Sách Sinh Học lớp 7

CM YK Trang 150 trong bôi c©y rËm r◊p, gai gãc). Tai thá rÊt th˙nh, cã vµnh tai dµi, lín, cö ®éng ®√îc theo c¸c ph˙a, ®˚nh h√íng ©m thanh ph¸t hiÖn sím kÎ thï. t Quan s¸t h˘nh 46.2, 3 ®äc c¸c th«ng tin cã liªn quan tíi c¸c h˘nh trªn, ®iÒn néi dung phï hîp vµo b¶ng sau : B¶ng. §Æc ®iÓm cÊu t◊o ngoµi cña thá th˙ch nghi víi ®êi sèng vµ tËp t˙nh lÈn trèn kÎ thï Bé phËn c¬ thÓ §Æc ®iÓm cÊu t◊o ngoµi Sù th˙ch nghi víi ®êi sèng vµ tËp t˙nh lÈn trèn kÎ thï Bé l«ng Bé l«ng ................................... Chi (cã vuèt) Chi tr√íc ................................. Gi¸c quan Chi sau .................................... Mòi ....... vµ l«ng xóc gi¸c ................. Tai ................ vµnh tai ....................... ............................................................ H˘nh 46.2. CÊu t◊o ngoµi cña thá H˘nh 46.3. Thá ®µo hang 1. Mflt ; 2. V µnh tai ; 3. L«ng xóc gi¸c ; 4. Chi tr√íc ; 5. Chi sau ; 6. §u«i ; 7. Bé l«ng mao. 2. Di chuyÓn n Thá di chuyÓn b»ng c¸ch nh¶y ®ång thêi b»ng c¶ hai ch©n sau. §éng t¸c di chuyÓn cña thá ®√îc minh ho◊ ë h˘nh 46.4. H˘nh 46.4. §éng t¸c di chuyÓn cña thá 150

CM YK Trang 151 t Quan s¸t h˘nh 46.5 gi¶i th˙ch t◊i sao, con thá ch◊y kh«ng dai søc b»ng thó ¨n th˚t song trong mét sè tr√êng hîp vÉn tho¸t khái ®√îc nanh vuèt cña con vËt s¨n måi (l√u ˝ trªn ®√êng ch◊y cña thá cã c¶ nh÷ng ®o◊n cã bôi c©y rËm r◊p vµ c¸c hang trong ®Êt). H˘nh 46.5. C¸ch ch◊y cña thá khi b˚ s¨n ®uæi §√êng ch◊y cña thá §√êng ch◊y cña chã s¨n Thá lµ ®éng vËt h»ng nhiÖt, ¨n cá, l¸ b»ng c¸ch gÆm nhÊm, ho◊t ®éng vÒ ban ®ªm. §Î con (thai sinh), nu«i con b»ng s÷a mÑ. C¬ thÓ phñ l«ng mao. CÊu t◊o ngoµi, c¸c gi¸c quan, chi vµ c¸ch thøc di chuyÓn cña thá th˙ch nghi víi ®êi sèng vµ tËp t˙nh lÈn trèn kÎ thï. C ?©u h·i 1. H·y nªu cÊu t◊o ngoµi cña thá th˙ch nghi víi ®iÒu kiÖn sèng. 2*. H·y cho biÕt v˘ sao thá hoang di chuyÓn víi vËn tèc tèi ®a lµ 74 km/h, trong khi ®ã c¸o x¸m : 64 km/h ; chã s¨n : 68 km/h ; chã sãi : 69,23 km/h, thÕ mµ trong nhiÒu tr√êng hîp thá rõng vÉn kh«ng tho¸t khái nh÷ng loµi thó ¨n th˚t kÓ trªn. 3. Nªu √u ®iÓm cña sù thai sinh so víi sù ®Î trøng vµ no·n thai sinh(*). E ?m c„ bi’t TÊt c¶ gièng thá nhµ ®Òu cã nguån gèc tõ thá hoang hiÖn cßn sèng ë nhiÒu n¬i trong vïng §˚a Trung H¶i vµ T©y ¢u. Thá chØ míi ®√îc nu«i c¸ch ®©y kho¶ng hai thÕ kØ. Thá ®√îc nu«i ®Çu tiªn ë T©y Ban Nha ®Ó lÊy l«ng vµ lÊy th˚t, ngµy nay ®· cã ˙t nhÊt lµ 60 gièng thá. Thá nhµ ë n√íc ta ®√îc nhËp tõ ph√¬ng T©y, c¸ch ®©y kho¶ng 100 n¨m. §Æc biÖt, n¨m 1960 n√íc ta còng ®· nhËp néi gièng thá ¨ngora cã bé l«ng mÒm, nhÑ vµ Êm, mµu trflng tuyÒn. (*) Xem chó th˙ch trang 124 151

CM YK Trang 152 cÊu t◊o trong cña thá Bµi 47 I - Bé x√¬ng vµ hÖ c¬ 1. Bé x√¬ng n Bé x√¬ng thá gåm nhiÒu x√¬ng khíp víi nhau t◊o thµnh mét bé khung vµ c¸c khoang, lµm nhiÖm vô ®˚nh h˘nh, n©ng ®ì, b¶o vÖ vµ vËn ®éng cña c¬ thÓ. t Quan s¸t c¸c phÇn bé x√¬ng thá kÕt hîp víi h˘nh 47.1. §èi chiÕu víi bé x√¬ng th»n l»n ®· häc, nªu nh÷ng ®iÓm gièng vµ kh¸c nhau gi÷a chóng. 1 2 36 8 7 54 9 H˘nh 47.1. Bé x√¬ng thá 1. X √¬ng ®Çu ; 2. Cét x√¬ng sèng ; 3. C¸c ®èt sèng cæ (7 ®èt) ; 4. X √¬ng s√ên ; 5. X √¬ng má ¸c ; 6. §ai chi tr√íc (®ai vai) ; 7. C¸c x√¬ng chi tr√íc ; 8. §ai chi sau (®ai h«ng) ; 9. C¸c x√¬ng chi sau. 2. HÖ c¬ n Sù vËn ®éng cña c¬ thÓ lµ nhê c¸c c¬ b¸m vµo x√¬ng vµ c¸c c¬ co d·n gióp con vËt di chuyÓn dÔ dµng. ë thá, còng nh√ ë mäi thó kh¸c, xuÊt hiÖn c¬ hoµnh chia khoang c¬ thÓ thµnh khoang ngùc vµ khoang bông. C¬ hoµnh cïng víi c¸c c¬ liªn s√ên tham gia vµo qu¸ tr˘nh th«ng kh˙ ë phæi. 152

H˘nh 47.2. CÊu t◊o trong cña thá (c¸i) 10 CM YK Trang 153 9 1. Kh˙ qu¶n ; 2. Phæi ; 3. Tim ; 4. Thùc qu¶n ; 1 5. D◊ dµy ; 6. Ruét non ; 7. Ruét giµ ; 3 8. Ruét th⁄ng ; 9. Ruét t˚t (manh trµng) ; 2 10. Gan ; 11. Tói mËt ; 12. Tu˛ ; 13. ThËn ; 4 14. HÖ sinh dôc (c¸i) ; 15. HËu m«n ; 16 16 . C¬ hoµnh ; 17. L¸ l¸ch (t˘). 5 13 11 12 6 II - c¸c c¬ QUAN dinh d√ìng 7 14 15 t Quan s¸t trªn mÉu mæ kÕt hîp víi h˘nh 47.2, h·y x¸c ®˚nh v˚ tr˙, thµnh 17 phÇn cña c¸c hÖ c¬ quan vµ ghi vµo b¶ng d√íi ®©y : 8 B¶ng. Thµnh phÇn cña c¸c hÖ c¬ quan HÖ c¬ quan C¸c thµnh phÇn TuÇn hoµn H« hÊp Tiªu ho¸ Bµi tiÕt Sinh s¶n 1. Tiªu ho¸ n HÖ tiªu ho¸ cña thá gåm c¸c bé phËn gièng nh√ nh÷ng ®éng vËt cã x√¬ng sèng ë c◊n, nh√ng cã biÕn ®æi th˙ch nghi víi ®êi sèng “gÆm nhÊm” c©y cá vµ cñ... thÓ hiÖn ë c¸c r¨ng cöa cong sflc nh√ l√ìi bµo vµ th√êng xuyªn mäc dµi, thiÕu r¨ng nanh, r¨ng hµm kiÓu nghiÒn. Ruét dµi víi manh trµng lín (ruét t˚t) lµ n¬i tiªu ho¸ xenlul«z¬. 153

CM YK Trang 154 2. TuÇn hoµn vµ h« hÊp n C¸c bé phËn quan träng cña hÖ tuÇn hoµn vµ h« hÊp lµ tim vµ phæi ®√îc b¶o vÖ trong khoang ngùc. HÖ tuÇn hoµn ë thá, còng nh√ mäi thó kh¸c gåm tim 4 ng¨n cïng víi hÖ m◊ch t◊o thµnh 2 vßng tuÇn hoµn (h˘nh 47.3). M¸u ®i nu«i c¬ thÓ lµ m¸u ®á t√¬i ®¶m b¶o sù trao ®æi chÊt m◊nh ë thá. Thá lµ ®éng vËt h»ng nhiÖt. HÖ h« hÊp gåm kh˙ H˘nh 47.3. S¬ ®å hÖ tuÇn hoµn qu¶n, phÕ qu¶n vµ phæi. Phæi lín gåm nhiÒu tói A - V ßng tuÇn hoµn nhá ; B - V ßng tuÇn hoµn lín phæi (phÕ nang) víi m◊ng 1. Tim ; 2. C¸c m◊ch ; 3. HÖ mao m◊ch phæi ; mao m◊ch dµy ®Æc bao 4. HÖ mao m◊ch ë c¸c c¬ quan. quanh gióp sù trao ®æi kh˙ dÔ dµng. Sù th«ng kh˙ ë phæi thùc hiÖn ®√îc nhê sù co d·n c¸c c¬ liªn s√ên vµ c¬ hoµnh. 3. Bµi tiÕt n HÖ bµi tiÕt gåm ®«i thËn sau cã cÊu t◊o tiÕn bé nhÊt trong c¸c ®éng vËt cã x√¬ng sèng. III - ThÇn kinh vµ gi¸c quan n ë thá c¸c phÇn cña n·o, ®Æc biÖt lµ b¸n cÇu n·o vµ tiÓu n·o ph¸t triÓn, che lÊp c¸c phÇn kh¸c cña n·o. B¸n cÇu n·o lµ trung √¬ng cña c¸c ph¶n x◊ phøc t◊p. TiÓu n·o ph¸t triÓn liªn quan tíi c¸c cö ®éng phøc t◊p ë thá (h˘nh 47.4). t Qua bµi 46, cho biÕt ®Æc ®iÓm cña c¸c gi¸c quan cña thá. H˘nh 47.4. S¬ ®å cÊu t◊o bé n·o thá 1. Thuú khøu gi¸c ; 2. B¸n cÇu ®◊i n·o ; 3. TiÓu n·o ; 4. N·o gi÷a ; 5. Hµnh tuû ; 6. Tuû sèng. 154

CM YK Trang 155 Bé x√¬ng thá (còng nh√ bé x√¬ng c¸c thó kh¸c) lµ cét sèng cã 7 ®èt sèng cæ ; hÖ c¬ xuÊt hiÖn thªm c¬ hoµnh, tham gia vµo h« hÊp. CÊu t◊o néi quan hoµn thiÖn : Phæi cã nhiÒu tói phæi nhá lµm t¨ng diÖn t˙ch trao ®æi kh˙ ; Cã 2 vßng tuÇn hoµn víi tim 4 ng¨n hoµn chØnh (gièng chim), m¸u ®i nu«i c¬ thÓ lµ m¸u ®á t√¬i. Thá thuéc ®éng vËt ¨n thùc vËt kiÓu gÆm nhÊm : cã r¨ng cöa sflc, r¨ng hµm kiÓu nghiÒn, thiÕu r¨ng nanh. HÖ tiªu ho¸ cã manh trµng ph¸t triÓn. ThËn sau cã cÊu t◊o hoµn thiÖn nhÊt. N·o tr√íc vµ tiÓu n·o ph¸t triÓn liªn quan ®Õn ho◊t ®éng phong phó vµ phøc t◊p ë thá. C ?©u h·i 1. Nªu nh÷ng ®Æc ®iÓm cÊu t◊o cña c¸c hÖ tuÇn hoµn, h« hÊp, thÇn kinh cña thá (mét ®◊i diÖn cña líp Thó) thÓ hiÖn sù hoµn thiÖn so víi c¸c líp §éng vËt cã x√¬ng sèng ®· häc. 2. H·y nªu râ t¸c dông cña c¬ hoµnh qua m« h˘nh th˙ nghiÖm ë h˘nh 47.5. H˘nh 47.5. M« h˘nh th˙ nghiÖm t¸c dông cña c¬ hoµnh A - Khi c¬ hoµnh d·n B - Khi c¬ hoµnh co T√îng tr√ng: 1. Kh˙ qu¶n ; 2. Phæi ; 3. C¬ hoµnh ; 4. Lång ngùc. 155

CM YK Trang 156 ®a d◊ng cña LíP thó bé thó huyÖt, bé thó tói Bµi 48 n Líp Thó hiÖn nay cã kho¶ng 4 600 loµi, 26 bé. ë ViÖt Nam ®· ph¸t hiÖn ®√îc 275 loµi. C¸c loµi thó ®Òu cã l«ng mao vµ tuyÕn s÷a. S¬ ®å sau ®©y giíi thiÖu mét sè bé Thó quan träng Thó ®Î trøng Bé Thó huyÖt - §◊i diÖn : Thó má v˚t Líp Thó Con s¬ sinh rÊt nhá Bé Thó tói - §◊i diÖn : Kanguru ®√îc nu«i trong tói (Cã l«ng mao da ë bông thó mÑ cã tuyÕn s÷a) Thó ®Î con Con s¬ sinh ph¸t C¸c bé Thó cßn l◊i triÓn b˘nh th√êng S¬ ®å giíi thiÖu mét sè bé Thó quan träng I - Bé Thó huyÖt n §◊i diÖn lµ thó má v˚t sèng ë ch©u §◊i D√¬ng (h˘nh 48.1), cã má gièng má v˚t, sèng võa ë n√íc ngät, võa ë c◊n, ®Î trøng. Thó c¸i cã tuyÕn s÷a nh√ng ch√a cã vó. 1.Thó má v˚t cã má 2. Trøng thó má 3. Thó má v˚t con p má 4. Thó má v˚t con b¬i theo dÑp, bé l«ng rËm, m˚n, v˚t n»m trong tæ vµo bông thó mÑ cho s÷a mÑ, uèng s÷a do thó mÑ kh«ng thÊm n√íc, lµm b»ng l¸ ch¶y ra. S au ®ã chóng tiÕt ra hoµ lÉn trong n√íc. ch©n cã mµng b¬i. c©y môc. liÕm l«ng, lÊy s÷a vµo má. H˘nh 48.1. §êi sèng vµ tËp t˙nh cña thó má v˚t 156

CM YK Trang 157 II - Bé thó tói n §◊i diÖn lµ kanguru sèng ë ®ång cá ch©u §◊i D√¬ng (h˘nh 48.2) cao tíi 2m, cã chi sau lín khoÎ, vó cã tuyÕn s÷a, con s¬ sinh chØ lín b»ng h◊t ®Ëu, dµi kho¶ng 3cm kh«ng thÓ tù bó mÑ, sèng trong tói da ë bông thó mÑ. Vó tù tiÕt s÷a vµ tù ®éng ch¶y vµo miÖng thó con (h˘nh 48.2). 1. Kanguru cã chi sau 2. Kanguru s¬ sinh 3. Trong tói da ë 4. Kanguru mÑ ngåi lín khoÎ, ®u«i to dµi ®Ó lÇn t˘m ®Õn miÖng tói bông thó mÑ, kanguru dùa trªn hai ch©n sau gi÷ th¨ng b»ng khi nh¶y. da, do thó mÑ liÕm non ®ang ngoÆm vµ c¸i ®u«i to dµi. Nã cã thÓ nh¶y víi vËn lªn l«ng, v◊ch ®√êng chÆt lÊy vó ®Ó s÷a Kanguru con ®ang tèc 40 – 50km/giê. cho con s¬ sinh ®i. mÑ tù ®éng ch¶y n»m thß ®Çu ra khái vµo miÖng nã. tói da ë bông thó mÑ. H˘nh 48.2. §êi sèng vµ tËp t˙nh cña kanguru t Th¶o luËn, quan s¸t h˘nh 48.1 vµ 48.2 kÕt hîp th«ng tin cña môc I, II, lùa chän nh÷ng c©u tr¶ lêi th˙ch hîp råi ®iÒn vµo b¶ng sau : B¶ng. So s¸nh ®Æc ®iÓm ®êi sèng vµ tËp t˙nh gi÷a thó má v˚t vµ kanguru Loµi N¬i CÊu t◊o Sù di Sinh s¶n Con Bé phËn C¸ch cho sèng chi chuyÓn s¬ sinh tiÕt s÷a con bó Thó má v˚t - Chi sau lín khoÎ Kanguru - Chi cã mµng b¬i C¸c c©u tr¶ - N√íc - §i trªn - §Î con - B˘nh - Cã vó - NgoÆm lêi lùa chän ngät vµ c◊n vµ - §Î trøng th√êng - Kh«ng chÆt lÊy - RÊt nhá cã vó chØ vó, bó thô ë c◊n b¬i trong n√íc cã tuyÕn ®éng. - §ång s÷a - LiÕm s÷a cá - Nh¶y trªn l«ng thó mÑ, uèng n√íc hoµ tan s÷a mÑ. 157

CM YK Trang 158 Líp Thó hiÖn nay gåm nh÷ng bé Thó sau : Bé Thó huyÖt ®Î trøng, thó mÑ ch√a cã nóm vó, con s¬ sinh liÕm s÷a do thó mÑ tiÕt ra ; Bé Thó cã tói ®Î con, cã con s¬ sinh rÊt nhá ®√îc nu«i trong tói da ë bông thó mÑ, bó mÑ thô ®éng. Nh÷ng bé Thó kh¸c ®Î con, con s¬ sinh ph¸t triÓn b˘nh th√êng, bó mÑ chñ ®éng. C ?©u h·i 1. Ph©n biÖt c¸c nhãm thó b»ng ®Æc ®iÓm sinh s¶n vµ tËp t˙nh “bó” s÷a cña con s¬ sinh. 2. H·y so s¸nh ®Æc ®iÓm cÊu t◊o vµ tËp t˙nh cña thó má v˚t vµ kanguru th˙ch nghi víi ®êi sèng cña chóng. E ?m c„ bi’t Khi gÆp nguy hiÓm, kanguru th√êng dùa c¬ thÓ lªn trªn chiÕc ®u«i v÷ng chflc cña nã, dïng hai ch©n sau víi mãng nhän sflc ®Ó ®¸ tung kÎ thï lªn hoÆc «m chÆt lÊy kÎ thï b»ng hai ch©n tr√íc, «m ®Õn nghÑt thë hoÆc nhÊn xuèng n√íc råi d˘m cho ®Õn chÕt (h˘nh 48.3). H˘nh 48.3. Kanguru tù vÖ 158

Bµi 49 CM YK Trang 159 ®a d◊ng cña líp thó (tiÕp theo) Bé D¬i vµ bé c¸ voi n Bé D¬i gåm nh÷ng thó bay, cßn bé C¸ voi gåm nh÷ng thó b¬i. I - Bé D¬i n §Æc ®iÓm (h˘nh 49.1A). Chi tr√íc biÕn ®æi thµnh c¸nh da. C¸nh da lµ mét mµng da réng phñ l«ng mao th√a, mÒm m◊i nèi liÒn c¸nh tay, èng tay, c¸c x√¬ng bµn vµ c¸c x√¬ng ngãn (rÊt dµi) víi m˘nh, chi sau vµ ®u«i. §u«i ngfln. ¡n s©u bä (d¬i ¨n s©u bä), ¨n qu¶ c©y (d¬i qu¶). §◊i diÖn : D¬i ¨n s©u bä, d¬i qu¶. A - CÊu t◊o ngoµi cña d¬i B - Ch©n d¬i yÕu, b¸m C - Bé r¨ng 1. C¸nh tay ; 2. èng tay ; chÆt vµo cµnh c©y. Khi nhän dÔ dµng 3. Bµn tay ; 4. Ngãn tay bflt ®Çu bay d¬i chØ cÇn ph¸ vá kitin rêi vËt b¸m. cña s©u bä. C¸ch bay cña d¬i : D¬i cã mµng c¸nh réng, th©n ngfln nªn cã c¸ch bay tho¨n thoflt, thay h√íng ®æi chiÒu mét c¸ch linh ho◊t. H˘nh 49.1. CÊu t◊o, ®êi sèng cña d¬i ¨n s©u bä II - Bé C¸ voi n §Æc ®iÓm : C¬ thÓ h˘nh thoi, l«ng gÇn nh√ tiªu biÕn hoµn toµn, cã líp mì d√íi da rÊt dµy, cæ kh«ng ph©n biÖt víi th©n, v©y ®u«i n»m ngang, b¬i b»ng c¸ch uèn m˘nh theo chiÒu däc. 159

CM YK Trang 160 Chi tr√íc (h˘nh 49.2B) biÕn ®æi thµnh v©y b¬i d◊ng b¬i chÌo (B), song vÉn ®√îc n©ng ®ì bëi c¸c x√¬ng chi nh√ ë ®éng vËt cã x√¬ng sèng ë c◊n, cã x√¬ng c¸nh tay (1) vµ x√¬ng èng tay ngfln (2), c¸c x√¬ng ngãn tay l◊i rÊt dµi (4), chi sau tiªu gi¶m. C¸ voi sinh s¶n trong n√íc, nu«i con b»ng s÷a. C¸ voi sèng chñ yÕu ë biÓn «n ®íi vµ biÓn l◊nh. §◊i diÖn : C¸ voi xanh, c¸ heo (hay c¸ ®enphin) H˘nh 49.2. CÊu t◊o, ®êi sèng cña c¸ voi A - C¸ voi xanh dµi tíi 33m, nÆng tíi 160 tÊn, loµi ®éng vËt lín nhÊt trong giíi §éng vËt. B - V ©y ngùc c¸ voi vµ c¸c x√¬ng n©ng ®ì cho v©y ngùc : 1. X √¬ng c¸nh ; 2. X √¬ng èng tay ; 3. X √¬ng bµn tay ; 4. C¸c x√¬ng ngãn tay. C - C¸ voi kh«ng cã r¨ng, trªn hµm cã nhiÒu tÊm sõng rñ xuèng nh√ c¸i sµng läc n√íc. 1. Khi c¸ voi h¸ miÖng, n√íc mang t«m, c¸ vµ nh÷ng ®éng vËt nhá vµo miÖng c¸ voi. 2. Khi c¸ voi ngËm miÖng, thøc ¨n ®√îc gi÷ trong miÖng, cßn n√íc ®i qua khe c¸c tÊm sõng ra ngoµi. D - C¸ heo (hay c¸ ®enphin) cã r¨ng, c¬ thÓ dµi kho¶ng 1,5m, cã mâm ko dµi tr«ng gièng c¸i má. RÊt th«ng minh, thùc hiÖn ®√îc nh÷ng tiÕt môc xiÕc mét c¸ch kho lo. t Quan s¸t h˘nh 49.1 vµ h˘nh 49.2, th¶o luËn lùa chän nh÷ng c©u tr¶ lêi th˙ch hîp ®Ó ®iÒn vµo b¶ng sau : 160

CM YK Trang 161 B¶ng. So s¸nh cÊu t◊o ngoµi vµ tËp t˙nh ¨n gi÷a d¬i vµ c¸ voi Tªn Chi Chi §u«i C¸ch Thøc ¨n §Æc ®iÓm r¨ng. ®éng vËt tr√íc sau di chuyÓn C¸ch ¨n D¬i - C¸nh da - Tiªu - V©y - Bay kh«ng cã - T«m, - Kh«ng cã r¨ng, - V©y b¬i biÕn C¸ voi xanh ®u«i ®√êng bay râ rÖt c¸, ®éng läc måi b»ng c¸c - Nhá, C©u tr¶ lêi yÕu lùa chän - §u«i - B¬i uèn m˘nh vËt nhá khe cña tÊm ngfln theo chiÒu däc - S©u bä sõng miÖng. - R¨ng nhän, sflc; r¨ng ph¸ vì vá cøng cña s©u bä Bé D¬i lµ thó cã cÊu t◊o th˙ch nghi víi ®êi sèng bay : Chóng cã mµng c¸nh réng, th©n ngfln vµ hÑp nªn cã c¸ch bay tho¨n thoflt, thay h√íng ®æi chiÒu linh ho◊t. Ch©n yÕu cã t√ thÕ b¸m vµo cµnh c©y treo ng√îc c¬ thÓ. Khi bflt ®Çu bay ch©n rêi vËt b¸m, tù bu«ng m˘nh tõ cao. Bé C¸ voi th˙ch nghi víi ®êi sèng hoµn toµn trong n√íc, cã c¬ thÓ h˘nh thoi, cæ rÊt ngfln, líp mì d√íi da rÊt dµy, chi tr√íc biÕn ®æi thµnh chi b¬i cã d◊ng b¬i chÌo, v©y ®u«i n»m ngang, b¬i b»ng c¸ch uèn m˘nh theo chiÒu däc. C ?©u h·i 1. Tr˘nh bµy ®Æc ®iÓm cÊu t◊o cña d¬i th˙ch nghi víi ®êi sèng bay. 2. Tr˘nh bµy ®Æc ®iÓm cÊu t◊o cña c¸ voi th˙ch nghi víi ®êi sèng trong n√íc. E ?m c„ bi’t Ra®a cña d¬i vµ c¸ voi Mflt d¬i kh«ng tinh, song tai rÊt th˙nh. Ngoµi nh÷ng tiÕng kªu th«ng th√êng, d¬i cßn ph¸t ra nh÷ng ©m thanh víi tÇn sè dao ®éng rÊt cao tõ 30 000 ®Õn 70 000 dao ®éng/gi©y. Nh÷ng ©m thanh ®ã v√ît khái ng√ìng th˙nh gi¸c cña con ng√êi (siªu ©m). ¢m thanh khi ph¸t ra ch◊m vµo ch√íng ng◊i vËt trªn ®√êng bay, déi l◊i tai d¬i khiÕn d¬i cã thÓ x¸c ®˚nh ®√îc ch˙nh x¸c vµ tøc thêi v˚ tr˙ vËt thÓ vµ con måi trong kh«ng gian. V˘ thÕ, khi bay tai d¬i lu«n lu«n cö ®éng theo c¸c h√íng ®Ó thu nhËn ©m thanh ph¶n håi. D¬i bay rÊt nhanh víi ®√êng bay tho¨n thoflt linh ho◊t ®Ó bflt måi trong ®ªm tèi. Siªu ©m do c¸ voi ph¸t ra cßn cã tÇn sè cao h¬n siªu ©m cña d¬i (50 000 - 70 000 ®Õn 140 000 dao ®éng/gi©y). Ngoµi chøc n¨ng siªu ©m nh√ cña d¬i, siªu ©m cña c¸ voi cßn lµ “ng«n ng÷” ®Ó th«ng b¸o gi÷a nh÷ng c¸ thÓ cïng sèng trong ®µn. 161

CM YK Trang 162 Bµi 50 ®a d◊ng cña líp thó (tiÕp theo) Bé ¨n s©u bä, bé gÆm nhÊm, bé ¨n th˚t n Bé ¡n s©u bä th˙ch nghi víi chÕ ®é ¨n s©u bä, bé GÆm nhÊm th˙ch nghi víi c¸ch gÆm nhÊm thøc ¨n ; cßn bé ¡n th˚t th˙ch nghi víi chÕ ®é ¨n th˚t. I - Bé ¡n s©u bä n §Æc ®iÓm (h˘nh 50.1) : Thó nhá cã mâm ko dµi thµnh vßi ngfln. Bé r¨ng th˙ch nghi víi chÕ ®é ¨n s©u bä, gåm nh÷ng r¨ng nhän, r¨ng hµm còng cã 3, 4 mÊu nhän. Th˚ gi¸c km ph¸t triÓn, song khøu gi¸c rÊt ph¸t triÓn, ®Æc biÖt cã nh÷ng l«ng xóc gi¸c dµi ë trªn mâm, th˙ch nghi víi c¸ch thøc ®µo bíi t˘m måi. §◊i diÖn : Chuét chï, chuét chòi. Trõ thêi gian sinh s¶n vµ nu«i con, chuét chï vµ chuét chòi ®Òu cã ®êi sèng ®¬n ®éc. A - Chuét chï cã tËp B - Bé r¨ng chuét chï C - Chuét chòi cã tËp t˙nh ®µo t˙nh ®µo bíi ®Êt, ®¸m cã c¸c r¨ng ®Òu nhän. hang trong ®Êt, t˘m Êu trïng s©u l¸ rông, t˘m s©u bä vµ giun ®Êt. Cã tuyÕn h«i bä vµ giun ®Êt. Chóng cã chi hai bªn s√ên. tr√íc ngfln, bµn tay réng vµ ngãn tay to khoÎ ®Ó ®µo hang. H˘nh 50.1. Mét sè ®◊i diÖn cña thó ¨n s©u bä II - Bé GÆm nhÊm n §Æc ®iÓm (h˘nh 50.2A) : Bé thó cã sè l√îng loµi lín nhÊt, cã bé r¨ng th˙ch nghi víi chÕ ®é gÆm nhÊm(*), thiÕu r¨ng nanh, r¨ng cöa rÊt lín, sflc vµ c¸ch r¨ng hµm mét kho¶ng trèng gäi lµ kho¶ng trèng hµm. §◊i diÖn : Chuét ®ång, sãc, nh˙m. (*) Bµo nhá thøc ¨n th√êng b»ng c¸ch gÆm vµ khot b»ng r¨ng cöa, nghiÒn nhá b»ng r¨ng hµm. 162

CM YK Trang 163 A - Bé r¨ng gÆm nhÊm B - Chuét ®ång nhá C - Sãc bông x¸m cã ®u«i dµi, 1. R¨ng cöa cã tËp t˙nh ®µo hang xï gióp con vËt gi÷ th¨ng 2. R¨ng hµm chñ yÕu b»ng r¨ng b»ng khi chuyÒn cµnh, ¨n qu¶ 3. Kho¶ng trèng hµm. cöa, ¨n t◊p, sèng ®µn. h◊t, nhiÒu khi sèng chung víi H˘nh 50.2. Mét sè ®◊i diÖn cña thó gÆm nhÊm mét vµi loµi sãc kh¸c (sãc bông ®á, sãc chuét...). III - Bé ¡n th˚t n §Æc ®iÓm (h˘nh 50.3A) : Bé thó cã bé r¨ng th˙ch nghi víi chÕ ®é ¨n th˚t : r¨ng cöa ngfln, sflc ®Ó rãc x√¬ng, r¨ng nanh lín, dµi, nhän ®Ó x måi, r¨ng hµm cã nhiÒu mÊu dÑp sflc ®Ó cflt nghiÒn måi. C¸c ngãn ch©n cã vuèt cong d√íi cã ®Öm th˚t dµy nªn A - Sä mÌo víi bé r¨ng cña thó ¨n th˚t E - Hæ, th√êng s¨n måi vµo ban ®ªm, vuèt cã 1. R¨ng cöa ; 2. R¨ng nanh ; 3. R¨ng hµm. thÓ gi√¬ng ra khái ®Öm th˚t, s¨n måi ®¬n ®éc b»ng c¸ch r˘nh vµ vå måi. B - R¨ng hµm cña mÌo G - Chã sãi löa th√êng s¨n måi vÒ ban ngµy, C - V uèt mÌo khi gi√¬ng ra khái ®Öm th˚t vuèt cïn kh«ng thu ®√îc vµo trong ®Öm th˚t, s¨n måi theo ®µn b»ng c¸ch ®uæi måi. 1. V uèt ; 2. §Öm th˚t. D - B¸o. H˘nh 50.3. Mét sè ®◊i diÖn cña thó ¨n th˚t 163

CM YK Trang 164 b√íc ®i rÊt ªm, khi di chuyÓn chØ cã c¸c ngãn ch©n tiÕp xóc víi ®Êt, nªn khi ®uæi måi chóng ch◊y víi tèc ®é lín. Khi bflt måi, c¸c vuèt sflc nhän gi√¬ng ra khái ®Öm th˚t cµo x con måi (50.3C). §◊i diÖn : MÌo, hæ, b¸o, chã sãi, gÊu. t Th¶o luËn, quan s¸t h˘nh 50.1, 2, 3, ®äc b¶ng sau, lùa chän nh÷ng c©u tr¶ lêi th˙ch hîp ®Ó ®iÒn vµo b¶ng : B¶ng. CÊu t◊o, ®êi sèng vµ tËp t˙nh dinh d∂ìng cña mét sè ®◊i diÖn thuéc bé ¡n s©u bä, bé GÆm nhÊm, bé ¡n th˚t Bé Thó Loµi ®éng vËt M«i tr√êng §êi sèng CÊu t◊o r¨ng C¸ch bflt måi ChÕ ®é ¨n sèng ¡n s©u Chuét chï bä Chuét chòi GÆm Chuét ®ång nhá nhÊm Sãc bông x¸m B¸o ¡n th˚t Sãi Nh÷ng c©u tr¶ lêi - Trªn mÆt - §¬n ®éc - R¨ng nanh - §uæi måi, - ¨n thùc vËt lùa chän ®Êt - §µn dµi nhän, r¨ng hµm bflt måi - ¨n ®éng vËt - Trªn mÆt dÑp bªn sflc ®Êt vµ trªn - R˘nh måi, - ¨n t◊p c©y - C¸c r¨ng vå måi ®Òu nhän - T˘m måi - Trªn c©y - §µo hang - R¨ng cöa trong ®Êt lín, cã kho¶ng trèng hµm Bé r¨ng cña thó ¡n s©u bä thÓ hiÖn sù th˙ch nghi víi chÕ ®é ¨n s©u bä, gåm nh÷ng r¨ng nhän sflc cfln n¸t vá cøng cña s©u bä. Bé r¨ng cña thó GÆm nhÊm th˙ch nghi víi c¸ch gÆm nhÊm thøc ¨n, cßn cña thó ¡n th˚t th˙ch nghi víi chÕ ®é ¨n th˚t. Tõ th˙ch nghi víi c¸ch ¨n vµ chÕ ®é ¨n ®· ¶nh h√ëng tíi c¸c ®Æc ®iÓm cÊu t◊o vµ tËp t˙nh cña ®◊i diÖn c¸c bé trªn. 164

CM YK Trang 165 C ?©u h·i 1. Dùa vµo bé r¨ng h·y ph©n biÖt ba bé Thó : ¡n s©u bä, GÆm nhÊm vµ ¡n th˚t. 2. Tr˘nh bµy ®Æc ®iÓm cÊu t◊o cña chuét chòi th˙ch nghi víi ®êi sèng ®µo hang trong ®Êt. 3. Nªu tËp t˙nh bflt måi cña nh÷ng ®◊i diÖn cña ba bé Thó : ¡n s©u bä, GÆm nhÊm, ¡n th˚t. E ?m c„ bi’t - T¸c h◊i ghª gím cña chuét : §ã lµ kh¶ n¨ng ph¸t triÓn nßi gièng cña chuét nhanh mét c¸ch khñng khiÕp. Mét n¨m mét ®«i chuét cã thÓ sinh s¶n 2 - 4 løa, mçi løa ®Î 2 - 15 con, tuæi tr√ëng thµnh sinh dôc chØ kho¶ng 1 - 3 th¸ng. B»ng c¸ch t˙nh to¸n ng√êi ta thÊy r»ng mét ®«i chuét sau mét n¨m cã thÓ sinh s¶n ®√îc 800 ch¸u chflt, ¨n hÕt gÇn 2 000kg l√¬ng thùc g©y h◊i rÊt lín cho mïa mµng, nhÊt lµ tËp t˙nh gÆm nhÊm c©y cá, c¸c vËt cøng ngay c¶ khi kh«ng ®ãi, v˘ vËy r¨ng b˚ mßn ®i, nh∂ng r¨ng l◊i cã kh¶ n¨ng dµi liªn tôc. Còng may, tuæi thä cña chuét th√êng chØ d√íi mét n¨m vµ khi sè l√îng chuét ph¸t triÓn qu¸ lín th˘ chóng sÏ mflc bÖnh d˚ch mµ chÕt bít ®i. Tuy nhiªn, phßng vµ diÖt chuét vÉn lu«n lu«n lµ tr¸ch nhiÖm quan träng cña ngµnh n«ng nghiÖp. - Sèng ®¬n ®éc lµ chØ tËp t˙nh sèng cña thó t¸ch rêi ®ång lo◊i phÇn lín thêi gian trong n¨m. NhiÒu loµi thó ¨n th˚t nh√ mÌo rõng, b¸o, cÇy h√¬ng, cÇy gi«ng chØ thêi k˘ ®éng dôc thó ®ùc míi sèng thµnh ®«i. Thó c¸i còng cã thêi gian sèng ®¬n ®éc, ®ã lµ ngoµi thêi gian sinh s¶n vµ nu«i con. 165

CM YK Trang 166 Bµi 51 ®a d◊ng cña líp thó (tiÕp theo) c¸c bé mãng guèc vµ bé linh tr√ëng I - C¸c bé Mãng guèc n §Æc ®iÓm (h˘nh 51.1, 2) : Thó mãng guèc cã sè l√îng ngãn ch©n tiªu gi¶m, ®èt cuèi cña mçi ngãn cã bao sõng bao bäc, ®√îc gäi lµ guèc. Thó mãng guèc di chuyÓn nhanh, v˘ th√êng cã ch©n cao, trôc èng ch©n, cæ ch©n, bµn vµ ngãn ch©n gÇn nh√ th⁄ng hµng vµ chØ cã nh÷ng ®èt cuèi cña ngãn ch©n cã guèc bao bäc míi ch◊m ®Êt, nªn diÖn t˙ch tiÕp xóc víi ®Êt hÑp. Thó mãng guèc gåm ba bé : - Bé Guèc chfin : gåm thó mãng guèc cã 2 ngãn ch©n gi÷a ph¸t triÓn b»ng nhau, ®a sè sèng ®µn, cã loµi ¨n t◊p (lîn), ¨n thùc vËt, nhiÒu loµi nhai l◊i(*). §◊i diÖn: Lîn, bß, h√¬u. - Bé Guèc lÎ : gåm thó mãng guèc cã 3 ngãn ch©n gi÷a ph¸t triÓn h¬n c¶, ¨n thùc vËt kh«ng nhai l◊i, kh«ng cã sõng, sèng ®µn (ngùa), cã sõng, sèng ®¬n ®éc (tª gi¸c cã 3 ngãn). §◊i diÖn : Tª gi¸c, ngùa. - Bé V oi : gåm thó mãng guèc cã 5 ngãn, guèc nhá, cã vßi, cã ngµ, da dµy, thiÕu l«ng, sèng ®µn, ¨n thùc vËt kh«ng nhai l◊i. §◊i diÖn : Voi. H˘nh 51.1. Chi cña thó guèc chfin H˘nh 51.2. Chi cña thó guèc lÎ 1. X √¬ng èng ch©n ; 2. X √¬ng cæ ch©n ; 3. X √¬ng bµn ch©n ; 4. X √¬ng ngãn ch©n ; 5. Guèc. (*) Nhai l◊i : TËp t˙nh î thøc ¨n ®· nhai lªn miÖng ®Ó nhai l◊i lÇn thø hai. 166

CM YK Trang 167 H≠¨u sao LÓn rıng Voi T™ gi∏c mÈt sıng Ng˘a H˘nh 51.3. Mét sè ®◊i diÖn thó Mãng guèc t Th¶o luËn, quan s¸t c¸c h˘nh 51.1, 2, 3, ®äc b¶ng sau, lùa chän nh÷ng c©u tr¶ lêi th˙ch hîp ®Ó ®iÒn vµo b¶ng : B¶ng. CÊu t◊o, ®êi sèng vµ tËp t˙nh mét sè ®◊i diÖn thó Mãng guèc Tªn ®éng vËt Sè ngãn ch©n ( ) Sõng ChÕ ®é ¨n Lèi sèng vµ sè ngãn ph¸t triÓn Lîn H√¬u Ngùa Voi Tª gi¸c Nh÷ng c©u Chfin Cã Nhai l◊i §¬n ®éc tr¶ lêi lùa chän LÎ (3 ngãn), 1 ngãn Kh«ng Kh«ng nhai l◊i §µn LÎ (5 ngãn) ¨n t◊p II - Bé Linh tr√ëng(*) n §Æc ®iÓm : Gåm nh÷ng thó ®i b»ng bµn ch©n, th˙ch nghi víi ®êi sèng ë c©y, cã tø chi th˙ch nghi víi sù cÇm nflm, leo trÌo : bµn tay, bµn ch©n cã 5 ngãn, ngãn c¸i ®èi diÖn víi nh÷ng ngãn cßn l◊i. ¨n t◊p, nh√ng ¨n thùc vËt lµ ch˙nh. §◊i diÖn : KhØ, v√în, khØ h˘nh ng√êi (®√êi √¬i, tinh tinh, g«rila). (*) Con ng√êi còng ®√îc xÕp trong bé Linh tr√ëng 167

CM YK Trang 168 V ≠Ón G´rila Khÿ Tinh tinh ß≠Íi ≠¨i H˘nh 51.4. Mét sè ®◊i diÖn bé Linh tr√ëng Tãm tflt ®Æc ®iÓm mét sè ®◊i diÖn cña bé Linh tr√ëng Cã chai m«ng(*) lín, tói m¸(**) lín, ®u«i dµi KhØ Sèng theo ®µn Cã chai m«ng nhá, kh«ng cã tói m¸ vµ ®u«i V √în §√êi √¬i Sèng ®¬n ®éc Kh«ng cã chai m«ng, tói m¸ vµ ®u«i KhØ h˘nh ng√êi Tinh tinh Sèng theo ®µn G«rila t Quan s¸t h˘nh 51.4 vµ ®äc c¸c th«ng tin trªn, h·y nªu nh÷ng ®Æc ®iÓm ®Æc tr√ng nhÊt ®Ó : - Ph©n biÖt khØ vµ v√în. - Ph©n biÖt khØ h˘nh ng√êi víi khØ, v√în. III - Vai trß cña thó n ë n√íc ta, c¸c loµi thó phong phó. Thó lµ ®èi t√îng cung cÊp nguån d√îc liÖu qu˝ nh√ : sõng, nhung (sõng non) cña h√¬u nai , x√¬ng (hæ, gÊu, h√¬u nai...), mËt gÊu ; nh÷ng nguyªn liÖu ®Ó lµm nh÷ng ®å mÜ nghÖ cã gi¸ tr˚ : da, l«ng (hæ, b¸o...), ngµ voi, sõng (tª gi¸c, tr©u bß...), x◊ h√¬ng (tuyÕn x◊ h√¬u x◊, cÇy gi«ng, cÇy h√¬ng), vËt liÖu th˙ nghiÖm (chuét nhflt, chuét lang, khØ...). TÊt c¶ c¸c loµi gia sóc (*) PhÇn da dµy lªn ë m«ng khØ ; (**) Da ë cæ lµm thµnh tói th«ng víi xoang miÖng ®Ó tr÷ thøc ¨n, khi ®i kiÕm ¨n. 168

CM YK Trang 169 (tr©u bß, lîn...) ®Òu lµ nguån thùc phÈm vµ mét sè loµi cã vai trß søc ko quan träng. NhiÒu loµi thó ¨n th˚t nh√ chån, cÇy, mÌo rõng... cã ˙ch v˘ ®· tiªu diÖt gÆm nhÊm cã h◊i cho n«ng nghiÖp vµ l©m nghiÖp. V˘ nh÷ng gi¸ tr˚ kinh tÕ quan träng, nªn thó ®· b˚ s¨n bflt, bu«n b¸n. Sè l√îng thó trong tù nhiªn ®· b˚ gi¶m sót nghiªm träng, do ®ã cÇn cã ˝ thøc vµ ®Èy m◊nh phong trµo b¶o vÖ sinh vËt hoang d·, tæ chøc ch¨n nu«i nh÷ng loµi cã gi¸ tr˚ kinh tÕ, gãp phÇn b¶o vÖ m«i tr√êng sèng hiÖn nay. IV - §Æc ®iÓm chung cña thó t Th¶o luËn nªu ®Æc ®iÓm chung cña Thó. Thó mãng guèc cã sè ngãn ch©n tiªu gi¶m, ®èt cuèi cïng cã guèc bao bäc. Ch©n cao, diÖn t˙ch tiÕp xóc cña guèc hÑp nªn chóng ch◊y nhanh. Linh tr√ëng lµ thó th«ng minh nhÊt trong c¸c loµi thó, cã tø chi (®Æc biÖt bµn tay, bµn ch©n) th˙ch nghi víi sù cÇm nflm vµ leo trÌo c©y. Linh tr√ëng vµ thó Mãng guèc ®Òu chñ yÕu sèng theo ®µn vµ ¨n thùc vËt. Thó lµ líp §éng vËt cã x√¬ng sèng cã tæ chøc cao nhÊt, cã hiÖn t√îng thai sinh vµ nu«i con b»ng s÷a mÑ, cã bé l«ng mao bao phñ c¬ thÓ, bé r¨ng ph©n ho¸ thµnh r¨ng cöa, r¨ng nanh vµ r¨ng hµm, tim 4 ng¨n, bé n·o ph¸t triÓn thÓ hiÖn râ ë b¸n cÇu n·o vµ tiÓu n·o. Thó lµ ®éng vËt h»ng nhiÖt. C ?©u h·i 1. H·y nªu ®Æc ®iÓm ®Æc tr√ng cña thó Mãng guèc. Ph©n biÖt thó Guèc chfin vµ thó Guèc lÎ. 2. So s¸nh ®Æc ®iÓm cÊu t◊o vµ tËp t˙nh cña khØ h˘nh ng√êi víi khØ vµ v√în. 3. H·y minh ho◊ b»ng nh÷ng v˙ dô cô thÓ vÒ vai trß cña Thó. E ?m c„ bi’t KhØ vµng sèng theo ®µn tõ 15 ®Õn 60 c¸ thÓ. Mét bÇy nhá th√êng gåm bè, mÑ, anh, ch˚ em. §µn khØ bao gåm nhiÒu bÇy nhá, cã t˙nh tæ chøc chÆt chÏ d√íi sù chØ huy cña mét khØ ®ùc khoÎ, th«ng minh nhÊt. KhØ ®Çu ®µn ®√îc c¶ ®µn khØ k˙nh träng vµ tu©n theo sù ph©n c«ng cña nã nh√ canh g¸c, b¶o vÖ hay ®i kiÕm ¨n. Vïng ho◊t ®éng kiÕm ¨n cña c¸c ®µn khØ th√êng ë c◊nh nhau hoÆc lång vµo nhau. §µn khØ ®i kiÕm ¨n th√êng ˙t khi lui tíi vïng gi¸p ranh nµy ®Ó tr¸nh nh÷ng sù ®ông ®Çu ®¸ng tiÕc. 169

CM YK Trang 170 thùc hµnh : xem b¨ng h˘nh vÒ ®êi sèng vµ tËp t˙nh cña thó Bµi 52 I - Yªu cÇu - Cñng cè më réng bµi häc vÒ c¸c m«i tr√êng sèng vµ tËp t˙nh cña Thó. - BiÕt c¸ch tãm tflt nh÷ng néi dung cña b¨ng h˘nh. II - chuÈn b˚ - Häc sinh «n nh÷ng bµi cña líp Thó - B¨ng h˘nh vÒ néi dung, tËp t˙nh cña Thó, m¸y chiÕu - Vë ghi chp néi dung xem b¨ng III - Néi dung D√íi ®©y lµ nh÷ng néi dung ch˙nh cña b¨ng h˘nh ®Ò cËp tíi tËp t˙nh cña Thó. 1. M«i tr√êng sèng Thó bay l√în : Cã nh÷ng loµi ban ngµy ë trong hèc c©y, ban ®ªm ®i kiÕm ¨n trªn kh«ng trung (d¬i ¨n s©u bä), sèng trªn c©y, ¨n qu¶ (d¬i qu¶) hoÆc nh÷ng loµi ho◊t ®éng vÒ ban ngµy (sãc bay...). Thó ë n√íc : Nh÷ng loµi chØ sèng trong m«i tr√êng n√íc : c¸ voi, c¸ ®enphin, bß n√íc. Cã nh÷ng loµi sèng ë n√íc nhiÒu h¬n : thó má v˚t vµ mét vµi loµi kh¸c (r¸i c¸, h¶i li...) Thó ë ®Êt : Chóng th√êng ë nh÷ng n¬i trèng tr¶i, cã ˙t chç tró Èn, nhiÒu thøc ¨n (chñ yÕu thùc vËt). Thó ë ®Êt chñ yÕu gåm thó cã guèc, gÆm nhÊm, thó ¨n s©u bä... Thó sèng trong ®Êt : Cã loµi ®µo hang ®Ó ë, song kiÕm ¨n trªn mÆt ®Êt (chuét ®ång, dói, nh˙m). Nh÷ng loµi nµy th√êng ®µo hang b»ng r¨ng cöa rÊt to. Cã loµi ®µo hang b»ng chi tr√íc to, khoÎ vµ kiÕm thøc ¨n ë trong ®Êt (chuét chòi). 170

CM YK Trang 171 2. Di chuyÓn Trªn c◊n : §i, ch◊y b»ng bèn ch©n hoÆc hai ch©n (thó mãng guèc, thó ¨n th˚t, thá, kanguru, khØ, v√în...) ; Leo trÌo : sãc, v√în, b¸o, mÌo rõng... Trªn kh«ng : Bay (d¬i) hoÆc l√în (cÇy bay, sãc bay). Trong n√íc : B¬i : chuyªn ë n√íc (c¸ voi, c¸ ®enphin...) hoÆc nöa n√íc (thó má v˚t, r¸i c¸, gÊu trflng, h¶i li, hµ m· hay tr©u n√íc...). 3. KiÕm ¨n B¨ng h˘nh giíi thiÖu c¸c lo◊i thøc ¨n, måi vµ c¸ch kiÕm ¨n ®Æc tr√ng cña tõng loµi cã liªn quan tíi cÊu t◊o vµ tËp t˙nh cña tõng nhãm thó : ¨n th˚t, ¨n thùc vËt vµ ¨n t◊p. 4. Sinh s¶n Sù sai kh¸c ®ùc, c¸i thÓ hiÖn kh«ng râ ë ®a sè thó. ChØ cã ë mét sè thó lµ cã biÓu hiÖn râ nh√ : v√în ®en, s√ tö, thó mãng guèc (voi, lîn lßi, h√¬u x◊, dª, cõu...). C¸c giai ®o◊n trong qu¸ tr˘nh sinh s¶n vµ nu«i con : giao hoan, giao phèi, chöa, ®Î, nu«i con, d◊y con. TËp t˙nh sèng theo ®µn hoÆc ®¬n ®éc. IV - thu ho◊ch t Häc sinh tiÕn hµnh th¶o luËn d√íi sù h√íng dÉn cña gi¸o viªn víi nh÷ng c©u hái gîi ˝ sau : - H·y tr˘nh bµy tãm tflt nh÷ng néi dung ch˙nh cña b¨ng h˘nh. - Thó sèng ë nh÷ng m«i tr√êng nµo ? - H·y nªu c¸c c¸ch thøc kiÕm ¨n vµ tËp t˙nh sinh s¶n ë Thó. 171

Ch√¬ng Sù tiÕn ho¸ cña ®éng vËt 7 Bµi 53 M«i tr√êng sèng vµ sù vËn ®éng, di chuyÓn n Sù vËn ®éng vµ di chuyÓn lµ mét ®Æc ®iÓm c¬ b¶n ®Ó ph©n biÖt ®éng vËt víi thùc vËt. Nhê cã kh¶ n¨ng di chuyÓn mµ ®éng vËt cã thÓ ®i t˘m thøc ¨n, bflt måi t˘m m«i tr√êng sèng th˙ch hîp, t˘m ®èi t√îng sinh s¶n vµ lÈn tr¸nh kÎ thï. I - C¸c h˘nh thøc di chuyÓn n Mçi loµi ®éng vËt cã thÓ cã nhiÒu h˘nh thøc di chuyÓn kh¸c nhau : bß, ®i, ch◊y, nh¶y (nh¶y ®ång thêi b»ng hai ch©n sau), b¬i, bay... phô thuéc vµo tËp t˙nh vµ m«i tr√êng sèng cña chóng (h˘nh 53.1). t KÎ ®√êng mòi tªn cho tõng ®◊i diÖn theo nh√ mÉu h˘nh 53.1. 1. Vfit trÍi 3. H≠¨u 4. Ch©u ch†u 2. Gµ l´i LEO TRáO Bí ßI NHÅY B•I BAY CHUY≈N CÄNH CHÑY ߤNG THòI BØNG HAI BØNG CÉCH CH¢N SAU C¡M N¿M 5. V≠Ón 6. Giun Ɔt 7. D¨i 8. Kanguru 9. C∏ chäp 172 H˘nh 53.1. C¸c h˘nh thøc di chuyÓn ë ®éng vËt

CM YK Trang 173 II. Sù tiÕn ho¸ c¬ quan di chuyÓn n Trong qu¸ tr˘nh ph¸t triÓn giíi §éng vËt, sù hoµn chØnh c¬ quan vËn ®éng di chuyÓn thÓ hiÖn ë sù phøc t◊p ho¸ c¸c chi thµnh nh÷ng bé phËn khíp ®éng víi nhau (sù ph©n ®èt) ®Ó ®¶m b¶o sù cö ®éng phong phó cña chi, tiÕp theo lµ sù ph©n ho¸ c¸c chi ®¶m nhiÖm c¸c chøc n¨ng kh¸c nhau (ch©n bß, ch©n nh¶y ë ch©u chÊu) ®¶m b¶o cho sù vËn ®éng cã hiÖu qu¶ h¬n. Sù hoµn thiÖn c¬ quan di chuyÓn ë §éng vËt cã x√¬ng sèng gióp chóng th˙ch nghi víi c¸c h˘nh thøc di chuyÓn ë nh÷ng ®iÒu kiÖn sèng kh¸c nhau (h˘nh 53.2). AB 2. Thuû tøc ch√a cã bé phËn di 3. Giun nhiÒu t¬ cã chi bªn lµ chuyÓn ph©n ho¸. Chóng di nh÷ng mÊu låi c¬ ®¬n gi¶n 1. Nh÷ng ®éng vËt ch√a cã chi, sèng b¸m chuyÓn chËm kiÓu s©u ®o. cã t¬ b¬i, song chóng chØ lµ A . H¶i quú ; B. S an h«. bé phËn hç trî di chuyÓn. 4. RÕt cã chi bªn 5. T«m cã chi ®√îc ph©n 6. Ch©u chÊu cã chi ®√îc 7. C¸ tr˙ch cã chi ph©n ®èt, nhê ®ã mµ ho¸ thµnh 5 ®«i ch©n bß vµ ph©n ho¸ thµnh nh÷ng ®èt chuyªn ho¸ thµnh v©y sù cö ®éng cña chi ®a 5 ®«i ch©n b¬i. kh¸c nhau. C¸c chi ®√îc b¬i cã c¸c tia. d◊ng h¬n. chuyªn ho¸ thµnh 2 ®«i chi bß, 1 ®«i chi nh¶y. Õch C¸ sÊu H¶i ©u D¬i V √în 8. §éng vËt cã x√¬ng sèng cã chi n¨m ngãn chuyªn ho¸ th˙ch nghi víi c¸c h˘nh thøc di chuyÓn trªn c◊n, trªn c©y vµ trong n√íc. H˘nh 53.2. Sù phøc t◊p ho¸ vµ chuyªn ho¸ c¸c c¬ quan di chuyÓn ë mét sè ®éng vËt 173

CM YK Trang 174 t §äc b¶ng sau, ®iÒn vµo cét trèng cña b¶ng tªn nh÷ng ®◊i diÖn ®éng vËt sao cho t√¬ng øng víi c¸c ®Æc ®iÓm cña c¬ quan di chuyÓn. B¶ng. Sù phøc t◊p ho¸ vµ ph©n ho¸ c¬ quan di chuyÓn ë ®éng vËt §Æc ®iÓm c¬ quan di chuyÓn Tªn ®éng vËt Ch√a cã c¬ quan di chuyÓn, cã ®êi sèng b¸m, sèng cè ®˚nh Ch√a cã c¬ quan di chuyÓn, di chuyÓn chËm, kiÓu s©u ®o C¬ quan di chuyÓn cßn rÊt ®¬n gi¶n (mÊu låi c¬ vµ t¬ b¬i) C¬ quan di chuyÓn ®· ph©n ho¸ thµnh chi ph©n ®èt 5 ®«i ch©n bß vµ 5 ®«i ch©n b¬i 2 ®«i ch©n bß, 1 ®«i ch©n nh¶y C¬ quan di chuyÓn V©y b¬i víi c¸c tia v©y ®√îc ph©n ho¸ thµnh Chi n¨m ngãn cã mµng b¬i c¸c chi cã cÊu t◊o vµ C¸nh ®√îc cÊu t◊o b»ng l«ng vò chøc n¨ng kh¸c nhau C¸nh ®√îc cÊu t◊o b»ng mµng da Bµn tay, bµn ch©n cÇm nflm Trong sù ph¸t triÓn cña giíi §éng vËt, sù hoµn chØnh cña c¬ quan vËn ®éng, di chuyÓn lµ sù phøc t◊p ho¸ tõ ch√a cã chi ®Õn chi ph©n ho¸ thµnh nhiÒu bé phËn ®¶m nhiÖm nh÷ng chøc n¨ng kh¸c nhau, ®¶m b¶o cho sù vËn ®éng cã hiÖu qu¶ th˙ch nghi víi nh÷ng ®iÒu kiÖn sèng kh¸c nhau. C ?©u h·i 1. Nªu nh÷ng ®◊i diÖn cã 3 h˘nh thøc di chuyÓn, 2 h˘nh thøc di chuyÓn hoÆc chØ cã mét h˘nh thøc di chuyÓn. 2. Nªu lîi ˙ch cña sù hoµn chØnh c¬ quan di chuyÓn trong qu¸ tr˘nh ph¸t triÓn cña giíi §éng vËt. Cho v˙ dô. 174

CM YK Trang 175 E ?m c„ bi’t Trong qu¸ tr˘nh chuyÓn tõ n√íc lªn c◊n, c¸ v©y ch©n cæ ®· cã mÇm mèng cña chi n¨m ngãn cña §éng vËt cã x√¬ng sèng ë c◊n. Chi n¨m ngãn ®√îc hoµn chØnh dÇn vµ ®◊t tíi møc ®é cao nhÊt ë Chim vµ Thó (h˘nh 53.3). T†m tia M«m mËng x≠¨ng c∏nh X ≠¨ng c∏nh Tia v©y X ≠¨ng Ëng x≠¨ng M«m mËng x≠¨ng Ëng V©y chΩn chi tr≠Ìc cÒa c∏ x≠¨ng X ≠¨ng bµn X ≠¨ng cÊ X ≠¨ng ng„n V©y ng˘c Chi tr≠Ìc Chi tr≠Ìc Æi”n h◊nh cÒa cÒa c∏ v©y ch©n cÊ cÒa l≠Ïng c≠ cÊ ÆÈng vÀt c„ x≠¨ng sËng Î cπn 1. C¸ hoµn toµn sèng 2. C¸ v©y ch©n cæ 3. L√ìng c√ cæ 4. V √în hoµn ë n√íc toµn sèng ë c◊n víi v©y ngùc víi chi tr√íc víi chi tr√íc H˘nh 53.3. S ù hoµn chØnh cña c¬ quan di chuyÓn qua qu¸ tr˘nh §éng vËt cã x√¬ng sèng chuyÓn tõ n√íc lªn c◊n 175

CM YK Trang 176 tiÕn hO¸ vÒ tæ chøc c¬ thÓ Bµi 54 n Trong qu¸ tr˘nh tiÕn ho¸ cña ®éng vËt, c¸c hÖ c¬ quan ®√îc h˘nh thµnh vµ hoµn chØnh dÇn th«ng qua qu¸ tr˘nh phøc t◊p ho¸, nghÜa lµ ë c¸c hÖ c¬ quan ®ã cã sù h˘nh thµnh c¸c bé phËn míi. C¸c bé phËn nµy ®√îc hoµn thiÖn dÇn ®¶m b¶o chøc n¨ng sinh l˙ phøc t◊p, th˙ch nghi ®√îc víi nh÷ng ®iÒu kiÖn sèng ®Æc tr√ng ë mçi nhãm ®éng vËt. t Quan s¸t h˘nh 54.1, ®äc c¸c th«ng tin cã liªn quan tíi h˘nh kÕt hîp kiÕn thøc ®· häc, th¶o luËn, lùa chän nh÷ng c©u tr¶ lêi th˙ch hîp ®iÒn vµo b¶ng sau : B¶ng. So s¸nh mét sè hÖ c¬ quan cña ®éng vËt Tªn ®éng vËt Ngµnh H« hÊp TuÇn hoµn ThÇn kinh Sinh dôc Trïng biÕn h˘nh Thuû tøc Giun ®Êt Ch©u chÊu C¸ chp Õch ®ång (tr√ëng thµnh) Th»n l»n Chim bå c©u Thá Nh÷ng c©u tr¶ - §éng vËt cã - Ch√a - Ch√a ph©n ho¸ - Ch√a ph©n ho¸ - Ch√a ph©n lêi lùa chän x√¬ng sèng ph©n ho¸ - Tim ch√a cã - H˘nh m◊ng l√íi ho¸ - Ch©n khíp - Da t©m nhÜ vµ t©m - H˘nh chuçi h◊ch - TuyÕn sinh - Giun ®èt - Da vµ phæi thÊt, hÖ tuÇn (h◊ch n·o, h◊ch dôc kh«ng - Ruét khoang - Mang hoµn k˙n d√íi hÇu, chuçi cã èng dÉn - §éng vËt - HÖ èng kh˙ - Tim ch√a cã h◊ch bông) - TuyÕn sinh nguyªn sinh - Phæi t©m nhÜ vµ t©m - H˘nh chuçi h◊ch dôc cã èng - Phæi vµ thÊt, hÖ tuÇn (h◊ch n·o lín, dÉn tói kh˙ hoµn hë h◊ch d√íi hÇu, - Tim cã t©m chuçi h◊ch ngùc nhÜ vµ t©m vµ bông) thÊt, hÖ tuÇn - H˘nh èng (bé hoµn k˙n n·o vµ tuû sèng) 176

CM YK Trang 177 LÁ mi÷ng LÁ hÀu m´n C†u tπo T’ bµo S¨ Æ trong th«n kinh h÷ th«n kinh TrÔng bi’n h◊nh ßÈng mπch l≠ng r∂i r∏c Hπch n∑o Tim b™n ßÈng mπch bÙng Thu˚ t¯c Hπch d≠Ìi h«u ˇng ChuÁi kh› Ph©n hπch bÙng nh∏nh H÷ thËng Ëng kh› cÒa ch©u ch†u S¨ Æ h÷ th«n kinh giun Ɔt S¨ Æ h÷ tu«n hoµn giun Ɔt H÷ mao H÷ mao mπch mπch mang c¨ quan BÈ n∑o T©m th†t T©m nh‹ Tu˚ sËng H÷ th«n kinh n∑o tu˚ c∏ chäp S¨ Æ h÷ tu«n hoµn c∏ chäp H÷ mao mπch T©m th†t c¨ quan BÈ n∑o B∏n c«u n∑o Ti”u n∑o H÷ mao mπch phÊi T©m nh‹ Tu˚ sËng S¨ Æ h÷ tu«n hoµn th· H÷ th«n kinh n∑o tu˚ cÒa th· H˘nh 54.1. Sù tiÕn ho¸ mét sè hÖ c¬ quan cña ®◊i diÖn c¸c ngµnh §éng vËt 177

CM YK Trang 178 Sù tiÕn ho¸ cña c¸c hÖ c¬ quan nh√ : h« hÊp, tuÇn hoµn, thÇn kinh, sinh dôc,... thÓ hiÖn ë sù phøc t◊p ho¸ (sù ph©n ho¸) trong tæ chøc c¬ thÓ. Sù phøc t◊p ho¸ mét hÖ c¬ quan thµnh nhiÒu bé phËn kh¸c nhau tiÕn tíi hoµn chØnh c¸c bé phËn Êy (sù chuyªn ho¸) cã t¸c dông n©ng cao chÊt l√îng ho◊t ®éng c¬ thÓ th˙ch nghi víi ®iÒu kiÖn sèng thay ®æi trong qu¸ tr˘nh tiÕn ho¸ cña ®éng vËt. C ?©u h·i Nªu sù ph©n ho¸ vµ chuyªn ho¸ mét sè hÖ c¬ quan trong qu¸ tr˘nh tiÕn ho¸ cña c¸c ngµnh §éng vËt : 1. H« hÊp 2. TuÇn hoµn 3. ThÇn kinh 4. Sinh dôc 178

CM YK Trang 179 Bµi 55 tiÕn ho¸ vÒ sinh s¶n n Mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm ®Æc tr√ng nhÊt cña sinh vËt nãi chung vµ ®éng vËt nãi riªng lµ kh¶ n¨ng sinh s¶n. §ã lµ chøc n¨ng duy tr˘ nßi gièng b»ng c¸ch sinh s«i n¶y në. I - sinh s¶n v« t˙nh n Sinh s¶n v« t˙nh lµ h˘nh thøc sinh s¶n kh«ng cã tÕ bµo sinh dôc ®ùc vµ tÕ bµo sinh dôc c¸i kÕt hîp víi nhau. Cã hai h˘nh thøc ch˙nh : Sù ph©n ®«i c¬ thÓ vµ mäc chåi. t H·y cho biÕt, ë §éng vËt kh«ng x√¬ng sèng, nh÷ng ®◊i diÖn nµo cã h˘nh thøc sinh s¶n v« t˙nh b»ng c¸ch ph©n ®«i, hoÆc mäc chåi. II - Sinh s¶n h÷u t˙nh n Lµ h˘nh thøc sinh s¶n cã √u thÕ h¬n h˘nh thøc sinh s¶n v« t˙nh. Trong sinh s¶n h÷u t˙nh cã sù kÕt hîp gi÷a tÕ bµo sinh dôc ®ùc (tinh trïng) vµ tÕ bµo sinh dôc c¸i (trøng). Trøng thô tinh sÏ ph¸t triÓn thµnh ph«i. Trøng ®√îc thô tinh ngoµi c¬ thÓ mÑ lµ thô tinh ngoµi vµ ®√îc thô tinh trong c¬ thÓ mÑ lµ thô tinh trong. NÕu yÕu tè ®ùc vµ yÕu tè c¸i cã trªn cïng mét c¸ thÓ th˘ ®√îc gäi lµ c¸ thÓ l√ìng t˙nh. NÕu trªn hai c¸ thÓ kh¸c nhau th˘ ®√îc gäi lµ c¸ thÓ ph©n t˙nh. t Th¶o luËn vµ tr¶ lêi c©u hái : - H·y so s¸nh h˘nh thøc sinh s¶n v« t˙nh vµ h˘nh thøc sinh s¶n h÷u t˙nh. - H·y cho biÕt giun ®Êt, giun ®òa, c¸ thÓ nµo lµ l√ìng t˙nh, ph©n t˙nh vµ cã h˘nh thøc thô tinh ngoµi hoÆc thô tinh trong. III - Sù tiÕn ho¸ c¸c h˘nh thøc sinh s¶n h÷u t˙nh n Tuú theo møc ®é tiÕn ho¸, sù hoµn chØnh h˘nh thøc sinh s¶n h÷u t˙nh ®√îc thÓ hiÖn ë c¸c mÆt sau ®©y : Sù thô tinh, ®Î trøng hay ®Î con, sù ph¸t triÓn ph«i cã biÕn th¸i hay trùc tiÕp, kh«ng nhau thai hoÆc cã nhau thai. Ngoµi ra cßn thÓ hiÖn ë tËp t˙nh ch¨m sãc trøng, sù ch¨m sãc con. 179

CM YK Trang 180 t - Lùa chän c©u th˙ch hîp ®iÒn vµo c¸c « trèng ë b¶ng sau : B¶ng. Sù sinh s¶n h÷u t˙nh vµ tËp t˙nh ch¨m sãc con ë ®éng vËt Tªn loµi Thô tinh Sinh s¶n Ph¸t triÓn ph«i TËp t˙nh TËp t˙nh b¶o vÖ trøng nu«i con Trai s«ng Ch©u chÊu C¸ chp Õch ®ång Th»n l»n bãng ®u«i dµi Chim bå c©u Thá - Thô tinh - §Î con - BiÕn th¸i - §µo hang, - B»ng s÷a ngoµi - §Î - Trùc tiÕp lãt æ diÒu, mím måi Nh÷ng c©u trøng (kh«ng nhau lùa chän - Thô tinh - Lµm tæ, - B»ng s÷a mÑ trong thai) Êp trøng - Con non (Êu trïng hay - Trùc tiÕp - Kh«ng ®µo (cã nhau thai) hang, kh«ng nßng näc) tù ®i lµm tæ kiÕm måi - Dùa vµo b¶ng ®· ®iÒn, h·y nªu lîi ˙ch cña sù thô tinh trong, ®Î con, ph«i ph¸t triÓn trùc tiÕp kh«ng hoÆc cã nhau thai, c¸c h˘nh thøc b¶o vÖ trøng vµ nu«i con. Trong sù tiÕn ho¸ c¸c h˘nh thøc sinh s¶n th˘ sinh s¶n h÷u t˙nh cã √u thÕ h¬n sinh s¶n v« t˙nh, nªn søc sèng cña c¬ thÓ con ®√îc sinh ra cao. Tuú theo møc ®é tiÕn ho¸ mµ sù hoµn chØnh c¸c h˘nh thøc sinh s¶n h÷u t˙nh ®√îc thÓ hiÖn ë : thô tinh trong, ®Î con, thai sinh, h˘nh thøc ch¨m sãc trøng vµ con. Sù hoµn chØnh c¸c h˘nh thøc sinh s¶n nµy ®· ®¶m b¶o cho ®éng vËt ®◊t hiÖu qu¶ sinh häc cao nh√ : n©ng cao tØ lÖ thô tinh, tØ lÖ sèng sãt, thóc ®Èy sù t¨ng tr√ëng nhanh ë ®éng vËt non. 180

CM YK Trang 181 C ?©u h·i 1. H·y kÓ c¸c h˘nh thøc sinh s¶n ë ®éng vËt vµ sù ph©n biÖt c¸c h˘nh thøc sinh s¶n ®ã. 2. Gi¶i th˙ch sù tiÕn ho¸ h˘nh thøc sinh s¶n h÷u t˙nh, cho v˙ dô. E ?m c„ bi’t Thó non häc tËp nh√ thÕ nµo ? Thó mÑ d◊y con b»ng c¸ch ®ïa víi con, vên con hoÆc mang måi chÕt vÒ cho con vên. Thó con vên víi nhau lµ ®Ó “cñng cè bµi häc” do thó mÑ d◊y. §©y râ rµng lµ nh÷ng “bµi häc” ®Çu tiªn cña thó mÑ d◊y con tËp bflt måi. §Õn mét løa tuæi nµo ®ã, thó non (s√ tö, chã sãi, c¸o...) theo thó mÑ ®i s¨n måi. Häc tËp b»ng c¸ch bflt ch√íc lµ ho◊t ®éng bÈm sinh cña thó non khi sèng víi mÑ cña nã. Nh÷ng con non nÕu ph¶i t¸ch khái mÑ vµ ®µn, sÏ trë nªn ngï ngê, thËm ch˙, mét con khØ non khi nh˘n thÊy mét qu¶ chuèi ch˙n vµng còng kh«ng biÕt t˘m ®Õn bãc ¨n. 181

CM YK Trang 182 c©y ph¸t sinh giíi ®éng vËt Bµi 56 I - B»ng chøng vÒ mèi quan hÖ gi÷a c¸c nhãm ®éng vËt n Ngay tõ ®Çu thÕ kØ XIX, ng√êi ta ®· ph¸t hiÖn ra nh÷ng di t˙ch cña ®éng vËt trong c¸c líp ®¸, ®√îc gäi lµ di t˙ch ho¸ th◊ch (h˘nh 56.1). Di t˙ch ho¸ th◊ch cña l√ìng c√ cæ ®√îc ph¸t hiÖn c¸ch hiÖn nay kho¶ng 350 triÖu n¨m. Trªn di t˙ch ho¸ th◊ch nµy, l√ìng c√ cæ cßn mang ®Ëm nt nh÷ng ®Æc ®iÓm cña c¸ v©y ch©n cæ. N¨m 1861 ng√êi ta ®· ph¸t hiÖn ®√îc di t˙ch ho¸ th◊ch cña chim cæ in trong ®¸, c¸ch hiÖn nay kho¶ng 150 triÖu n¨m. Trªn ho¸ th◊ch nµy, chim cæ vÉn mang nhiÒu ®Æc ®iÓm cña bß s¸t. Ho¸ th◊ch Ho¸ th◊ch c¸ v©y ch©n cæ l√ìng c√ cæ Di t˙ch ho¸ th◊ch Ho¸ th◊ch chim cæ chim cæ ®√îc phôc chÕ H˘nh 56.1. Di t˙ch ho¸ th◊ch vµ di t˙ch ho¸ th◊ch ®√îc phôc chÕ cña mét vµi ®éng vËt cã x√¬ng sèng cæ t - Trªn h˘nh 56.2A, h·y g◊ch ch©n mét nt nh÷ng ®Æc ®iÓm cña l√ìng c√ cæ gièng víi c¸ v©y ch©n cæ, g◊ch ch©n hai nt nh÷ng ®Æc ®iÓm cña l√ìng c√ cæ gièng víi l√ìng c√ ngµy nay. - Trªn h˘nh 56.2B, h·y g◊ch ch©n mét nt nh÷ng ®Æc ®iÓm chim cæ gièng víi bß s¸t ngµy nay. - Nh÷ng ®Æc ®iÓm gièng vµ kh¸c nhau ®ã nãi lªn ®iÒu g˘ vÒ mèi quan hÖ hä hµng gi÷a l√ìng c√ cæ vµ c¸ v©y ch©n cæ, chim cæ vµ bß s¸t cæ. 182

CM YK Trang 183 A H˘nh 56.2. A - L√ìng c√ cæ B B - Chim cæ II - C©y ph¸t sinh giíi §éng vËt n Theo häc thuyÕt tiÕn ho¸, nh÷ng c¬ thÓ cã tæ chøc cµng gièng nhau ph¶n ¸nh quan hÖ nguån gèc cµng gÇn nhau. Ng√êi ta cã thÓ minh ho◊ quan hÖ hä hµng gi÷a c¸c loµi sinh vËt b»ng mét c©y ph¸t sinh (h˘nh 56.3) 1. ßÈng vÀt nguy™n sinh 2. RuÈt khoang 3. Giun dãp 4. Giun trfln 5. Giun ÆËt 6. Th©n m“m 7. Ch©n khÌp 8. ßÈng vÀt c„ x≠¨ng sËng H˘nh 56.3. S¬ ®å c©y ph¸t sinh giíi §éng vËt C©y ph¸t sinh lµ mét s¬ ®å h˘nh c©y ph¸t ra nh÷ng nh¸nh tõ mét gèc chung (tæ tiªn chung). C¸c nh¸nh Êy l◊i ph¸t ra nh÷ng nh¸nh nhá h¬n tõ nh÷ng gèc kh¸c nhau vµ tËn cïng b»ng mét nhãm ®éng vËt. K˙ch th√íc cña c¸c nh¸nh trªn c©y ph¸t sinh cµng lín bao nhiªu th˘ sè loµi cña nh¸nh ®ã cµng nhiÒu bÊy nhiªu. C¸c nhãm cã cïng nguån gèc cã v˚ tr˙ gÇn nhau th˘ cã quan hÖ hä hµng gÇn víi nhau h¬n. V ˙ dô : C¸, Bß s¸t, Chim vµ Thó cã quan hÖ hä hµng gÇn víi nhau h¬n so víi quan hÖ hä hµng cña chóng víi Gi¸p x¸c, NhÖn vµ S ©u bä. 183

CM YK Trang 184 t Quan s¸t, ®äc chó th˙ch trªn s¬ ®å c©y ph¸t sinh h˘nh 56.3, tr¶ lêi nh÷ng c©u hái sau : - Cho biÕt ngµnh Ch©n khíp cã quan hÖ hä hµng gÇn víi ngµnh Th©n mÒm h¬n hay lµ gÇn víi §éng vËt cã x√¬ng sèng h¬n. - Cho biÕt ngµnh Th©n mÒm cã quan hÖ hä hµng gÇn víi ngµnh Ruét khoang h¬n hay víi ngµnh Giun ®èt h¬n. Giíi §éng vËt tõ khi ®√îc h˘nh thµnh ®· cã cÊu t◊o th√êng xuyªn thay ®æi theo h√íng th˙ch nghi víi nh÷ng thay ®æi cña ®iÒu kiÖn sèng. C¸c loµi ®éng vËt ®Òu cã quan hÖ hä hµng víi nhau. Ng√êi ta ®· chøng minh l√ìng c√ cæ bflt nguån tõ c¸ v©y ch©n cæ, bß s¸t cæ bflt nguån tõ l√ìng c√ cæ, chim cæ vµ thó cæ bflt nguån tõ bß s¸t cæ... Qua c©y ph¸t sinh thÊy ®√îc møc ®é quan hÖ hä hµng cña c¸c nhãm ®éng vËt víi nhau, thËm ch˙ cßn so s¸nh ®√îc nh¸nh nµo cã nhiÒu hoÆc ˙t loµi h¬n nh¸nh kh¸c. C ?©u h·i 1. Tr˘nh bµy ˝ nghÜa vµ t¸c dông cña c©y ph¸t sinh giíi §éng vËt. 2. C¸ voi cã quan hÖ hä hµng gÇn víi h√¬u sao h¬n hay víi c¸ chp h¬n ? E ?m c„ bi’t Tr¸i §Êt ra ®êi tõ 4 600 triÖu n¨m vÒ tr√íc. 3 000 triÖu n¨m vÒ tr√íc vi khuÈn vµ vi khuÈn lam ®Çu tiªn ®· xuÊt hiÖn. §éng vËt kh«ng x√¬ng sèng ®· xuÊt hiÖn tèi thiÓu kho¶ng 600 triÖu n¨m trë vÒ tr√íc. Bß s¸t ®Çu tiªn, kho¶ng 280 ®Õn 230 triÖu n¨m. Chim kho¶ng 150 triÖu n¨m ; cßn thó ®Çu tiªn cã h˘nh d¸ng tùa nh√ con chuét sèng trªn c©y vµo kho¶ng 200 triÖu n¨m cïng thêi víi khñng long. Thó ¨n th˚t ®Çu tiªn, kho¶ng 65 ®Õn 55 triÖu n¨m ; thó r¨ng kiÕm, sèng ë Bflc MÜ kho¶ng 1 triÖu n¨m ; h√¬u sõng réng, kho¶ng 30 000 n¨m, khi kh˙ hËu tr¸i ®Êt ®· Êm h¬n vµ mét phÇn rõng rËm ®· biÕn thµnh ®ång cá ; voi ma mót kho¶ng 19 000 – 10 000 n¨m, ®óng vµo thêi k˘ b¨ng hµ, lóc ®ã mét phÇn ba Tr¸i §Êt b˚ b¨ng tuyÕt bao phñ dµy ®Æc. Ho¸ th◊ch ng√êi – v√în cæ t˘m ®√îc cho ®Õn nay cã niªn ®◊i trªn 3 triÖu n¨m. 184

CM YK Trang 185 Ch√¬ng §éng vËt vµ ®êi sèng con ng√êi 8 Bµi 57 §a d◊ng sinh häc n §éng vËt ph©n bè rÊt réng r·i trªn Tr¸i §Êt. ıíc t˙nh sè loµi ®éng vËt hiÖn nay ®√îc biÕt cã kho¶ng 1,5 triÖu loµi. §a d◊ng sinh häc ®√îc biÓu th˚ b»ng sè l√îng loµi. Sù ®a d◊ng vÒ loµi l◊i ®√îc thÓ hiÖn b»ng sù ®a d◊ng vÒ ®Æc ®iÓm h˘nh th¸i vµ tËp t˙nh cña tõng loµi. Së dÜ cã sù ®a d◊ng vÒ loµi lµ do kh¶ n¨ng th˙ch nghi cao cña ®éng vËt ®èi víi c¸c ®iÒu kiÖn sèng rÊt kh¸c nhau trªn c¸c m«i tr√êng ®˚a l˙ cña Tr¸i §Êt nh√ : c¸c m«i tr√êng ®íi l◊nh, ®íi «n hoµ, nhiÖt ®íi, nhiÖt ®íi giã mïa, hoang m◊c... Tuy nhiªn ë nh÷ng m«i tr√êng cã kh˙ hËu khflc nghiÖt (®íi l◊nh, hoang m◊c), ®é ®a d◊ng thÊp v˘ chØ cã nh÷ng loµi th˙ch nghi ®√îc víi ®iÒu kiÖn gi¸ l◊nh (m«i tr√êng ®íi l◊nh) hoÆc qu¸ kh« (hoang m◊c) tån t◊i. Cßn ë nh÷ng m«i tr√êng nhiÖt ®íi kh˙ hËu nãng Èm, giíi Thùc vËt ph¸t triÓn phong phó, nªn ®iÒu kiÖn sèng ®a d◊ng, t◊o ®iÒu kiÖn cho sù th˙ch nghi ®a d◊ng cña nhiÒu loµi, sè loµi lín, ®é ®a d◊ng cao. I - §a d◊ng sinh häc ®éng vËt ë m«i tr√êng ®íi l◊nh n ë gÇn ®˚a cùc kh˙ hËu l◊nh, b¨ng ®ãng gÇn nh√ quanh n¨m. Mïa h◊ rÊt ngfln, lµ mïa ho◊t ®éng cña mäi loµi sinh vËt. C©y cèi th√a thít, thÊp lïn. Do kh˙ hËu v« cïng khflc nghiÖt nªn chØ cã mét sè ˙t loµi tån t◊i, v˘ cã nh÷ng th˙ch nghi ®Æc tr√ng nh√ cã bé l«ng rËm vµ líp mì d√íi da rÊt dµy ®Ó gi÷ nhiÖt cho c¬ thÓ vµ dù tr÷ n¨ng l√îng chèng rt (gÊu trflng, h¶i cÈu, c¸ voi, chim c¸nh côt...). NhiÒu loµi chim, thó cã tËp t˙nh di c√ tr¸nh rt, mét sè ngñ suèt mïa ®«ng (gÊu trflng) ®Ó tiÕt kiÖm n¨ng l√îng. NhiÒu loµi (chån, c¸o, có trflng) vÒ mïa ®«ng cã bé l«ng mµu trflng dÔ lÉn víi tuyÕt, che mflt kÎ thï ; vÒ mïa hÌ bé l«ng chuyÓn sang mµu n©u hay x¸m (h˘nh 57.1). 185

CM YK Trang 186 H˘nh 57.1. Mét sè loµi ®éng vËt ë m«i tr√êng ®íi l◊nh 1. GÊu trflng vµ ®µn con ngñ ®«ng ; 2. C¸ voi ; 3. Thó víi bé l«ng mïa h◊ : a) Chån B flc Cùc ; b) C¸o B flc Cùc ; c) Có tuyÕt. II - §a d◊ng sinh häc ®éng vËt ë m«i tr√êng hoang m◊c ®íi nãng n Kh˙ hËu m«i tr√êng hoang m◊c ®íi nãng rÊt nãng vµ kh«. C¸c vùc n√íc rÊt hiÕm gÆp, ph©n bè r¶i r¸c vµ rÊt xa nhau. Thùc vËt thÊp nhá, x¬ x¸c. §éng vËt gåm ˙t loµi vµ cã nh÷ng th˙ch nghi rÊt ®Æc tr√ng ®èi víi kh˙ hËu kh« vµ nãng. V˙ dô, chuét nh¶y cã ch©n dµi, m¶nh nªn c¬ thÓ n»m cao so víi c¸t nãng, mçi b√íc nh¶y rÊt xa trªn hoang m◊c ; l◊c ®µ cã ch©n cao, mãng réng, kh«ng b˚ lón trong c¸t, cã ®Öm th˚t dµy chèng nãng. B√íu trªn l√ng l◊c ®µ chøa mì, khi cÇn, mì trong b√íu cã thÓ chuyÓn ®æi thµnh n√íc (n√íc trao ®æi chÊt) cho ho◊t ®éng cña c¬ thÓ. NhiÒu loµi cã bé l«ng mµu nh◊t gièng víi mµu c¸t ®Ó kh«ng bflt nflng vµ dÔ lÈn trèn kÎ thï (h˘nh 57.2). §éng vËt cã kh¶ n¨ng nh˚n kh¸t giái, cã kh¶ n¨ng ®i xa ®Ó t˘m n√íc. Mäi ho◊t ®éng chñ yÕu thùc hiÖn vµo ban ®ªm, khi c¸i nãng ®· d˚u xuèng. NhiÒu loµi bß s¸t vµ ®éng vËt nhá cã tËp t˙nh chui róc vµo s©u trong c¸t ®Ó chèng nãng. 186

CM YK Trang 187 H˘nh 57.2. Mét sè loµi ®éng vËt ë m«i tr√êng hoang m◊c ®íi nãng 1. L◊c ®µ ; 2. Chuét nh¶y ; 3. R fln hoang m◊c, cã tËp t˙nh di chuyÓn b»ng c¸ch qu¨ng th©n nªn c¬ thÓ ˙t tiÕp xóc víi c¸t nãng báng. t - §äc môc I, môc II, quan s¸t h˘nh 57.1 vµ h˘nh 57.2 ®iÒn néi dung th˙ch hîp vµo « trèng b¶ng sau : B¶ng. Sù th˙ch nghi cña ®éng vËt ë m«i tr√êng ®íi l◊nh vµ hoang m◊c ®íi nãng M«i tr√êng ®íi l◊nh M«i tr√êng hoang m◊c ®íi nãng Gi¶i th˙ch Gi¶i th˙ch Nh÷ng ®Æc ®iÓm th˙ch nghi vai trß cña ®Æc Nh÷ng ®Æc ®iÓm th˙ch nghi vai trß cña ®Æc ®iÓm th˙ch nghi ®iÓm th˙ch nghi Bé l«ng dµy Ch©n dµi Mì d√íi da dµy Ch©n cao, mãng réng, CÊu CÊu ®Öm th˚t dµy t◊o t◊o B√íu mì l◊c ®µ L«ng mµu trflng Mµu l«ng nh◊t, (mïa ®«ng) gièng mµu c¸t Ngñ trong mïa ®«ng Mçi b√íc nh¶y hoÆc di c√ tr¸nh rt cao vµ xa TËp Ho◊t ®éng vÒ ban Di chuyÓn b»ng c¸ch t˙nh ngµy trong mïa h◊ qu¨ng th©n Ho◊t ®éng vµo TËp ban ®ªm t˙nh Kh¶ n¨ng ®i xa Kh¶ n¨ng nh˚n kh¸t Chui róc vµo s©u trong c¸t 187

CM YK Trang 188 - Gi¶i th˙ch v˘ sao sè loµi ®éng vËt ë m«i tr√êng ®íi l◊nh vµ hoang m◊c ®íi nãng l◊i ˙t. §a d◊ng sinh häc biÓu th˚ râ nt nhÊt ë sè l√îng loµi sinh vËt. C¸c loµi l◊i thÓ hiÖn sù ®a d◊ng vÒ h˘nh th¸i vµ tËp t˙nh th˙ch nghi chÆt chÏ víi ®iÒu kiÖn sèng cña m«i tr√êng, n¬i chóng sinh sèng. Trªn Tr¸i §Êt, m«i tr√êng ®íi l◊nh vµ m«i tr√êng hoang m◊c ®íi nãng lµ nh÷ng m«i tr√êng cã kh˙ hËu khflc nghiÖt nhÊt, ®éng vËt sèng ë ®ã cã nh÷ng th˙ch nghi ®Æc tr√ng vµ sè loµi ˙t, v˘ chØ cã nh÷ng loµi cã kh¶ n¨ng ch˚u ®ùng ®√îc b¨ng gi¸ hoÆc kh˙ hËu rÊt kh« vµ rÊt nãng míi tån t◊i ®√îc. C ?©u h·i 1. Nªu ®Æc ®iÓm th˙ch nghi vÒ cÊu t◊o vµ tËp t˙nh cña ®éng vËt ë ®íi l◊nh vµ hoang m◊c ®íi nãng. Gi¶i th˙ch ? 2. Kh˙ hËu ®íi l◊nh vµ hoang m◊c ®íi nãng ®· ¶nh h√ëng ®Õn sè l√îng loµi ®éng vËt nh√ thÕ nµo ? Gi¶i th˙ch ? E ?m c„ bi’t L◊c ®µ cã thÓ mÊt mét l√îng n√íc b»ng 30% khèi l√îng c¬ thÓ, trong khi ®ã ®◊i bé phËn c¸c loµi thó ®Òu b˚ chÕt khi mÊt mét l√îng n√íc chØ b»ng 20% khèi l√îng c¬ thÓ. Khi thiÕu n√íc, l√îng n√íc tiÓu cña l◊c ®µ gi¶m xuèng rÊt nhiÒu, lóc ®ã mì ®√îc t˙ch luü trong b√íu l√ng cña l◊c ®µ ®√îc \"thiªu ®èt\" ®Ó trë thµnh n√íc “trao ®æi chÊt”, ®¶m b¶o yªu cÇu vÒ n√íc cña c¬ thÓ. 188

Bµi 58 CM YK Trang 189 §a d◊ng sinh häc (tiÕp theo) I - §a d◊ng sinh häc ®éng vËt ë m«i tr√êng nhiÖt ®íi giã mïa n Sè loµi ®éng vËt ë m«i tr√êng nhiÖt ®íi giã mïa cao h¬n h⁄n so víi tÊt c¶ nh÷ng m«i tr√êng ®˚a l˙ kh¸c trªn Tr¸i §Êt, lµ do m«i tr√êng nhiÖt ®íi giã mïa cã kh˙ hËu nãng, Èm t√¬ng ®èi æn ®˚nh, th˙ch hîp víi sù sèng cña mäi loµi sinh vËt. §iÒu nµy ®· t◊o ®iÒu kiÖn cho c¸c loµi ®éng vËt ë vïng nhiÖt ®íi giã mïa th˙ch nghi vµ chuyªn ho¸ cao ®èi víi nh÷ng ®iÒu kiÖn sèng rÊt ®a d◊ng cña m«i tr√êng. V˙ dô vÒ sù chuyªn ho¸ tËp t˙nh dinh d√ìng cña c¸c loµi rfln trªn ®ång ruéng, ë ®ång b»ng Bflc Bé : cã nh÷ng loµi chuyªn ¨n rfln, cã nh÷ng loµi chñ yÕu ¨n chuét, hoÆc chñ yÕu ¨n Õch nh¸i hay ¨n s©u bä. Cã loµi bflt chuét vÒ ban ngµy (bflt trong hang), cã loµi vÒ ban ®ªm (bflt ë ngoµi hang)... Do vËy, trªn cïng mét n¬i cã thÓ cã nhiÒu loµi cïng sèng bªn nhau, tËn dông ®√îc nguån sèng cña m«i tr√êng mµ kh«ng c◊nh tranh víi nhau, lµm cho sè l√îng loµi ®éng vËt ë n¬i ®ã t¨ng lªn râ rÖt. B¶ng. Nhu cÇu vÒ nguån sèng cña 7 loµi rfln cïng chung sèng trªn ®ång ruéng ë ®ång b»ng miÒn Bflc ViÖt Nam Thêi gian ®i bflt måi Nh÷ng lo◊i måi chñ yÕu Loµi rfln M«i tr√êng sèng 1. Rfln c◊p nong Ngµy §ªm 2. Rfln hæ mang 3. Rfln s¨n chuét + Rfln 4. Rfln giun 5. Rfln r¸o Trªn c◊n + Chuét 6. Rfln c◊p nia 7. Rfln n√íc + Chuét Chui luån trong ®Êt + S©u bä Trªn c◊n vµ leo c©y + Õch nh¸i, chim non Võa ë n√íc võa ë c◊n + L√¬n, tr◊ch ®ång + Õch nh¸i, c¸ 189

CM YK Trang 190 t §äc b¶ng, tr¶ lêi c¸c c©u hái sau : - Gi¶i th˙ch v˘ sao trªn ®ång ruéng ë nhiÒu x· ®ång b»ng miÒn Bflc ViÖt Nam cã thÓ gÆp 7 loµi rfln cïng chung sèng víi nhau mµ kh«ng hÒ c◊nh tranh víi nhau. - T◊i sao sè l√îng loµi rfln ph©n bè ë mét n¬i l◊i cã thÓ t¨ng cao ®√îc nh√ vËy ? II - Nh÷ng lîi ˙ch cña ®a d◊ng sinh häc n §a d◊ng sinh häc ®éng vËt ë ViÖt Nam ®· ®√îc biÓu hiÖn cô thÓ ë c¸c nguån tµi nguyªn vÒ ®éng vËt. Nguån tµi nguyªn nµy ®· cung cÊp cho nh©n d©n ta thùc phÈm, søc ko, d√îc liÖu, s¶n phÈm c«ng nghiÖp (da, l«ng, s¸p ong, c¸nh kiÕn...), n«ng nghiÖp (thøc ¨n gia sóc, ph©n bãn), nh÷ng loµi cã t¸c dông tiªu diÖt c¸c loµi sinh vËt cã h◊i, cã gi¸ tr˚ v¨n ho¸ (c¸ c¶nh, chim c¶nh), gièng vËt nu«i (gia cÇm, gia sóc vµ nh÷ng ®éng vËt nu«i kh¸c...). Tµi nguyªn ®éng vËt lµ tµi nguyªn chung, cã vai trß quyÕt ®˚nh tíi sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña ®Êt n√íc chóng ta. t Nªu nguån tµi nguyªn ®éng vËt ë n√íc ta cã vai trß trong n«ng nghiÖp, s¶n phÈm c«ng nghiÖp vµ v¨n ho¸. III - Nguy c¬ suy gi¶m vµ viÖc b¶o vÖ ®a d◊ng sinh häc n HiÖn nay trªn Tr¸i §Êt ®√îc biÕt kho¶ng 1,5 triÖu loµi ®éng vËt. TØ lÖ diÖt vong nh÷ng loµi ®éng, thùc vËt g©y ra do con ng√êi gÊp ngh˘n lÇn so víi tØ lÖ diÖt vong tù nhiªn. Nh÷ng nguyªn nh©n chñ yÕu dÉn ®Õn sù gi¶m sót ®é ®a d◊ng sinh häc lµ : - N◊n ph¸ rõng, khai th¸c gç vµ c¸c l©m s¶n kh¸c, du canh, di d©n khai hoang, nu«i trång thuû s¶n, x©y dùng ®« th˚, lµm mÊt m«i tr√êng sèng cña ®éng vËt. - Sù s¨n bflt bu«n b¸n ®éng vËt hoang d◊i céng víi viÖc sö dông trµn lan thuèc trõ s©u, viÖc th¶i c¸c chÊt th¶i cña c¸c nhµ m¸y, ®Æc biÖt lµ khai th¸c dÇu kh˙ hoÆc giao th«ng trªn biÓn. §Ó b¶o vÖ ®a d◊ng sinh häc cÇn cã biÖn ph¸p cÊm ®èt, ph¸, khai th¸c rõng bõa b·i, s¨n bflt bu«n b¸n ®éng vËt, ®Èy m◊nh c¸c biÖn ph¸p chèng « nhiÔm m«i tr√êng. 190

CM YK Trang 191 ô nh÷ng m«i tr√êng cã kh˙ hËu thuËn lîi (nh÷ng m«i tr√êng nhiÖt ®íi) sù th˙ch nghi cña ®éng vËt lµ phong phó, ®a d◊ng nªn cã sè loµi lín. Sù thuÇn ho¸, lai t◊o ®éng vËt ®· lµm t¨ng ®é ®a d◊ng vÒ ®Æc ®iÓm sinh häc, t¨ng thªm ®é ®a d◊ng vÒ loµi, ®¸p øng mäi yªu cÇu vÒ c¸c mÆt trong ®êi sèng cña con ng√êi. Do vËy, viÖc b¶o vÖ ®a d◊ng sinh häc lµ mét nhiÖm vô quan träng cña toµn d©n. C ?©u h·i 1. Gi¶i th˙ch v˘ sao sè loµi ®éng vËt ë m«i tr√êng nhiÖt ®íi l◊i nhiÒu h¬n m«i tr√êng ®íi l◊nh vµ hoang m◊c ®íi nãng. 2. C¸c biÖn ph¸p cÇn thiÕt ®Ó duy tr˘ ®a d◊ng sinh häc. 191

CM YK Trang 192 biÖn ph¸p ®Êu tranh sinh häc Bµi 59 I - thÕ nµo lµ biÖn ph¸p ®Êu tranh sinh häc ? Nh÷ng biÖn ph¸p ®Êu tranh sinh häc gåm : Sö dông c¸c thiªn ®˚ch (sinh vËt tiªu diÖt sinh vËt cã h◊i), g©y bÖnh truyÒn nhiÔm vµ g©y v« sinh ë ®éng vËt g©y h◊i, nh»m h◊n chÕ t¸c ®éng g©y h◊i cña sinh vËt g©y h◊i. II - biÖn ph¸p ®Êu tranh sinh häc 1. Sö dông thiªn ®˚ch a) Sö dông thiªn ®˚ch tiªu diÖt sinh vËt g©y h◊i n ë tõng ®˚a ph√¬ng ®Òu cã nh÷ng thiªn ®˚ch gÇn gòi víi con ng√êi nh√ : mÌo diÖt chuét, gia cÇm (gµ v˚t, ngan, ngçng) diÖt c¸c loµi s©u bä, cua, èc mang vËt chñ trung gian... (h˘nh 59.1). 1. C¸ ®u«i cê ¨n bä gËy 2. Th»n l»n ¨n s©u 3. Cãc ¨n s©u bä 4. S ¸o ¨n s©u vµ ¨n Êu trïng s©u bä bä vÒ ban ngµy vÒ ban ®ªm bä vÒ ban ngµy 5. Rfln säc d√a ¨n 6. Cflt ¨n chuét vÒ 7. Có vä ¨n chuét vµ 8. MÌo rõng ¨n chuét vÒ ban ngµy chuét vÒ ban ®ªm ban ngµy s©u bä vÒ ban ®ªm H˘nh 59.1. Nh÷ng thiªn ®˚ch th√êng gÆp 192

CM YK Trang 193 b) Sö dông nh÷ng thiªn ®˚ch ®Î trøng k˙ sinh vµo sinh vËt g©y h◊i hay trøng cña s©u h◊i n C©y x√¬ng rång ®√îc nhËp H˘nh 59.2. A - Ong mflt ®á ; B - Ong mflt ®á ®Î vµo nhiÒu n√íc ®Ó lµm bê rµo trøng lªn trøng s©u x¸m cã h˘nh qu¶ b˙ ng« vµ thuèc nhuém. Khi c©y x√¬ng rång ph¸t triÓn qu¸ m◊nh, ng√êi ta ®· sö dông mét loµi b√ím ®ªm tõ Achentina. B√ím ®ªm ®Î trøng lªn c©y x√¬ng rång, Êu trïng në ra, ¨n c©y x√¬ng rång. Ong mflt ®á ®Î trøng lªn trøng s©u x¸m (trøng s©u h◊i ng«). Êu trïng në ra, ®ôc vµ ¨n trøng s©u x¸m (h˘nh 59.2). 2. Sö dông vi khuÈn g©y bÖnh truyÒn nhiÔm cho sinh vËt g©y h◊i n N¨m 1859, ng√êi ta nhËp 12 ®«i thá vµo ≠xtr©ylia. §Õn n¨m 1900 sè thá lªn tíi vµi tr¨m triÖu con vµ trë thµnh ®éng vËt cã h◊i. Ng√êi ta ®· dïng vi khuÈn Myoma g©y bÖnh cho thá. Sau 10 n¨m chØ víi 1% sè thá sèng sãt ®√îc miÔn d˚ch, ®· ph¸t triÓn m◊nh. Khi ®ã ng√êi ta ®· ph¶i dïng vi khuÈn Calixi th˘ th¶m ho◊ vÒ thá míi c¬ b¶n ®√îc gi¶i quyÕt. 3. G©y v« sinh diÖt ®éng vËt g©y h◊i n ë miÒn Nam n√íc MÜ, ®Ó diÖt loµi ruåi g©y lot da ë bß, ng√êi ta ®· lµm tuyÖt s¶n ruåi ®ùc. Ruåi c¸i kh«ng sinh ®Î ®√îc. t §iÒn vµo b¶ng sau tªn thiªn ®˚ch ®√îc sö dông vµ tªn sinh vËt g©y h◊i t√¬ng øng : B¶ng. C¸c biÖn ph¸p ®Êu tranh sinh häc C¸c biÖn ph¸p ®Êu tranh sinh häc Tªn sinh vËt g©y h◊i Tªn thiªn ®˚ch Sö dông thiªn ®˚ch trùc tiÕp tiªu diÖt sinh vËt g©y h◊i Sö dông thiªn ®˚ch ®Î trøng k˙ sinh vµo sinh vËt g©y h◊i hay trøng s©u h◊i Sö dông vi khuÈn g©y bÖnh truyÒn nhiÔm diÖt sinh vËt g©y h◊i t Gi¶i th˙ch biÖn ph¸p g©y v« sinh ®Ó diÖt sinh vËt g©y h◊i. 193

CM YK Trang 194 III - √u ®iÓm vµ nh÷ng h◊n chÕ cña nh÷ng biÖn ph¸p ®Êu tranh sinh häc 1. √u ®iÓm n Sö dông ®Êu tranh sinh häc ®· mang l◊i nh÷ng hiÖu qu¶ cao, tiªu diÖt nh÷ng loµi sinh vËt cã h◊i, thÓ hiÖn nhiÒu √u ®iÓm so víi thuèc trõ s©u, diÖt chuét. Nh÷ng lo◊i thuèc nµy g©y « nhiÔm m«i tr√êng, « nhiÔm rau, qu¶, ¶nh h√ëng xÊu tíi sinh vËt cã ˙ch vµ søc khoÎ con ng√êi, g©y hiÖn t√îng quen thuèc, gi¸ thµnh cßn cao. 2. h◊n chÕ n - NhiÒu loµi thiªn ®˚ch ®√îc di nhËp, v˘ kh«ng quen víi kh˙ hËu ®˚a ph√¬ng nªn ph¸t triÓn km. V˙ dô : KiÕn vèng ®√îc sö dông ®Ó diÖt s©u h◊i l¸ cam, sÏ kh«ng sèng ®√îc ë nh÷ng ®˚a ph√¬ng cã mïa ®«ng qu¸ l◊nh. - Thiªn ®˚ch kh«ng diÖt triÖt ®Ó ®√îc sinh vËt g©y h◊i mµ chØ k˘m h·m sù ph¸t triÓn cña chóng. V˘ thiªn ®˚ch th√êng cã sè l√îng ˙t vµ søc sinh s¶n thÊp, chØ bflt ®√îc nh÷ng con måi yÕu hoÆc b˚ bÖnh. Khi thiªn ®˚ch km ph¸t triÓn hoÆc b˚ tiªu diÖt, sinh vËt g©y h◊i ®√îc miÔn d˚ch, th˘ sinh vËt g©y h◊i l◊i tiÕp tôc ph¸t triÓn. - Sù tiªu diÖt loµi sinh vËt cã h◊i nµy l◊i t◊o ®iÒu kiÖn cho loµi sinh vËt kh¸c ph¸t triÓn. V˙ dô : §Ó diÖt mét loµi c©y c¶nh cã h◊i ë quÇn ®¶o Haoai, ng√êi ta ®· nhËp 8 loµi s©u bä lµ thiªn ®˚ch cña loµi c©y c¶nh nµy. Khi c©y c¶nh b˚ tiªu diÖt, ®· lµm gi¶m sè l√îng chim s¸o chuyªn ¨n c©y c¶nh, nªn lµm t¨ng sè l√îng s©u h◊i ruéng m˙a vèn lµ måi cña chim s¸o. KÕt qu¶ lµ diÖt ®√îc mét loµi c©y c¶nh cã h◊i song s¶n l√îng m˙a ®· b˚ gi¶m sót nghiªm träng. - Mét loµi thiªn ®˚ch võa cã thÓ cã ˙ch võa cã thÓ cã h◊i : V˙ dô : §èi víi n«ng nghiÖp chim sÎ cã ˙ch hay cã h◊i ? VÊn ®Ò nµy tr√íc ®©y ®√îc tranh luËn nhiÒu : + Chim sÎ vµo ®Çu xu©n, thu vµ ®«ng, ¨n lóa, thËm ch˙ ë nhiÒu vïng cßn ¨n c¶ m◊ míi gieo. VËy chim sÎ lµ chim cã h◊i. + VÒ mïa sinh s¶n, cuèi xu©n ®Çu hÌ, chim sÎ ¨n nhiÒu s©u bä cã h◊i cho n«ng nghiÖp. VËy chim sÎ lµ chim cã ˙ch. Qua thùc tÕ, cã mét giai ®o◊n Trung Quèc tiªu diÖt chim sÎ v˘ cho r»ng chim sÎ lµ chim cã h◊i, nªn Trung Quèc ®· b˚ mÊt mïa liªn tiÕp trong mét sè n¨m. Thùc tÕ ®ã ®· chøng minh chim sÎ lµ chim cã ˙ch cho n«ng nghiÖp. 194

CM YK Trang 195 BiÖn ph¸p ®Êu tranh sinh häc bao gåm c¸ch sö dông nh÷ng thiªn ®˚ch, g©y bÖnh truyÒn nhiÔm vµ g©y v« sinh cho sinh vËt g©y h◊i, nh»m h◊n chÕ t¸c ®éng cña sinh vËt g©y h◊i. Sö dông ®Êu tranh sinh häc cã nhiÒu √u ®iÓm so víi thuèc trõ s©u. Tuy nhiªn, ®Êu tranh sinh häc còng cã nh÷ng h◊n chÕ cÇn ®√îc khflc phôc. C ?©u h·i 1. Nªu nh÷ng biÖn ph¸p ®Êu tranh sinh häc. 2. Nªu √u ®iÓm vµ h◊n chÕ cña nh÷ng biÖn ph¸p ®Êu tranh sinh häc. Cho v˙ dô. 195

CM YK Trang 196 ®éng vËt qu˝ hiÕm Bµi 60 I - ThÕ nµo lµ ®éng vËt qu˝ hiÕm ? n §éng vËt qu˝ hiÕm lµ nh÷ng ®éng vËt cã gi¸ tr˚ vÒ : thùc phÈm, d√îc liÖu, mÜ nghÖ, nguyªn liÖu c«ng nghÖ, lµm c¶nh, khoa häc, xuÊt khÈu... vµ lµ nh÷ng ®éng vËt sèng trong thiªn nhiªn trong vßng 10 n¨m trë l◊i ®©y ®ang cã sè l√îng gi¶m sót. §éng vËt nµo cã sè l√îng c¸ thÓ gi¶m 80% ®√îc xÕp vµo cÊp ®é rÊt nguy cÊp (CR) ; gi¶m 50% th˘ ®√îc xÕp vµo cÊp ®é nguy cÊp (EN) ; gi¶m sót 20% th˘ ®√îc xÕp ë cÊp ®é sÏ nguy cÊp (VU). BÊt k˘ mét loµi ®éng vËt qu˝ hiÕm nµo ®√îc nu«i hoÆc b¶o tån(*) th˘ ®√îc xÕp vµo cÊp ®é ˙t nguy cÊp (LR). II - v˙ dô minh ho◊ c¸c cÊp ®é tuyÖt chñng cña ®éng vËt qu˝ hiÕm ë viÖt nam t §äc môc I, quan s¸t h˘nh 60 vµ ®äc c¸c th«ng tin cã liªn quan tíi h˘nh. Lùa chän nh÷ng c©u tr¶ lêi vµ ®iÒn vµo b¶ng sau : B¶ng. Mét sè ®éng vËt qu˝ hiÕm cÇn ®√îc b¶o vÖ ë ViÖt Nam Tªn ®éng vËt CÊp ®é ®e do◊ Gi¸ tr˚ ®éng vËt qu˝ hiÕm qu˝ hiÕm tuyÖt chñng 1. èc xµ cõ 2. H√¬u x◊ 3. T«m hïm ®¸ 4. Rïa nói vµng 5. Cµ cuèng 6. C¸ ngùa gai 7. KhØ vµng 8. Gµ l«i trflng 9. Sãc ®á 10. Kh√íu ®Çu ®en C©u tr¶ lêi ˙t nguy cÊp (LR) 1. KÜ nghÖ kh¶m trai ; 2. D√îc liÖu s¶n xuÊt n√íc lùa chän SÏ nguy cÊp (VU) hoa ; 3. Thùc phÈm ®Æc s¶n xuÊt khÈu ; 4. D√îc liÖu Nguy cÊp (EN) ch÷a cßi x√¬ng ë trÎ em, thÈm mÜ ; 5. Thùc phÈm ®Æc RÊt nguy cÊp (CR) s¶n, gia v˚ ; 6. D√îc liÖu ch÷a hen, t¨ng sinh lùc ; 7. Cao khØ (d√îc liÖu), ®éng vËt th˙ nghiÖm ; 8. §éng vËt ®Æc h÷u(**), thÈm mÜ ; 9. Gi¸ tr˚ thÈm mÜ ; 10. §éng vËt ®Æc h÷u... chim c¶nh. (*) Sèng trong ®iÒu kiÖn ®√îc b¶o vÖ (**) §éng vËt ®Æc h÷u cña ViÖt Nam : §éng vËt chØ cã ë ViÖt Nam. 196

1. èc xµ cõ cã gi¸ CM YK Trang 197 tr˚ kinh tÕ cao nhÊt trong c¸c 6. C¸ ngùa gai cã loµi xµ cõ, ®√îc gi¸ tr˚ d√îc liÖu dïng trong kÜ nghÖ ch÷a bÖnh hen suyÔn kh¶m tranh vµ t¨ng sinh lùc 2. H√¬u x◊ cì nhá 7. KhØ vµng cã gi¸ kh«ng cã sõng. tr˚ d√îc liÖu (cao Con ®ùc cã tuyÕn khØ) cã t¸c dông båi x◊ tiÕt x◊ h√¬ng d√ìng søc khoÎ, bæ dïng ®Ó lµm thuèc m¸u, ®iÒu hoµ kinh vµ chÊt ®˚nh h√¬ng nguyÖt ë phô n÷, lµ cho n√íc hoa ®éng vËt th˙ nghiÖm trong y häc 3. T«m hïm ®¸, cã gi¸ tr˚ thùc phÈm 8. Gµ l«i trflng, ®éng xuÊt khÈu cao vËt ®Æc h÷u cña V iÖt Nam, cã gi¸ tr˚ 4. Rïa nói vµng cã thÈm mÜ, chim c¶nh gi¸ tr˚ thÈm mÜ vµ d√îc liÖu 9. Sãc ®á cã gi¸ tr˚ thÈm mÜ 5. Cµ cuèng cã gi¸ 10. Kh√íu ®Çu ®en, tr˚ thùc phÈm ®Æc ®éng vËt ®Æc h÷u s¶n : tuyÕn th¬m ë cña V iÖt Nam, cã con ®ùc vµ th˚t, gi¸ tr˚ thÈm mÜ, trøng ë con c¸i chim c¶nh H˘nh 60. Mét sè ®éng vËt qu˝ hiÕm trong S ¸ch ®á V iÖt Nam (cã sù gi¶m sót sè l√îng trong 10 n¨m gÇn ®©y). Gi¶m sót sè l√îng c¸ thÓ 80% : èc xµ cõ, h√¬u x◊ Gi¶m sót sè l√îng c¸ thÓ 50% : t«m hïm, rïa nói vµng Gi¶m sót sè l√îng c¸ thÓ 20% : cµ cuèng, c¸ ngùa gai Nh÷ng ®éng vËt ®√îc nu«i b¶o tån : khØ vµng, gµ l«i trflng, sãc ®á, kh√íu ®Çu ®en. 197

CM YK Trang 198 III - b¶o vÖ ®éng vËt qu˝ hiÕm n §Ó b¶o vÖ ®éng vËt qu˝ hiÕm cÇn ®Èy m◊nh viÖc b¶o vÖ m«i tr√êng sèng cña chóng, cÊm s¨n bflt, bu«n b¸n tr¸i php, ®Èy m◊nh viÖc ch¨n nu«i vµ x©y dùng c¸c khu dù tr÷ thiªn nhiªn. §éng vËt qu˝ hiÕm lµ nh÷ng ®éng vËt cã gi¸ tr˚ vÒ nh÷ng mÆt sau : thùc phÈm, d√îc liÖu, mÜ nghÖ, nguyªn liÖu c«ng nghÖ, lµm c¶nh, khoa häc, xuÊt khÈu... ®ång thêi nã ph¶i lµ ®éng vËt hiÖn ®ang cã sè l√îng gi¶m sót trong tù nhiªn. ViÖc ph©n h◊ng ®éng vËt qu˝ hiÕm dùa vµo møc ®é ®e do◊ sù tuyÖt chñng cña loµi, ®√îc biÓu th˚ cô thÓ b»ng nh÷ng cÊp ®é : rÊt nguy cÊp (CR) ; nguy cÊp (EN) ; sÏ nguy cÊp (VU) ; ˙t nguy cÊp (LR). §Ó b¶o vÖ ®éng vËt qu˝ hiÕm cÇn ®Èy m◊nh viÖc b¶o vÖ m«i tr√êng sèng cña chóng, cÊm s¨n bflt, bu«n b¸n tr¸i php, cÇn ®Èy m◊nh viÖc ch¨n nu«i vµ x©y dùng c¸c khu dù tr÷ thiªn nhiªn. C ?©u h·i 1. ThÕ nµo lµ ®éng vËt qu˝ hiÕm ? 2. C¨n cø vµo c¬ së ph©n h◊ng ®éng vËt qu˝ hiÕm, gi¶i th˙ch tõng cÊp ®é nguy cÊp. Cho v˙ dô. E ?m c„ bi’t Voi lµ ®éng vËt qu˝ hiÕm ®√îc xÕp ë cÊp ®é rÊt nguy cÊp (CR). Voi nÆng tíi 3 000 - 5 000 kg ; vßi voi mang hai lç mòi ®Ó ngöi, thë vµ lµ vò kh˙ tù vÖ, tÊn c«ng, lµ “tay” ®Ó thùc hiÖn mäi ®éng t¸c phøc t◊p, vßi phun n√íc khi vÖ sinh cho m˘nh vµ tflm cho ®µn con. Ngµ voi ch˙nh lµ ®«i r¨ng cöa hµm trªn cña voi ®ùc, nÆng tíi 15 - 20kg. Mét ngµy voi ¨n tíi 150 - 300kg cá, l¸ c©y... Voi ®√îc thuÇn ho¸ ®Ó ko gç, thå hµng... ngµ voi cã gi¸ tr˚ xuÊt khÈu. ë ViÖt Nam hiÖn nay chØ cßn kho¶ng 100 - 110 con. HiÖn nay trªn thÕ giíi, voi ®ang b˚ truy lïng, s¨n bfln ®Ó lÊy ngµ lµ nguyªn liÖu qu˝ s¶n xuÊt c¸c ®å mÜ nghÖ cao cÊp. C¸c tæ chøc b¶o vÖ thiªn nhiªn vµ ®éng vËt hoang d· kh«ng ngõng lªn ¸n, ®Êu tranh b¶o vÖ ®µn voi hiÖn nay cßn sèng sãt. 198

CM YK Trang 199 Bµi 61, 62 t˘m hiÓu mét sè ®éng vËt cã tÇm quan träng Trong kinh tÕ ë ®˚a ph√¬ng I - Yªu CÇU T˘m hiÓu c¸c nguån th«ng tin tõ s¸ch b¸o vµ tõ thùc tiÔn nh»m bæ sung kiÕn thøc vÒ mét sè ®éng vËt cã tÇm quan träng thùc tÕ ë ®˚a ph√¬ng. II - Néi dung 1. §èi t√îng Mét sè loµi ®éng vËt cã tÇm quan träng kinh tÕ ë ®˚a ph√¬ng (c¸c gièng gia sóc, gia cÇm, vËt nu«i ë ®˚a ph√¬ng...) 2. Néi dung - TËp t˙nh sinh häc, ®iÒu kiÖn sèng vµ mét sè ®Æc ®iÓm sinh häc cã ®iÒu kiÖn t˘m hiÓu. - C¸ch nu«i liªn hÖ víi ®iÒu kiÖn sèng vµ mét sè ®Æc ®iÓm sinh häc. - ˝ nghÜa kinh tÕ ®èi víi gia ®˘nh vµ ®˚a ph√¬ng. 3. Ph√¬ng ph¸p - Thu thËp th«ng tin tõ nh÷ng s¸ch b¸o phæ biÕn khoa häc. - Thu thËp th«ng tin tõ c¸c c¬ së s¶n xuÊt ë ®˚a ph√¬ng trong céng ®ång hoÆc ngay trong gia ®˘nh m˘nh. III - Thu ho◊ch t Tæng kÕt nh÷ng néi dung t˘m hiÓu thµnh mét b¸o c¸o. Mçi nhãm th«ng b¸o kÕt qu¶ tr√íc líp 5 - 10 phót. 199