬ thÓ vÉn lµ m¸u pha. C¬ thÓ gi÷ n√íc nhê líp v¶y sõng vµ hËu thËn cïng trùc trµng cã kh¶ n¨ng hÊp thu l◊i n√íc. HÖ thÇn kinh vµ gi¸c quan t√¬ng ®èi ph¸t triÓn. C ?©u h·i 1. So s¸nh bé x√¬ng th»n l»n víi bé x√¬ng Õch. 2. Tr˘nh bµy râ nh÷ng ®Æc ®iÓm cÊu t◊o trong cña th»n l»n th˙ch nghi víi ®êi sèng ë c◊n. 3. LËp b¶ng so s¸nh cÊu t◊o c¸c c¬ quan tim, phæi, thËn cña th»n l»n vµ Õch. 129

CM YK Trang 130 Bµi 40 §a d◊ng vµ ®Æc ®iÓm chung cña líp bß s¸t I - ®a d◊ng cña bß s¸t n Trªn thÕ giíi cã kho¶ng 6 500 loµi bß s¸t. ë ViÖt Nam ®· ph¸t hiÖn 271 loµi. Chóng cã da kh«, v¶y sõng bao bäc vµ sinh s¶n trªn c◊n. Bß s¸t hiÖn nay ®√îc xÕp bèn bé : bé §Çu má*, bé Cã v¶y (chñ yÕu gåm nh÷ng loµi sèng ë c◊n), bé C¸ sÊu (sèng võa ë n√íc võa ë c◊n) vµ bé Rïa gåm mét sè loµi rïa c◊n, mét sè loµi rïa n√íc ngät (sèng võa ë n√íc võa ë c◊n), ba ba sèng chñ yÕu ë n√íc ngät, rïa biÓn sèng chñ yÕu ë biÓn (h˘nh 40.1). t Quan s¸t h˘nh 40.1 nªu nh÷ng ®Æc ®iÓm cÊu t◊o ngoµi ®Æc tr√ng ph©n biÖt ba bé th√êng gÆp trong líp Bß s¸t. Líp Bß s¸t Da kh«, cã v¶y sõng, sinh s¶n trªn c◊n Hµm cã r¨ng, kh«ng cã mai vµ yÕm Hµm kh«ng cã r¨ng, cã mai vµ yÕm Hµm ngfln, cã r¨ng Hµm rÊt dµi, cã nhiÒu r¨ng nhá mäc trªn hµm. lín, nhän sflc, mäc trong lç Trøng cã mµng dai ch©n r¨ng. Trøng cã vá ®¸ v«i bao bäc bao bäc Bé Cã v¶y Bé C¸ sÊu Bé Rïa Cã chi, mµng nhÜ râ Kh«ng cã chi, kh«ng cã mµng nhÜ C¸ sÊu Xiªm Rïa nói vµng Th»n l»n bãng Rfln r¸o H˘nh 40.1. S ¬ ®å giíi thiÖu nh÷ng ®◊i diÖn cña líp B ß s¸t * Bé §Çu má hiÖn nay chØ cã mét loµi sèng trªn vµi hßn ®¶o nhá ë T©n T©y Lan ®√îc gäi lµ Nh«ng T©n T©y Lan. 130

CM YK Trang 131 II - C¸c loµi khñng long 1. Sù ra ®êi vµ thêi ®◊i phån th˚nh cña khñng long n Tæ tiªn cña bß s¸t ®· ®√îc h˘nh thµnh c¸ch ®©y kho¶ng 280 - 230 triÖu n¨m. Sau ®ã, do gÆp nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi, bß s¸t cæ ®· ph¸t triÓn rÊt m◊nh mÏ. §©y lµ thêi k˘ phån th˚nh nhÊt cña bß s¸t, ®√îc gäi lµ Thêi ®◊i Bß s¸t hoÆc Thêi ®◊i Khñng long. Trong Thêi ®◊i Khñng long cã nhiÒu loµi bß s¸t to lín, h˘nh thï k˘ l◊, th˙ch nghi víi nh÷ng m«i tr√êng sèng cã ®iÒu kiÖn sèng rÊt kh¸c nhau (h˘nh 40.2). t Quan s¸t, ®äc chó th˙ch h˘nh 40.2, nªu ®Æc ®iÓm cña khñng long c¸, khñng long c¸nh vµ khñng long b◊o chóa th˙ch nghi víi ®êi sèng cña chóng. Ngù tr˚ trªn c◊n Ngù tr˚ trªn kh«ng Ngù tr˚ m«i tr√êng biÓn Cã nh÷ng khñng 4. Khñng long c¸nh. C¸nh cã cÊu 5. Khñng long c¸ dµi tíi 14m, chi long khæng lå t◊o nh√ c¸nh d¬i, biÕt bay vµ l√în, cã d◊ng v©y c¸, b¬i giái, ¨n c¸, chuyªn ¨n thùc chi sau yÕu, ¨n c¸. mùc, b◊ch tuéc. vËt, tø chi lín, khoÎ, th˙ch ®Çm m˘nh trong vùc n√íc ngät : 1. Khñng long sÊm nÆng kho¶ng 70 tÊn, dµi 22m, cao 12m. 2. Khñng long b◊o chóa dµi 10m, cã r¨ng, chi tr√íc ngfln, vuèt sflc nhän chuyªn ¨n th˚t ®éng vËt ë c◊n, lµ loµi khñng long d÷ nhÊt cña Thêi ®◊i Khñng long. 3. Khñng long cæ dµi, th©n dµi tíi 27m. H˘nh 40.2. Mét sè loµi khñng long ®iÓn h˘nh 131

CM YK Trang 132 2. Sù diÖt vong cña khñng long n C¸ch ®©y kho¶ng 65 triÖu n¨m, khi ®ã trªn Tr¸i §Êt ®· xuÊt hiÖn chim vµ thó. Chim vµ thó cã cì nhá h¬n khñng long, song søc sèng cao vµ ho◊t ®éng m◊nh mÏ h¬n, cã kh¶ n¨ng duy tr˘ nhiÖt ®é c¬ thÓ æn ®˚nh kh«ng phô thuéc vµo nhiÖt ®é m«i tr√êng (®éng vËt h»ng nhiÖt). Chóng cã sè l√îng ®«ng vµ nhiÒu loµi ®· ph¸ ho◊i trøng khñng long. ThËm ch˙ nhiÒu loµi thó ¨n th˚t ®· tÊn c«ng c¶ khñng long ¨n thùc vËt. Lóc ®ã kh˙ hËu Tr¸i §Êt ®ang nãng bçng trë nªn l◊nh ®ét ngét, cïng víi nh÷ng thiªn tai nh√ nói löa, khãi bôi che phñ bÇu trêi Tr¸i §Êt trong nhiÒu n¨m, ¶nh h√ëng tíi sù quang hîp cña thùc vËt, thiªn th◊ch va vµo Tr¸i §Êt, khñng long cã cì lín thiÕu chç tró th˙ch hîp ®Ó tr¸nh rt, thiÕu thøc ¨n, ®· b˚ tiªu diÖt hµng lo◊t. ChØ cßn mét sè loµi cì nhá h¬n nhiÒu so víi khñng long nh√ th»n l»n, rfln, rïa, c¸ sÊu... cßn tån t◊i cho ®Õn ngµy nay. t Gi¶i th˙ch t◊i sao khñng long b˚ tiªu diÖt, cßn nh÷ng loµi bß s¸t cì nhá trong nh÷ng ®iÒu kiÖn Êy l◊i vÉn tån t◊i vµ sèng sãt cho ®Õn ngµy nay. III - §Æc ®iÓm chung t Nªu ®Æc ®iÓm chung cña Bß s¸t : M«i tr√êng sèng, v¶y, cæ, v˚ tr˙ mµng nhÜ, c¬ quan di chuyÓn, hÖ h« hÊp, hÖ tuÇn hoµn, hÖ sinh dôc, trøng, sù thô tinh vµ nhiÖt ®é c¬ thÓ. IV - Vai trß n §◊i bé phËn bß s¸t cã ˙ch cho n«ng nghiÖp v˘ tiªu diÖt s©u bä cã h◊i nh√ ®a sè th»n l»n, gÆm nhÊm (chuét), nh√ ®a sè rfln. Cã gi¸ tr˚ thùc phÈm ®Æc s¶n (ba ba), d√îc phÈm (r√îu rfln, mËt tr¨n, näc rfln, yÕm rïa...), s¶n phÈm mÜ nghÖ (v¶y ®åi måi, da thuéc cña tr¨n vµ rfln...). V˘ thÕ bß s¸t cÇn ®√îc b¶o vÖ vµ g©y nu«i nh÷ng loµi qu˝. Bß s¸t cã ba bé phæ biÕn : bé Cã v¶y, bé Rïa vµ bé C¸ sÊu. Tæ tiªn bß s¸t ®√îc xuÊt hiÖn c¸ch ®©y kho¶ng 280 - 230 triÖu n¨m. Thêi gian phån th˚nh nhÊt lµ Thêi ®◊i Khñng long. Bß s¸t lµ ®éng vËt cã x√¬ng sèng th˙ch nghi hoµn toµn víi ®êi sèng ë c◊n : da kh«, v¶y sõng kh«, cæ dµi, mµng nhÜ n»m trong hèc tai, chi yÕu cã vuèt sflc, phæi cã nhiÒu v¸ch ng¨n, tim cã v¸ch hôt ng¨n t©m thÊt (trõ c¸ sÊu), m¸u ®i nu«i c¬ thÓ vÉn lµ m¸u pha, lµ ®éng vËt biÕn nhiÖt. Cã c¬ quan giao phèi, thô tinh trong ; trøng cã mµng dai, giµu no·n hoµng. 132

CM YK Trang 133 C ?©u h·i 1. Nªu m«i tr√êng sèng cña tõng ®◊i diÖn cña ba bé Bß s¸t th√êng gÆp. 2. Nªu ®Æc ®iÓm chung cña Bß s¸t. E ?m c„ bi’t - C«ng viªn Jura cña Trung Quèc míi khai tr√¬ng n¨m 2001 lµ mét c«ng viªn lín tr√ng bµy m« h˘nh c¸c loµi khñng long. C¸c em nhá Trung Quèc rÊt th˙ch tíi c«ng viªn nµy v˘ nã cho c¸c em h˘nh ¶nh thu nhá cña thÕ giíi h¬n 60 triÖu n¨m tr√íc ®©y. - Khi b˚ rfln ®éc cfln, cÇn s¬ cøu k˚p thêi b»ng nh÷ng thao t¸c sau : + Buéc chÆt trªn vÕt th√¬ng chõng 5 - 10cm (theo chiÒu m¸u ch¶y vÒ tim), cø 10 phót ph¶i níi láng trong 90 gi©y vµ nh˙ch vÒ ph˙a vÕt cfln. + Dïng dao ®· khö trïng r◊ch vÕt th√¬ng tíi ®é s©u cña r¨ng ®éc cflm vµo chç cfln. + Dïng gi¸c hót hoÆc dïng èng ¸p lªn chç r◊ch, råi hót (kh«ng nªn nÆn). + Röa vÕt th√¬ng b»ng thuèc t˙m 5%. + §√a ngay ®Õn bÖnh viÖn gÇn nhÊt. + BÖnh nh©n cÇn n»m yªn tÜnh, kh«ng ho¶ng hèt, kh«ng ®√îc uèng r√îu. 133

CM YK Trang 134 Líp chim Bµi 41 Chim bå c©u I - ®êi sèng n Bå c©u nhµ cã tæ tiªn lµ bå c©u nói, mµu lam, hiÖn cßn sèng vµ lµm tæ trong ®iÒu kiÖn hoang d· ë nhiÒu vïng nói ch©u ¢u, ch©u ¸ vµ Bflc Phi. Th©n nhiÖt chim bå c©u æn ®˚nh trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é m«i tr√êng thay ®æi ; chim bå c©u lµ ®éng vËt h»ng nhiÖt. Chim bå c©u trèng kh«ng cã c¬ quan giao phèi. Khi ®◊p m¸i, xoang huyÖt cña chim trèng lén ra lµm thµnh c¬ quan giao phèi t◊m thêi. Trøng ®√îc thô tinh trong. Mçi løa ®Î chØ gåm 2 trøng, cã vá ®¸ v«i bao bäc. Sau ®ã chim trèng vµ chim m¸i thay nhau Êp trøng. Chim míi në ch√a më mflt, trªn th©n chØ cã mét ˙t l«ng t¬, ®√îc chim bè, mÑ mím nu«i b»ng s÷a diÒu (tiÕt tõ diÒu cña chim bè, mÑ). II - cÊu t◊o ngoµi vµ di chuyÓn 1. CÊu t◊o ngoµi (h˘nh 41.1) n Th©n chim h˘nh thoi lµm gi¶m søc c¶n kh«ng kh˙ khi bay. Da kh« phñ l«ng vò. L«ng vò bao phñ toµn th©n lµ l«ng èng, cã phiÕn l«ng réng t◊o thµnh c¸nh, ®u«i chim (vai trß b¸nh l¸i). L«ng vò mäc ¸p s¸t vµo th©n lµ l«ng t¬. L«ng t¬ chØ cã chïm sîi l«ng m¶nh t◊o thµnh mét líp xèp gi÷ nhiÖt vµ lµm th©n chim nhÑ (h˘nh 41.2). C¸nh chim khi xoÌ ra t◊o thµnh mét diÖn t˙ch réng qu◊t giã, khi côp l◊i th˘ gän ¸p vµo th©n. Chi sau cã bµn ch©n dµi gåm 3 ngãn tr√íc, 1 ngãn sau, ®Òu cã vuèt, gióp chim b¸m chÆt vµo cµnh c©y khi chim ®Ëu hoÆc duçi th⁄ng, xoÌ réng ngãn khi chim h◊ c¸nh. Má sõng bao bäc hµm kh«ng cã r¨ng, lµm ®Çu chim nhÑ. Cæ dµi, ®Çu chim linh ho◊t, ph¸t huy ®√îc t¸c dông cña gi¸c quan (mflt, tai), thuËn lîi khi bflt måi, rØa l«ng. TuyÕn phao c©u tiÕt chÊt nhên khi chim rØa l«ng lµm l«ng m˚n, kh«ng thÊm n√íc. 134

CM YK Trang 135 H˘nh 41.1. CÊu t◊o ngoµi chim bå c©u H˘nh 41.2. CÊu t◊o l«ng chim bå c©u A - L«ng èng (l«ng c¸nh, l«ng ®u«i) B - L«ng t¬. t Quan s¸t h˘nh 41.1, h˘nh 41.2, ®äc b¶ng 1, ®iÒn vµo « trèng cña b¶ng 1. B¶ng 1. §Æc ®iÓm cÊu t◊o ngoµi chim bå c©u §Æc ®iÓm cÊu t◊o ngoµi ˝ nghÜa th˙ch nghi Th©n : H˘nh thoi Chi tr√íc : C¸nh chim Chi sau : 3 ngãn tr√íc, 1 ngãn sau, cã vuèt L«ng èng : Cã c¸c sîi l«ng lµm thµnh phiÕn máng L«ng t¬ : Cã c¸c sîi l«ng m¶nh lµm thµnh chïm l«ng xèp Má : Má sõng bao lÊy hµm kh«ng cã r¨ng Cæ : Dµi, khíp ®Çu víi th©n 135

CM YK Trang 136 2. Di chuyÓn n Chim cã hai kiÓu bay : bay vç c¸nh vµ bay l√în. Chim bå c©u còng nh√ nhiÒu loµi chim kh¸c chØ cã kiÓu bay vç c¸nh nh√ chim sÎ, chim ri, chim khuyªn, gµ... Mét sè kh«ng nhá loµi chim l◊i cã kiÓu bay l√în (®Ëp c¸nh chËm, nhiÒu lóc chim dang réng c¸nh mµ kh«ng ®Ëp c¸nh) nh√ diÒu h©u, chim √ng, hoÆc nh÷ng loµi chim sèng ë ®◊i d√¬ng nh√ h¶i ©u. H˘nh 41.3. KiÓu bay vç c¸nh cña chim bå c©u t Quan s¸t h˘nh 41.3 vµ h˘nh 41.4, ®¸nh dÊu (3) øng víi ®éng t¸c th˙ch hîp vµo b¶ng 2 H˘nh 41.4. KiÓu bay l√în cña h¶i ©u B¶ng 2. So s¸nh kiÓu bay vç c¸nh vµ bay l√în C¸c ®éng t¸c bay KiÓu bay vç c¸nh KiÓu bay l√în C¸nh ®Ëp liªn tôc (chim bå c©u) (chim h¶i ©u) C¸nh ®Ëp chËm r·i vµ kh«ng liªn tôc C¸nh dang réng mµ kh«ng ®Ëp Bay chñ yÕu dùa vµo sù n©ng ®ì cña kh«ng kh˙ vµ h√íng thay ®æi cña c¸c luång giã Bay chñ yÕu dùa vµo ®éng t¸c vç c¸nh 136

CM YK Trang 137 Chim bå c©u lµ ®éng vËt h»ng nhiÖt, cã cÊu t◊o ngoµi th˙ch nghi víi ®êi sèng bay, thÓ hiÖn ë nh÷ng ®Æc ®iÓm sau : th©n h˘nh thoi ®√îc phñ b»ng l«ng vò nhÑ xèp ; hµm kh«ng cã r¨ng, cã má sõng bao bäc ; chi tr√íc biÕn ®æi thµnh c¸nh ; chi sau cã bµn ch©n dµi, c¸c ngãn ch©n cã vuèt, ba ngãn tr√íc, mét ngãn sau. TuyÕn phao c©u tiÕt d˚ch nhên. Chim bå c©u cã kiÓu bay vç c¸nh. C ?©u h·i 1. Tr˘nh bµy ®Æc ®iÓm sinh s¶n cña chim bå c©u. 2. Nªu nh÷ng ®Æc ®iÓm cÊu t◊o ngoµi cña chim bå c©u th˙ch nghi víi ®êi sèng bay. 3. So s¸nh kiÓu bay vç c¸nh vµ kiÓu bay l√în. E ?m c„ bi’t - Chim bay xa : Nh◊n biÓn Bflc Cùc ®o◊t gi¶i v« ®˚ch vÒ bay ®√êng dµi. Chóng bay di tró tr¸nh rt mçi n¨m hai lÇn (bay ®i vµ bay vÒ) víi kho¶ng c¸ch ˙t nhÊt lµ 30 400 ®Õn 40 000km. - Chim bay cao : Víi sè liÖu thu thËp ®√îc b»ng c¸ch dïng ra®a ®Ó theo dâi ®√êng bay cña chim ë nhiÒu n¬i vµo gi÷a mïa chim di tró, ng√êi ta nhËn thÊy phÇn lín c¸c loµi chim bay ë ®é cao 450 ®Õn 750m, chØ kho¶ng 10% ë ®é cao 3 000m. 137

CM YK Trang 138 Thùc hµnh : quan s¸t bé x√¬ng, mÉu mæ chim bå c©u Bµi 42 I - Yªu cÇu - NhËn biÕt mét sè ®Æc ®iÓm cña bé x√¬ng chim th˙ch nghi víi ®êi sèng bay. - X¸c ®˚nh ®√îc c¸c c¬ quan cña hÖ tuÇn hoµn, h« hÊp, tiªu ho¸, bµi tiÕt vµ sinh s¶n trªn mÉu mæ chim bå c©u. II - ChuÈn b˚ - MÉu mæ chim bå c©u (®· gì néi quan vµ cã tiªm mµu). - Bé x√¬ng chim. - Tranh bé x√¬ng vµ cÊu t◊o trong cña chim. III - néi dung 1. Quan s¸t bé x√¬ng chim bå c©u t Quan s¸t bé x√¬ng chim ®èi chiÕu víi h˘nh 42.1 ®Ó nhËn biÕt c¸c thµnh phÇn cña bé x√¬ng vµ nªu nh÷ng ®Æc ®iÓm th˙ch nghi víi ®êi sèng bay. 1 9 2 H˘nh 42.1. Bé x√¬ng chim 8 3 7 1. X √¬ng ®Çu ; 2. C¸c ®èt sèng cæ ; 6 3. C¸c ®èt sèng l√ng ; 4 - 5. C¸c 10 ®èt sèng cïng vµ côt ; 6. X √¬ng s√ên ; 7. X √¬ng má ¸c (cã mÊu 4 l√ìi h¸i) ; 8. C¸c x√¬ng ®ai chi 5 tr√íc ; 9. C¸c x√¬ng chi tr√íc (x√¬ng c¸nh) ; 10. X √¬ng ®ai 11 h«ng ; 11. C¸c x√¬ng chi sau. 138

CM YK Trang 139 2. Quan s¸t c¸c néi quan trªn mÉu mæ t Quan s¸t mÉu mæ kÕt hîp víi h˘nh 42.2 ®Ó x¸c ®˚nh c¸c hÖ c¬ quan vµ thµnh phÇn cÊu t◊o cña tõng hÖ. H˘nh 42.2. CÊu t◊o trong cña chim bå c©u 1. Thùc qu¶n ; 2. DiÒu ; 3. D◊ dµy tuyÕn ; 4. D◊ dµy c¬ (mÒ) ; 5. Ruét ; 6. Gan ; 7. Tu˛ ; 8. Tim ; 9. C¸c gèc ®éng m◊ch ; 10. Kh˙ qu¶n ; 11. Phæi ; 12. T˘ ; 13. ThËn ; 14. HuyÖt. IV - thu ho◊ch t - Dùa vµo kÕt qu¶ quan s¸t trªn h˘nh vÏ vµ mÉu vËt, kÓ tªn c¸c thµnh phÇn trong tõng hÖ ®Ó hoµn chØnh b¶ng sau (còng cã thÓ ghi theo sè trªn h˘nh). B¶ng. Thµnh phÇn cÊu t◊o cña mét sè hÖ c¬ quan C¸c hÖ c¬ quan C¸c thµnh phÇn cÊu t◊o trong hÖ Tiªu ho¸ H« hÊp TuÇn hoµn Bµi tiÕt - Th¶o luËn, tr¶ lêi c©u hái : HÖ tiªu ho¸ ë chim bå c©u cã g˘ sai kh¸c so víi nh÷ng ®éng vËt ®· häc trong ngµnh §éng vËt cã x√¬ng sèng ? 139

CM YK Trang 140 cÊu t◊o trong cña chim bå c©u Bµi 43 I - C¸c c¬ quan dinh d√ìng 1. Tiªu ho¸ n HÖ tiªu ho¸ cã cÊu t◊o hoµn chØnh h¬n bß s¸t, nªn cã tèc ®é tiªu ho¸ cao h¬n. 2. TuÇn hoµn 3 4 n Tim cã cÊu t◊o hoµn thiÖn, víi dung t˙ch lín so víi c¬ thÓ. Tim 4 ng¨n, gåm A 2 nöa ph©n t¸ch nhau hoµn toµn lµ nöa tr¸i (chøa m¸u ®á t√¬i) vµ nöa ph¶i B (chøa m¸u ®á thÉm), m¸u kh«ng b˚ pha trén, ®¶m b¶o cho sù trao ®æi chÊt m◊nh 1 ë chim (h˘nh 43.1). Mçi nöa tim, t©m nhÜ vµ t©m thÊt th«ng víi nhau, cã van 2 gi÷ cho m¸u chØ ch¶y theo mét chiÒu. H˘nh 43.1. S ¬ ®å hÖ tuÇn hoµn t Tim cña chim bå c©u cã g˘ kh¸c so A - Phæi víi vßng tuÇn hoµn phæi ; víi tim th»n l»n ? B - V ßng tuÇn hoµn lín ; 3. H« hÊp 1. T©m nhÜ tr¸i ; 2. T©m thÊt tr¸i ; 3. T©m nhÜ ph¶i ; 4. T©m thÊt ph¶i. n Phæi gåm mét m◊ng èng kh˙ dµy ®Æc t◊o nªn mét bÒ mÆt trao ®æi kh˙ rÊt réng. H˘nh 43.2. S ¬ ®å hÖ h« hÊp Phæi n»m trong hèc s√ên 2 bªn sèng l√ng nªn sù th«ng kh˙ qua phæi lµ nhê 1. Kh˙ qu¶n ; 2. Phæi ; 3. C¸c tói kh˙ bông ; hÖ thèng tói kh˙ ph©n nh¸nh (9 tói) len 4. C¸c tói kh˙ ngùc. lái vµo gi÷a c¸c hÖ c¬ quan, trong c¸c xoang rçng gi÷a c¸c x√¬ng (h˘nh 43.2). Sù phèi hîp ho◊t ®éng cña c¸c tói kh˙ bông vµ c¸c tói kh˙ ngùc lµm cho kh«ng kh˙ ®i qua hÖ thèng èng kh˙ trong phæi theo mét chiÒu khiÕn trong phæi kh«ng cã kh˙ ®äng, tËn dông ®√îc l√îng «xi trong kh«ng kh˙ h˙t vµo. §Æc ®iÓm nµy phï hîp víi nhu cÇu «xi cao ë chim, ®Æc biÖt khi chim bay. Khi chim ®Ëu, h« hÊp nhê sù thay ®æi thÓ t˙ch lång ngùc. 140

CM YK Trang 141 Tói kh˙ cßn lµm gi¶m khèi l√îng riªng cña chim vµ gi¶m ma s¸t néi quan khi bay. t So s¸nh h« hÊp cña chim bå c©u víi th»n l»n. 4. Bµi tiÕt vµ sinh dôc n HÖ bµi tiÕt ë chim cã thËn sau gièng bß s¸t nh√ng kh«ng cã bãng ®¸i (h˘nh 43.3). HÖ sinh dôc chim trèng cã ®«i tinh hoµn vµ c¸c èng dÉn tinh, ë chim m¸i chØ cã buång trøng vµ èng dÉn trøng bªn tr¸i ph¸t triÓn. H˘nh 43.3. HÖ bµi tiÕt vµ hÖ sinh dôc cña chim (HÖ niÖu sinh dôc) A - HÖ niÖu sinh dôc chim trèng B - HÖ niÖu sinh dôc chim m¸i 1. ThËn ; 2. èng dÉn n√íc tiÓu ; 3. X oang huyÖt ; 4. TuyÕn trªn thËn ; 5. Tinh hoµn ; 6. èng dÉn tinh ; 7. B uång trøng ; 8. PhÔu cña èng dÉn trøng ; 9. èng dÉn trøng ; 10. Lç ®æ ra xoang huyÖt cña èng dÉn trøng ; 11. èng dÉn trøng bªn ph¶i tiªu gi¶m. II - thÇn kinh vµ gi¸c quan n Bé n·o chim ph¸t triÓn liªn quan ®Õn ®êi sèng phøc t◊p vµ ph◊m vi ho◊t ®éng réng. Trong bé n·o th˘ n·o tr√íc (®◊i n·o), n·o gi÷a (2 thuú th˚ gi¸c) vµ n·o sau (tiÓu n·o) ph¸t triÓn h¬n ë bß s¸t. Mflt tinh, cã mi thø ba rÊt máng nªn chim H˘nh 43.4. S ¬ ®å cÊu t◊o bé n·o vÉn nh˘n ®√îc mµ vÉn b¶o vÖ ®√îc mflt khi chim bå c©u bay. Tai ®· cã èng tai ngoµi nh√ng ch√a cã vµnh tai. 1. N·o tr√íc (®◊i n·o) ; 2. N·o gi÷a (thuú th˚ gi¸c) ; 3. TiÓu n·o ; 4. Hµnh tuû ; 5. Tuû sèng. 141

CM YK Trang 142 Chim th˙ch nghi víi ®êi sèng bay cßn ®√îc thÓ hiÖn ë cÊu t◊o cña c¸c c¬ quan bªn trong c¬ thÓ, hÖ h« hÊp cã thªm hÖ thèng tói kh˙ th«ng víi phæi ; tim 4 ng¨n nªn m¸u kh«ng b˚ pha trén, phï hîp víi trao ®æi chÊt m◊nh ë chim (®êi sèng bay) ; kh«ng cã bãng ®¸i ; ë chim m¸i chØ cã mét buång trøng vµ èng dÉn trøng bªn tr¸i ph¸t triÓn. N·o chim ph¸t triÓn liªn quan ®Õn nhiÒu ho◊t ®éng phøc t◊p ë chim. C ?©u h·i 1. Tr˘nh bµy ®Æc ®iÓm h« hÊp ë chim bå c©u thÓ hiÖn sù th˙ch nghi víi ®êi sèng bay. 2. So s¸nh nh÷ng ®iÓm sai kh¸c vÒ cÊu t◊o trong cña chim bå c©u víi th»n l»n theo b¶ng sau. Nªu ˝ nghÜa cña sai kh¸c ®ã. C¸c hÖ c¬ quan Chim bå c©u Th»n l»n TuÇn hoµn Tiªu ho¸ H« hÊp Bµi tiÕt Sinh s¶n 142

CM YK Trang 143 Bµi 44 §a d◊ng vµ ®Æc ®iÓm chung cña líp chim I - C¸c nhãm chim n HiÖn nay líp chim ®√îc biÕt kho¶ng 9 600 loµi ®√îc xÕp trong 27 bé. ë ViÖt Nam ®· ph¸t hiÖn 830 loµi. Líp Chim ®√îc chia thµnh ba nhãm sinh th¸i lín : nhãm Chim ch◊y, nhãm Chim b¬i vµ nhãm Chim bay. 1. Nhãm Chim ch◊y H˘nh 44.1. §µ ®iÓu óc n §êi sèng : Chim hoµn toµn kh«ng biÕt bay, th˙ch nghi víi tËp t˙nh ch◊y nhanh trªn th¶o nguyªn vµ hoang m◊c kh« nãng. §Æc ®iÓm cÊu t◊o : C¸nh ngfln, yÕu. Ch©n cao, to, khoÎ, cã 2 hoÆc 3 ngãn. §a d◊ng : Bé §µ ®iÓu gåm 7 loµi, ph©n bè ë ch©u Phi, ch©u MÜ vµ ch©u §◊i D√¬ng. §◊i diÖn : §µ ®iÓu Phi, ®µ ®iÓu MÜ vµ ®µ ®iÓu óc (h˘nh 44.1). 2. Nhãm Chim b¬i n §êi sèng : Chim hoµn toµn kh«ng biÕt bay, ®i l◊i H˘nh 44.2. Chim c¸nh côt trªn c◊n vông vÒ, song th˙ch nghi cao víi ®êi sèng b¬i léi trong biÓn. §Æc ®iÓm cÊu t◊o : Bé x∂¬ng c¸nh dµi, khoÎ ; cã l«ng nhá, ngfln vµ dµy, kh«ng thÊm n√íc. Chim cã d¸ng ®øng th⁄ng. Ch©n ngfln, 4 ngãn, cã mµng b¬i. §a d◊ng : Bé Chim c¸nh côt gåm 17 loµi sèng ë bê biÓn Nam B¸n CÇu. §◊i diÖn : Chim c¸nh côt (h˘nh 44.2). t Quan s¸t h˘nh 44.1 vµ 44.2 th¶o luËn vµ tr¶ lêi c©u hái : - Nªu ®Æc ®iÓm cÊu t◊o cña ®µ ®iÓu th˙ch nghi víi tËp t˙nh ch◊y nhanh trªn th¶o nguyªn, sa m◊c kh« nãng. - Nªu ®Æc ®iÓm cÊu t◊o cña chim c¸nh côt th˙ch nghi víi ®êi sèng b¬i léi. 143

CM YK Trang 144 3. Nhãm Chim bay n §êi sèng : Nhãm Chim bay gåm hÇu hÕt nh÷ng loµi chim hiÖn nay. Chóng lµ nh÷ng chim biÕt bay ë nh÷ng møc ®é kh¸c nhau. Chóng cã thÓ th˙ch nghi víi nh÷ng lèi sèng ®Æc biÖt nh√ b¬i léi (v˚t trêi, mßng kt), ¨n th˚t (chim √ng, có) (h˘nh 44.3) §Æc ®iÓm cÊu t◊o : C¸nh ph¸t triÓn, ch©n cã 4 ngãn. §◊i diÖn : Chim bå c©u, chim n... H˘nh 44.3. §◊i diÖn ®iÓn h˘nh cho mét sè loµi chim thuéc nhãm Chim bay Bé Gµ (chim ®µo bíi) : 1. C«ng ; 2. Gµ rõng ; Bé Ngçng (chim ë n√íc) : 3. V˚t trêi vµ ch©n v˚t trêi ; Bé Cflt (chim ¨n th˚t ban ngµy) : 4. Cflt vµ ®Çu, má, ch©n cflt ; Bé Có (chim ¨n th˚t ban ®ªm) : 5. Có lîn. 144

CM YK Trang 145 t §äc b¶ng vµ h˘nh 44.3, ®iÒn néi dung phï hîp vµo chç trèng trong b¶ng sau : B¶ng. §Æc ®iÓm cÊu t◊o ngoµi mét sè bé Chim th˙ch nghi víi ®êi sèng cña chóng §Æc ®iÓm Bé.... Bé.... Bé... Bé... Má dµi, réng, dÑp, Má ngfln, khoÎ Má khoÎ, quÆp, Má quÆp nh√ng Má bê má cã nh÷ng sflc, nhän nhá h¬n tÊm sõng ngang C¸nh C¸nh kh«ng C¸nh ngfln, trßn C¸nh dµi, khoÎ Dµi, phñ l«ng ®Æc sflc mÒm Ch©n ngfln, cã Ch©n to, mãng Ch©n to, khoÎ cã Ch©n to, khoÎ cã Ch©n mµng b¬i réng nèi cïn, con trèng vuèt cong, sflc vuèt cong sflc liÒn 3 ngãn tr√íc ch©n cã cùa §êi sèng B¬i giái, bflt måi KiÕm måi b»ng Chuyªn s¨n bflt Chuyªn s¨n måi d√íi n√íc, ®i l◊i c¸ch bíi ®Êt, ¨n måi vÒ ban ngµy, vÒ ban ®ªm, bflt vông vÒ trªn c◊n h◊t, cá non, ch©n bflt chim, gÆm chñ yÕu gÆm khíp, giun, th©n nhÊm, gµ, v˚t nhÊm, bay nhÑ mÒm nhµng kh«ng g©y tiÕng ®éng §◊i diÖn cña ........... ........... ........... ........... tõng bé chim II - §Æc ®iÓm chung cña chim t Th¶o luËn, nªu nh÷ng ®Æc ®iÓm chung cña líp Chim. III - Vai trß cña chim n Chim ¨n c¸c lo◊i s©u bä vµ gÆm nhÊm lµm h◊i n«ng, l©m nghiÖp vµ g©y bÖnh d˚ch cho con ng√êi. Chim ®√îc ch¨n nu«i (gia cÇm) cung cÊp thùc phÈm, lµm c¶nh. Chim cho l«ng (v˚t, ngan ngçng) lµm ch¨n, ®Öm hoÆc lµm ®å trang tr˙ (l«ng ®µ ®iÓu). Chim ®√îc huÊn luyÖn ®Ó s¨n måi (cèc ®Õ, chim √ng, ®◊i bµng), chim phôc vô du l˚ch, s¨n bflt (v˚t trêi, ngçng trêi, gµ g«...). Chim cã vai trß trong tù nhiªn (vÑt ¨n qu¶ rông ph¸t t¸n c©y rõng hoÆc chim hót mËt ¨n mËt hoa gióp cho sù thô phÊn c©y...). Tuy nhiªn cã mét sè loµi chim cã h◊i cho kinh tÕ n«ng nghiÖp nh√ chim ¨n qu¶, chim ¨n h◊t, chim ¨n c¸... 145

CM YK Trang 146 Chim gåm 3 nhãm : Chim ch◊y, Chim b¬i, Chim bay. Nhãm chim bay gåm hÇu hÕt nh÷ng loµi chim hiÖn nay. Mçi bé Chim ®Òu cã cÊu t◊o th˙ch nghi víi ®êi sèng cña chóng. Chim lµ nh÷ng ®éng vËt cã x√¬ng sèng th˙ch nghi cao ®èi víi sù bay l√în vµ víi nh÷ng ®iÒu kiÖn sèng kh¸c nhau. Chóng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm chung sau : m˘nh cã l«ng vò bao phñ ; chi tr√íc biÕn ®æi thµnh c¸nh ; cã má sõng ; phæi cã m◊ng èng kh˙, cã tói kh˙ tham gia vµo h« hÊp ; tim cã 4 ng¨n, m¸u ®á t√¬i nu«i c¬ thÓ, lµ ®éng vËt h»ng nhiÖt. Trøng lín cã vá ®¸ v«i, ®√îc Êp në ra con nhê th©n nhiÖt cña chim bè, mÑ. C ?©u h·i 1. H·y so s¸nh ®Æc ®iÓm cÊu t◊o ngoµi cña bé Ngçng, bé Gµ, bé Chim √ng, bé Có. 2. §Æc ®iÓm chung cña líp Chim. 3. Cho nh÷ng v˙ dô vÒ c¸c mÆt lîi ˙ch vµ t¸c h◊i cña chim ®èi víi con ng√êi. E ?m c„ bi’t NhiÒu loµi chim ¨n s©u bä lµm h◊i c©y trång vµ c©y rõng. Chim lµ ®éng vËt ho◊t ®éng nhiÒu vµ tiªu ho¸ nhanh nªn sè l√îng thøc ¨n tiªu thô h»ng ngµy rÊt lín, cã thÓ b»ng 1 ®Õn 2, 3 lÇn khèi l√îng c¬ thÓ, ®Æc biÖt trong giai ®o◊n chim bè, chim mÑ nu«i con. Do ®ã vai trß cña chim trong viÖc tiªu diÖt c¸c loµi s©u bä lµ rÊt lín. 146

Bµi 45 CM YK Trang 147 Thùc hµnh : xem b¨ng h˘nh vÒ ®êi sèng vµ tËp t˙nh cña chim I - Yªu cÇu - Cñng cè më réng bµi häc qua b¨ng h˘nh vÒ ®êi sèng vµ tËp t˙nh cña chim bå c©u vµ nh÷ng loµi chim kh¸c. - BiÕt c¸ch ghi chp tãm tflt nh÷ng néi dung ®· xem trªn b¨ng h˘nh. II - ChuÈn b˚ - Häc sinh «n nh÷ng bµi cña líp Chim. - B¨ng h˘nh vÒ néi dung tËp t˙nh cña chim, m¸y chiÕu. - Vë ghi chp néi dung xem b¨ng. III - Néi dung 1. Sù di chuyÓn a) Bay vµ l√în - KiÓu bay ®Ëp c¸nh (chim sÎ, bå c©u, có, qu◊). - KiÓu bay l√în : L√în tÜnh kh«ng cÇn ®Ëp c¸nh nhiÒu (diÒu h©u, √ng), l√în ®éng chim bay b»ng c¸ch lîi dông søc giã (h¶i ©u). b) Nh÷ng kiÓu di chuyÓn kh¸c - Sù di chuyÓn b»ng c¸ch leo trÌo (gâ kiÕn, vÑt). - Sù di chuyÓn b»ng c¸ch ®i vµ ch◊y (®µ ®iÓu), nh¶y (chim sÎ). - Sù di chuyÓn b»ng c¸ch b¬i vµ mèi liªn quan gi÷a ®i, b¬i vµ bay : Nhãm ®i giái, ˙t b¬i (dÏ) ; ®i km, bay giái, b¬i giái, kh«ng lÆn (v˚t) ; ®i km, bay km, b¬i giái, lÆn giái (cèc, le le). 2. KiÕm ¨n B¨ng h˘nh giíi thiÖu c¸c lo◊i måi vµ c¸ch kiÕm ¨n ®Æc tr√ng cña tõng loµi cã liªn quan tíi cÊu t◊o vµ tËp t˙nh cña tõng nhãm chim ¨n t◊p vµ ¨n chuyªn. Nhãm chim ¨n chuyªn l◊i chia thµnh c¸c nhãm chim ¨n th˚t, ¨n x¸c chÕt, ¨n h◊t vµ ¨n qu¶. 147

CM YK Trang 148 3. Sinh s¶n Sù kh¸c nhau gi÷a con trèng vµ m¸i ë nhiÒu loµi chim thÓ hiÖn râ nªn cã thÓ ph©n biÖt ®√îc, nh÷ng ®Æc ®iÓm sai kh¸c trèng m¸i cã thÓ lµ cè ®˚nh hoÆc t◊m thêi (nghÜa lµ chØ x¶y ra trong mïa sinh s¶n). C¸c giai ®o◊n trong qu¸ tr˘nh sinh s¶n vµ nu«i con : giao hoan (khoe mÏ), giao phèi, lµm tæ, ®Î trøng, Êp trøng, nu«i con. C¸c tËp t˙nh nµy thay ®æi tuú theo c¸c bé Chim. IV - Thu ho◊ch t Häc sinh tiÕn hµnh th¶o luËn d√íi sù h√íng dÉn cña gi¸o viªn. Häc sinh tr¶ lêi nh÷ng c©u hái sau : - H·y tr˘nh bµy tãm tflt nh÷ng néi dung ch˙nh cña b¨ng h˘nh. - H·y nªu c¸c c¸ch thøc di chuyÓn cña chim. - H·y nªu nh÷ng tËp t˙nh kiÕm ¨n vµ sinh s¶n cña chim. 148

CM YK Trang 149 líp thó (LíP Cã vó) Bµi 46 thá I - §êi sèng n Trong tù nhiªn, thá hoang sèng ë ven rõng, trong c¸c bôi rËm, cã tËp t˙nh ®µo hang, Èn n¸u trong hang, bôi rËm ®Ó lÈn trèn kÎ thï hay ch◊y rÊt nhanh b»ng c¸ch nh¶y hai ch©n sau khi b˚ s¨n ®uæi. Thá kiÕm ¨n chñ yÕu vÒ buæi chiÒu hay ban ®ªm. Chóng ¨n cá, l¸ b»ng c¸ch gÆm nhÊm (gÆm tõng m¶nh nhá). Thá lµ ®éng vËt h»ng nhiÖt. Thá ®ùc cã c¬ quan giao phèi. Trong èng dÉn trøng, trøng thô tinh ph¸t triÓn thµnh ph«i vµ mét bé phËn lµ nhau thai, gfln liÒn víi tö H˘nh 46.1. Nhau thai cña thá cung(*) cña thá mÑ. Nhau thai cã vai trß ®√a chÊt dinh d√ìng tõ c¬ thÓ mÑ vµo ph«i qua d©y rèn vµ còng qua d©y rèn vµ nhau thai, chÊt bµi tiÕt tõ ph«i ®√îc chuyÓn sang c¬ thÓ mÑ. HiÖn t√îng ®Î con cã nhau thai ®√îc gäi lµ hiÖn t√îng thai sinh. Thá mÑ mang thai trong 30 ngµy. Tr√íc khi ®Î, thá mÑ dïng miÖng nhæ l«ng ë ngùc vµ xung quanh vó ®Ó lãt æ. Thá con míi ®Î ch√a cã l«ng, ch√a më mflt, ®√îc bó s÷a mÑ. II - CÊu t◊o ngoµi vµ di chuyÓn 1. CÊu t◊o ngoµi n C¬ thÓ thá ®√îc phñ b»ng bé l«ng dµy, xèp gåm nh÷ng sîi l«ng m¶nh kh« b»ng chÊt sõng, ®√îc gäi lµ l«ng mao. Bé l«ng mao che chë vµ gi÷ nhiÖt cho c¬ thÓ. Chi thá cã vuèt sflc. Chi tr√íc ngfln cßn dïng ®Ó ®µo hang (h˘nh 46.3) ; chi sau dµi khoÎ, bËt nh¶y xa gióp thá ch◊y nhanh khi b˚ s¨n ®uæi. Thá kiÕm ¨n vµo ban ®ªm. Mòi thá rÊt th˙nh. C◊nh mòi ë hai bªn m«i cã ria, ®ã lµ nh÷ng l«ng xóc gi¸c cã vai trß xóc gi¸c nh◊y bn, phèi hîp cïng víi khøu gi¸c gióp thá th¨m dß thøc ¨n hoÆc m«i tr√êng. Mflt thá kh«ng tinh lflm. Mi mflt cö ®éng ®√îc, cã l«ng mi, võa gi÷ n√íc mflt lµm mµng mflt kh«ng b˚ kh«, võa b¶o vÖ cho mflt (®Æc biÖt khi con vËt lÈn trèn kÎ thï (*) Tö cung lµ mét ®o◊n cña èng dÉn trøng, ë ®Êy thai (ph«i) ph¸t triÓn trong thêi gian thá mÑ mang thai. 149