Sách Sinh Học lớp 7

CM YK Trang 50 Bµi 14 Mét sè giun trßn kh¸c vµ ®Æc ®iÓm chung cña NGµNH giun trßn I - Mét sè giun trßn kh¸c n PhÇn lín (kho¶ng 30 ngh˘n loµi) giun trßn k˙ sinh ë ®éng vËt, thùc vËt vµ ng√êi. Riªng ë ng√êi, mét sè giun k˙ sinh phæ biÕn vµ nguy hiÓm nh√ : giun chØ, giun mãc c©u, giun tãc, giun kim. Chóng ®Òu k˙ sinh vµ g©y ra c¸c bÖnh ë møc ®é nguy h◊i kh¸c nhau. Sau ®©y lµ mét sè ®◊i diÖn th√êng gÆp (h˘nh 14.1, 2, 3). H˘nh 14.1. Giun kim H˘nh 14.2. Giun mãc c©u H˘nh 14.3. Giun rÔ lóa K˙ sinh ë ruét giµ ng√êi, nhÊt K˙ sinh ë t¸ trµng lµm ng√êi K˙ sinh ë rÔ lóa g©y thèi rÔ, l¸ lµ ë trÎ em. §ªm, giun c¸i liªn bÖnh xanh xao, vµng vät. Êu óa vµng råi c©y chÕt. Giun rÔ tôc t˘m ®Õn hËu m«n ®Î trøng trïng x©m nhËp qua da bµn lóa lµ mét trong c¸c nguyªn g©y ngøa ng¸y. Trøng giun ch©n, khi ng√êi ®i ch©n ®Êt ë nh©n g©y “bÖnh vµng lôi”, rÊt (h˘nh 14.4) qua tay vµ thøc ¨n vïng cã Êu trïng giun mãc c©u nguy h◊i ë c©y lóa. truyÒn vµo miÖng. (vïng má, vïng trång mµu...) sÏ dÔ b˚ mflc bÖnh. 1 1 H˘nh 14.4. V ßng ®êi 2 giun kim ë trÎ em 21 (Mòi tªn chØ n¬i ph¸t t¸n vµ x©m nhËp cña giun). 1. Trøng giun ; 2. Giun tr√ëng thµnh. 50

CM YK Trang 51 t Th¶o luËn vµ tr¶ lêi c¸c c©u hái sau : - C¸c loµi giun trßn th√êng k˙ sinh ë ®©u vµ g©y ra c¸c t¸c h◊i g˘ cho vËt chñ ? - H·y gi¶i th˙ch s¬ ®å vßng ®êi giun kim ë h˘nh 14.4 : + Giun g©y cho trÎ em ®iÒu phiÒn to¸i nh√ thÕ nµo ? + Do thãi quen nµo ë trÎ mµ giun khp k˙n ®√îc vßng ®êi ? - §Ó ®Ò phßng bÖnh giun, chóng ta ph¶i cã biÖn ph¸p g˘ ? II - §Æc ®iÓm chung n C¸c loµi giun trßn k˙ sinh ë nh÷ng c¬ quan kh¸c nhau cña vËt chñ nh√ : ruét non, t¸ trµng, ruét giµ, m◊ch b◊ch huyÕt, tói mËt, rÔ lóa... Dï cã cÊu t◊o th˙ch nghi ®a d◊ng, nh√ng chóng vÉn gi÷ c¸c ®Æc ®iÓm chung cña ngµnh Giun trßn. t - H·y dùa vµo h˘nh vÏ vµ th«ng tin trong bµi 13, 14, th¶o luËn ®¸nh dÊu (3) vµ ®iÒn ch÷ vµo b¶ng sau cho phï hîp : B¶ng. §Æc ®iÓm cña ngµnh Giun trßn STT §◊i diÖn §Æc ®iÓm Giun ®òa Giun kim Giun mãc c©u Giun rÔ lóa 1 N¬i sèng 2 C¬ thÓ h˘nh trô thu«n hai ®Çu Líp vá cuticun th√êng trong 3 suèt (nh˘n râ néi quan) 4 K˙ sinh chØ ë mét vËt chñ 5 §Çu nhän, ®u«i tï - Th¶o luËn rót ra c¸c ®Æc ®iÓm chung cña ngµnh Giun trßn. Giun ®òa, giun kim, giun mãc c©u... thuéc ngµnh Giun trßn, cã c¸c ®Æc ®iÓm chung nh√ : c¬ thÓ h˘nh trô th√êng thu«n hai ®Çu, cã khoang c¬ thÓ ch√a ch˙nh thøc, c¬ quan tiªu ho¸ bflt ®Çu tõ miÖng vµ kÕt thóc ë hËu m«n. PhÇn lín sè loµi giun trßn sèng k˙ sinh. Mét sè nhá sèng tù do. 51

CM YK Trang 52 C ?©u h·i 1. C¨n cø vµo n¬i k˙ sinh h·y so s¸nh giun kim vµ giun mãc c©u, loµi giun nµo nguy hiÓm h¬n ? Loµi giun nµo dÔ phßng chèng h¬n ? 2. Trong sè c¸c ®Æc ®iÓm chung cña Giun trßn, ®Æc ®iÓm nµo dÔ dµng nhËn biÕt chóng ? 3. ë n√íc ta, qua ®iÒu tra thÊy tØ lÖ mflc bÖnh giun ®òa cao, t◊i sao ? E ?m c„ bi’t 12 H˘nh 14.5. Giun chØ 1. Giun chØ c¸i ; 2. Ng√êi mflc bÖnh ch©n voi. Con c¸i dµi nh√ sîi chØ (tíi 20cm vµ h¬n) k˙ sinh ë m◊ch b◊ch huyÕt, g©y ra c¸c bÖnh : tay voi, ch©n voi, vó voi. Êu trïng giun chØ qua muçi truyÒn vµo ng√êi bÖnh. 52

CM YK Trang 53 Ngµnh Giun ®èt n Giun ®èt ph©n biÖt víi Giun trßn ë c¸c ®Æc ®iÓm : c¬ thÓ ph©n ®èt, mçi ®èt ®Òu cã ®«i ch©n bªn, cã khoang c¬ thÓ ch˙nh thøc. Chóng gåm c¸c ®◊i diÖn nh√ : giun ®Êt, r√¬i, ®Øa. Bµi 15 giun ®Êt n Giun ®Êt sèng trong ®Êt Èm ë : ruéng, v√ên, n√¬ng, rÉy, ®Êt rõng. Giun ®Êt th√êng chui lªn mÆt ®Êt vµo ban ®ªm ®Ó kiÕm ¨n hoÆc sau c¸c trËn m√a lín vµ ko dµi. I - H˘nh d◊ng ngoµi (h˘nh 15.1, 2) 1 3 1 2 2 4 H˘nh 15.1. Giun ®Êt 3 C¬ thÓ dµi, gåm nhiÒu ®èt. PhÇn ®Çu (1) cã miÖng , thµnh c¬ ph¸t triÓn vµ ®ai sinh dôc (2) H˘nh 15.2. §Æc ®iÓm cÊu t◊o ngoµi chiÕm 3 ®èt. HËu m«n ë ph˙a ®u«i (3). CÊu t◊o ngoµi ë phÇn ®Çu c¬ thÓ gåm : V ßng t¬ ë xung quanh mçi ®èt (1) ; Lç sinh dôc c¸i (2) ë mÆt bông ®ai sinh dôc (4) ; Lç sinh dôc ®ùc (3) ë d√íi lç sinh dôc c¸i. II - Di chuyÓn n H˘nh 15.3 vÏ qu¸ tr˘nh di chuyÓn (bß) cña giun ®Êt. Sau ®©y lµ chó th˙ch kÌm theo nh√ng sflp xÕp kh«ng ®óng thø tù c¸c ®éng t¸c di chuyÓn cña giun ®Êt. H˘nh 15.3. Giun ®Êt bß ë trªn mÆt ®Êt 53

CM YK Trang 54 - Thu m˘nh lµm phång ®o◊n ®Çu, thun ®o◊n ®u«i. - Giun chuÈn b˚ bß. - Thu m˘nh lµm phång ®o◊n ®Çu, thun ®o◊n ®u«i. - Dïng toµn th©n vµ vßng t¬ lµm chç dùa, v√¬n ®Çu vÒ ph˙a tr√íc. t Em h·y ®¸nh sè vµo « trèng cho ®óng thø tù c¸c ®éng t¸c di chuyÓn cña giun. III - CÊu t◊o trong (h˘nh 15.4, 5) 1 4 123 4 5 67 5 3 26 H˘nh 15.4. S¬ ®å hÖ tiªu ho¸ H˘nh 15.5. S¬ ®å hÖ tuÇn hoµn vµ hÖ thÇn kinh 1. Lç miÖng ; 2. HÇu ; 3. Thùc qu¶n ; 1. M◊ch l√ng ; 2. M◊ch bông ; 3. M◊ch vßng 4. DiÒu ; 5. D◊ dµy c¬ ; 6. R uét t˚t ; 7. R uét. vïng hÇu cã vai trß nh√ tim ; 4. H◊ch n·o ; 5. V ßng hÇu ; 6. Chuçi thÇn kinh bông. t H·y dùa vµo h˘nh 15.5, so s¸nh víi giun trßn ®Ó t˘m ra hÖ c¬ quan míi bflt ®Çu xuÊt hiÖn ë giun ®Êt ? IV - Dinh d√ìng n Giun ®Êt ¨n vôn thùc vËt vµ mïn ®Êt. HÖ tiªu ho¸ chia lµm nhiÒu phÇn (h˘nh 15.4), thøc ¨n lÊy tõ miÖng (1), chøa ë diÒu (4), nghiÒn nhá ë d◊ dµy c¬ (5), ®√îc tiªu ho¸ nhê enzim tiÕt ra tõ ruét t˚t (6) vµ hÊp thô qua thµnh ruét (7). Sù trao ®æi kh˙ (h« hÊp) ®√îc thùc hiÖn qua da. t Dùa vµo th«ng tin vÒ dinh d√ìng vµ cÊu t◊o trong cña giun ®Êt, h·y gi¶i th˙ch c¸c hiÖn t√îng sau ®©y ë giun ®Êt : - V˘ sao m√a nhiÒu, giun ®Êt l◊i chui lªn mÆt ®Êt ? - Cuèc ph¶i giun ®Êt thÊy cã chÊt láng mµu ®á ch¶y ra. §ã lµ chÊt g˘ vµ t◊i sao cã mµu ®á ? V - Sinh s¶n n Giun ®Êt l√ìng t˙nh. Khi sinh s¶n, hai con giun chËp phÇn ®Çu vµo nhau trao ®æi tinh d˚ch (h˘nh 15.6). Sau khi hai c¬ thÓ ghp ®«i t¸ch nhau ®√îc 2, 3 ngµy, 54

thµnh ®ai sinh dôc bong ra, tuét CM YK Trang 55 vÒ ph˙a tr√íc, nhËn trøng vµ tinh d˚ch trªn ®√êng ®i. Khi H˘nh 15.6. Giun ®Êt ghp ®«i vµ kn trøng tuét khái c¬ thÓ, ®ai thflt hai ®Çu l◊i thµnh kn. Trong kn, sau vµi tuÇn, trøng në thµnh giun non. C¬ thÓ giun ®Êt ®èi xøng hai bªn, ph©n ®èt vµ cã khoang c¬ thÓ ch˙nh thøc. Nhê sù chun d·n c¬ thÓ kÕt hîp víi c¸c vßng t¬ mµ giun ®Êt di chuyÓn ®√îc. Giun ®Êt cã c¬ quan tiªu ho¸ ph©n ho¸, h« hÊp qua da, cã hÖ tuÇn hoµn k˙n vµ hÖ thÇn kinh kiÓu chuçi h◊ch. Giun ®Êt l√ìng t˙nh, khi sinh s¶n chóng ghp ®«i. Trøng ®√îc thô tinh ph¸t triÓn trong kn ®Ó thµnh giun non. C ?©u h·i 1. CÊu t◊o ngoµi giun ®Êt th˙ch nghi víi ®êi sèng trong ®Êt nh√ thÕ nµo ? 2. C¬ thÓ giun ®Êt cã mµu phít hång, t◊i sao ? 3. Lîi ˙ch cña giun ®Êt ®èi víi ®Êt trång trät nh√ thÕ nµo ? E ?m c„ bi’t - Giun ®Êt ≠xtr©ylia cã loµi dµi tíi 2m. - Giun ®Êt cã thÓ ®µo ®Êt s©u tíi 8m. Do ho◊t ®éng sèng, giun ®Êt ®· ®ïn ®Êt cao lªn 0,5 - 0,8cm mçi n¨m, lµm t¨ng ®é ph˘ cña ®Êt. - Giun ®µo ®Êt nh√ thÕ nµo (h˘nh 15.7) ? + KiÓu 1 : Khi ®Êt Èm vµ t¬i, vßi miÖng giun v√¬n ra nh√ mòi dïi, cflm vµo ®Êt råi thµnh c¬ ®Çu phång lªn lµm lç ®µo réng ra. Thµnh lç ®√îc phÇn sau c¬ thÓ miÕt cho nhfin vµ trßn tr˚a. + KiÓu 2 : Khi gÆp ®Êt kh« vµ cøng, giun tiÕt chÊt nhÇy lµm mÒm ®Êt råi nuèt ®Êt vµo miÖng. Qua èng tiªu ho¸ cña giun, chÊt mïn ®√îc tiªu ho¸, ®Êt th¶i qua hËu m«n, ®ïn trªn mÆt ®Êt thµnh ®èng vôn læn nhæn ®√îc gäi lµ “ph©n giun”. Cø nh√ thÕ, giun ®µo ®Êt suèt ®êi sèng cña m˘nh, ®óng nh√ §acuyn ®· nãi: giun ®Êt lµ “chiÕc 1 2 cµy sèng”, cµy ®Êt tr√íc con ng√êi rÊt l©u vµ cßn cµy ®Êt m·i m·i. H˘nh 15.7. Giun ®Êt ®µo hang trong ®Êt 55

CM YK Trang 56 Bµi 16 Thùc hµnh : mæ vµ quan s¸t giun ®Êt I - Yªu cÇu - NhËn biÕt ®√îc loµi giun khoang, cã c¬ thÓ dµi trªn 20cm, th©n to b»ng chiÕc ®òa, l√ng sÉm cã mµu biÕc t˙m. Loµi nµy dÔ mæ vµ dÔ quan s¸t. - Lµm quen víi c¸ch mæ ®éng vËt kh«ng x√¬ng sèng lµ bao giê còng mæ mÆt l√ng vµ gì néi quan trong khay mæ ngËp n√íc. - Lµm quen víi c¸ch dïng dao, ko, k˙nh lóp vµ thãi quen quan s¸t, t˘m tßi, t˙nh kiªn tr˘ còng nh√ tinh thÇn hîp t¸c ®Ó buæi thùc hµnh ®◊t kÕt qu¶ tèt. II - ChuÈn b˚ - Ph¶i häc kÜ bµi häc vÒ giun ®Êt, nflm v÷ng cÊu t◊o ngoµi, cÊu t◊o trong giun ®Êt. - CÇn t˘m loµi giun khoang cã k˙ch th√íc lín ë trong c¸c v√ên c©y ¨n qu¶, nhÊt lµ v√ên chuèi n¬i cã ®Êt Èm vµ t¬i. Giun bá vµo lä, cho ˙t ®Êt mïn, cã thÓ gi÷ sèng l©u vµi ngµy. - Khay mæ, bé ®å mæ, lóp tay, ghim g¨m, kh¨n lau. - Tranh cÊu t◊o ngoµi vµ cÊu t◊o trong giun ®Êt, tranh giun ®èt nãi chung. III - néi dung 1. CÊu t◊o ngoµi a) Xö l˙ mÉu t §Ó dÔ quan s¸t, cÇn röa s◊ch ®Êt ë c¬ thÓ giun, lµm giun chÕt trong h¬i ªte hay cån lo·ng, sau ®ã ®Ó giun lªn khay mæ vµ quan s¸t (h˘nh16.1A). 1 1 1 2 2 32 A 4 3 5 BC H˘nh 16.1. CÊu t◊o ngoµi cña giun ®Êt (häc sinh tù chó th˙ch) A - C¬ thÓ giun ®Êt ; B - MÆt bông cña phÇn ®Çu giun ®Êt ; C - C¸c vßng t¬ quanh c¸c ®èt. 56

CM YK Trang 57 b) Quan s¸t cÊu t◊o ngoµi t - C¸c vßng t¬ ë mçi ®èt : CÇm phÇn ®u«i giun, ko lª giun trªn mét tê giÊy, sÏ nghe thÊy tiÕng l◊o x◊o. Dïng lóp soi sÏ thÊy xung quanh mçi ®èt (h˘nh 16.1C) cã mét vßng t¬ rÊt m¶nh vµ ngfln. §©y lµ phÇn sãt l◊i cña chi bªn giun ®Êt vµ lµ nguyªn nh©n g©y ra tiÕng l◊o x◊o nãi trªn. - X¸c ®˚nh mÆt l√ng, mÆt bông ë giun : ViÖc x¸c ®˚nh nµy rÊt quan träng ®Ó mæ giun, v˘ víi ®éng vËt kh«ng x√¬ng sèng bao giê còng mæ ë mÆt l√ng ®Ó gi÷ nguyªn hÖ thÇn kinh th√êng n»m ë mÆt bông. Th«ng th√êng, mÆt l√ng cã mµu sÉm h¬n mÆt bông. Tuy nhiªn, ®Ó chflc chfln, ph¶i t˘m ®√îc c¸c lç sinh dôc ë phÇn bông. - T˘m ®ai sinh dôc b»ng k˙nh lóp ë ®èt 14, 15 vµ 16 phÇn ®Çu giun. C¬ thÓ giun ®Êt l√ìng t˙nh, ë mÆt bông ®ai sinh dôc cã 1 lç sinh dôc c¸i, c¸ch ®ai 1 ®èt (®èt 18) cã 2 lç sinh dôc ®ùc. Mót ®Çu lµ lç miÖng, mót ®u«i lµ hËu m«n. - Ghi chó th˙ch vµo h˘nh 16.1 A, B, C thay cho c¸c sè 1, 2, 3... 2. CÊu t◊o trong a) C¸ch mæ t H·y lµm theo 4 b√íc nh√ h˘nh 16.2 H˘nh 16.2. C¸c thao t¸c mæ giun ®Êt - B √íc 1 : §Æt giun n»m sÊp gi÷a khay mæ. Cè ®˚nh ®Çu vµ ®u«i b»ng 2 ®inh ghim. - B √íc 2 : Dïng kÑp ko da, dïng ko cflt 1 ®√êng däc ch˙nh gi÷a l√ng vÒ ph˙a ®u«i. - B √íc 3 : §æ n√íc ngËp c¬ thÓ giun. Dïng kÑp phanh thµnh c¬ thÓ, dïng dao t¸ch ruét khái thµnh c¬ thÓ. - B √íc 4 : Phanh thµnh c¬ thÓ ®Õn ®©u, cflm ghim tíi ®ã. Dïng ko cflt däc c¬ thÓ tiÕp tôc nh√ vËy vÒ ph˙a ®Çu. 57

CM YK Trang 58 Khi mæ sÏ thÊy gi÷a thµnh c¬ thÓ vµ thµnh ruét cã mét khoang trèng chøa d˚ch. §ã lµ thÓ xoang. ThÓ xoang ®√îc v¸ch ®èt chia thµnh nhiÒu ng¨n, bªn trong chøa ®Çy d˚ch thÓ xoang. ThÓ xoang lµ ®Æc ®iÓm tiÕn ho¸ cã tõ giun ®èt. b) Quan s¸t cÊu t◊o trong n Sau khi mæ xong sÏ thÊy râ hÖ tiªu ho¸ vµ c¬ quan sinh dôc nh√ h˘nh 16.3B. H˘nh 16.3A lµ s¬ ®å cflt däc c¬ thÓ giun ®Êt ®Ó ®ång thêi thÊy ®√îc c¸c c¬ quan ch˙nh. C¬ quan tiªu ho¸ giun ®Êt : ph©n ho¸ thµnh nhiÒu bé phËn ®Ó chøa, biÕn ®æi vµ hÊp thô thøc ¨n nh√ : miÖng, hÇu, thùc qu¶n, diÒu, d◊ dµy, ruét, ruét t˚t. t Em h·y dùa vµo h˘nh 16.3A ®Ó nhËn d◊ng c¬ quan tiªu ho¸ trªn mÉu vËt vµ hoµn thµnh c¸c chó th˙ch ë h˘nh 16.3B. n C¬ quan thÇn kinh giun ®Êt : gåm 2 h◊ch n·o nèi víi hai h◊ch d√íi hÇu, t◊o nªn vßng hÇu. Vßng hÇu nèi liÒn víi chuçi thÇn kinh bông (2 h◊ch vµ 2 d©y thÇn kinh bông gÇn nh√ gfln víi nhau thµnh mét). t - Dïng kÑp vµ ko (hay dao) gì bá èng tiªu ho¸ vµ c¬ quan sinh dôc ra, sÏ thÊy c¬ quan thÇn kinh giun ®Êt ngay d√íi ruét (h˘nh 16.3C). - Dùa vµo h˘nh 16.3A, h·y chó th˙ch thay c¸c sè trªn h˘nh 16.3B,C. IV - Thu ho◊ch H˘nh 16.3. CÊu t◊o trong giun ®Êt t - Qua quan s¸t, tr˘nh bµy cÊu A - S¬ ®å cÊu t◊o chi tiÕt bæ däc ; B - CÊu t◊o c¬ t◊o ngoµi giun ®Êt quan tiªu ho¸ (Häc sinh tù chó th˙ch) ; C - CÊu t◊o c¬ quan thÇn kinh (Häc sinh tù chó th˙ch). - Hoµn thµnh c¸c chó th˙ch h˘nh vÏ cÊu t◊o ngoµi (h˘nh 16.1), cÊu t◊o trong (h˘nh 16.3). 58

CM YK Trang 59 Bµi 17 Mét sè giun ®èt kh¸c vµ ®Æc ®iÓm chung cña ngµnh giun ®èt n Giun ®èt cã kho¶ng trªn 9 ngh˘n loµi, sèng ë n√íc mÆn, n√íc ngät, trong bïn, trong ®Êt. Mét sè giun ®èt sèng ë c◊n vµ k˙ sinh. I - Mét sè giun ®èt th√êng gÆp n Ngµnh Giun ®èt, ngoµi giun ®Êt, cßn gÆp mét sè ®◊i diÖn kh¸c cã cÊu t◊o t√¬ng tù, sèng trong m«i tr√êng n√íc ngät vµ n√íc mÆn (h˘nh 17.1, 2, 3). 21 H˘nh 17.1. Giun ®á H˘nh 17.2. §Øa H˘nh 17.3. R√¬i Giun ®á th√êng sèng thµnh bói §Øa sèng k ˙ sinh ngoµi. Cã R √¬i sèng ë m «i tr√êng ë cèng r·nh. §Çu cflm xuèng gi¸c b¸m (1,2 ) v µ nhiÒu n√íc lî. C¬ thÓ ph©n ®èt vµ bïn. Th©n ph©n ®èt, lu«n uèn ruét t˚t ®Ó hót v µ chøa m ¸u chi bªn cã t¬ ph¸t triÓn. sãng ®Ó h« hÊp. Chóng th√êng hót tõ v Ët chñ. §Øa b¬i k iÓu §Çu cã m flt, k høu gi¸c v µ ®√îc khai th¸c ®Ó nu«i c¸ c¶nh. l√în sãng. x óc gi¸c. R √¬i lµ thøc ¨n cña c¸ vµ ng√êi. t Bæ sung thªm c¸c ®◊i diÖn giun ®èt mµ em biÕt. Th¶o luËn vµ chän côm tõ gîi ˝ ®iÒn vµo b¶ng 1 ®Ó thÊy râ sù ®a d◊ng vÒ loµi, lèi sèng vµ m«i tr√êng sèng cña giun ®èt. 59

CM YK Trang 60 B¶ng 1. §a d◊ng cña ngµnh Giun ®èt §a d◊ng M«i tr√êng sèng Lèi sèng STT §◊i diÖn 1 Giun ®Êt 2 §Øa 3 R√¬i 4 Giun ®á 5 ..................... 6 ..................... Côm tõ gîi ˝ §Êt Èm, n√íc ngät, n√íc mÆn, n√íc lî Tù do, chui róc, ®˚nh c√, k˙ sinh... II - §Æc ®iÓm chung n Giun ®èt th√êng cã c¬ quan di chuyÓn ë hai bªn mçi ®èt ®√îc gäi lµ chi bªn (h˘nh 17.3). Chi bªn cã nhiÒu t¬ th˙ch nghi b¬i léi trong n√íc. Giun ®èt ph©n bè ë c¸c m«i tr√êng sèng kh¸c nhau nh√ : n√íc mÆn, n√íc ngät, trong ®Êt, trªn c©y (vflt), th˙ch nghi víi c¸c lèi sèng kh¸c nhau nh√ : tù do, ®˚nh c√, k˙ sinh, chui róc trong ®Êt Èm... Do ®ã, mét sè cÊu t◊o c¬ thÓ b˚ biÕn ®æi ®i nh√ : chi bªn, t¬ tiªu gi¶m, thÇn kinh gi¸c quan km ph¸t triÓn. Nh√ng c¸c loµi giun ®èt vÉn gi÷ ®Çy ®ñ ®Æc ®iÓm chung cña ngµnh. t - Th¶o luËn, ®¸nh dÊu (3) vµ ®iÒn néi dung phï hîp ®Ó hoµn thiÖn b¶ng 2. B¶ng 2. §Æc ®iÓm chung cña ngµnh Giun ®èt STT §Æc ®iÓm §◊i diÖn Giun ®Êt Giun ®á §Øa R√¬i 1 C¬ thÓ ph©n ®èt 2 C¬ thÓ kh«ng ph©n ®èt 3 Cã thÓ xoang (khoang c¬ thÓ ch˙nh thøc) 4 Cã hÖ tuÇn hoµn, m¸u th√êng ®á 5 HÖ thÇn kinh vµ gi¸c quan ph¸t triÓn 6 Di chuyÓn nhê chi bªn, t¬ hoÆc thµnh c¬ thÓ 7 èng tiªu ho¸ thiÕu hËu m«n 8 èng tiªu ho¸ ph©n ho¸ 9 H« hÊp qua da hay b»ng mang 60

CM YK Trang 61 - Th¶o luËn, rót ra c¸c ®Æc ®iÓm chung cña ngµnh Giun ®èt. - H·y t˘m c¸c ®◊i diÖn giun ®èt ®iÒn vµo chç trèng cho phï hîp víi ˝ nghÜa thùc tiÔn cña chóng : + Lµm thøc ¨n cho ng√êi :....................................................................... + Lµm thøc ¨n cho ®éng vËt kh¸c :.......................................................... + Lµm cho ®Êt trång xèp, tho¸ng :........................................................... + Lµm mµu mì ®Êt trång :....................................................................... + Lµm thøc ¨n cho c¸ :............................................................................. + Cã h◊i cho ®éng vËt vµ ng√êi :............................................................. Giun ®èt (gåm : giun ®Êt, r√¬i, ®Øa, giun ®á...) ®a d◊ng vÒ loµi, lèi sèng vµ m«i tr√êng sèng. Giun ®èt cã chung c¸c ®Æc ®iÓm nh√ : c¬ thÓ ph©n ®èt, cã thÓ xoang ; èng tiªu ho¸ ph©n ho¸ ; bflt ®Çu cã hÖ tuÇn hoµn ; di chuyÓn nhê chi bªn, t¬ hay hÖ c¬ cña thµnh c¬ thÓ ; h« hÊp qua da hay mang. Giun ®èt cã vai trß lín ®èi víi hÖ sinh th¸i vµ ®êi sèng con ng√êi. C ?©u h·i 1. H·y kÓ thªm tªn mét sè giun ®èt kh¸c mµ em biÕt. 2. §Ó gióp nhËn biÕt c¸c ®◊i diÖn ngµnh Giun ®èt ë thiªn nhiªn cÇn dùa vµo ®Æc ®iÓm c¬ b¶n nµo ? 3. Vai trß thùc tiÔn cña giun ®èt gÆp ë ®˚a ph√¬ng em ? 4. §Ó quan s¸t giun ®Êt x¸o trén ®Êt nh√ thÕ nµo, h·y tù lµm lÊy th˙ nghiÖm sau : Cho vµo lä thuû tinh réng miÖng vµi líp c¸t vµ ®Êt vôn xen kÏ, th¶ vµo mét con giun ®Êt sèng víi mét vµi l¸ rau t√¬i. Dïng giÊy ®en che xung quanh lä vµ ®Ó ë chç ˙t ¸nh s¸ng (h˘nh 17.4). Qua vµi ngµy, ®em lä ra quan s¸t sÏ thÊy c¸c líp H˘nh 17.4. Th˙ nghiÖm : ®Êt b˚ giun x¸o trén lung tung. TiÕp tôc che l◊i Giun ®Êt x¸o trén ®Êt giÊy ®en, ®Ó lä giun vµo chç cò mét thêi gian n÷a nÕu muèn kh¸m ph¸ thªm. 61

Ch√¬ng Ngµnh TH¢N MÒM 4 n ë n√íc ta, ngµnh Th©n mÒm rÊt ®a d◊ng, phong phó nh√ : trai, sß, èc, hÕn, ngao, mùc... vµ ph©n bè ë khflp c¸c m«i tr√êng : biÓn, s«ng, ao, hå, trªn c◊n. Bµi 18 Trai s«ng n Trai s«ng sèng ë ®¸y hå ao, s«ng ngßi ; bß vµ Èn nöa m˘nh trong bïn c¸t. Th©n trai mÒm n»m trong 2 m¶nh vá. §Çu vá h¬i trßn, ®u«i h¬i nhän (h˘nh 18.1). I - H˘nh d◊ng, cÊu t◊o 1. Vá trai n Vá trai gåm 2 m¶nh gfln víi nhau nhê b¶n lÒ ë ph˙a l√ng. D©y ch»ng ë b¶n lÒ cã t˙nh ®µn håi cïng víi 2 c¬ khp vá (b¸m chflc vµo mÆt trong cña vá) ®iÒu chØnh ®éng t¸c ®ãng, më vá. Vá trai cã líp sõng bäc ngoµi, líp ®¸ v«i ë gi÷a vµ líp xµ cõ ãng ¸nh ë trong cïng (h˘nh 18.2). H˘nh 18.1. H˘nh d◊ng vá H˘nh 18.2. CÊu t◊o vá 1. §Çu vá ; 2. §Ønh vá ; 3. B ¶n lÒ vá ; 1. Líp sõng ; 2. Líp ®¸ v«i ; 3. Líp xµ cõ. 4. §u«i vá ; 5. V ßng t¨ng tr√ëng vá. 62

CM YK Trang 63 2. C¬ thÓ trai n D√íi vá lµ ¸o trai, mÆt ngoµi ¸o tiÕt ra líp vá ®¸ v«i. MÆt trong ¸o t◊o thµnh khoang ¸o lµ m«i tr√êng ho◊t ®éng dinh d√ìng cña trai. TiÕp ®Õn lµ 2 tÊm mang ë mçi bªn. ë trung t©m c¬ thÓ : ph˙a trong lµ th©n trai vµ ph˙a ngoµi lµ ch©n trai. t Quan s¸t h˘nh 18. 1, 2, 3, th¶o luËn, H˘nh 18.3. CÊu t◊o c¬ thÓ trai tr¶ lêi c¸c c©u hái sau : (§· cflt c¬ khp vá) - §Ó më vá trai quan s¸t bªn trong 1. C¬ khp vá tr√íc ; 2. V á ; 3. Chç b¸m c¬ thÓ, ph¶i lµm thÕ nµo ? Trai chÕt th˘ c¬ khp vá sau ; 4. èng tho¸t ; 5. èng vá më, t◊i sao ? hót ; 6. Mang ; 7. Ch©n ; 8. Th©n ; 9. Lç miÖng ; 10. TÊm miÖng ; 11. ¸ o trai. - Mµi mÆt ngoµi vá trai ngöi thÊy cã mïi kht, v˘ sao ? II - Di chuyÓn 2 1 n Vá trai h më cho ch©n trai h˘nh l√ìi r˘u (h˘nh 18.4) thß ra. Nhê ch©n 3 trai thß ra råi thôt vµo, kÕt hîp víi ®éng t¸c ®ãng më vá mµ trai di H˘nh 18.4. Trai di chuyÓn vµ dinh d√ìng chuyÓn chËm ch◊p trong bïn víi tèc 1. èng hót n√íc ; 2. èng tho¸t n√íc ; ®é 20 - 30cm mét giê, ®Ó l◊i ph˙a sau 3. H√íng di chuyÓn. mét ®√êng r·nh trªn mÆt bïn. t Quan s¸t h˘nh 18.4, gi¶i th˙ch c¬ chÕ gióp trai di chuyÓn ®√îc trong bïn theo chiÒu mòi tªn ? III - Dinh d√ìng n Hai mp v◊t ¸o ph˙a sau c¬ thÓ trai t◊m gfln víi nhau t◊o nªn èng hót n√íc vµ èng tho¸t n√íc (h˘nh 18.4). §éng lùc ch˙nh hót n√íc do 2 ®«i tÊm miÖng (h˘nh 18.3) phñ ®Çy l«ng lu«n rung ®éng t◊o ra. 63

CM YK Trang 64 t Quan s¸t h˘nh 18.3, 4, tr¶ lêi c¸c c©u hái sau : - Dßng n√íc qua èng hót vµo khoang ¸o mang theo nh÷ng g˘ vµo miÖng trai vµ mang trai ? - Trai lÊy måi ¨n (th√êng lµ vôn h÷u c¬, ®éng vËt nguyªn sinh) vµ «xi chØ nhê vµo c¬ chÕ läc tõ n√íc hót vµo, vËy ®ã lµ kiÓu dinh d√ìng g˘ (chñ ®éng hay thô ®éng) ? IV - sinh s¶n n C¬ thÓ trai ph©n t˙nh. §Õn mïa sinh s¶n, trai c¸i nhËn tinh trïng cña trai ®ùc chuyÓn theo dßng n√íc vµo ®Ó thô tinh, trøng non ®Î ra ®√îc gi÷ trong tÊm mang. Êu trïng në ra, sèng trong mang mÑ mét thêi gian råi b¸m vµo da vµ mang c¸ mét vµi tuÇn n÷a míi r¬i xuèng bïn ph¸t triÓn thµnh trai tr√ëng thµnh. t Th¶o luËn, tr¶ lêi c¸c c©u hái sau : - ˝ nghÜa cña giai ®o◊n trøng ph¸t triÓn thµnh Êu trïng trong mang cña trai mÑ ? - ˝ nghÜa cña giai ®o◊n Êu trïng b¸m vµo mang vµ da c¸ ? Trai s«ng lµ ®◊i diÖn cña ngµnh Th©n mÒm. Chóng cã lèi sèng chui róc trong bïn, di chuyÓn chËm ch◊p, cã 2 m¶nh vá b»ng ®¸ v«i che chë bªn ngoµi. PhÇn ®Çu c¬ thÓ trai tiªu gi¶m nh√ng nhê hai ®«i tÊm miÖng vµ hai ®«i tÊm mang, trai lÊy ®√îc thøc ¨n vµ «xi. C ?©u h·i 1. Trai tù vÖ b»ng c¸ch nµo ? CÊu t◊o nµo cña trai ®¶m b¶o c¸ch tù vÖ ®ã cã hiÖu qu¶ ? 2. C¸ch dinh d√ìng cña trai cã ˝ nghÜa nh√ thÕ nµo víi m«i tr√êng n√íc ? 3. NhiÒu ao ®µo th¶ c¸, trai kh«ng th¶ mµ tù nhiªn cã, t◊i sao ? E ?m c„ bi’t - Trai cã thÓ hót läc ®√îc kho¶ng 40 l˙t n√íc trong mét ngµy ®ªm. Ng‰c trai - Xµ cõ do líp ngoµi cña ¸o trai tiÕt ra t◊o thµnh. NÕu ®óng chç vá ®ang h˘nh thµnh cã h◊t c¸t r¬i vµo, dÇn dÇn c¸c líp xµ cõ máng t◊o thµnh, sÏ bäc quanh h◊t c¸t ®Ó t◊o nªn ngäc trai. Trai s«ng còng t◊o ra ngäc nh√ng h◊t ngäc nhá vµ kh«ng H˘nh 18.5. Trai ngäc ®Ñp. ChØ ë trai c¸nh n√íc ngät vµ trai ngäc ë biÓn (h˘nh 18.5), ngäc míi to vµ ®Ñp. Hai loµi trai nµy ®ang ®√îc nu«i ®Ó cÊy ngäc trai nh©n t◊o. 64

CM YK Trang 65 Bµi 19 Mét sè th©n mÒm kh¸c I - Mét sè ®◊i diÖn n Ngµnh Th©n mÒm cã sè loµi rÊt lín (kho¶ng 70 ngh˘n loµi) l◊i ®a d◊ng vµ rÊt phong phó ë vïng nhiÖt ®íi. Chóng sèng ë biÓn, s«ng, suèi, ao, hå vµ n√íc lî. Mét sè sèng trªn c◊n, sè nhá chuyÓn sang lèi sèng chui róc, ®ôc ruçng c¸c vá gç cña tµu thuyÒn (con hµ). Sau ®©y lµ c¸c ®◊i diÖn th√êng gÆp (h˘nh 19.1, 2, 3, 4, 5). 45 6 3 2 2 1 41 65 3 H˘nh 19.1. èc sªn sèng trªn c◊n 1. V á èc ; 2. §Ønh vá ; 3. Tua ®Çu ; H˘nh 19.2. Mùc sèng ë biÓn 4. Tua miÖng ; 5. Th©n ; 6. Ch©n. 1. Tua ngfln ; 2. Tua dµi ; 3. Gi¸c b¸m ; 4. Mflt ; 5. Th©n ; 6. V©y b¬i. H˘nh 19.3. B ◊ch tuéc H˘nh 19.4. Sß S ß cã 2 m¶nh vá, sèng ë ven biÓn. Sèng ë biÓn, gièng nh√ mùc nh√ng chØ cã B iÓn n√íc ta cã vµi chôc loµi sß kh¸c nhau. 8 tua, mai l√ng tiªu gi¶m, s¨n måi t˙ch cùc, S ß huyÕt lµ ®Æc s¶n, cã gi¸ tr˚ xuÊt khÈu. cã gi¸ tr˚ thùc phÈm. 65

CM YK Trang 66 1 t T˘m c¸c ®◊i diÖn th©n mÒm t√¬ng tù mµ 2 em gÆp ë ®˚a ph√¬ng. II - Mét sè tËp t˙nh ë th©n mÒm H˘nh 19.5. èc vÆn 1. Vá ; 2. Nflp vá n HÖ thÇn kinh cña Th©n mÒm ph¸t triÓn vµ èc vÆn ë n√íc ngät, cã 1 vá xofln èc, tËp trung h¬n Giun ®èt, h◊ch n·o ph¸t triÓn. trøng ph¸t triÓn thµnh con non trong Mùc cã “hép sä” (b¶o vÖ n·o) lµ hiÖn khoang ¸o èc mÑ, cã gi¸ tr˚ thùc phÈm. t√îng duy nhÊt cã ë ®éng vËt kh«ng x√¬ng sèng. ThÇn kinh ph¸t triÓn lµ c¬ së cho c¸c gi¸c quan vµ tËp t˙nh ph¸t triÓn. 1. TËp t˙nh ®Î trøng ë èc sªn n èc sªn ®µo lç ®Ó ®Î trøng (h˘nh 19.6). H˘nh 19.6. TËp t˙nh cña èc sªn H˘nh 19.7. TËp t˙nh cña mùc èc sªn ®µo hèc s©u råi chui xuèng ®Î trøng A - Mùc giÊu m˘nh trong rong rªu bflt måi b»ng vµo ®ã. èc sªn con ra ®êi sau vµi tuÇn. tua dµi, tua ngfln dïng ®Ó ®√a måi vµo miÖng ; B - B ˚ tÊn c«ng, mùc phun ho¶ mï (tõ tói mùc) ®Ó trèn. t Th¶o luËn vµ tr¶ lêi c¸c c©u hái sau : - èc sªn tù vÖ b»ng c¸ch nµo ? - ˝ nghÜa sinh häc cña tËp t˙nh ®µo lç ®Î trøng cña èc sªn ? 66

CM YK Trang 67 2. TËp t˙nh ë mùc Mét sè tËp t˙nh th«ng th√êng ë mùc (h˘nh 19.7). t Th¶o luËn vµ tr¶ lêi c¸c c©u hái sau : - Mùc s¨n måi nh√ thÕ nµo trong 2 c¸ch : §uæi bflt måi vµ r˘nh måi mét chç (®îi måi ®Õn ®Ó bflt). - Mùc phun chÊt láng cã mµu ®en ®Ó s¨n måi hay tù vÖ ? Ho¶ mï mùc che mflt ®éng vËt kh¸c nh√ng b¶n th©n mùc cã thÓ nh˘n râ ®Ó trèn ch◊y kh«ng ? §Òu lµ ®◊i diÖn th©n mÒm nh√ng mùc vµ b◊ch tuéc cã lèi sèng b¬i léi tù do, sß sèng vïi m˘nh trong c¸t. Chóng ®Òu sèng ë biÓn. Cßn èc sªn sèng trªn c◊n, èc vÆn sèng ë ao, ruéng. ˇc sªn ¨n thùc vËt vµ cã h◊i cho c©y trång. Nhê thÇn kinh ph¸t triÓn nªn èc sªn, mùc vµ c¸c th©n mÒm kh¸c cã gi¸c quan ph¸t triÓn vµ cã nhiÒu tËp t˙nh th˙ch nghi víi lèi sèng ®¶m b¶o sù tån t◊i cña loµi. C ?©u h·i 1. Em th√êng gÆp èc sªn ë ®©u ? Khi bß èc sªn ®Ó l◊i dÊu vÕt trªn l¸ nh√ thÕ nµo ? 2. Nªu mét sè tËp t˙nh ë mùc. E ?m c„ bi’t èc anh vò (h˘nh 19.8) hä hµng víi mùc H˘nh 19.8. èc anh vò nh√ng vÉn cßn vá phñ ngoµi c¬ thÓ nh√ vá èc. Sè tua miÖng cña chóng nhiÒu (kho¶ng 94 c¸i), kh«ng cã gi¸c b¸m. èc anh vò xuÊt hiÖn rÊt sím trªn hµnh tinh nªn ®√îc coi lµ “ho¸ th◊ch sèng”. BiÓn n√íc ta cã loµi trai t√îng hä hµng víi trai s«ng nh√ng vá dµi trªn d√íi 1m, nÆng 1 t◊. Con trai t√îng lín nhÊt, vá dµi 1,4m nÆng tíi 250kg (riªng phÇn th˚t ®· nÆng 30kg). 67

CM YK Trang 68 Bµi 20 Thùc hµnh : quan s¸t mét sè th©n mÒm n Th©n mÒm cã c¸c ®Æc ®iÓm : C¬ thÓ mÒm, cã vá ®¸ v«i che chë vµ n©ng ®ì, tuú lèi sèng mµ vá vµ cÊu t◊o c¬ thÓ cã thay ®æi. I - Yªu cÇu - Quan s¸t mÉu ng©m, mÉu mæ sfin, tranh ¶nh, tranh vÏ. - Ph©n biÖt ®√îc c¸c cÊu t◊o ch˙nh cña th©n mÒm : tõ cÊu t◊o vá ®Õn cÊu t◊o ngoµi vµ cÊu t◊o trong. Mçi néi dung thùc hiÖn trªn mét mÉu vËt ®√îc chuÈn b˚ sfin. - Cñng cè kÜ n¨ng dïng lóp vµ c¸ch so s¸nh, ®èi chiÕu tµi liÖu, tranh vÏ sfin víi mÉu vËt ®Ó quan s¸t. II - ChuÈn b˚ - Mét sè tranh ¶nh vÒ th©n mÒm s√u tÇm ®√îc, mét sè vá : trai, sß, èc... nÕu cã. N¬i cã ®iÒu kiÖn ®em theo con èc sªn nu«i sèng trong lä thuû tinh hay con trai s«ng nu«i trong lä n√íc. - Mét sè lä ng©m mÉu vËt cÊu t◊o ngoµi vµ cÊu t◊o trong cña mùc. - Sau thùc hµnh nÕu cã ®iÒu kiÖn cã thÓ xem b¨ng h˘nh. III - Néi dung 1. CÊu t◊o vá n Vá èc cã cÊu t◊o phøc t◊p nhÊt, cßn ®Çy ®ñ cÊu t◊o 3 líp, th˙ch nghi víi lèi sèng bß chËm ch◊p (h˘nh 20.1, 2). CÊu t◊o ®¬n gi¶n nhÊt lµ mai mùc chØ cßn líp gi÷a ph¸t triÓn (phÇn cßn l◊i cña vá tiªu gi¶m) th˙ch nghi víi lèi sèng b¬i léi t˙ch cùc trong n√íc biÓn (h˘nh 20.3). H˘nh 20.1. V á trªn c¬ thÓ èc sªn H˘nh 20.2. MÆt trong vá èc 1. Tua ®Çu ; 2. Tua miÖng ; 3. Lç miÖng ; 1. §Ønh vá ; 2. MÆt trong vßng xofln ; 4. Mflt ; 5. Ch©n ; 6. Lç thë ; 3. V ßng xofln cuèi ; 4. Líp xµ cõ ; 7. V ßng xofln vá ; 8. §Ønh vá. 5. Líp sõng (ë ngoµi). 68

t Quan s¸t h˘nh 20.1, 2, 3 ®èi chiÕu CM YK Trang 69 víi mÉu vËt, nhËn biÕt tªn c¸c bé phËn vµ chó th˙ch b»ng sè vµo h˘nh. H˘nh 20.3. Mai mùc Mai mùc lµ vá ®¸ v«i tiªu gi¶m. 2. CÊu t◊o ngoµi 1. Gai vá ; 2. V Õt c¸c líp ®¸ v«i. n C¬ thÓ trai sèng, cflt c¬ khp vá ®Ó më vá (h˘nh 20.4). C¬ thÓ mùc lµ ®èi t√îng gióp quan s¸t râ vÒ cÊu t◊o ngoµi cña th©n mÒm (h˘nh 20.5). H˘nh 20.4. CÊu t◊o ngoµi trai s«ng H˘nh 20.5. CÊu t◊o ngoµi mùc 1. Ch©n trai ; 2. Líp ¸o ; 3. TÊm mang ; 1. Tua dµi ; 2. Tua ngfln ; 3. Mflt ; 4. §Çu ; 4. èng hót ; 5. èng tho¸t ; 6. V Õt b¸m c¬ 5. Th©n ; 6. V ©y b¬i ; 7. Gi¸c b¸m. khp vá ; 7. C¬ khp vá ; 8. V á trai. t Quan s¸t h˘nh 20.4, 5 ®èi chiÕu víi mÉu vËt ®Ó nhËn biÕt c¸c bé phËn vµ chó th˙ch b»ng sè vµo h˘nh. 3. CÊu t◊o trong n Khoang c¬ thÓ ë trai s«ng vµ èc sªn tiªu gi¶m nªn mæ vµ quan s¸t néi quan rÊt khã. §Ó quan s¸t cÊu t◊o trong cña th©n mÒm, cã thÓ dÔ dµng thùc hiÖn trªn c¬ thÓ mùc. 69

CM YK Trang 70 4 56 t Quan s¸t h˘nh 20.6, ®èi 7 chiÕu víi mÉu vËt vÒ cÊu t◊o 8 trong cña mùc, nhËn biÕt c¸c 9 bé phËn vµ ghi sè vµo c¸c « trèng sao cho t√¬ng øng víi v˚ tr˙ trªn h˘nh vÏ. H˘nh 20.6. ¶ nh chôp 3 2 cÊu t◊o trong cña mùc 1 n ¸o ; n Mang ; n Khuy cµi ¸o ; n Tua dµi ; n MiÖng ; n Tua ngfln ; n PhÔu phôt n√íc ; n HËu m«n ; n TuyÕn sinh dôc. IV - thu ho◊ch t - Hoµn thµnh chó th˙ch ë c¸c h˘nh 20.1, 2, 4, 5, 6. - Hoµn chØnh b¶ng thu ho◊ch. B¶ng. Thu ho◊ch §éng vËt cã ®Æc ®iÓm t√¬ng øng èc Trai Mùc STT §Æc ®iÓm cÇn quan s¸t 1 Sè líp cÊu t◊o cña vá 2 Sè ch©n (hay tua) 3 Sè mflt 4 Cã gi¸c b¸m 5 Cã l«ng trªn tÊm miÖng 6 D◊ dµy, ruét, gan, tói mùc... 70

CM YK Trang 71 Bµi 21 §Æc ®iÓm chung vµ vai trß cña ngµnh th©n mÒm I - §Æc ®iÓm chung n Ngµnh Th©n mÒm cã sè loµi rÊt lín, sai kh¸c nhau : - V Ò k˙ch th√íc. èc n√íc ngät (èc g◊o, èc r◊...) chØ nÆng kho¶ng vµi chôc gam nh√ng loµi b◊ch tuéc §◊i T©y D√¬ng nÆng tíi 1 tÊn. - V Ò m«i tr√êng. Chóng ph©n bè ë ®é cao hµng tr¨m mt (c¸c loµi èc sªn) ®Õn c¸c ao, hå, s«ng, suèi vµ biÓn c¶, cã loµi ë d√íi ®¸y biÓn s©u. - V Ò tËp t˙nh. Chóng cã h˘nh thøc sèng : vïi lÊp (trai, sß, ngao, ng¸n...) ®Õn lèi sèng bß chËm ch◊p (c¸c loµi èc), tíi c¸ch di chuyÓn tèc ®é nhanh (nh√ mùc nang, mùc èng). Tuy th˙ch nghi réng nh√ vËy, nh√ng cÊu t◊o c¬ thÓ th©n mÒm vÉn cã c¸c ®Æc ®iÓm chung (h˘nh 21.A, B, C). 2 2 25 53 3 4 1 1 1 C 4 3 A B H˘nh 21. S ¬ ®å cÊu t◊o chung cña ®◊i diÖn th©n mÒm A - Trai ; B - èc sªn ; C - Mùc 1. Ch©n ; 2. V á (hay mai) ®¸ v«i ; 3. èng tiªu ho¸ ; 4. Khoang ¸o ; 5. §Çu. t - Quan s¸t h˘nh 21, th¶o luËn råi ®¸nh dÊu (3) vµ ®iÒn côm tõ gîi ˝ vµo b¶ng 1 cho phï hîp : 71

CM YK Trang 72 B¶ng 1. §Æc ®iÓm chung cña ngµnh Th©n mÒm C¸c ®Æc N¬i sèng Lèi sèng KiÓu vá §Æc ®iÓm c¬ thÓ Khoang STT ®iÓm ®¸ v«i Th©n Kh«ng Ph©n ¸o ph¸t §◊i diÖn mÒm ph©n ®èt ®èt triÓn 1 Trai s«ng 2 Sß 3 èc sªn 4 èc vÆn 5 Mùc Côm tõ - ë c◊n, biÓn - Vïi lÊp - 1 vá xofln èc vµ k˙ hiÖu - ë n√íc ngät - Bß chËm ch◊p - 2 m¶nh vá 3 3 3 3 gîi ˝ - ë n√íc lî - B¬i nhanh - Vá tiªu gi¶m - Th¶o luËn vµ rót ra ®Æc ®iÓm chung cña ngµnh Th©n mÒm. II - Vai trß n HÇu nh√ tÊt c¶ c¸c loµi th©n mÒm ®Òu ®√îc sö dông lµm thøc ¨n, kh«ng chØ cho ng√êi mµ cßn cho c¸c ®éng vËt kh¸c. Mét sè loµi cã gi¸ tr˚ xuÊt khÈu cao. Tuy thÕ còng cã mét sè th©n mÒm cã h◊i ®¸ng kÓ. t H·y dùa vµo kiÕn thøc trong c¶ ch√¬ng, liªn hÖ ®Õn ®˚a ph√¬ng, chän tªn c¸c ®◊i diÖn th©n mÒm ®Ó ghi vµo b¶ng 2. B¶ng 2. ˝ nghÜa thùc tiÔn cña ngµnh Th©n mÒm STT ˝ nghÜa thùc tiÔn Tªn ®◊i diÖn th©n mÒm cã ë ®˚a ph√¬ng 1 Lµm thùc phÈm cho ng√êi 2 Lµm thøc ¨n cho ®éng vËt kh¸c 3 Lµm ®å trang søc 4 Lµm vËt trang tr˙ 5 Lµm s◊ch m«i tr√êng n√íc 6 Cã h◊i cho c©y trång 7 Lµm vËt chñ trung gian truyÒn bÖnh giun s¸n 8 Cã gi¸ tr˚ xuÊt khÈu 9 Cã gi¸ tr˚ vÒ mÆt ®˚a chÊt 72

CM YK Trang 73 Trai, sß, èc sªn, èc vÆn, ngao, hÕn, mùc... cã m«i tr√êng sèng vµ lèi sèng rÊt kh¸c nhau nh√ng c¬ thÓ ®Òu cã ®Æc ®iÓm chung lµ : th©n mÒm, kh«ng ph©n ®èt, cã vá ®¸ v«i, cã khoang ¸o, hÖ tiªu ho¸ ph©n ho¸ vµ c¬ quan di chuyÓn th√êng ®¬n gi¶n. Riªng mùc, b◊ch tuéc th˙ch nghi víi lèi s¨n måi vµ di chuyÓn t˙ch cùc nªn vá tiªu gi¶m vµ c¬ quan di chuyÓn ph¸t triÓn. Trõ mét sè th©n mÒm cã h◊i, cßn hÇu hÕt chóng ®Òu cã lîi vÒ nhiÒu mÆt. C ?©u h·i 1. V˘ sao l◊i xÕp mùc b¬i nhanh cïng ngµnh víi èc sªn bß chËm ch◊p ? 2. ë c¸c chî ®˚a ph√¬ng em cã c¸c loµi th©n mÒm nµo ®√îc b¸n lµm thùc phÈm ? Loµi nµo cã gi¸ tr˚ xuÊt khÈu ? 3. ˝ nghÜa thùc tiÔn cña vá th©n mÒm ? E ?m c„ bi’t - Mflt mùc vÒ cÊu t◊o cã c¸c ®Æc ®iÓm : cÇu mflt lín, cã ®ñ c¸c yÕu tè thÇn kinh vµ cÊu t◊o quang häc (mµng sõng, thÓ thuû tinh...), cã kh¶ n¨ng ®iÒu chØnh v˚ tr˙ cña thÓ thuû tinh ®Ó nh˘n xa gÇn. §iÒu ®¸ng chó ˝ lµ sè l√îng tÕ bµo th˚ gi¸c ë mflt chóng rÊt lín, khiÕn mflt chóng rÊt tinh, nh˘n râ c¸c con måi vµ kÎ thñ. Ch⁄ng h◊n : + ë mflt mùc nang cã 105 000 tÕ bµo thô c¶m th˚ gi¸c trªn 1mm2 + ë mflt mùc èng hay mùc thÎ cã 165 000 tÕ bµo th˚ gi¸c trªn 1mm2 §©y lµ sù th˙ch nghi víi lèi sèng s¨n måi vµ tù vÖ. - Tõ l©u ng√êi ta biÕt ë biÓn s©u cã loµi b◊ch tuéc khæng lå. Chóng lµ kÎ thï kh«ng ®éi trêi chung cña c¸ nhµ t¸ng. Cho m·i ®Õn n¨m 1877, ng√êi ta míi gÆp mét x¸c chÕt loµi b◊ch tuéc Êy d◊t vµo ven bê §◊i T©y D√¬ng. Con b◊ch tuéc nµy dµi 18m (kÓ c¶ tua miÖng), mflt cã ®√êng k˙nh 30cm, gi¸c ë tua miÖng to b»ng chiÕc mò vµ c¶ c¬ thÓ nÆng tíi 1 tÊn, nÆng nhÊt trong sè c¸c loµi ®éng vËt kh«ng x√¬ng sèng ®· biÕt. 73

Ch√¬ng Ngµnh ch©n khíp 5 n Ch©n khíp lµ mét ngµnh cã sè loµi lín, chiÕm tíi hai phÇn ba sè loµi ®éng vËt ®· biÕt. Chóng cã c¸c phÇn phô ph©n ®èt khíp ®éng víi nhau. V˘ thÕ, chóng ®√îc gäi lµ ch©n khíp. Ngµnh Ch©n khíp cã 3 líp lín : Gi¸p x¸c (®◊i diÖn lµ t«m s«ng), H˘nh nhÖn (®◊i diÖn lµ nhÖn) vµ S©u bä (®◊i diÖn lµ ch©u chÊu). Líp Gi¸p x¸c n PhÇn lín Gi¸p x¸c sèng ë n√íc ngät, n√íc mÆn, c¬ quan h« hÊp lµ mang. C¸c ®◊i diÖn th√êng gÆp lµ : t«m, cua, c¸y, rËn n√íc, mät Èm... Bµi 22 T«m s«ng n T«m s«ng sèng phæ biÕn ë c¸c s«ng, ngßi, ao, hå... n√íc ta. I - CÊu t◊o ngoµi vµ di chuyÓn n C¬ thÓ t«m cã 2 phÇn : phÇn ®Çu vµ ngùc gfln liÒn (d√íi gi¸p ®Çu - ngùc) vµ phÇn bông. 1. Vá c¬ thÓ n Gi¸p ®Çu - ngùc còng nh√ vá c¬ thÓ t«m cÊu t◊o b»ng kitin. Nhê ngÊm thªm canxi nªn vá t«m cøng c¸p, lµm nhiÖm vô che chë vµ chç b¸m cho hÖ c¬ ph¸t triÓn, cã t¸c dông nh√ bé x√¬ng (cßn gäi lµ bé x√¬ng ngoµi). Thµnh phÇn vá c¬ thÓ chøa c¸c sflc tè lµm t«m cã mµu sflc cña m«i tr√êng. 2. C¸c phÇn phô t«m vµ chøc n¨ng n Chi tiÕt c¸c phÇn phô ë t«m (h˘nh 22). 74

A 2 CM YK Trang 75 B 1 H˘nh 22. S¬ ®å cÊu t◊o ngoµi t«m s«ng 3 A - PhÇn ®Çu - ngùc cã : 1. Mflt kp ; 5 4 2. Hai ®«i r©u ; 6 3. C¸c ch©n hµm ; 4. C¸c ch©n ngùc (cµng, ch©n bß). B - PhÇn bông : 5. C¸c ch©n bông (ch©n b¬i) ; 6. TÊm l¸i. t Quan s¸t h˘nh 22, th¶o luËn, ®iÒn ch÷ vµ ®¸nh dÊu (3) vµo b¶ng sau cho phï hîp : B¶ng. Chøc n¨ng ch˙nh c¸c phÇn phô cña t«m STT Chøc n¨ng Tªn c¸c V˚ tr˙ cña c¸c phÇn phô 1 §˚nh h√íng ph¸t hiÖn måi phÇn phô PhÇn ®Çu - ngùc PhÇn bông 2 Gi÷ vµ xö l˙ måi 3 Bflt måi vµ bß 4 B¬i, gi÷ th¨ng b»ng vµ «m trøng 5 L¸i vµ gióp t«m b¬i giËt lïi 3. Di chuyÓn n T«m cã thÓ bß : c¸c ch©n ngùc bß trªn ®¸y bïn c¸t, c¸c ch©n b¬i ho◊t ®éng ®Ó gi÷ th¨ng b»ng vµ b¬i. T«m còng cã thÓ b¬i giËt lïi. Khi ®ã t«m xoÌ tÊm l¸i, gËp m◊nh vÒ ph˙a bông lµm cho c¬ thÓ bËt vÒ ph˙a sau. II - Dinh d√ìng n T«m kiÕm ¨n vµo lóc chËp tèi. Thøc ¨n cña t«m lµ thùc vËt, ®éng vËt (kÓ c¶ måi sèng lÉn måi chÕt). Nhê c¸c tÕ bµo khøu gi¸c trªn 2 ®«i r©u rÊt ph¸t triÓn, t«m nhËn biÕt thøc ¨n tõ kho¶ng c¸ch rÊt xa. §«i cµng bflt måi, c¸c ch©n hµm nghiÒn n¸t thøc ¨n. Thøc ¨n qua miÖng vµ hÇu, ®√îc tiªu ho¸ ë d◊ dµy nhê enzim tõ gan tiÕt vµo vµ ®√îc hÊp thô ë ruét. ≠xi ®√îc tiÕp nhËn qua c¸c l¸ mang. TuyÕn bµi tiÕt n»m ë gèc ®«i r©u thø 2. 75

CM YK Trang 76 t Th¶o luËn, liªn hÖ thùc tÕ vµ tr¶ lêi c¸c c©u hái sau : - T«m ho◊t ®éng vµo thêi gian nµo trong ngµy ? - T«m ¨n g˘ (thùc vËt, ®éng vËt hay måi chÕt) ? - Ng√êi ta dïng th˙nh ®Ó c©u hay cÊt vã t«m lµ dùa vµo ®Æc ®iÓm nµo cña t«m ? III - Sinh s¶n n T«m ph©n t˙nh : §ùc, c¸i ph©n biÖt râ. Khi ®Î, t«m c¸i dïng c¸c ®«i ch©n bông «m trøng. Trøng t«m në thµnh Êu trïng, lét x¸c nhiÒu lÇn míi cho t«m tr√ëng thµnh. t Th¶o luËn vµ tr¶ lêi c¸c c©u hái sau : - T«m ®ùc, t«m c¸i kh¸c nhau nh√ thÕ nµo ? - T◊i sao trong qu¸ tr˘nh lín lªn, Êu trïng t«m ph¶i lét x¸c nhiÒu lÇn ? - TËp t˙nh «m trøng cña t«m mÑ cã ˝ nghÜa g˘ ? T«m sèng ë n√íc, thë b»ng mang, cã vá gi¸p cøng bao bäc. C¬ thÓ t«m cã 2 phÇn : ®Çu - ngùc vµ bông. PhÇn ®Çu - ngùc cã : gi¸c quan, miÖng víi c¸c ch©n hµm xung quanh vµ ch©n bß. PhÇn bông ph©n ®èt râ, phÇn phô lµ nh÷ng ch©n b¬i. T«m lµ ®éng vËt ¨n t◊p, ho◊t ®éng vÒ ®ªm vµ cã b¶n n¨ng «m trøng ®Ó b¶o vÖ. C ?©u h·i 1. ˝ nghÜa cña líp vá kitin giµu canxi vµ sflc tè cña t«m ? 2. Dùa vµo ®Æc ®iÓm nµo cña t«m, ng√êi d©n ®˚a ph√¬ng em th√êng cã kinh nghiÖm ®¸nh bflt t«m theo c¸ch nµo ? 3. ë n√íc ta vµ ®˚a ph√¬ng em, nh©n d©n ®ang nu«i vµ khai th¸c loµi t«m nµo lµm thùc phÈm vµ xuÊt khÈu ? E ?m c„ bi’t D©n gian cã c©u ®è vui, ®Æc t¶ ®√îc con t«m vÒ cÊu t◊o vµ lèi sèng : §Çu khãm tróc. L√ng khóc rång. S inh b◊ch tö hång. Xu©n h◊ thu ®«ng. Bèn mïa ®Òu cã. 76

CM YK Trang 77 Bµi 23 Thùc hµnh : Mæ vµ quan s¸t t«m s«ng I - Yªu cÇu - Cñng cè kÜ thuËt mæ ®éng vËt kh«ng x√¬ng sèng, biÕt sö dông c¸c dông cô mæ. - Mæ vµ quan s¸t cÊu t◊o mang : nhËn biÕt phÇn gèc ch©n ngùc vµ c¸c l¸ mang. - NhËn biÕt mét sè néi quan cña t«m nh√ : hÖ tiªu ho¸, hÖ thÇn kinh, biÕt thu ho◊ch sau buæi thùc hµnh b»ng c¸ch tËp chó th˙ch ®óng cho c¸c h˘nh vÏ ®· vÏ sfin trong s¸ch (h˘nh 23.1B vµ c¸c h˘nh 23.3B, C). II - ChuÈn b˚ - Häc kÜ c¸c kiÕn thøc ë bµi 22 vÒ t«m s«ng. - T«m s«ng sèng. §Ó gi÷ t«m sèng, th¶ chóng vµo b˘nh n√íc vµ cho vµo b˘nh ˙t c©y rong ë trªn. - Khay mæ, dông cô mæ, lóp cÇm tay, lóp bµn. III - Néi dung 1. Mæ vµ quan s¸t mang t«m t Mæ khoang mang t«m theo 2 b√íc nh√ h√íng dÉn ë h˘nh 23.1A, B. Dïng lóp cã ®é phãng ®◊i lín (lóp bµn) ®Ó thÊy 3 ®Æc ®iÓm cña l¸ mang : b¸m vµo gèc ch©n ngùc ; thµnh máng vµ cã l«ng phñ. H˘nh 23.1. C¸ch mæ mang t«m s«ng - Th¶o luËn ˝ nghÜa ®Æc ®iÓm A - Dïng kÑp n©ng vµ cflt theo ®√êng chÊm, g◊ch ; l¸ mang víi chøc n¨ng h« hÊp B - KhÏ gì mét ch©n ngùc kÌm l¸ mang ë gèc. d√íi n√íc cña mang vµ chó th˙ch trùc tiÕp vµo h˘nh thay cho c¸c con sè : 1, 2, 3, 4 (Côm tõ chó th˙ch : ®èt gèc ch©n ngùc, l¸ mang, bã c¬). 2. Mæ vµ quan s¸t cÊu t◊o trong a) C¸ch mæ t«m t G¨m con t«m n»m sÊp trong khay mæ b»ng 4 ®inh ghim (2 ë gèc r©u, 2 ë tÊm l¸i) (h˘nh 23.2) råi mæ theo hai b√íc chó th˙ch d√íi h˘nh. Sau ®ã : - §æ n√íc ngËp c¬ thÓ t«m. 77

CM YK Trang 78 - Dïng kÑp khÏ n©ng tÊm l√ng võa cflt bá ra ngoµi vµ bflt ®Çu quan s¸t. b) C¬ quan tiªu ho¸ n èng tiªu ho¸ ë t«m cã ®Æc ®iÓm H˘nh 23.2. C¸ch mæ ®Ó quan s¸t thùc qu¶n ngfln, miÖng kÒ ngay cÊu t◊o trong cña t«m d◊ dµy. D◊ dµy thu«n vÒ ph˙a sau, cã mµu tèi. Hai bªn phÇn sau d◊ dµy lµ B√íc 1 : Dïng kÑp n©ng, ko cflt 2 ®√êng A B tuyÕn gan cã mµu vµng nh◊t. vµ A ’B’ song song, ®Õn gèc 2 mflt kp th˘ cflt ®√êng ngang BB’. Ruét t«m cã mµu hång thÉm, rÊt B √íc 2 : Cflt 2 ®√êng A C vµ A ’C’ ng√îc m¶nh vµ ®æ th⁄ng ra hËu m«n ë d√íi xuèng ph˙a ®u«i. ®u«i t«m. t Sau khi thùc hµnh ë nhãm, em h·y c) C¬ quan thÇn kinh chó th˙ch vµo c¸c ch÷ sè ë h˘nh 23.3B. t Mæ tiÕp ®Ó quan s¸t hÖ thÇn kinh : Dïng ko vµ kÑp gì bá toµn bé néi t◊ng ra, kÓ c¶ c¸c khèi c¬ ë phÇn ngùc vµ phÇn bông. Chuçi h◊ch thÇn kinh cã mµu thÉm sÏ hiÖn ra (v˘ chóng ë líp d√íi cïng b¸m s¸t vµo tÊm bông cña t«m). HÖ thÇn kinh gåm 2 h◊ch n·o víi 2 d©y nèi víi h◊ch d√íi hÇu, lµm nªn mét vßng thÇn kinh hÇu lín. Khèi h◊ch ngùc tËp trung thµnh chuçi dµi vµ tiÕp theo lµ chuçi h◊ch thÇn kinh bông (Tr√êng hîp thiÕu thêi gian, cã thÓ H˘nh 23.3. Gi¶i phÉu cÊu t◊o trong g¨m ngöa con t«m lªn còng cã thÓ thÊy cña t«m s«ng ®√îc c¬ quan thÇn kinh cña t«m). - Dùa vµo gîi ˝ trªn vµ h˘nh 23.3A, t˘m c¸c chi tiÕt c¬ quan thÇn kinh ë mÉu t«m võa mæ vµ chó th˙ch ch˙nh x¸c vµo h˘nh 23.3C. IV - Thu ho◊ch t Hoµn thµnh c¸c chó th˙ch ë c¸c h˘nh 23.1B ; 23.3B, C thay cho c¸c ch÷ sè. 78

CM YK Trang 79 Bµi 24 §a d◊ng vµ vai trß cña líp gi¸p x¸c n Líp Gi¸p x¸c cã kho¶ng 20 ngh˘n loµi, sèng ë hÇu hÕt c¸c ao, hå, s«ng, biÓn, mét sè ë trªn c◊n vµ mét sè nhá sèng k˙ sinh. I. Mét sè gi¸p x¸c kh¸c n Em h·y dùa vµo h˘nh vÏ (24.1 →7) ®èi chiÕu víi mÉu sèng vµ mÉu ng©m ®Ó nflm ®√îc mét sè ®Æc ®iÓm vÒ cÊu t◊o vµ lèi sèng cña c¸c ®◊i diÖn gi¸p x¸c th√êng gÆp d√íi ®©y : H˘nh 24.1. Mät Èm H˘nh 24.2. Con sun R ©u ngfln, c¸c ®«i ch©n ®Òu bß ®√îc. Lµ gi¸p x¸c thë b»ng mang, ë c◊n, S èng ë biÓn, con tr√ëng thµnh sèng cè ®˚nh, th√êng b¸m vµo vá tµu, thuyÒn, lµm gi¶m tèc nh√ng chóng cÇn chç Èm √ít. ®é di chuyÓn cña ph√¬ng tiÖn giao th«ng thuû. H˘nh 24.3. R Ën n√íc AB Sèng ë n√íc, cã k˙ch th√íc kho¶ng 2mm. Di H˘nh 24.4. Ch©n kiÕm chuyÓn nhê vËn ®éng cña ®«i r©u lín. RËn n√íc A - Loµi ch©n kiÕm sèng tù do, cã k˙ch th√íc mïa h◊ chØ sinh s¶n toµn con c¸i, lµ thøc ¨n chñ vµ vai trß nh√ rËn n√íc. yÕu cña c¸. B - Loµi ch©n kiÕm k˙ sinh ë c¸ ; phÇn phô tiªu gi¶m, r©u biÕn thµnh mãc b¸m. 79

CM YK Trang 80 H˘nh 24.5. Cua ®ång ®ùc H˘nh 24.6. Cua nhÖn PhÇn bông tiªu gi¶m (1) dÑp máng gËp vµo Sèng ë biÓn, ®√îc coi cã k˙ch th√íc lín mÆt bông cña mai (lµ gi¸p ®Çu ngùc). nhÊt trong gi¸p x¸c, nÆng tíi 7kg. Ch©n Cua bß ngang, th˙ch nghi lèi sèng ë dµi gièng ch©n nhÖn. S ¶i ch©n dµi 1,5m. hang hèc. Th˚t ¨n ngon. t Th¶o luËn vµ tr¶ lêi c¸c c©u hái sau : - Trong sè c¸c ®◊i diÖn B gi¸p x¸c ë trªn, loµi nµo cã k˙ch th√íc lín, loµi nµo cã k˙ch th√íc nhá ? Loµi nµo cã h◊i, cã lîi vµ lîi nh√ thÕ nµo ? - ë ®˚a ph√¬ng th√êng gÆp A c¸c gi¸p x¸c nµo vµ chóng sèng ë ®©u ? H˘nh 24.7. T«m ë nhê Cã phÇn bông vá máng vµ mÒm (A ), th√êng Èn dÊu vµo II. Vai trß thùc tiÔn chiÕc vá èc rçng (B). Khi di chuyÓn chóng ko vá èc theo. Chóng sèng céng sinh víi h¶i quú, hay gÆp ë vïng ven biÓn n√íc ta. n HÇu hÕt gi¸p x¸c lµ cã lîi nh√ : t«m rång, t«m hïm, t«m he, t«m só, t«m cµng xanh, tp, ruèc, cua biÓn, ghÑ, cßng, c¸y... Mét sè gi¸p x¸c cã gi¸ tr˚ xuÊt khÈu cao. Tuy thÕ mét sè nhá gi¸p x¸c cã h◊i nh√ : truyÒn bÖnh giun s¸n, k˙ sinh ë da vµ mang c¸, g©y chÕt c¸ hµng lo◊t hay sèng b¸m vµo vá tµu thuyÒn lµm t¨ng ma s¸t, gi¶m tèc ®é di chuyÓn cña tµu thuyÒn vµ cã h◊i cho c¸c c«ng tr˘nh d√íi n√íc. 80

CM YK Trang 81 t Ghi tªn c¸c loµi em biÕt vµo c¸c « trèng ë b¶ng sau : B¶ng. ˝ nghÜa thùc tiÔn cña líp Gi¸p x¸c STT C¸c mÆt cã ˝ nghÜa thùc tiÔn Tªn c¸c loµi v˙ dô Tªn c¸c loµi cã ë ®˚a ph√¬ng 1 Thùc phÈm ®«ng l◊nh 2 Thùc phÈm kh« 3 Nguyªn liÖu ®Ó lµm mflm 4 Thùc phÈm t√¬i sèng 5 Cã h◊i cho giao th«ng thuû 6 K˙ sinh g©y h◊i c¸ Gi¸p x¸c rÊt ®a d◊ng, sèng ë c¸c m«i tr√êng n√íc, mét sè ë c◊n, sè nhá k˙ sinh. C¸c ®◊i diÖn th√êng gÆp nh√ : t«m s«ng, cua, t«m ë nhê, rËn n√íc, mät Èm... cã tËp t˙nh phong phó. HÇu hÕt gi¸p x¸c ®Òu cã lîi. Chóng lµ nguån thøc ¨n cña c¸ vµ lµ thùc phÈm quan träng cña con ng√êi, lµ lo◊i thuû s¶n xuÊt khÈu hµng ®Çu cña n√íc ta hiÖn nay. C ?©u h·i 1. Sù phong phó, ®a d◊ng cña ®éng vËt gi¸p x¸c ë ®˚a ph√¬ng em. 2. Vai trß cña gi¸p x¸c nhá (cã k˙ch th√íc hiÓn vi) trong ao, hå, s«ng, biÓn ? 3. Vai trß cña nghÒ nu«i t«m ë n√íc ta vµ ®˚a ph√¬ng em ? E ?m c„ bi’t - ThÕ giíi mçi n¨m khai th¸c kho¶ng 2 triÖu tÊn gi¸p x¸c chñ yÕu lµ t«m biÓn. T«m ®«ng l◊nh lµ hµng h¶i s¶n quan träng cña n√íc ta xuÊt sang NhËt B¶n, MÜ, Trung Quèc... - T«m hïm cã thÓ nÆng tõ 1 ®Õn 3kg. Cua nhÖn cã ch©n dµi gièng ch©n nhÖn, s¶i ch©n dµi tõ 1,5 ®Õn 3m, nÆng tõ 3,5 ®Õn 7kg vµ cã thÓ sèng ë ®é s©u 250m d√íi ®¸y ®◊i d√¬ng. Th˚t t«m hïm, cua nhÖn ®√îc coi lµ cã gi¸ tr˚ hµng ®Çu trong c¸c gi¸p x¸c th√¬ng phÈm. - NhiÒu gi¸p x¸c nhá (rËn n√íc, ch©n kiÕm...) ë ao hå, s«ng, biÓn... cã tèc ®é sinh s¶n nhanh. V˘ thÕ, tuy nhá nh√ng chóng lµ thøc ¨n quan träng cña nhiÒu loµi c¸ c«ng nghiÖp nh√ c¸ tr˙ch vµ c¶ c¸c ®éng vËt lín ë ®◊i d√¬ng nh√ c¸ voi. 81

CM YK Trang 82 Líp h˘nh nhÖn n Líp H˘nh nhÖn ®· biÕt kho¶ng 36 ngh˘n loµi lµ c¸c ch©n khíp ë c◊n ®Çu tiªn. Chóng th˙ch sèng n¬i hang hèc, rËm r◊p vµ ho◊t ®éng chñ yÕu vÒ ®ªm. Bµi 25 NHÖN vµ sù ®a d◊ng cña líp H˘NH NHÖN I - NhÖn 1. §Æc ®iÓm cÊu t◊o n C¬ thÓ nhÖn gåm : phÇn ®Çu - ngùc vµ phÇn bông (h˘nh 25.1). t Quan s¸t h˘nh 25.1, sau ®ã dùa vµo b¶ng 1 lµm râ chøc n¨ng c¸c bé phËn quan s¸t thÊy, ghi vµo « trèng trong b¶ng. H˘nh 25.1. CÊu t◊o ngoµi cña nhÖn 1. K˘m ; 2. Ch©n xóc gi¸c ; 3. Ch©n bß ; 4. Khe thë ; 5. Lç sinh dôc ; 6. Nóm tuyÕn t¬. B¶ng 1. §Æc ®iÓm cÊu t◊o ngoµi cña nhÖn C¸c phÇn c¬ thÓ Sè chó th˙ch Tªn bé phËn quan s¸t thÊy Chøc n¨ng PhÇn ®Çu - ngùc 1 §«i k˘m cã tuyÕn ®éc - Sinh s¶n 2 §«i ch©n xóc gi¸c (phñ ®Çy l«ng) - H« hÊp 3 4 ®«i ch©n bß PhÇn bông 4 Ph˙a tr√íc lµ ®«i khe thë 5 ë gi÷a lµ mét lç sinh dôc 6 Ph˙a sau lµ c¸c nóm tuyÕn t¬ C¸c côm tõ gîi ˝ - Di chuyÓn vµ ch¨ng l√íi ®Ó lùa chän - C¶m gi¸c vÒ khøu gi¸c vµ xóc gi¸c - Bflt måi vµ tù vÖ - Sinh ra t¬ nhÖn 82

CM YK Trang 83 2. TËp t˙nh a) Ch¨ng l√íi n H˘nh 25.2 sflp xÕp kh«ng ®óng qu¸ tr˘nh ch¨ng l√íi ë nhÖn. AB CD H˘nh 25.2. Qu¸ tr˘nh ch¨ng l√íi ë nhÖn sflp xÕp kh«ng ®óng tr˘nh tù A - Chê måi ; B - Ch¨ng t¬ phãng x◊ ; C - Ch¨ng bé khung l√íi ; D - Ch¨ng c¸c t¬ vßng. t §¸nh sè vµo « trèng theo mét thø tù ®óng víi tËp t˙nh ch¨ng l√íi ë nhÖn vµ cho biÕt nhÖn ch¨ng t¬ vµo lóc nµo ? - Chê måi (th√êng ë trung t©m l√íi) (A) n - Ch¨ng d©y t¬ phãng x◊ (B) n - Ch¨ng d©y t¬ khung (C) n - Ch¨ng c¸c sîi t¬ vßng (D) n b) Bflt måi n Khi r˘nh måi, nÕu cã s©u bä sa l√íi, lËp tøc nhÖn hµnh ®éng ngay theo c¸c thao t¸c sflp xÕp ch√a hîp l˙ d√íi ®©y : - NhÖn hót d˚ch láng ë con måi n - NhÖn ngo◊m chÆt måi, ch˙ch näc ®éc n - TiÕt d˚ch tiªu ho¸ vµo c¬ thÓ måi n - Trãi chÆt måi råi treo vµo l√íi ®Ó mét thêi gian n t Víi c¸c thao t¸c gîi ˝ ë trªn, th¶o luËn vµ ®¸nh sè vµo « trèng theo thø tù hîp l˙ cña tËp t˙nh s¨n måi ë nhÖn. 83

II - Sù ®a d◊ng cña líp h˘nh nhÖn 1. Mét sè ®◊i diÖn ■ Giíi thiÖu mét sè ®◊i diÖn kh¸c cña líp H˘nh nhÖn (h˘nh 25.3, 4, 5). H˘nh 25.3. B ä c◊p Chóng sèng n¬i kh« r¸o, k˙n ®¸o, ho◊t ®éng vÒ ®ªm, c¬ thÓ dμi, cßn râ ph©n ®èt. Ch©n bß khoÎ, cuèi ®u«i cã näc ®éc. Chóng ®√îc khai th¸c lμm thùc phÈm vμ vËt trang tr˙. H˘nh 25.4. C¸i ghÎ H˘nh 25.5. Con ve bß Chóng g©y bÖnh ghÎ ë ng√êi. Con c¸i ®μo hang Chóng b¸m trªn ngän cá, khi cã gia sóc ®i d√íi da, ®Î trøng g©y ngøa vμ sinh môn ghÎ. qua chuyÓn sang b¸m vμo l«ng råi chui vμo da hót m¸u. 1. BÒ mÆt da ng√êi ; 2. Hang do c¸i ghÎ ®μo ; 3. Con ghÎ c¸i ; 4. Trøng c¸i ghÎ. 2. ˝ nghÜa thùc tiÔn ▼ Quan s¸t h˘nh vÏ vμ th«ng tin trong bμi, th¶o luËn, råi ®iÒn néi dung phï hîp vμo c¸c « trèng ë b¶ng 2. 84

CM YK Trang 85 B¶ng 2. ˝ nghÜa thùc tiÔn cña líp H˘nh nhÖn S TT C¸c ®◊i diÖn N¬i H˘nh thøc sèng ¶nh h√ëng ®Õn con ng√êi sèng K˙ sinh ¨n th˚t Cã lîi Cã h◊i 1 NhÖn ch¨ng l√íi 2 NhÖn nhµ (con c¸i th√êng «m kn trøng) 3 Bä c◊p 4 C¸i ghÎ 5 Ve bß NhÖn lµ ®◊i diÖn cña líp H˘nh nhÖn, c¬ thÓ cã 2 phÇn : ®Çu - ngùc vµ bông, th√êng cã 4 ®«i ch©n bß. Chóng ho◊t ®éng chñ yÕu vÒ ban ®ªm, cã c¸c tËp t˙nh th˙ch hîp víi s¨n bflt måi sèng. Trõ mét sè ®◊i diÖn cã h◊i (nh√ c¸i ghÎ, ve bß...) cßn ®a sè nhÖn ®Òu cã lîi v˘ chóng s¨n bflt s©u bä cã h◊i. C ?©u h·i 1. C¬ thÓ H˘nh nhÖn cã mÊy phÇn ? So s¸nh c¸c phÇn c¬ thÓ víi Gi¸p x¸c. Vai trß cña mçi phÇn c¬ thÓ ? 2. NhÖn cã mÊy ®«i phÇn phô ? Trong ®ã cã mÊy ®«i ch©n bß ? 3. Nªu tËp t˙nh th˙ch nghi víi lèi sèng cña nhÖn. 85

CM YK Trang 86 Líp S©u bä n Líp S©u bä cã sè l√îng loµi lín vµ cã ˝ nghÜa thùc tiÔn lín trong ngµnh Ch©n khíp. Bµi 26 Ch©u chÊu n Ch©u chÊu th√êng gÆp ë c¸nh ®ång lóa. Ch©u chÊu ®◊i diÖn cho líp S©u bä vÒ cÊu t◊o vµ ho◊t ®éng sèng. I - CÊu t◊o ngoµi vµ di chuyÓn n C¬ thÓ ch©u chÊu cã 3 phÇn : §Çu, ngùc vµ bông (h˘nh 26.1). Khi di chuyÓn ch©u chÊu cã thÓ bß H˘nh 26.1. CÊu t◊o ngoµi cña ch©u chÊu b»ng c¶ 3 ®«i ch©n trªn c©y, hay nh¶y tõ c©y nµy sang c©y kh¸c b»ng ®«i A - §Çu : 1. R©u ; 2. Mflt kp ; 3. C¬ quan miÖng. ch©n sau (th√êng gäi lµ cµng) hoÆc B - Ngùc : 4. Ch©n ; 5. C¸nh. nh¶y, råi sau ®ã bay b»ng c¸nh nÕu C - Bông : 6. Lç thë. di chuyÓn xa. t Quan s¸t h˘nh 26.1 vµ ®äc c¸c th«ng tin trªn, tr¶ lêi c¸c c©u hái sau : - M« t¶ mçi phÇn c¬ thÓ cña ch©u chÊu. - So víi c¸c loµi s©u bä kh¸c nh√ : bä ngùa, c¸nh cam, kiÕn, mèi, bä hung... kh¶ n¨ng di chuyÓn cña ch©u chÊu cã linh ho◊t h¬n kh«ng, t◊i sao ? II - CÊu t◊o trong H˘nh 26.2. CÊu t◊o trong n Ch©u chÊu cã c¸c ®Æc ®iÓm kh¸c 1. Lç miÖng ; 2. HÇu ; 3. DiÒu ; 4. D◊ dµy ; t«m nh√ sau : 5. R uét t˚t ; 6. R uét sau ; 7. Trùc trµng ; 8. HËu m«n ; 9. Tim ; 10. H◊ch n·o ; - HÖ tiªu ho¸ : Cã thªm ruét t˚t tiÕt 11. Chuçi thÇn kinh bông ; 12. èng bµi tiÕt. d˚ch v˚ vµo d◊ dµy vµ nhiÒu èng bµi tiÕt 86

läc chÊt th¶i ®æ vµo ruét sau ®Ó theo ph©n ra CM YK Trang 87 ngoµi (h˘nh 26.2). H˘nh 26.3. èng kh˙ - HÖ h« hÊp : Cã hÖ thèng èng kh˙ xuÊt 1. V ˚ tr˙ lç thë ; ph¸t tõ c¸c lç thë ë hai bªn thµnh bông, 2. N¬i xuÊt ph¸t èng kh˙ ; ph©n nh¸nh ch»ng ch˚t (h˘nh 26.3) ®em «xi 3. èng kh˙ ph©n nh¸nh. tíi c¸c tÕ bµo. - HÖ tuÇn hoµn : CÊu t◊o rÊt ®¬n gi¶n, tim h˘nh èng gåm nhiÒu ng¨n ë mÆt l√ng. HÖ m◊ch hë (h˘nh 26.2_9). - HÖ thÇn kinh : HÖ thÇn kinh ch©u chÊu ë d◊ng chuçi h◊ch, cã h◊ch n·o ph¸t triÓn 26.2_10). t Th¶o luËn, tr¶ lêi c¸c c©u hái sau : - HÖ tiªu ho¸ vµ hÖ bµi tiÕt cã quan hÖ víi nhau nh√ thÕ nµo ? - V˘ sao hÖ tuÇn hoµn ë s©u bä l◊i ®¬n gi¶n ®i khi hÖ thèng èng kh˙ ph¸t triÓn ? III - Dinh d√ìng n Nhê c¬ quan miÖng khoÎ, sflc (h˘nh 26.4) ch©u chÊu gÆm chåi vµ ¨n l¸ c©y. Thøc ¨n ®√îc tÈm n√íc bät råi tËp trung ë diÒu, ®√îc nghiÒn nhá ë d◊ dµy c¬, råi tiªu ho¸ nhê enzim do ruét t˚t tiÕt ra. Khi ch©u chÊu sèng, bông chóng lu«n phËp phång. §ã lµ ®éng t¸c h« hÊp, h˙t vµ th¶i kh«ng kh˙ qua lç thë ë mÆt bông. H˘nh 26.4. §Çu vµ c¬ quan miÖng 1. R ©u ®Çu ; 2. Mflt kp ; 3. Mflt ®¬n ; 4. M«i trªn ; 5. Hµm d√íi ; 6. Tua hµm ; 7. Hµm trªn ; 8. M«i d√íi ; 9. Tua m«i. IV - Sinh s¶n vµ ph¸t triÓn n Ch©u chÊu ph©n t˙nh, tuyÕn sinh dôc d◊ng chïm, tuyÕn phô sinh dôc d◊ng èng. Trøng ®Î d√íi ®Êt thµnh æ (h˘nh 26.5). Ch©u chÊu non në ra ®· gièng tr√ëng thµnh nh√ng nhá, ch√a ®ñ c¸nh, ph¶i sau nhiÒu lÇn lét x¸c míi trë thµnh con tr√ëng thµnh. §ã lµ h˘nh thøc biÕn th¸i kh«ng hoµn toµn. 87

CM YK Trang 88 H˘nh 26.5. S inh s¶n vµ biÕn th¸i 1. æ trøng trong ®Êt ; 2 - 6. C¸c giai ®o◊n ch©u chÊu non ; 7 - 8. Ch©u chÊu tr√ëng thµnh. t Th¶o luËn vµ tr¶ lêi c¸c c©u hái sau : - Ch©u chÊu cã phµm ¨n kh«ng vµ ¨n lo◊i thøc ¨n g˘ ? - V˘ sao ch©u chÊu non ph¶i nhiÒu lÇn lét x¸c míi lín lªn thµnh con tr√ëng thµnh ? C¬ thÓ ch©u chÊu cã 3 phÇn râ rÖt : ®Çu, ngùc vµ bông. §Çu cã 1 ®«i r©u, ngùc cã 3 ®«i ch©n vµ 2 ®«i c¸nh. Ch©u chÊu h« hÊp nhê hÖ thèng èng kh˙ ®∂a «xi ®Õn tËn tÕ bµo, hÖ thÇn kinh cã h◊ch n·o vµ chuçi h◊ch bông. Chóng ¨n thùc vËt, phµm ¨n nªn rÊt cã h◊i. Ch©u chÊu ®Î trøng trong ®Êt. Ch©u chÊu non míi në ®· gÇn gièng bè, mÑ (kiÓu biÕn th¸i kh«ng hoµn toµn), nh√ng ph¶i qua nhiÒu lÇn lét x¸c míi thùc sù trë thµnh con tr√ëng thµnh. C ?©u h·i 1. Nªu ba ®Æc ®iÓm gióp nhËn d◊ng ch©u chÊu nãi riªng vµ s©u bä nãi chung ? 2. H« hÊp ë ch©u chÊu kh¸c ë t«m nh√ thÕ nµo ? 3*. Quan hÖ gi÷a dinh d√ìng vµ sinh s¶n ë ch©u chÊu nh√ thÕ nµo ? E ?m c„ bi’t - NhiÒu loµi s©u bä biÕt nh¶y, nh√ng b√íc nh¶y xa cßn tuú loµi : Bä cht ®Êt : 22,5cm ; ve sÇu, bä chã : 30,5cm ; ch©u chÊu non : 51cm ; ch©u chÊu tr√ëng thµnh : 76cm. Nh√ vËy ch©u chÊu ®◊t qu¸n qu©n vÒ nh¶y xa trong thÕ giíi s©u bä (Theo Peter Farb trong The Insects). - Trong l˚ch sö n√íc ta, nhiÒu lÇn ch©u chÊu ph¸t triÓn thµnh d˚ch lín, ph¸ ho◊i hÕt lóa vµ hoa mµu, g©y ra mÊt mïa vµ ®ãi km. - ë Trung CËn §«ng, ng√êi ta ®· chøng kiÕn nh÷ng ®µn ch©u chÊu khæng lå, bay thµnh ®¸m m©y, che k˙n c¶ mét vïng trêi. Di chuyÓn ®Õn ®©u, chóng ¨n b»ng hÕt c©y cèi, hoa mµu, ®Õn mét l¸ c©y, mét ngän cá còng kh«ng cßn. 88

CM YK Trang 89 Bµi 27 §a d◊ng vµ ®Æc ®iÓm chung cña líp s©u bä n Líp S©u bä cã sè loµi phong phó nhÊt trong giíi §éng vËt (kho¶ng gÇn mét triÖu loµi) gÊp 2 - 3 lÇn sè loµi cña c¸c ®éng vËt cßn l◊i. H»ng n¨m con ng√êi l◊i ph¸t hiÖn thªm nhiÒu loµi míi n÷a. S©u bä ph©n bè ë khflp n¬i trªn Tr¸i §Êt. HÇu hÕt chóng cã thÓ bay vµ trong qu¸ tr˘nh ph¸t triÓn cã biÕn th¸i, c¬ thÓ lét x¸c thay ®æi h˘nh d◊ng nhiÒu lÇn cho ®Õn khi tr√ëng thµnh. I - Mét sè ®◊i diÖn s©u bä kh¸c 1. Sù ®a d◊ng vÒ loµi, lèi sèng vµ tËp t˙nh n Giíi thiÖu mét sè ®◊i diÖn s©u bä th√êng gÆp xung quanh chóng ta (h˘nh 27.1 →7). H˘nh 27.1. Mät h◊i gç (biÕn th¸i hoµn toµn) 1. Mät tr√ëng thµnh ; 2. Giai ®o◊n Êu trïng ; 3. Giai ®o◊n nhéng ; 4. §å gç b˚ mät ®ôc ruçng. H˘nh 27.2. Bä ngùa bflt måi A H˘nh 27.3. BiÕn th¸i B kh«ng hoµn toµn cña chuån chuån H˘nh 27.4. Ve sÇu A - Giai ®o◊n Êu Ve võa hót nhùa c©y võa kªu vµo trïng (ë d√íi n√íc) mïa h◊. Êu trïng ë ®Êt, ¨n rÔ c©y. B - Tr√ëng thµnh. 89

CM YK Trang 90 a a H˘nh 27.5. B√ím c¶i H˘nh 27.6. Ong mËt ®ang thô phÊn A - B√ím c¸i ; B - B√ím ®ùc ; Sau khi lÊy ®Çy 2 giá phÊn ë ch©n sau (a), ong mËt v« t˘nh ®· gãp phÇn thô phÊn cho c©y trång. C - S©u non ¨n l¸ c©y. AB H˘nh 27.7. Muçi vµ ruåi A - Muçi c¸i sau khi hót m¸u no ; B - R uåi thß vßi hót. 2. NhËn biÕt mét sè ®◊i diÖn vµ m«i tr√êng sèng n S©u bä ph©n bè réng khflp c¸c m«i tr√êng trªn Tr¸i §Êt nh√ : d√íi n√íc, trªn c◊n, sèng tù do vµ k˙ sinh. ë ®©u còng gÆp rÊt nhiÒu s©u bä, ®Æc biÖt lµ ë thiªn nhiªn nhiÖt ®íi. t Lùa chän con ®◊i diÖn ®iÒn vµo « trèng trong b¶ng 1. 90

CM YK Trang 91 B¶ng 1. Sù ®a d◊ng vÒ m«i tr√êng sèng STT C¸c m«i tr√êng sèng Mét sè s©u bä ®◊i diÖn Trªn mÆt n√íc 1 ë n√íc Trong n√íc D√íi ®Êt Trªn mÆt ®Êt 2 ë c◊n Trªn c©y Trªn kh«ng ë c©y 3 K˙ sinh ë ®éng vËt Bä ngùa, dÕ mÌn, dÕ tròi, b√ím, ong, Êu trïng 4 C¸c ®◊i diÖn ®Ó lùa chän ve sÇu, bä hung, Êu trïng chuån chuån, bä gËy, bä vÏ, bä rÇy, chÊy, rËn... II - §Æc ®iÓm chung vµ vai trß thùc tiÔn 1. §Æc ®iÓm chung n Cã nhiÒu c¸ch nhËn biÕt ®Æc ®iÓm chung cña S©u bä. Sau ®©y lµ c¸c ®Æc ®iÓm dù kiÕn : - Vá c¬ thÓ b»ng kitin võa lµ bé x√¬ng ngoµi võa lµ n chiÕc ¸o ngôy trang cña chóng. - ThÇn kinh ph¸t triÓn cao, h˘nh thµnh n·o lµ c¬ së cña n c¸c tËp t˙nh vµ ho◊t ®éng b¶n n¨ng. - S©u bä cã ®ñ 5 gi¸c quan : xóc gi¸c, khøu gi¸c, v˚ gi¸c, n th˙nh gi¸c vµ th˚ gi¸c. - C¬ thÓ s©u bä cã ba phÇn : ®Çu, ngùc, bông. n - PhÇn ®Çu cã 1 ®«i r©u, phÇn ngùc cã 3 ®«i ch©n vµ 2 ®«i c¸nh. n - S©u bä h« hÊp b»ng hÖ thèng èng kh˙. n - S©u bä cã nhiÒu h˘nh thøc ph¸t triÓn biÕn th¸i kh¸c nhau. n - S©u bä cã tuÇn hoµn hë, tim h˘nh èng, nhiÒu ng¨n n»m ë mÆt l√ng. n 91

CM YK Trang 92 t Th¶o luËn vµ chän lÊy c¸c ®Æc ®iÓm chung næi bËt cña líp S©u bä b»ng c¸ch ®¸nh dÊu (3) vµo « t√¬ng øng. 2. Vai trß thùc tiÔn n Mét sè s©u bä rÊt cã ˙ch. Thêi cæ, ng√êi Ai CËp ®· coi tæ ong mËt nh√ mét x√ëng bµo chÕ d√îc phÈm. N√íc ta cã nghÒ trång d©u, nu«i t»m, ko t¬, dÖt lôa tõ l©u ®êi. Tuy thÕ, mét sè l√îng lín s©u bä ph¸ h◊i c©y trång ®¸ng kÓ, cã thÓ lµm gi¶m tíi 20% s¶n l√îng thu ho◊ch h»ng n¨m. t H·y ®iÒn thªm tªn s©u bä vµ ®¸nh dÊu (3) vµo « trèng chØ vai trß thùc tiÔn cña chóng ë b¶ng 2. B¶ng 2. Vai trß thùc tiÔn cña S©u bä STT C¸c ®◊i diÖn V˙ dô : ....... ....... ....... ....... ....... ....... ....... Vai trß thùc tiÔn Ong mËt 1 Lµm thuèc ch÷a bÖnh 3 2 Lµm thùc phÈm 3 3 Thô phÊn c©y trång 4 Thøc ¨n cho ®éng vËt kh¸c 5 DiÖt c¸c s©u h◊i 6 H◊i h◊t ngò cèc 7 TruyÒn bÖnh S©u bä rÊt ®a d◊ng vÒ : sè loµi, cÊu t◊o, m«i tr√êng sèng vµ tËp t˙nh. Chóng ph©n bè réng khflp c¸c m«i tr√êng sèng trªn hµnh tinh cña chóng ta. S©u bä cã c¸c ®Æc ®iÓm chung nh√ : c¬ thÓ cã 3 phÇn riªng biÖt, ®Çu cã 1 ®«i r©u, ngùc cã 3 ®«i ch©n vµ 2 ®«i c¸nh, h« hÊp b»ng èng kh˙. S©u bä cã vai trß quan träng trong thiªn nhiªn vµ trong ®êi sèng con ng√êi. Mét sè s©u bä lµm h◊i ®¸ng kÓ c©y trång nãi riªng vµ nÒn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp nãi chung. 92

CM YK Trang 93 C ?©u h·i 1. H·y cho biÕt mét sè s©u bä cã tËp t˙nh phong phó ë ®˚a ph√¬ng. 2. Trong sè c¸c ®Æc ®iÓm chung cña S©u bä, ®Æc ®iÓm nµo ph©n biÖt chóng víi c¸c Ch©n khíp kh¸c ? 3. §˚a ph√¬ng em cã biÖn ph¸p nµo chèng s©u bä cã h◊i nh√ng an toµn cho m«i tr√êng ? E ?m c„ bi’t - Riªng ®èi víi c©y lóa ë n√íc ta, ng√êi ta ®· thèng kª ®√îc cã h¬n 300 loµi s©u bä kh¸c nhau lµm h◊i tõ giai ®o◊n m◊ ®Õn giai ®o◊n gÆt lóa vÒ. - §«i khi phun thuèc trõ s©u l◊i khiÕn s©u bä ph¸ h◊i nhiÒu h¬n v˘ thuèc chØ diÖt c¸c loµi s©u bä cã ˙ch lµm c¸c loµi cã h◊i ®√îc mÆc søc hoµnh hµnh. - Mét sè s©u bä (nh√ bä ngùa, bä rïa) ¨n th˚t c¸c s©u h◊i. Mét sè loµi ong ®Î trøng trong c¬ thÓ s©u rãm ®Ó Êu trïng k˙ sinh ë ®ã. Nhãm s©u bä cã ˙ch nµy ®√îc gäi lµ thiªn ®˚ch (kÎ thï tù nhiªn cña s©u h◊i c©y trång). 93

CM YK Trang 94 Bµi 28 thùc hµnh : xem b¨ng h˘nh vÒ tËp t˙nh cña s©u bä I - Yªu cÇu - Th«ng qua b¨ng h˘nh, quan s¸t, theo dâi mét sè tËp t˙nh cña s©u bä th√êng thÓ hiÖn : trong t˘m kiÕm, cÊt gi÷ thøc ¨n, trong sinh s¶n vµ trong quan hÖ gi÷a chóng víi con måi hoÆc kÎ thï. - Ghi chp c¸c diÔn biÕn cña tËp t˙nh s©u bä ®Ó sau khi xem, néi dung Êy cßn l√u l◊i trong vë ghi. Víi mét sè ®o◊n l˙ thó hay khã hiÓu cã thÓ trao ®æi ë nhãm hay yªu cÇu gi¸o viªn chiÕu l◊i. - Sau mçi tËp t˙nh quan träng, cÇn ghi râ nhËn xt xem tËp t˙nh ®ã ®◊t ®√îc bao nhiªu néi dung trong c¸c ®Æc ®iÓm cña tËp t˙nh giíi thiÖu ë phÇn sau. II - ChuÈn b˚ - CÇn häc kÜ c¸c bµi vÒ s©u bä, «n tËp tõ ch√¬ng Ch©n khíp. - §em theo c¸c s¸ch viÕt vÒ tËp t˙nh ®éng vËt nãi chung, s©u bä nãi riªng vµ c¸c bµi b¸o, ¶nh, t√ liÖu... cã liªn quan. - Vë ghi chp. III - Néi dung n ThÇn kinh, gi¸c quan ë s©u bä ph¸t triÓn lµ c¬ së quan träng cña tËp t˙nh. 1. VÒ gi¸c quan. S©u bä cã ®ñ 5 gi¸c quan : xóc gi¸c ë d◊ng l«ng, khøu gi¸c ë d◊ng hè trªn r©u. V˚ gi¸c lµ nh÷ng nhó låi ë tua miÖng hay ë ®Çu ch©n (b√ím). NhiÒu s©u bä cã c¬ quan thu, ph¸t ©m thanh. Mflt kp cho php s©u bä nh˘n ®√îc mµu. ë ong mËt, mflt cßn cã kh¶ n¨ng ®iÒu tiÕt vµ nh˘n thÊy tia tö ngo◊i (h¬n mflt ng√êi). 2. VÒ thÇn kinh. N·o s©u bä ph¸t triÓn, cã 3 phÇn : n·o tr√íc, n·o gi÷a vµ n·o sau. ë n·o tr√íc cña s©u bä sèng thµnh x· héi cã thÓ nÊm ph¸t triÓn. §©y lµ c¬ së thÇn kinh cña c¸c tËp t˙nh vµ ho◊t ®éng b¶n n¨ng cña chóng. 3. VÒ tËp t˙nh. TËp t˙nh s©u bä lµ nh÷ng ho◊t ®éng sèng ®Æc tr√ng ®¸p øng l◊i t¸c nh©n cña ngo◊i c¶nh, cã c¸c ®Æc ®iÓm : a) ThÓ hiÖn ho◊t ®éng sèng cña s©u bä, ®Æc biÖt vÒ dinh d√ìng vµ sinh s¶n. b) §¸p øng cña s©u bä víi c¸c k˙ch th˙ch bªn ngoµi hay bªn trong c¬ thÓ. c) Gia t¨ng t˙nh th˙ch nghi vµ tån t◊i cña s©u bä. d) Cã kh¶ n¨ng chuyÓn giao ®√îc tõ c¸ thÓ nµy sang c¸ thÓ kh¸c, tõ thÕ hÖ nµy sang thÕ hÖ kh¸c. IV - thu ho◊ch t B¶n ghi chp ngfln gän vÒ tõng tËp t˙nh ë s©u bä sau khi xem xong b¨ng h˘nh. 94

CM YK Trang 95 Bµi 29 ®Æc ®iÓm chung vµ vai trß cña ngµnh ch©n khíp n C¸c ®◊i diÖn cña ngµnh Ch©n khíp gÆp ë khflp n¬i trªn hµnh tinh cña chóng ta : d√íi n√íc hay trªn c◊n, ë ao, hå, s«ng hay ë biÓn kh¬i, ë trong lßng ®Êt hay trªn kh«ng trung, ë sa m◊c hay vïng cùc. Chóng sèng tù do hay k˙ sinh. Ch©n khíp tuy rÊt ®a d◊ng, nh√ng chóng ®Òu mang nh÷ng ®Æc ®iÓm chung nhÊt cña toµn ngµnh. I - ®Æc ®iÓm chung n Mét sè ®Æc ®iÓm cña c¸c ®◊i diÖn ngµnh Ch©n khíp (h˘nh 29.1 →6). n H˘nh 29.1. §Æc ®iÓm cÊu t◊o phÇn phô n H˘nh 29.2. CÊu PhÇn phô ch©n khíp ph©n ®èt. C¸c ®èt khíp t◊o c¬ quan miÖng ®éng víi nhau lµm phÇn phô rÊt linh ho◊t. C¬ quan miÖng gåm nhiÒu phÇn phô tham gia ®Ó : bflt, gi÷ vµ chÕ biÕn måi. 1. M«i trªn ; 2. Hµm trªn ; 3. Hµm d√íi. n H˘nh 29.3. S ù ph¸t triÓn cña ch©n khíp 2 3 Sù ph¸t triÓn vµ t¨ng tr√ëng gfln liÒn víi sù lét x¸c, 1 thay vá cò b»ng vá míi th˙ch hîp víi c¬ thÓ. n H˘nh 29.4. L¸t cflt ngang A - ë gi¸p x¸c (t«m) ; B : ë s©u bä (ong mËt). qua ngùc ch©u chÊu 1. V á kitin ; 2. C¬ däc ; 3. C¬ l√ng bông. V á kitin võa che chë bªn ngoµi, võa lµm chç b¸m cho c¬. Do ®ã cã chøc n¨ng nh√ x√¬ng, ®√îc gäi lµ bé x√¬ng ngoµi. 95

CM YK Trang 96 1 2 n H˘nh 29.5. CÊu t◊o mflt kp n H˘nh 29.6. TËp t˙nh ë kiÕn Mflt kp (ë t«m, s©u bä) gåm nhiÒu « mflt ghp l◊i. Mçi Mét sè loµi kiÕn biÕt ch¨n nu«i « mflt cã ®ñ mµng sõng, thÓ thuû tinh (1) vµ c¸c d©y thÇn c¸c con rÖp s¸p ®Ó hót d˚ch ngät kinh th˚ gi¸c (2). do rÖp tiÕt ra lµm nguån thøc ¨n. t Th¶o luËn vµ ®¸nh dÊu (3) vµo « trèng ë h˘nh ®Ó chän lÊy c¸c ®Æc ®iÓm ®√îc coi lµ ®Æc ®iÓm chung cña ngµnh Ch©n khíp. II - sù ®a d◊ng ë ch©n khíp 1. §a d◊ng vÒ cÊu t◊o vµ m«i tr√êng sèng t §¸nh dÊu (3) vµ ghi theo yªu cÇu b¶ng 1 ®Ó thÊy t˙nh ®a d◊ng trong cÊu t◊o vµ m«i tr√êng sèng cña Ch©n khíp. B¶ng 1. §a d◊ng vÒ cÊu t◊o vµ m«i tr√êng sèng cña Ch©n khíp M«i tr√êng sèng C¸c R©u Ch©n C¸nh ngùc STT Tªn ®◊i diÖn N¬i phÇn Sè Kh«ng (sè ®«i) Kh«ng Èm l√îng cã cã N√íc ë c◊n c¬ thÓ Cã Gi¸p x¸c 1 (T«m s«ng) 2 H˘nh nhÖn (NhÖn) S©u bä 3 (Ch©u chÊu) 2. §a d◊ng vÒ tËp t˙nh n ThÇn kinh ph¸t triÓn cao ë Ch©n khíp ®· gióp chóng rÊt ®a d◊ng vÒ tËp t˙nh. t Th¶o luËn vµ ®¸nh dÊu (3) vµo c¸c « trèng ë b¶ng 2 chØ râ tËp t˙nh ®Æc tr√ng cña tõng ®◊i diÖn (chó ˝ : cã nhiÒu tËp t˙nh kh¸c nhau ë mét ®◊i diÖn). 96

CM YK Trang 97 B¶ng 2. §a d◊ng vÒ tËp t˙nh STT C¸c tËp t˙nh ch˙nh T«m T«m ë nhê NhÖn Ve sÇu KiÕn Ong mËt 1 Tù vÖ, tÊn c«ng 2 Dù tr÷ thøc ¨n 3 DÖt l√íi bÉy måi 4 Céng sinh ®Ó tån t◊i 5 Sèng thµnh x· héi 6 Ch¨n nu«i ®éng vËt kh¸c 7 §ùc, c¸i nhËn biÕt nhau b»ng t˙n hiÖu 8 Ch¨m sãc thÕ hÖ sau III - Vai trß thùc tiÔn n Víi sè l√îng loµi lín, mçi loµi l◊i th√êng sinh s¶n ra sè l√îng c¸ thÓ rÊt lín nªn Ch©n khíp cã vai trß thùc tiÔn to lín vÒ c¶ 2 mÆt : cã lîi vµ cã h◊i. t - H·y dùa vµo kiÕn thøc ®· häc, liªn hÖ ®Õn thùc tiÔn thiªn nhiªn, ®iÒn tªn mét sè loµi ch©n khíp vµ ®¸nh dÊu (3) vµo « trèng cña b¶ng 3 cho phï hîp. - Th¶o luËn, trao ®æi vÒ vai trß cña chóng ®èi víi tù nhiªn vµ ®êi sèng con ng√êi. B¶ng 3. Vai trß cña ngµnh Ch©n khíp STT Tªn ®◊i diÖn cã ë ®˚a ph√¬ng Cã lîi Cã h◊i 1 Líp Gi¸p x¸c 2 Líp H˘nh nhÖn 3 Líp S©u bä 97

CM YK Trang 98 Ch©n khíp cã c¸c ®Æc ®iÓm : cã bé x√¬ng ngoµi b»ng kitin n©ng ®ì, che chë ; c¸c ch©n ph©n ®èt khíp ®éng ; qua lét x¸c mµ t¨ng tr√ëng c¬ thÓ. Nhê sù th˙ch nghi víi ®iÒu kiÖn sèng vµ m«i tr√êng kh¸c nhau mµ Ch©n khíp rÊt ®a d◊ng vÒ cÊu t◊o, m«i tr√êng sèng vµ tËp t˙nh. Chóng cã lîi vÒ nhiÒu mÆt nh√ : ch÷a bÖnh, lµm thùc phÈm, thô phÊn cho c©y trång... nh√ng còng g©y t¸c h◊i kh«ng nhá nh√ : h◊i c©y trång, h◊i ®å gç trong nhµ, truyÒn lan nhiÒu bÖnh nguy hiÓm. C ?©u h·i 1. Trong sè c¸c ®Æc ®iÓm cña Ch©n khíp th˘ c¸c ®Æc ®iÓm nµo ¶nh h√ëng lín ®Õn sù ph©n bè réng r·i cña chóng ? 2. §Æc ®iÓm cÊu t◊o nµo khiÕn Ch©n khíp ®a d◊ng vÒ : tËp t˙nh vµ vÒ m«i tr√êng sèng ? 3. Trong sè ba líp cña Ch©n khíp (Gi¸p x¸c, H˘nh nhÖn, S©u bä) th˘ líp nµo cã gi¸ tr˚ thùc phÈm lín nhÊt, cho v˙ dô ? 98

Bµi 30 CM YK Trang 99 «n tËp phÇn I ®éng vËt kh«ng x√¬ng sèng n C¸c bµi häc phÇn §éng vËt kh«ng x√¬ng sèng ®· gióp ta hiÓu vÒ cÊu t◊o, lèi sèng cña c¸c ®◊i diÖn. MÆc dï rÊt ®a d◊ng vÒ cÊu t◊o vµ lèi sèng nh√ng chóng vÉn mang c¸c ®Æc ®iÓm ®Æc tr√ng cho mçi ngµnh, th˙ch nghi cao víi m«i tr√êng sèng. I - T˙nh ®a d◊ng cña §éng vËt kh«ng x√¬ng sèng n B¶ng 1 giíi thiÖu 15 ®◊i diÖn kÌm theo c¸c ®Æc ®iÓm, ®√îc xÕp thµnh 5 nhãm ®◊i diÖn cho c¸c ngµnh chñ yÕu cña §éng vËt kh«ng x√¬ng sèng. B¶ng 1. C¸c ®◊i diÖn cña §éng vËt kh«ng x√¬ng sèng Ngµnh §Æc ®iÓm Ngµnh §Æc ®iÓm C¸c ngµnh §Æc ®iÓm ................ ................ ................ l Cã roi l C¬ thÓ l C¬ thÓ dÑp l Cã nhiÒu h˘nh trô l Th√êng h˘nh h◊t diÖp lôc l NhiÒu tua l¸ hoÆc miÖng ko dµi §◊i diÖn ....... l Th√êng cã §◊i diÖn ....... v¸ch x√¬ng §◊i diÖn ....... ®¸ v«i l Cã ch©n gi¶ l C¬ thÓ l C¬ thÓ h˘nh h˘nh chu«ng èng dµi l NhiÒu kh«ng thu«n 2 ®Çu bµo l Thuú miÖng ko dµi l TiÕt diÖn l Lu«n lu«n ngang trßn biÕn h˘nh §◊i diÖn ....... §◊i diÖn ....... §◊i diÖn ....... l Cã miÖng vµ l C¬ thÓ l C¬ thÓ khe miÖng h˘nh trô ph©n ®èt l NhiÒu l«ng l Cã tua l Cã ch©n b¬i miÖng bªn hoÆc tiªu gi¶m §◊i diÖn ....... §◊i diÖn ....... §◊i diÖn ....... 99