Vivek-Magazine-2018-19

असमानतचे े च पयटक बघणार. भारतातील येक य तीचे हे ददु व आहे क भारताची लाचार ह सव जगासमोर मांडल जाणार. स तते असलेले व वरोधी सरकार पतु यां या राजकारणात इतके गंतु नू जातात क या भारताम ये यां या ज म झाला आहे. या भारताम ये यांची स ताकायरत आहे या देशात स ते या जोरावर येक भारतीय नागर कांची कु चंबणा क न आपले येय पतू साठ वाटेल ते खच करत आहेत. सरदार व लभाई पटेल यां या कायाला दरू सा न यांचा वचारानं ा दरू सा न यां या नावाचा गौरवापर क न, यानं ी दले या ऐका या संदेशाला झगु ा न स ते या लालसेपोट यां या पतु याचे राजकारण के ले जात आहे. महारा ात महापु षां या पतु याचं े राजकारण हे अ तशय खाल या पातळीवर आहे. महारा ात अनेक महापु षाचं े पतु ळे बाधं यात आले आहेत व काह पतु ळे बांध या या तयार त आहेत. याम ये मखु असे दोन आहेत प हला पतु ळा हा छ पती शवाजी महाराज यांचा अरबी समु ाम ये बांध यात येत असनू हा पतु ळा बाधं यासंदभात काह वरोध ह आहे. कारण मबंु ईतील मळू र हवासी (कोळी) यांचा मासेमार हा मखु यवसाय आहे. व यां या हण यानसु ार जर हा पतु ळा अरबी समु ात बाधं ला गेला तर यां या यवसाय कर यासाठ उपयोगी असणा या समु ातील मासे मतृ अव थेत आढळणार व तवे ढ जागाह यापल जाणार आ ण यामळु े होणा या जल दषू णा या भावा मळू े मासेमार यवसाय संपु टात येणार. परंतू यासव बाबी ल ात न घेता के वळ एका समाजाचे मत हे आप याला मळणार व अनेक राजक य फायदे मळणार अशा वचारामळु े महारा ातील सरकार मनमानी कारभार करत आहे. छ पती शवाजी महाराज यांनी वरा यासाठ व यां या वरा याम ये राहणा या येक य तीस सखु ी समाधानी आयु य मळावे या येयासाठ सपं णू आयु य वेचले. परांतु राजकारणी नेते यानं ी के लेले काय, याचं े वचार, याचं े येय व यानं ी दलेल वरा याची संक पना याचं ा वचार न करता स ते या जोरावर महाराजां या महारा ात येथील र हवाशाचं ी अवहेलना क न फ त राजक य फायधासाठ यां या कायाला काळीमा फासतात. खरोखरच आज शवाजी महाराज असते तर यांनी राजक य ने यांचे कान पळून जाब वचारला असता क \"मी या वरा यासाठ संपणू आयु य झजलो वरा यातील सपं णू जनतले ा यायाचा, बंधभु ावाचा सदं ेश दला यांना सखु ी समाधानी जीवन दान के ले. या मा या लेकराचं े हालअपे टा कर यात लाज कशी नाह वाटत.\" दसू रा पतु ळा हा भारतर न डॉ. बाबासाहेब आबं ेडकर यांचा इंदू मल या जागेत बांध यात येणार असनू परंतू थापतु यावर सु दा काह आ ेप घे यात आले. यातील एक याचं े नातू काश आबं ेडकर यानं ी उं ची सदं भात घेतला. कालातं राने यायालयात यांचे आ पे चकू चे ठरले. याबाबात कु ठल ह शकं ा नाह क द लत समाजाचे मत आप या प ास मळावे व राजक य फायदे मळावे या सकं पनेतनू हा पतु ळा उभार यात येत आहे. परंतू हा पतु ळा ' समानतचे े तीक' आहे अशा नावाने सबं ोधन खरोखरच 133

उ लेखनीय आहे. या महापु षाने भारतातील जाती यव था पायाखाल तडु वनू सवाना समानतचे ा संदेश दला या महापु षा या पतु यावर राजकारण करणे ह लािजरवाणी बाब आहे. 'भारतातील येक नागर क हा थम भारतीय व शवे टचा भारतीय आहे'असा संदेश देणा या य तीने या समाजासाठ काय के ले या समाजावर अ याचार क न परत चातवु ण य यव थेचा ारंभ कर या या य न क न या महापु षां या वचारानं ा धळू ीस मळवले जात आहे. अ य हदं ु ववादा या घोषणा चालू आहेत. द लतांवर, अ पसं यांकावर अ याचार के ले जात आहेत. तर मग बाबासाहेबानं ी दले या समानते या सदं ेशाचा व यां या पतु याला द यागेले या 'समानतचे े तीक' या नावाला अथ तर काय ? खरे तर भारताम ये पतु यांचे राजकारण के ले जाते व ते सव भारतीय जनतले ा दसनू सु दा काह पाऊल उचलले जात नाह . काह बोटावं र मोज याइतके राजकारणी नेते स तचे ा गैरवापर क न महापु षां या पतु याचं े राजकारण करतात. यां या कायाचा वचार ना करता चकु चा सदं ेश भारतीय जनतमे ये पेरतात. व येक महापु षाला या या समाजा या चौकट त बाधं नू यां या वचारानं ा दरू सा न दोन समाजाम ये तढे नमाण कर याचे काम राजक य नेते सरास करतात. काल रा ी व नाम ये महापु षां या पतु याचं ी सभा भरल . सभेम ये छ पती शवाजी महाराज, महा मागाधं ी , महा मा योतीबा फु ले, लोकमा य टळक , डॉ . बाबासाहेब आबं ेडकर उपि थत होत.े थम शवाजी महाराज हणाले \"मी सपं णू वरा यासाठ काम के ले पण तर ह मराठा समाज मला पजु तो\" यानंतर लोकमा य टळक हणाले \"मी भारताचा वातं य सेनानी असनू मला फ त च तपावन ( ा हण) समाज मानतो\" यानंतर महा मा फु ले हणाले \"मी श ण साराचे अमू य काय के ले मलु ंना श णाचा ह क मळवनू दला तर ह मी फ त माळी समाजा परु ताच मयाद त झालो\" यानंतर डॉ . बाबासाहेब आबं ेडकर हणाले 'मी भारतातील चातवु ण यव थेला पायी तडु वनू भारतातील वं चत घटकानं ा यांचे ह क मळवनू दले तर ह मी द लत समाजापरु ता मयाद त झालो' यानतं र गाधं ीजी यानं ी आपला च माच काढू न आपले अ ू पसु त हणाले 'मी भारताला अ हसं े या मागाने वातं य मळवनू दले. मला भारताचा रा पता हणतात पण मा या मागे फ त सरकार भतं ी आहेत. ' अथात भारताम ये महापु षाचं े पतु ळे बांधणे हणजे ते या समाजाम ये मानाचे थान हण करतात व यामळु े यासमाजाचे मत आप या प ास मळते या वचाराने येक प कायरत असतो. गाधं ीजींची ह या करणारा नाथरु ाम गोडसे याचं ा पतु ळा अल गढ म ये बाधं यात येणार आहे. भारता या रा प याची ह या करणा या माथे फ नथरु ाम गोडसे याचा पतु ळा उभारणे हणजे भारतासाठ लाजेची बाब आहे. खरोखरच भारताम ये पतु यांचे राजकारण होते असनू ' राजकार यांचे पतु ळे उभारणे चालू आहे. ' - सशु ातं सु नल देखणे,( थम वष, कला शाखा ) 134

मृ यसु ोबत झंुज अधं ारले या काळोखात काशा या एका करणाने जग याची उमेद दल अन ् मी आयु या या ग णता या पाय या हळूहळू सोडवू लागले. एका हळूवार पशा सोबत माह त होता, एक दघ वास आ ण याची ठकठक आ ण ज मनीवर प हले पाऊल पडताच जाणवले काय माडं ू न ठे वलंय पु यात. खरंच एक वेगळीच म जा असते ना, मी मरणार कधी? हे माह त अस यात. मग यमराजांना देखील पाहावी लागत नाह वाट. आपण मा सग यानं ा नरोप दे यासाठ सव आटपनू बसायच थाटात. मी नेहा, तमु यासारखीच आयु यात नवनवीन रंग भर यात दंग होत,े आ ण अचानक वादळ यावं तसं मा या आयु यात वादळ आलं आ ण मी मांडले या सतरंजीवर या आयु या या खेळाला चेकमेट देऊन गेलं. प हल या वगात बसले, ते हा माझे गु जन शकवत होते सव धम समान. इथे कोणी मोठा नाह अ न कोणी लहान सग याचं े र त लालच. मग कोण हदं ू अन ्कोण मसु लमान. पण या श दानं ीच मला या माणसातं नू दरू लोटलं. ऐका तर माझी आ ण मा या आयु याची चाललेल जीवघेणी कथा. मी दहावीची पर ा पास झाले. आता ठरवलं आपणह इतरां माणे खपू शकू न मोठठ हायचं अन ् आईव डलांची व न पणू करायची. मला नेहमीच सरकार नोकर त रस असायचा. मी ठरवले ; महारा ट लोकसेवा आयोगाची पर ा दयायची अन ् ते तीन चकमकणारे ' टार ' खा यावर घेवनू बाबात फरायचं. आईव डलांसाठ मी आ ण माझी व न या य त र त दसु रे जगच न हत.े सव ठ क चालले होत.े अचानक एके दवशी मला म ये म ये खोकला येऊ लागला आ ण यातनू च सु वात झाल माझी अखेरचे दवस मोज याची. मला दवाखा यात दाखल के ले. मी आजार पड यावर माझी काळजी घेणारे ते चार हातह कं प आ यासारखे थरथर कापायचे \" माझी आई मला अचानक येऊन बोलल बाळा ! तलु ा आयु यात जे काह मळवायच यासाठ धडपड कर कारण यश शवे ट तझु च आहे \"पण .... त या या ' पण' या श दाचा अथ काह मला उलगडत न हता.ं कारण डॉ टर आ ण मा या आईबाबांसोबत झालेला संवाद आ ण मला झालेला ' लडकॅ सर ' याचा मला थोडादेखील मागमसू न हता. मी झपाटले होते व नपतू चा दशने े. मला पाहून या दोघांचे डोळे रोजच पाणावत होत.े रोज मला पाहून येणारे दोघां या चेह यावर ल हा य आज भरले या जगं लात सईु शोध यासारखे झाले होत.े मी एके दवशी नप चत मा या. आरामखोल त झोपले होत.े नेहमी माणे मला पाहून ते दोघे यां या खोल त नघनू गेले. मीदेखील हळुवार पावलाने या या पाठोपाठ यां या खोल या बाहेर ल बाजलू ा कान लावनू उभी रा हले. यां या डो यांतील पा या या धारा काह थाबं त न ह या ते दोघे बोलू लागले. ५९ दवस रा हलेत मा या बछ या या हातात. कसा आवर घालू त या व नांना. तीची ती रोज रंगवणार व न हजार तीर सोबत मा न जातात काळजात, हे देवा माझं आयु य मा या प याला दे अन ् मला मार. असं बोलनू तू बाबांसमोर ठस ठस रडू लागल . अन ् शवे ट मला मा या मृ यचू ी तार ख कळल . 135

सरु वातीला अगं ावर वीज कोसळावी तशी वीज कोसळल होती पण नतं र काह च णात वा तवाची जाणीवह झाल होती. दसु या दवशी सकाळी लवकर उठले अन ् लागले रोज या दन मानसु ार मा या कामाला. आता थाबं नू चालणार न हत.े जे काह करायचं ते ५० दवसातं करायचं होतं ; कारण यमराज घो यावर नघनू बसला होता. मलु आप या येणा या वाढ दवसाची, तार ख ल नाची तार ख, याची आतरु तने े वाट पाहतात अन ् मी रोज कॅ लडरचे पान बदलनू आप या नरोप घे याची तार ख, बघत, संपणू व व एका णात पाहून यायचे. येक पालटणा या कॅ लडर या पानासोबत मा या आईबाबाकं डे \" फमायशी \" देखील वाढत चाल या हो या; आ ण ती दोघेदेखील या पणू कर याचा जीवा या आकातं ाने य न करत होत.े आपण मरणार कधी? हे माह त अस यातह एक वेगळीच मजा असत.े कारण अ यावर इ छा ठे वनू मर यापे ा या काह च दवसातं फु लपाख सारखे सपं णू आयु य जाग याची जाणीव होत.े आज मा या आयु याचा शवे टचा दवस. जीवनाला रामराम कर याचा, ते पण कायमचा. मी माझे व न नसेल क शकले कदा चत पणू , पण मा या मरणानंतर मा या पा थवाला माझे वडील खांदा देणार हे मला प क ठाऊक होतं .....आ ण आता काय? क येक तास ओलांडू न गेले, म नटे गेल , अन ् काह च सेकं ड रा हलेत.....रामराम मंडळी ..... - नेहा बबन दामगडु े अवयवदान - एक े ठ दान   आप या  भारतीय  सं कृ तीत  ज माला  आ यावर  येकाने  मातऋृ ण, पतऋृ ण,  गु ऋण  फे ड याचे  अपे ीत  आहे  .  कारण  माता  , पता  आप याला  ज म  देऊन  वाढवतात  तर,  गु   आप याला  घडवतात.  माणसू   हणनू   जगायला  लायक  करतात.  हणनू   यां या ती  आपल   कृ त ता  व वध  कार या दानातनू व यां या मृ यनु ंतर तपणातनू आपण य त करतो.  \" यानं परं कृ तयगु े, ते यां ानमु यते . वापरे य मेवाहू , दानमेव कल यगु े. \"   कृ त  यगु ात  यान, ते ा  यगु ात  ान,  वापार  यगु ात  य   आ ण  क लयगु ा  दान  हे  साधन  अस याचा  उ लेख  कु म  परु ाणात आढळतो.  क लयगु ात  दानाला  मह व  दले  अस याने  भदू ान, गोदान  , सपं तीचे  दान  , अ नदान  , व दान  या  व पाचे  दान  के याचे  आढळऊन  येत.े   दान  आपण  आपले  सामािजक  ऋण.  फे ड यासाठ   आ ण  वतः या  आि मक  सखु ासाठ   करतो.  पण  हे  सारे  श य  होत े त े आप या  शर रात  ाण आहेत तो पयत ! आपल , आप या धन, साधन आ ण शर रावर मालक  असेल तो  136

पयत !  शवाय दान करणे या सकं पनेला तमु चे वय, सजगता, मालक ह क आ ण सचेतना तमु यापाशी  असेल तो पयत ! पण शर र मतृ  पावले , दय पणू  बदं  पडले  कं वा मदमू तृ  अशी अव था आल  क  इ छा  असल तर आपण काह च उचलनू देऊ शकत नाह . आपण दानातील आनंदह मळवू शकत नाह . भारतात  अवयव  नकामी  झा यानतं र  यारोपण  अभावी  समु ोर पाच लाखाहून अ धक  णानं ा  आपला जीव गमवावा लागत आहे. गे या वषभरात दोन लाख  ण यकृ ता या अभावी तर ५० हजार  ण  दयरोगामळु े  मृ यमु खु ी  पडले  तर  कडनी  वकारात  १.५  लाख  ण  यारोपणा या  तशते  होत.े  परंत ू यापकै   के वळ ५ हजार  णांनाच  कडनी  ा त झाल  याव नच अवयवदानाची  नतांत गरज अस याचे  प ट होत आहे. आजकाल  अ यतं   गत  अशा  वै यक  आ ण  व ान  े ातील  वाढ या  सशं ोधनामळु े,  एखादा  मदमू तृ   य ती  (बेनडडे   ण  )  घो षत  के यानंतर  याचे  अवयव  इतर  णाम ये  यारो पत.  के ले  जातात.  यास ' कोड हर  ा स लाटं  ' हणतात.  मदमू तृ   णाम ये  दय या चाल ू अस याने मु पड, फु फु से, यकृ त  , वादु पड  , दय  आतडी  यासार या  मखु   अवयवांसोबत, ने , वचा, दयाची  झडप  आ ण  कानाचं े  म  याचे  दान  होऊ  शकत.े   मतृ   य तीचे  अवयव  रसायनांम ये  घालनू   जतन करता येऊ  लागलेत व ते अ य गरजू अशा सजीवाला जीवनदान दे यासाठ वापरताह येऊ शकत.े खरे तर  नसगाने हे आप याला कधीचेच  शकवले आहे. झाड,े वृ , वेल  मृ य ू पाव यावर मातीत  मसळतात  आ ण  मातीला  खत पी  दान  देऊन  सपु ीक  करतात.  ा णमा ाचे  देह  मातीला  मळतो  .  पण  माणसाचे  तसे  नाह .  आपाप या  धमा या  प ती माणे  मतृ देहाची  व हेवाट  लावल   क   माणसाचे  शर र  न ट आ ण  न पयोगी होत.े  पण तचे  शर र मृ यनू ंतरह   व वध अवयवां या दानानंतर गरजंू या  शर रात  गेले तर ती  य ती एक कारे अमर होत.े  मृ यनू ंतर अवयव पी उरत े आ ण अपार समाधान  पी अमर होत.े   या  दानात, दा याला, या या  नातलगांना  , दा या या आ याला लोकोपयोगाचे समाधान लागतचे  पण  जो दान घेतो याचे आयु य वाचत,े यगं नाह से होत,े ट मळत,े कु पता न ट होत.े येक  य तीने  देहदानाचे  मृ यपु   क न  ठे वले  आ ण  अवयवदानाची  इ छा  जीवंत  असताना  आप या.  र ता-ना या या  माणसाकं ड े य त  के ल   तर  आ ण  नातलगानं ी  सहकाय  के ले  तर  अवयव  वापरता  येतात.िजवंत  य तीला  के वळ  र त  आ ण  के वळ  एक  कडनी  दान  करता  येत.े   व  याला  कायदया या  मयादा  असतात.  मा   मतृ   य ती या  अवयवदानाबाबत  कायदा  कोठे च  आडवा  येत  नाह .  उलट दा या या मृ यनू तं र दा या या,   वचादानामळु े हजारो बन के सेसना ता परु त े वचारोपण क न जखमा जलद भ न ये यास मदत  होत.े   यासाठ   ' वचाबँक' थापना  झा या  आहेत. ने दानामळु े  एका  य ती या  ने पटलामळु े  मलु े  दोन  अधं   लोकांना  ि टसजं ीवनी  मळत.े   दय यारोपणा ह  अ यतं  अवघड आ ण मृ यनू ंतर काह  तासातच  137

के ल   असता  १००  ट के   यश वी  होणार   श कया,  पणु े-मबंु ई  मागावर  ीन  कॉ रडॉर  तयार  करवनू   व  अ पवेळेत  दय  येथनू   तथे े ने या यी  त परता श य वशारदाचे उ चतम कौश य, यामळु े नकु तीच पार  पडल   आहे.  यकृ त  ( ल हर)  दान  देखील  अशा  झटपट  स तते नू   णास  जीवनदान  देत.े   हाडातील  बोनमॅरोचा उपयोग कॅ सर, वा ट बी पेशंटना उपयु त ठरतो. आपले  शर र  ' ेनडडे ' अव थेत  आ यावर  अनेकदा  पेशंटचे  नातलग  णास  ' हट लेटर' कृ म  शवसन  यव थेवर ठे वनू   णाचे, आपले  वतःचेह   जीवन क ट द करतात. हॉि पट स देखील पेशंट या  नातलगांचा  गैरफायदा  घेतात  असे  सरास  ऐकू   येत.े   हणनू च  येक  सजग, सजीव  य तीने  ' ोक' आ यामळु े  आ ण  उपचारातर  शर र  पु हा  पवू वत  होणार  अस याचा  संभव  नसतो  हणनू   वर त  'लाईव  सपोट' काढू न  य तीस  मतृ   घोषीत  कर यासाठ   आपले  इ छाप   देऊन  आप या  अवयव, शर रदानाचा  संक प जाह र करावा.   देहदानाची  गरज  वै यक य  महा व यालय  आप या  भावी  डॉ टसना  शकव यासाठ   करतात  के वळ  अवयवदान  क न.'मरावे  पर   अवयव  पी  उरावे'. या  कृ तीनतं र  व पु ता  न  येता  याने  शव  अप या या  ता यात  मळत.े   कोण याह   व पाचे  दान  असो  त े गरज ू यि तनं ा  के ले  तर  याला अ धक  मह व  ा त  होत.े  आप याकडील सपं ती ह  गरजनंु ा दान के यास ई वर व  ा त होत,े असे  हणतात.  याअनषु गं ाने  नाशवतं   मानवी  शर र  मातीत  वल न  कर यापे ा  आपल  देह पी संप ती मरणो तर दान  के ल  तर अनेकांचे  ाण वाच व याचे पु य  ा त होईल असे अवयवदान करणा या दा यासाठ  मरणानतं र  ह जीवन जगते असे हणता येईल. -द पाल ड बाळे ( वतीय वष, वा ण य शाखा ) पतु यांचे राजकारण राजकारण  ह   अनेक  य तीनं ा  एक त र या  नणय  घे याची  या  आहे.  येक  रा ांम ये  स ता  मळव यासाठ   व  देश  चाल व यासाठ   अनेक  नेत े जे  नणय  घेतात  व  जे  काम  करतात  यास  राजकारण  हणतात. राजकारण काह  नसु त ं नवडणकु ापं रु त ं मया दत नाह . राजकारणाचा हेत ू खपू  मोठा  आहे . ददु वाने आपण तशा  यापक अथाने  या याकड े पाहत नाह . राजकारण फ त  नवडणकु परु तं  कं वा  लढयापरु तं  मया दत  नाह .  राजकारणाला  वचार असणं व  या  वचारानं ा  मू याचा आधार असणं व हेत ू असणं  आव यक  आहे.  राजकारणाला  काह   ा  व  हेत ू असणं  आव यक  आहे.  असा  वचार  येक  नाग रकाने व राजकार यांनी ठे वणं गरजेचं आहे.  आप याला काय करायचंय हे आधी  नि चत करायला हव,ं आपल   दशा प क  असायला  हवी. सव भारता या राजकारणात पतु यांना अन यसाधारण मह व आहे.  यात या  यात महापु षां या  138

पतु यानं ा तर जा तच.  यां या  वचारांपे ा  यां या मतू  आ ण  यांचे उ सव यातच  यां या अनयु ायांना  बं द त कर यात इथ या दां भक आ ण सा ा यवाद यव थेचे हत आहे.  समाजाला  ेरणा  हणनू  उभार यात आले या पतु यांचे राजकारण सु  झाले आ ण पतु ळे, मारके   हे  जण ू व वेष  य त  कर याचे  मा यम  झाले. पतु ळयाव न सामािजक स ावना सकं टात येत.े   थोर  य तींचे  जीवन  हा  समाजाचा  आदश  असतो.  यां या  च र ातनू   समाजाला  दशा  आ ण  ेरणाह   मळत.े हे  ेरणा ोत अखंडपणे समाजासमोर रहावेत या हेतनू े  याचं ी  मारके  उभारल  जातात  र त,े पलू , उ डाणपलू , चौक, उ याने  या  ठकाणाची  त ठा तर वाढतचे , पण  या  य तीं या महानतले ा  बाधा  येईल  असे  काह   या  ठकाणी  घडू   नये  याची  काळजी  घे याची  जबाबदार ह   समाजावर  पडत.े   यातनू च  समाजात  जबाबदार ची  श त  जत े आ ण  सामू हक  मान सकतले ा  सामजं सपणाचे  वळणह   मळत.े   याच  भावनेतनू   महारा ात  वातं यपवू -काळापासनू   पतु याचं ी  परंपरा  आहे.  रा पु ष, समाज-सधु ारक, सा हि यक, कवी, संत-महा यां या पतु यांतनू   यां या कायाची  ेरणा  मळावी हा हेत ू मा   कालांतराने  मागे  पडला  आ ण  सामािजक  अि मतचे ी  तीके   हणनू   यांना  मह व  येत  गेले.  महारा ातील बहुताशं   मारके , पतु ळे, ह  अि मतचे ी  तके  झाल  आ ण  यां याशी सामािजक सवं ेदनाह   जोड या गे या.  अि मतचे ा आ ण सवं ेदनांचा मु ा आला, क  पाठोपाठ राजकारणह  दाखल होत.े  कारण  अि मतां या  मु यावर  समाजाला  झुलवणे  सोपे  असत,े हा  शोध  सवात  आधी  राजकार यांना  लागला.  महारा ाची  ेरणा थाने, रा पु ष आ ण इ तहासाचे  नमात े ह  रा या या सामािजक अि मतचे ी  तीके   होत गेल  आ ण  मारके , पतु ळे, र तदे ेखील राजकारणा या क थानी आले.  यां या उभारणीचा मळू  हेत ू व मरणात  गेला.  जवळपास  येक  कानाकोप यांत  मारके   आ ण  पतु यां या  मु याव न  राजकारण  उफाळले, समाज वा थ  बघडले, कायदा-सु यव थेचा  न  नमाण  झाला  आ ण  प रि थती  पवू पदावर  आण यासाठ शासक य यं णाचं ी दमछाकह झाल . काह  वेळा तर, मारके   कं वा पतु यांमळु े समाजात जातीभेद उफाळले, वगकलह माजले, सामािजक  व वेष  फै लावला.  काह   वेळा  प रि थतीने  टोक  गाठले  आ ण  देषा या  आगीत  न पापाचं े  बळीदेखील  गेले.  ेरणा थान  हणनू   उ या  रा हले या  या  मारक-पतु यानं ा  ह   प रि थती  पाहताना  ख चतच लाज वाटल  असेल. लहानमोठया कारणांव न आप याला क बद ू क न समाजातील गटातटाचे  राजकारण  फोफावत े हे  पाहून  यांनादेखील  त ड  लपवावेसे  वाटू   लागले असेल. पण समाजाने  यानं ा एका  जागी  घ   उभे  के लेले  असत.े   अशा  प रि थतीत  पतु ळे  आ ण  मारके   भयकं पत  होत  असतील  काय  ? वषानवु ष, उ हापावसाचा  मारा  झले त  आ ण  वेष व वेषाचे  वारे  झले त  उभे  राहणे  हा  खरोखर च  आपला  139

गौरव आहे, असे  यांना वाटत असेल काय ? मकू पणे वाटयाला येईल ती प रि थती झले याची के वलवाणी  ि थती  थोरामोठयां या  प चात  यां यावर  ओढवत  असेल, तर  इ तहासा या  पानानं ा  सोनेर   झळाळी  देणा यां यां या आ याला काय वाटत असेल?   दवसाग णक महारा  अ व थ होत े गेला आ ण सरकारलाह  पतु ळे, मारकांबाबत भू मका  घेणे भाग पडले. पतु यां या  कं वा  मारकां या उभारणीबाबत काह  त वेह  आख यात आल . तर ह  पतु ळे  उभे  होतच  अस याने, धोरण  असनू ह   सरकारला  अनेकदा  बोटचेपी  भू मका  यावी  लागल . सामािजक  मान सकता आ ण पतु ळे- मारके  याचं ा फार जवळचा संबंध असावा. समाजाला  ेरणा  हणनू  उभार यात  आले या  पतु यांचे  राजकारण  सु   झाले  आ ण  पतु ळे, मारके  हे जण ू व वेष  य त कर याचे मा यम  झाले. असंतोष  य त कर यासाठ   मारकाचं ी मोडतोड आ ण पतु यांची  वटंबना हाच जण ू ह काचा माग  बनला.  पतु याव न  सामािजक  स ावना  संकटात  येत,े हे  ओळखनू   रा य  सरकारने  पतु यांचा  उभारणीबाबत  काटेकोर  नयमावल   नमाण  के ल , पण  अल कड या  काळातील  वटंबना या  घटना  पाहता, पतु यां या देखभाल व सरं णाबाबत गंभीर वचार करणे गरजेचे ठरले आहे.   अशा  कारे पतु याचं े राजकारण न करता  यां या  वचाराचं ा जागर क न सामािजक  सलोखा  कसा  अबा धत  ठे वता  येईल  याचा  सवानी  वचार  करायला  हवा.  त ण  वगानी  ह   जबाबदार   वतः या शरावर घेऊन बु वाद समाज कसा घडले यासाठ य न के ले पा हजेत. -ऋतजु ा कांबळे , थमवष(सगं णक शा ) मी कोण होणार ?  आपण  लहानपणापासनू च  खपू   उ साह   असतो  क  आपण  मोठे   होऊन  काय  बनणार  ?  वय  जसे  वाढत जात े तशा नवनवीन गो ट  कळू लागतात आ ण  या माणे आप या मनातील मी कोण बनणार ह   तमा  सदु धा  बदलत  जात.े   अशीच  एक  मलु गी  साधी  ,  सालस  गावाकडची  तीसु दा  आप याला  कोण  बनायचयं  हें ठरवनू  होती . लहानपणापासनू   तला एक डॉ टर बनायचं होत, आ ण  यानसु ार ती  य नह   करत होती . मलु गी तशी हुशार होती . पण  तला डॉ टर बनायचं भतू  कु ठू न  शरल ं असेल बरं ? ती दहावीत  असताना  खपू   अ यास  करायची,  पर ाह   तने  ९०  ट के   मळवनू  उ तीण के ल  . दहावी या सु ीत मा   तन  एक  पु तक  वाचायला  घेतल  ' काशवाटा  '.....  हे  पु तक  जण ू काह   त या  िजवनात चतै य घेऊन  आल . 'डॉ'  काश बाबा आमटे याचं े हे आ मच र !  यांनी आपला जीवन  वास खपू च छान रेखाटला होता.  या या जीवनातील अनभु व , घरची प रि थती आ ण सघं ष!  सघं ष  ह   एक  अशी  गो ट  आहे  िज या शवाय  मानवी  जीवनाला  ग यंतर  नाह .  याची  स यप रि थती  वाचनू   त या  डो याचे  पारणे  फटले  आ ण  जग याकड े बघ याचा  ि टकोन  बदलला.  140

आ ण  तथनू   तने  ठर वले  क   मला  डॉ टर  हायचय.  नतं र  तने  'स मधा'  हे  पु तकह   वाचले , जे बाबा  आमट या  प नी  हणजेच  साधना  आमटे  यांचे  होत.े   यात  यांनी  आप या  पती वषयी  खपू   काह   शक यासारख  ल हलय.  यातनू च  तला  लोकां वषयी  आपलु क   ,  ेम  ,  िज हाळयाची  भावना  उ प न  झाल .  तने  खपू   य न  के ले  चकाट ने  अ यासाला  लागल   पण  देवा या  मनात  काह   औरच  होत.े  नी ट  या  प र ेत  तला  चांगले  माक  मळूनह   सरकार   महा व यालयात  वेश  मळाला  नाह   .  मग  काय  करणार  ?  तच ं व न  तर  एम  बी  बी  एस  ला  वेश घेऊन इंटनशीप साठ   काश आमट या इि पतळात  , हणजेच चं परू ला जायचा यास होता .    डॉ  .  काश  आमटनसोबत  काम  कऱ याची  इ छा  अधरू च  रा हल   .  सामा य  माणसाला  न  परवडणारा   मे डकलचा  खच  ह   सवात  मोठ   खतं .  तर ह   ती डगमगल  नाह ,  वत:ला साव न ती परत  उठल .  आ ण  तने  बी  एस  सी  साठ   ऍड मशन  घेतल   आ ण  परत  न या  जोमाने  कसोट ला  उतरल .  समाजसेवेचा  यास  मनात  होताच  तो  काह   सोडला  नाह   पदवी  पणू   के ल   आ ण  पधा  प र ते   उतरल   दवसरा   क ट  क न  तने  वतःची  वाईट  अव था  के ल .  आपला  सव  वेळ अ यासा-साठ  झोकू न  दला.  आपले  येय हटू   दले नाह . घरचीह  प रि थती हलाखीची  यामळु े जबाबदार  होती. ती  ह  तने  यव थीत  पार पाडल . आ ण शवे ट   व न नाह  पण  येय स यात उतरवलं आ ण आप याला आ ण समाजाला मदत  कर याची सधं ी  तला  मळाल . ती  हणजे 'आय.ए.एस ' ह  पदवी  कती मोठ  हे आप याला माह तच आहे.  हे यश  तने खेचनू  आणल ं होत कारण  तला नशीबाला दोष दयायचा न हता, जसा  तने आधी  दला होता  जे हा  तला  डॉ टर  नाह   बनता  आल.  आप या  िज   आ ण  चकाट ने  हे  यश  आल  होत.  योगायोगा या  गो ट   तर  बघा  तला  प हल  काम  हे  तथच लागल, िजथे  काश आमटे समाजसेवा करतात.  तने  याचं ी  भेट  घेतल   आ ण  आपल   सरकार   सेवा  न वाथ   पणाने  के ल .  आता  तला कसलाह  प चा ताप न हता  कारण  तला जे हवं होत त े तने  मळवल होत. हे अस झाल  क करायच होत एक झाल भलतच पण जे झाल  यामळु े तच आयु य बदलल. पण येय तचे रा हल समाजसेवा.  -ऋतजु ा र च हाण एस वय बी एस सी ( सू मजीवशा ) लढाई अन परत मनाला चटका लावनू जाणार एक घटना घडल . देवाला जाब वचारायची मी परत ह मत के ल , 'का तू अस करतो आहेस? जर तलु ा हे करायचेच होते तर का या चमकु याला हया जगात पाठवलेस का याचा लळा या या पालकांना नातवे ाइकांना लावलास ? या चमरु याने असे काय 'पाप के ले होते क तलु ा याला एव या हालअपे टा दयावावयासे वाटले? हे तू चकु चे के लेस अगद चकू ! ' आम या इमारतीत राहणा या एका मलु ाचा, १२ वष या मलु ाचा, ककरोगाने मृ यू झा याचे ऐकू न सवाचेच 141

मन याकू ळ झाले. ककरोग हणजे भयानक यातना ! कॅ सर नसु ते नाव एकू न ह कतीतर लोकांना घाम फु टतो. तो वजय फ त १२ वषचा अजनू तर याने जग नीट प हले ह न हते पण ककरोगाला कोण थाबं वू शकतो का ? परत घरची प रि थती बकट .... उपचार करायला घरात पसै े नाह आ ण वेळोवेळी मदत मागनू ह व मळून ह खचाचा ड गर काह संपला नाह व हयात या मलु ाचा मृ यू ! कती घोर ददु वी घटना. ऐकू नच मन हेलावनू गेले. आ ण नकळत मा या डो यातनू पाणी आले. तु हाला वाटेल का एवढ अ तशयो ती आ ण वचार करत आहे ह पण जोपयत आपण कोण या प रि थतीत नसतो कं वा आपण अनभु व घेत नाह तोपयत आप याला याचं े दःु ख कळत नाह . हॉि पटल या पलगं ावर मला असे अ व थ बघनू , नस लवकर धावनू आल व माझी वचारपसू क लागल मी वतःला सावरले , साभं ाळले. आता एवढे म हने इथे रा ह याने सवाशी ग ी जमल होती. हो आतापयत तु हाला समजल असेल माझी अव था. हो ! मला ककरोग आहे !! पण मी खचल आहे ? दबु ळी आहे ? रडत आहे ? अवलबं नू आहे? अिजबात नाह . का ? कारण मी ककरोगाशी लढतये आ ण मी एक लढव यी आहे. मला या मलु ाची बातमी ऐकू न मला जनु े दवस आठवले. मी शाळेत, महा व यालयात खपू हुशार व खपू ढ बू अशी न हत.े पण सा रका कोण ? असे वचार यावर लोक तु हाला मा याब ल सांगतील एवढ तर माझी ओळख होती आ ण अजनू ह आहे. मी सदंु र होते असे मी नाह हं हणत पण सगळे हणायचे मला असं . सदु ैवाने माझे पालक सु ा एवढे चागं ले आ ण नेहमी मला मदत करणारे ! जणू काह म च..... म मै णी सु ा सो याहून पवळे . सव अगद सरु ळीत होत.े चांगल नोकर लागल एक िजवाला जीव लावणारा म ह होता ! हो होताच.. पण माझी त येत जरा खलवायला लागल , पण आपण नेहमीच छो या मोठया कु रकु र कडे दलु करतो. आ ण मग एक दवस ऑ फसम ये असताना अचानक नाकातनू र त यायला लागले. आता मा मी घाबरले, तडक घर गेले आ ण डॉ टरानं ा दाखवले. नदान तर थोडे दवस झाले नाह . नतं र अचानक डॉ टरानं ी आईला बोलवनू घेतले मला आणू नका सां गतले ! तो दवस मी अगद नेहमी सारखाच जगत होती… आई घर आल तचे डोळे लाल होत,े मला काह कळेनासे झाले. मन माझे मला काह तर सांगत होते पण मी याला दाबनू चपू बसायले सांगत होत.े मला सांग यात आले क सा रका तलु ा ककरोग आहे लकु े मया , र ताचा ककरोग. मी व ान शाखेतील ी आहे मला ककरोगाब ल सव मा हत आहे असे मी ठामपणे हणू शकत.े आ ण तु हाला एक मजेशीर गो ट सागं त,े जे हा तु हाला एखादया रोगाब ल सव काह मा हत असते ना, ते हा तु ह आणखी खचता कारण तु हाला तमु ची होणार हालअपे टा डो यासमोर दसत असत.े लकु े मया हणजे असा ककरोग क यावर १००% उपाय अजनू सशं ोधकानं ी शोधलेला नाह यात ह दसु या पातळीवर असले या माझा ककरोगातनू मी ' बर हो याचे चा स १५% 142

आहे सा रकाची आई !' असे डॉ टरांनी सां गत यावर आम या पायाखालची जमीनच सरकल हे आता न याने सांगणे नको. हो! मी खचल होती, रडत होती, वतःला क डू न घेतले होते मी कारण मी मरणार आहे हे तर नि चत होते आ ण ते मला मा हती होते ! का देवाने माझाबरोबर असे के ले ? मला कोणते यसन नाह , ना मी कधी कोणाचे वाईट के ले, ना कोणाला दःु ख दले मग मीच का ? असे काय के ले होते मी ? मन अगद याकू ळ हायचे, घरात याची चतं ा वाटायची, याचे पाणावलेले डोळे मन पळवटू न लावायचे. हळूहळू वेदना वाढत गे या, डॉ टराचं ी तपासणी उपचार चालचू होते महाभयकं र वेदना हणजे के मोथेरपी . तु हाला मा हत असेल तर कँ सर म ये अगद सवच गोळया, उपचार एकसाथ दले जातात क कोणते तर उपचार सफल होवो पण याचे दु प रणामह तवे ढेच असतात ,हळूहळू माझे के स झडायला लागले, पडायला लागले. बाईचे सौ दय त या के सात असते हणतात मला आरसा नकोसा झाला. पण के साबं रोबर अजनू खपू काह सोडू न गेले हो- काह मै णी, नातवे ाईक आ ण या म ाबरोबर माझा भ व य रंगवले होते तो म ह ! वचने , व ने सवच फोल ठरल ! नातवे ाईक, पालक यानं ी माझी साथ सोडल नाह , धीर दला आ ण ते हा आपले कोण आ ण कोण नाह हे डो यांसमोर दसायला लागले. मी तझु ा शवाय जगू नाह शकत हणणारे आज सखु ी आहेत. यां या वागणकू ने मला काह वेगळेच शकवले, काय ? मला जग यासाठ कोणाची ह गरज नाह , मी इथे एकट लढू शकते ! जे साथ देत आहेत यांना घेऊन चालेन, नाह देत यांना सोडने आ ण तसेह माझे दवस कती आहेत . खरंच या सगं ाने माझी वचार कर याची या बदलनू गेल , आता मला कळले खपू संदु र आहे हो, हे जीवन अगद फु लासारखे उमलत,े सदंु र दसत,े सवाना लळा लावत,े हवे हवेसे वाटत,े मन िजकत!े काह फु ले जा त काळ फु लतात. काह कमी तसेच माझे झाले ना! देवाने जर मला एवढाच वेळ दला आहे, मला मा हत आहे, तर मी का तो रड यात आ ण रोज मरणात घालवू ? का मी वतः आयु य जगनू , लोकांना मधरु सगु ंधी, मा या सहवासापासनू वं चत ठे ऊ ? मी लढणार ! मी अगद लहानपणापासनू लढ याची हमं त ठे वत.े मग आता काय झाले ? खचल ? घाबरल तू ? अिजबात नाह . मी ककरोगाशी लढणार आतापयत ताठ मानेने जगल आहे, ताठ मानेने हया जगातनू जाईल आ ण तु हाला मा हत आहे क तमु चे कमी दवस रा हले आहेत ह पण एक संदु र भावना आहे ! नाह का ?मी जीवन जगले, खपू जमत न हत,े प यात राहून पण खपू मजा के ल . मा या पालकांना वेळ दला, खपू बोलले शवे ट मा या शवाय जगणे यां यासाठ मरणच आहे ! पण ते ह लढव ये आहेत आ ण मी ह यांचीच मलु गी. मी खपू फरले, खपू खा ले, आवड या गो ट , पदाथ के ले. जे हा तु हाला डडे लाईन मा हत असते ते हा कामे छान होतात. 143

आता मी थकल आहे, जा त चालवत नाह . कामे होत नाह , तर मी खचल आहे? रडते आहे ? नाह ! कधीच नाह ! मी एक यो ा आहे आ ण ते कधी खचत नाह . इथे हॉि पटलम ये राहून मी सामािजक काय करत,े हसवते लोकांना.आता मृ यू आला तर मी हसत याला सामोरे जाईन कारण माझात ती खमक आहे, कोणाला न घाबरायची !!!पढु या ज मी मी हेच पालक, म आ ण जीवन मागेन. देवाला मी सागं णार आहे क तझु े काह चकु ले नाह , ध यवाद देणार आहे. हे जीवन संदु र आहे. मी शतद: जगावे असे. हया जग यावर, हया (रोज या) मरणावर शतद: ेम करणार , मी सा रका ! -आकां ा तपू साखरे ततृ ीय वष (जवै तं ानशा ) अवयवदान - एक े ठ दान \" तनु लाभल ह तलु ा माणसा , दे तला आता चदं नाचा वसा \" ' दान ' हा श द उ चारला क येका या डो यासमोर दोन गो ट येतात एक ' क यादान ' आ ण दसु र मं दर - मं दरात आवजनु आदळणार ' दानपेट ' . या जगात खपू गो ट ंचे दान करता येतं , या सवा या खोलात मी नाह शरणार. क यादान करायला आ ण देवासमोर ल पेट त दान टाक याइतक सपं ती जवळ जवळ सव माणसाकडे असते ह संप ती येक माणसू कधी ना कधी ऐपतीनसु ार दान करत असतो. दान करता येईल अशा अजनू ह एका अमू य सपं तीचा ठे वा येक माणसाजवळ आहे ,ते हणजेच अवयवदान. या जगात एकवेळ क यादान अथवा देवासमोर दान कर याची ऐपती नसणार माणस भेटतील ,पण ' अवयवदान ' कर याची ऐपत नसणारा माणसू जगात शोधनू सापडणार नाह हे दान, चालणारा, बोलणारा ,संवेदना असलेला, िजवतं माणसू तर क शकतोच पण संवेदनाह न मतृ देहह अवयवदान क शकतो . संपणू ता वताची मालक असलेल सपं ती हणजे आपले शर र ! यातल एके क अवयवावर फ त आपलाच अ धकार गर ब असो वा ीमतं ,राजा असो वा रंक ,काळा असो वा गोरा , हदं ू असो वा मिु लम , ी असो वा पु ष या ई वराने येकाला ह सपं ती समान वाटलेल आहे . या शर रास हरे - मो याहं ून मू यवान असे व वध अवयव दलेले आहेत ,ते अवयव कोण याह स ान मनु य गरजू य तीला दान क शकतो . आपण या जागी रका या हाती येतो आ ण रका या हातीच जगाचा नरोप घेतो . घरदार ,शते ीवाडी ,गाडी - बागं ला ,पसै ा - दागदा गने सारे मागे ठे ऊन जातो . आप या या सपं तीची आप या प चात यो य व हेवाट हावी हणनू मृ यपु करणार खपू माणसं भेटतात ,पण अमू य शर रसंप ती जी फ त मानव ज मातनू च ा त होते , तची आपण खशु ाल राख करतो कं वा माती क न टाकतो आपण आयु यभर कमावलेल पै अन पै स कारणी लागावी हणनू सव तरतदू क न ठे वतो ,वाट या 144

क न ठे वतो पण या शर राचा ,शर रातील येक अवयवाचा िजवंतपणी अथवा मृ यू झा यावर कु णाला उपयोग होईल असा पसु टह वचार डो यात येत नाह . या नाशवतं देहाची माती होते एवढेच आप या मनावर बबं वले असते आ ण आपणह याच वाटेने जातो . आज एक वसा या शतकात व ाना या बळावर या शर रसपं तीचा यो य वापर करता येणे श य झाले आहे ते अवयवादानातनू ! डोळे , वचा ,यकृ त ,मू पडं ,फु फस , दय ,र त ,अ थीम जा असे शर राचे नाना अवयव यारोपण करता येत आहेत कं वा यापासनू पी डत जीवानं ा सखु ाचे दवस बघायला मळत आहे आ ण या माणसाला नवा ज म ा त होत आहे , हणजे मारणा या य तीने जो अवयवदान ;जो अवयव दान के ला तो दसु या शर रात िजवंत राहतोय . अवयवदान हणजे नेमके काय दान करायचे याब ल परु ेशी जनजागतृ ी नाह . शकलेल माणसेह हया दानाब ल खपू च अन भ आहेत तर अडाणी माणसे याब ल काय नणय घेणार .शर रातील र त हाह अहोरा फरणारा एक अवयवच. जखमी झाले या िजवलगाला र ताची गरज वचार . सतू ी दर यान र त ाव होवनू लागत.े जे हा होणा या बाळा या आईची ाण योती मालवते ते हा आप याला र तदानाचे मह व कळते . वचा दान के ल तर ऑ सड ह यात व पु झाले या एखादया मलु ला तीचे स दय परत मळू शकत.े अ थीम जा दान के ल तर कॅ सर असलेला एखादे बालक शंभर वष जग बघू शकते .ने दानाने आधं या या जीवनातील अधं ार कायमचा दरू होईल दो ह मू पडं नकामी झाले या णानं ा डाय ल सस या ासातनू मु तता मळेल .काह अवयव िजवंतपणी दान करता येतात उदा :र त ,मू पडं ( कडनी) तर या आवयावं र माणसाचे जीवन सव वी अवलबं नू असते ते अवयव हे मृ यू झा यनतं र दान करता येतात .उदा :यकृ त , दय .मदू इ याद कारण मृ यनू ंतर येक अवयव वघटन पव याचा कालावधी भ न आहे . यामळु े मृ यपु चात शर रातील बरेचसे अवयव हे यो य कालावधीत दसु या शर राला जीवन दान देतात . अवयवदानाब ल आपण जवळ या नातवे ाईकाकं डे .इ छा य त क शकतो , वतः या मृ यपु ात तसा प ट उ लेख क शकतो. स ान माणसू , व वध अवयव जतन करायची सु वधा उपल ध असले या सं थेत ,दवाखा यात आप या हयातील कधीह न दणी क शकतो कं वा न दवू शकतो .मृ यपू यात नातवे ाईकांनी संबधं ीत सं थेला वेळेवर कळवावे लागते .मदू नकामी झाले या ,कोमात असले या य तीचेह अवयव नातवे ाईकांची इ छा असेल तर दान करता येतात .र तदान तर वषातनू तीनवेळा करता येते .एखादया वदै यक य महा व यालयास आपले संपणू शर रह दान क शकतो .अवयवदानाब ल सव े ातनू जनजागतृ ी होणे गरजेचे आहे ,मानवी अवयव जतन - सवं धन - यारोपण सबं ंधीत तं ान अजनू वक सत कर यासाठ येक देशाने परु ेशी आ थक तरतदू करणे 145

गरजेचे आहे .तसेच उपल ध तं ान सवामखु ी होणे गरजेचे आहे .अवयवदान क न येक माणसू उ ती साथ ठरवू शकतो व अवयवदान हे े ठ दान ह उ ती सा य क शकतो ते हणजे : ' मरावे प र कत पी उरावे ' दान करणं हे सवात मोठ काम असतं, अस आपण नेहमी ऐकतो .आप या धा मक ंथांमधनू ह आप या दानशरू पणाची अनेक उदाहरण पाहायला मळतात यातील एक उदाहरण हणजे कण. कणाला ‘सव े ठ’, दाता अस हटल जात .असे एक दान हणजे अवयवदान १३ ऑग ट हा जगभराम ये जाग तक अवयवदान दवस हणनू मानला जातो यामळु े अवयवदान हे सव े ठ दान समजलं जातं . ' मरावे पर क त पे उरावे ' असे हण याऐवजी आता ' मरावे पर देह पी उरावे ' अस हण याचा काळ आला आहे .बदल हा नसग नयम आहे हणनू च काळानसु ार बदलणे ह आजची काळाची गरज आहे .आजची माणसाची जीवन जग याची प त बदलल . यामळु े माणसाचे आयु य हे पा याचा बडु बडु ा बनलेय .आजचा दवस तवे ढा माझा ! हेच अं तम स य बनलय आज मानवी जीवन हे खपू धावपळीचे झाले यामळु े उ वणारे वेगवेगळे आजार ,पावलोपावल घडणारे अपघात ,यातनू कायमचे अपंग व , यामळु े येणारे नरै ा य हया न या याच बाबी बन यात .अशावेळी आपण माणसू हणनू अवयवदानाब ल सामािजक काय काय वीकारतो ,हे मह वाचे ठरते . \" मळाले जे जे सव ,ते करो नया दान , सो डयेला ाण ,कृ ताथतने े \" या माणे आप या समाजासाठ जे जे दान करता येईल ते दान करावं .या माणे कृ ताथ मृ यू हवा असेल तर सामािजक बां धलक जपायला हवी .आज आपण गरजवतं ाला आव यक असणा या अवयवदान ,देहदान या पाने दसु याचे आयु य वाचवनू वतःला अमर व बहाल क शकतो .माणसु क चा झरा अजनू ह कसा िजवंत आहे ,याचे हे एक उदाहरण आ ण एक नवीन पाऊलवाट नमाण करणारे आहे .एका मलु ाचा अपघात झा यानतं र तो वाचणार नाह ,हे डॉ टराकं डू न कळा यानंतर या या आईने ताबडतोब या मलु ाचे काह अवयव दान कर याचा नणय घेतला . यातनू चार जणातं जीवनदान मळाले .तवे या दःु खा या संगी या आईने दाख वलेला धीरोदा तपणा पाहून आपण अचं बत होतो .काह अशा ढ परंपरा जनु े जाऊ या मरणालागुनी या माणे संपवा या लागणार आहे . या समाजात आपण घडलो या लोकांसाठ देहदान कं वा अवयवदान क न आपण सामािजक बां धलक जपणे हे आपले कत य समजायला हवे आ ण या अवयवदाना या कायाला अजनू महानकाय कर यासाठ य न के ले पा हजेत तकु ोबां या भाषते सांगायचे झाले तर दल इं दये हात पाय कान। डोळे मखु बोलाया वचन।। या श दात तकु ोबानं ी शर राची महती सां गतल आहे . व ाना या गतीमलु े आपण या इं यांचा पु हा वापर क शकतो हे श य झाले आहे .सोपी सटु सटु त मा हती सव समाजापयत पोहोचल पा हजे .जी 146

माणसे या दानात सहभागी होतील यां यासाठ व श ट नशाणी दल जावी . क येक माणसे सहकाय करतील तसेच गरजंनू ा मदत करणार इ छू क माणसे पढु े येतील या मो हमेला घराघरापयत नेले गेले पा हजे . कं बहुना गत तं ाना या आधारे अवयवदानाची मा हती लोकांना मा हती पडणे फार गरजेचे आहे .तरच माणसे पढु े येतील .परंतु पारंप रक थेमळु े भारतात ह क पनासु ा अ वीकार अस याने भारणो तर अवयवदानाचे माण नग य आहे .नवीन काय याम ये आता आप या लांब या नातवे ाइकांनासु ा अवयवदान कर याची तरतदू कर यात आल असनू अनेक नयम श थल कर यात आले आहेत .परंतु मानवी अवयवाचं ी आव यकता या वषयी तळागाळापयत जनजागतृ ी कर या शवाय आता पयाय उरला नाह .तसेच सदेवी दसु यास उपयोगी पडणे हेच ख या मानवतचे े ल ण आहे . हणनू हणावेसे वाटते . कधी कधी घेवनू जा असंच ईशवरच देण देऊन जा तसचं कोणालाह दःु ख न देता गरजनंू ा सखु दे जाताजाता !! अवयवदान हे े ठदान आहे .या आप या अवयवामळु े कोण वाचू शकत असेल तर यासारखे पु य नाह ,परंतु यासाठ सवाची मनाची तयार हावी ,खरं हणजे आपण दसु यानं ा बोल यापे ा येकाने रा य कत य व माणसु क च दशन घडवायला हवं यासाठ बोधनाची नतांत गरज आहे . याची अभलं बजावणी यो य हायला हवी , यासाठ णालयात अवयवदाना या बाबतीत जाणकार मदतनीस व मदतक व हे पलाइन वारे यां या शंकाचे नवारण क शकतो यामळु े मरणा या अव थेत असलेल माणसे पु हा चांगले आयु य जगू शकतात .आ ण या मो या सामािजक कायात आपला यो य हातभार लागेल .तसेच जगले यांचे आ शवाद सतत यां या आ याला तु ती देत राहतील . आ ण तचे सवात मोठे समाधान ठ शके ल आ ण मोठ सामािजक बां धलक आप याकडु न जप या जाईल ! शवे ट एवढेच हणेन ; \" देवा दले शर र सदंु र डोळे , दय ,यकृ त ,वृ क मानवाचे भ य मं दर यं अनेक करती थ क एके क घड वला अवयव नरंतर दले देवाने अवयव उधार कु णाह बन वणे अश य नंतर परत क या दजु ा साभार भोग भो गले ,तृ त झाले नका घालवू वाया फु का अवयव सारे मनी तोषले अवयवदान हे दान े ठ .\" - द या झमन ( वतीय वष, वा ण य ) ग. द.माडगुळकर, प.ु ल.देशपाडं े व सधु ीर फडके यां या ज मशता द न म त लेख महारा ाला लाभले या दै द यमान सां कृ तक सं चतातील ग. द.माडगळु कर, प.ु ल.देशपांडे आ ण सधु ीर फडके ह अ यंत मौ यवान र ने महारा ा या समृ द कु शीत 1919 या एकाच वष या तीन तभासपं न यि तचं ा ज म झाला. एखा या बागवानाने हारा भरभ न नाना रंगाची आ ण नाना 147

सगु ंधांची फु ले आणावीत, तशी या यीनं ी महारा ा या सां कृ तक े ात आप या तभेने अनेक अजरामर कलाकृ तींची आ ण सा ह य र नांची उधळण के ल आहे. लेखक, नट, नकलाकार, गायक, नाटककार, कवी, सगं ीतकार व वनोद व ते अशा व वधागं ी य तीम वांना लोक यता हा श दह अपरु ा वाटावा इतके र सकांचे ेम सपं ादन के लेले प ी, प भषू ण, तीन व यापीठांनी डी. लट बहाल के लेले महारा ाचे लाडके भाई हणजेच प.ु ल.देशपांड.े मराठ जगताला प.ु लं.नी काय दले ? यांनी मराठ भाषा खपु अ धक समृ द के ल . द:ु ख वस न जीवनाचा आनंद तोह चोखदं ळ र सक ट ने कसा यावा हे शक वले. मराठ माणसाला हस वले. नेमका वनोद कर यात, शाि दक को या कर यात प.ु ल.ं चा हात कोणी ध शकत नसे. एकदा कदम नावाचा व याथ प.ु लं.ना पेढे घेवनू आला. ते हा प.ु लं.नी याला ता काळ आ शवाद दला-----कदम कदम बढाये जा.सु स द नट दामु आ णा मालवणकर जे डो यानं ी तरळे होते यां या मलु ची ओळख प.ु लं.शी क न दे यात आल . याचं ी मलु गी सदंु र होती. त या डो यात अिजबात तरळेपणा होता. ता काळ प.ु ल.उ गारले अरे ! ह तर बापाचा डोळा चकु वनू आल आहे. य ती आ ण व ल मधील यांची पा े (सखाराम गटणे) आजह आप याला जनमानसात भेटतात. अपवु ाह , पवु रंग ह यांची वासवणने, बटा याची चाळ, वा यावरची वरात, तजु आहे तजु पाशी यासारखी नाटके , गुळाचा गणपती सारखा च पट यासार या कलाकृ तीतनू बरसणा या श द, सरु ां या हदं ोळयावं र आजह मराठ र सक झुलत आहे. ानीयाचा वा तु याचा तोच माझा वशं आहे. माझीया र तात काह ई वराचा अशं आहे असा ानोबा व तकु ारामाचा वारसा अ भमानाने जपणारे, अभंग, भजने, वराणी, भावगीत,े लावणी, ेमगीत,े च पटगीते शहर व ामीण या दो ह रंगात आप या तभे या सहा याने ललया सचं ार क न मराठ शारदेचा मडं प भान हरपनु , नाचवनू , गाऊन यानं ी जागता ठे वला ते पटकथाकार,लेखक, कवी, गीतकार, गीत रामायणा सार या अजरामर कलाकृ तीचे जनक ग. द.माडगळु कर. या माडगळु कराचं ी वधा याने तवे याच तभाशील गायक, सगं ीतकार, एक रा भ त, येय न ठ धाडसी च नमाता असले या बाबजु ी हणजेच सधु ीर फडके जी, मराठ सां कृ तक जगताला पढु चं पाऊल, लाखाची गो ट, सता वयंवर, गीतरामायण, वंदेमातरम,् वातं यवीर सावरकर अ या दजदार च पटाचं ी भेट दे यासाठ शभु ंकर गाठ घालनू दल . ग. द.मां चे येक श द आ ण बाबजु ीचं ी अजोड वररचना यातनू नमाण झाले ते अजरामर, वग य सगं ीत काल वाहावर आप या तमेचे ठसा उमट वणा या आ ण आपले सां कृ तक व भाव नक जीवन समृ द करणा या या यीनं ा कृ त ानपवू क मानाचा मजु रा. - डॉ . प र णता मदन , रसायन शा वभाग 148

स धी वभाग सि धयत जो वरसो हक राजा जी आखाणी परु ाने ज़माने जी ग़ा लह आहे, म य भारत ज हखं े अजकु लह म य देश चइजे थो, उन जे उ जनै में हक राजा जो राज हो। राजा जो नालो व म सहं हो, ज हड़ो संदस नालो हो ओतरो ह हू वीर ऐं पराकरमी हो।गडो गंड़ राजा दयालू याय य, धमा मा ऐं महान जापालक हो। जनता खे हू प हजं ीअ स तान िजयां पाल दो हो। जा हुन जे राज में सखु ी ऐं सरु त हुई। राजा व म सहं पं हजं ो राज हलाइण लाइ परू ो व त डदं ो हो। न डहुं डसनदो हो न रात। उन हूनदे ब हुन में हक अजीब आदत हुई त हू डीहं में हक दफो अध मनु ो कलाक पाण खे महल जे हक कमरे में बंद करे छडीदं ो हो। सभनी खे आ ा कयल हुअस त उन व त म करे ब हुन सां मलण न अचे ऐं न ई करे अ दर डसण जी को शश करे। राजा जा मं ी वग़रै ह राजा मा जाम खशु हुआ, पर खेन अजब लगनदो हो त आ ख़र राजा रोज़ बंद कमरे में व ञ छा थो करे ? आ ख़र मु य वज़ीर खां र हयो न थयो, सो हक डहं राजा जड़ ह कमरे में वयो ऐं दर ब द करे छ ड़याई त मु य वज़ीर किहं तरह मथे चढ़ह झरोखे मां डसण लगो त आ ख़र राजा इहो अध मनु ो कलाक छा थो करे। हू डसी वाईडो थी वयो जो हुन डठो त राजा प हजं ा क पड़ा बदलाया ऐं हक रेढ़ार वार पगड़ी बधाई ऐं पेरन में अहड़ो जतू ो पाताई ऐं हथ में हक परु ाणी मज़बतू लठ खयाईं ऐं हक वडे आदम कद आइने जे सामहूं व ञ बठो थोड़ी देर में वर रढूं हलकन ज हड़ा आवाज़ करण लगो। कु झ व त खां पोइ रेढ़ डक बोल अ में कु झ गीत गाइण लगो। ईअं कु झ व त गुज़ारन खां पोइ रेढ़ा ड़का क पड़ा लाहे, स भाले कबट में रखी, राजाई क पड़ा पाए बाहर नकतो ऐं राज काज हलाइण लगो। बीए डीह जं ह वकत राजा तमाम सठु े मज़ाज में हो तं ह वकत मु य वज़ीर हथ बघी राजा खे चयो, महाराज माफ डयो त हक गा लह चवां। राजा व म सहं खां अभय दान पाए मं ीअ हथ जोड़े चयो, ' हे अ नदाता ' प हर त ईन गा लह लाइ माफ कयो त त हां खां मोकल वठण खां सवाइ मँू कल झरोखे मां ल ओ पाए इहो डठो त त हां ब द कमरे में छा करे र हया आ हयो। त हां खे रेढ़ार जे वेस में डसी ऐं उन बोल अ में गीत गाइ दो ऐं गा लहा दो बधु ी मां अजब में पइजी वयु स ऐं समझी क न स घयु स त इहो सभ छा आहे ? सो मखंू े ऐं असां सभनी खे महरबानी करे सभु व तार सां बधु ा दा। राजा व म सहं खल वरा णयो त हाणे जडं िहं डसी ई वरतो अथव त बधु ो \" हन राजा जे श कतशाल पद ते पहुचछा खां घणो घणो अगु मां प हर ं हक रेढ़ार ई हुअुसु ! मां अजु भले को ब आ हयां पर मखंू े प हजं े उन वरसे सां बेहद यार आहे ऐं गव आहे। मां कं ह ब हालत में उन खे वसारण नथो चा हयां। उन वरसे खे हमेशा याद रखण लाइ मां हर रोज़ इहो वेस पाए उन ई बोल अ में गा लह दो 149

ऐं गा दो आ हया।ं \" राजा जी इहा गा लह बधु ी सभनी खे प हजं े राजा ते प हर खां वधीक यार ऐं ा पदै ा थी। असां स धी प ह जे वरसे ते सो चयूँ त असाजं ो वरसो के तरों ाचीन,के तरो महान ऐं के तरो वभै वशाल आहे। राजा खे पं हजं े रेढ़ार पणे ते ब गव ऐं ा हुई छो जो उहो हुनजो प हजं ो वरसो हो। असां सि धयु न जी सं कृ त संसारजी ाचीनतम ऐं वभै व शाल सं कृ त आहे। ससं ार जे सव े ठ सनातन ान जा वशव क याण जे वेदन जी रचना स धु नद अ जे कनारे ते ई थी आहे। वेदन में गंगा नद अ जी वणन को हे , पर जं ह नद अ ते असां जो देश व सयल हो,जंिहं नद अ जे करे असाजं ो देश खे स ध देश नालो ऐं देश खे ह दू ऐं ह दु तान नालो म यो उन स धू नद अ जो वणन ग वेद में ब आहे। सं कृ त जो याकरण ठा हण वारो महान ऋ ष पा णजी स ध में पदै ा थयो हो। मोहन जे दड़े जी स यता ५ हजार सालन खां ब न सफ़ परु ाणी आहे पर उन स यता मां जेके परु ा नयूँ नशा नयूँ म लयंू आ ह न से अजु जे वक सत ज़माने खां ब वधीक सहू लयत भ रयंू आ ह न। असाजं ंू र तंू रसमँू ऐं धम आनदं डीनदड़ आहे। गह गठा क पडो तमाम कला मक ऐं ऊं चो हो। असां जी स धी बोल ब तमाम शाहूकार असरदार, सारगरथ हुई ऐं आहे। असाजं ा सामी, शाह,सचल ,शे स पयर ,बनाड शॉ ऐं का लदास जी बराबर कनदड़ आ ह न। सा ह य ऐं कला जो खज़ाने आहे असां सि धयु न व ट। पोइ असां स धी उन ते छो न था पं हजं ो मजं।ू असांखे उन राजा जी आखाणीअ मां स या वठण खपे ऐं पं हजी स धी बोल अ ते गव ऐं ा हुअण खपे ऐं स धी बोल पाण ब अपनाइण खपे ऐं पं हजं े बार न खें ब सेखारन खपे। गीता में ी कृ ण भगवान ब चयो आहे। बहतर पं हजं े धम कहे - तोणे होइ वगुण, घरु जे थो समझ - परू े पण परधम खां , नशचय पं हजं े धम में - आहे मौत भलो, भव सो जाण वडो - आहे जो पर धम में ! असाजं ंू र तंू रसमँू ऐं धम आनदं डीनदड़ आहे। गह गठा क पडो तमाम कला मक ऐं ऊं चो हो। असां जी स धी बोल ब तमाम शाहूकार असरदार, सारगरथ हुई ऐं आहे। असाजं ा सामी, शाह,सचल ,शे स पयर ,बनाड शॉ ऐं का लदास जी बराबर कनदड़ आ ह न। सा ह य ऐं कला जो खज़ाने आहे असां सि धयु न व ट। पोइ असां स धी उन ते छो न था पं हजं ो मजँ।ू असाखं े उन राजा जी आखाणीअ मां श ा वठण खपे ऐं पं हजी स धी बोल अ ते गव ऐं ा हुअण खपे 150

ऐं स धी बोल पाण ब अपनाइण खपे ऐं पं हजं े बार न खें ब सेखारन खपे। गीता में ी कृ ण भगवान ब चयो आहे। बहतर पं हजं े धम कहे - तोणे होइ वगणु , घरु जे थो समझ - परू े पण परधम खां , नशचय पं हजं े धम में - आहे मौत भलो, भव सो जाण वडो - आहे जो पर धम में ! - ी. राधाकृ ण भा गया, ट सद य र त नजी खो ट मोहन ऐं मालती बई ज़ाल मड़ु स नौकर कं दा हुआ। खो न छह न साल न जो हकु पटु ु हो। मोहन ऐं मालती ब ह खे को ब भाउ या भेण कोन हो। मालती ससु सहुरे सां ग ड रहंद हुई। ससणु स जी त बयत ठ कु न रहंद हुई इनकारे संद स पेके व णु तमामु घ ट थीदं ो हो। पाण मंबु ईअ में ऐं संद स पेका बड़ोदे में रहंदा हुआ। गज़ु रयल अठ न म हन न खां मालती पेके कोन वई हुई। सदं स पीउ जी त बयत काफ व त खां ठ कु कोन हुई। सदं न खे को बयो बा कोन हो, तंिहं करे मालतीअ जे पीऊ माउ खे के डसण वारो ब कोन हो। छं छ आ रतवु ा मोहन ऐं मालतीअ खे मोकल हूंद आहे। हन दफए उन सां ग ड समू र जे गुडी पाढवा जी मोकल ब ग ड आई हुई। तं हकं रे मालतीअ जी मज़ हुई त हन दफए हूअ मोहन ऐं पटु खे वठ ब डीहं ं पेक न मां थी अचे। हुन बधु र जे डीहं ु ई घोट सां इन बारे में गा लह कई। मोहन शां तअ सां सदं स गा लह बधु ी ऐं चयो , \" बराब , चङो व त थी वयो आहे तंू पेके कोन वेई आह ।ं ठ कु आहे हअं क र,मां तोखे टके ट बकु कराए थो डयांइ , तंू व ी भले ब डहं माइट न मां थी अच।ु \" \" छा हू सफु मंु हजं ा ई माइट आ हन ? त हां जा त कु झु लग न ई कोन। हुन न खे त सफु मंु हजं ी ई सक लगंद अथ न , त हां खे त यादु ई कोन कं दा आ हन ? छो डो हटे खे डसण लाइ सदं न मनु कोन थो थए ? \" मालतीअ कु झु गु से में ऐं कु झु नाराज़गीअ में चयो। मोहन समझदा जवानु हो। हू नको नाराजु थयो ऐं न ई गु सो डखे ा रया । शांतीअ सां चयाईं , \" मालती, तंू त सभु जाणीं थी त मां इएं छो थो चवां ? डोहु न तंु हजं ो आहे, न मंु हजं ो आहे। असांजे माउ पीउ जी समझु करे अजु ह उ हालतंू पदै ा थयंू आ हन। साहुर न 151

में हलण ते उते को सालो को हे , जं हकं रे साले जो को प रवा को हे, कु दरती को बा को हे। का साल को हे , जं हकं रे को संढू को हे, ज हकरे उन प रवार में कं िहं बार हजन जो को सवु ालु ई नथो उथे। अ ह डयु न हालतु न में जडिहं असां उते ह लया हुआसीं त तो पाण ई म हससू कयो हूंदो क असां के डो अके लो अके लो मेहससू कयोसी।ं पाण (मालतीअ जो पीउ ) बीमा हुअण करे वेह या गा हाए बोलाए न पया सघ न। हू को शश ज़ र पया क न पर बीमार ऐं कमज़ोर खे न साणो करे पई छड।े तंू माउ सां रं धणे में लगल हु अ। माणहें ब त बा ह अची गा हाए न पई सघे जो नाठ अ लाइ खे स ताम ठा हणा हुआ। मंु हजं ो घर में वेह टाईमु गुज़ारजु मिु कलु थी पयो। क रयां त क रयां छा ? पर मंखू ां वधीक त असां जो बेबू ऐकल य तंग थी पयो। हू कं िहं सां व कतु गुज़ारे ? कं िहं सां रां द करे ? घर में को ब बा त हो कोन , हू ब कु ल बेचनै थी पयो। थोरो मां बा ह वठ वयोमां स , बस ओ तरो ई ठ कु हो। मां ब साहुर न में अची बा ह घमु ंदो वतां इहो ब त ठ कु न थे लगो ऐं बार जी बेचनै ी ब सठ न पए वेई। न सफु ऐ तरो गडगडु हते अमां जी त बयत ठ कु को हे ऐं अमां बाबा खे हते अके लो छडे ह लया हुआसीं , इहा ब चतं ा सताए रह हुई। इहे सभु गाल हयंू सोचे ई मां तोखे चई र हयो हो स त हन दफे तंू ई अके ल थी अच।ु मालतीअ मे हससू कयो त मोहन चये त सचु थो। संद न माइट न हकु बा जणे पाण खे सयाणो सि झयो हो। अजु उन जो ह अु नतीजो न कर र हयो हो। न सफु ऐ तरो , पाण ब बीमार सीमा रअ में तमामु घणी तकल फ डसी र हया हुआ जो के डसण वारो कोन हुअ न। मालतीअ तडिहं ब चयु स , \" इहो सभु ब कु ल ठ क आहे। पर साईं , मंु हजं ा राजा, हू त हां जा माउ पीउ आ हन , हुन न खे ब त नाठ ऐं डो हटे जी सक लगंद हूंद । हाणे हुन न जेको कयो सो कयो , हाणे डु धो खी वापसु थी त कोन वदो। \" मोहन गा लह समझु ी मालतीअ खे चयो , \" बधु ु मालती , हअं था क रय।ंू हतां जमु े रा त बड़ोदा न कर था पऊं । मां ऐं बेबू छं छ डींहु उते रह पपा ऐं ममा सां मल उन रा त न कर दासीं। तंू भले ब टे डीहं रह पोई अ चजांइ। हते अमां ऐं बाबा ब घणो व कतु अके ला कोन थींदा। \" मालती ऐं मोहन बई स मझू हुआ ब ह हालतु न खे सि झयो ऐं इन गा लह ते राज़ी थया। रा त जो स हंदे स हंदे मोहन खे सालु डढे ु अगु जी गा लह यादु अचण लगी। तडिहं मालतीअ जो पीउ तमामु घणो बीमा थी पयो हो। आई. सी. य.ू में र खयो वयो। मोहन मालतीअ खे वठ य कदमु साहुरे आयो हो। मोहन त ब न डीहं न खां पोई वापसु ह लयो आयो पर मालती पीउ जी शवे ा लाइ २० डीहं ं उते रह पेई। २० डींहं माउ पीउ ऐं पं हजं े पटु खे सभं ाल दं े मोहन जे नक में दमु अची वयो। मोहन खे ब को भेण भाउ कोन हो। मोहन ब उन डीहं ु मे हससू कयो त काश , खे स ब हकु भाउ ऐं भाजाई हुज न हा त माउ पीउ जी सेवा करण में ऐं बार जी संभाल करण में खे स ऐडी तकल फ न थए हा। 152

खे स बयंू ब गाल हयंू यान में अचण ल गय।ंू इएं ई ब टे साल अगु मालतीअ जो पीउ बीमा थी पयो हो ऐं माण स जी ब त बयत ठ कु न थे रह । हते मोहन जे माउ जी त बयत ब ठ कु न हुई। ब ह जे ई माउ पीउ जो सवालु हो। मालती ऐं मोहन बई समझदा हुआ। तंिहं करे बई इन गा लह ते वड़ हया कोन पए त के कं हखं े सभं ाले , पर ब ह इएं पए मे हससू कयो त काश , हुन न खे हकु बयो ब भउ भेण हुजे हा त वारे फे रे सां माउ पीउ डाहं ु फजु नभाइणु सौलो थए न हा। उन व कतु जडिहं मालतीअ जो पीउ माउ बीमा हुआ तडिहं हुन न वीचा कायो हो त हू खे न मबंु ई में घरु ाए वठ न। क़ मत सां मोहन जे पाड़े सड़यु न वडो लॅट व रतो हो, जं हकं रे ह अु लॅट खाल करे मसवु ाड़ ते डयण जो वीचा हो। मोहन य कदमु उहो लॅट मसवु ाड़ ते व रतो। मालतीअ मफै त ससु सहु रे खे मनाए संद न बड़ोदा जे वाषा कॉलोनीअ जो घ मसवु ाड़ ते यारे खे न मबंु ईअ में पासे में वठ आया। मसवु ाड़ में अ टकल ४००० पय न जो फकु हो। मबंु ईअ जो लट महागं ो हो। खै , कु झु व क़तु सखु सां न ब रयो पर मालतीअ जे पीउ खे स हके जी बीमार हुई ऐं हू बड़ोदा जी खशु कु आबहवा ते ह रयलु हो , तंिहं करे मंबु ईअ जी घ मयल हवा खे स भाइं न पेई। मसवु ाड़ जी खो ट ब खे न भार पए थी। ब ह सेण कु टुंब न जा वभाव ब थोरो अलगु अलगु हुआ। वडी गा लह त बड़ोदा में हू खु लयल घर न में रहंदा हुआ जंिहं करे वराडं े में वेठे वेठे स भनी सां राम सतु थीदं हुई। मबंु ईअ जे लॅट न में इएं ब कु ल कोन हो। जं हकं रे हू हते घटु न मेहससू करण लगा, जं हकं रे साल अदं ई वाप स ह लया वया। उन व क़तु ब खे स माउ पीउ जा अके ला बार हुजण जी घ टताई मेहससू थी। मालती ऐं मोहन खे ब छहें साले जो हकु ई बा हो। कु झु डींहं अगु मबंु ईअ में हकु हा दसो थयो जिं हं ब ह खे असलु अदं र ताईं हलाए छ डयो। अठें दज में पढ़हंदड़ हकु तरे ह न साल न जो शा गदु बस में अची र हयो हो। संद स दो त बस मां लथो ऐं घर डाहं ु व ण लाइ व धयो। हुन उन खे हथ सां बाइ बाइ करण लाइ बस जी दर अ मां कं धु बा ह क ढयो पर इन वचमें बस जो ाईव बस चालू करे चकु ो हो ऐं र सते ते लगल बजल अ जे खंभे जे ब कु ल भ रसां खणी वयो। खभं े ते ऑड हरटाईज़मट जो हकु प तरे जो बोड लगलु हो , जिं हं जो प तरो कु झु खु लयलु हो। बार खे उहो प तरो सधो गले में लगो। गले में तमामु वडो कटु अची वयो। बा अ पताल खणाए वनण खां अगु ई गज़ु ारे वयो। अख़बार में इहो ब वड न अखर न में ल खयलु हो त उहो बा माउ पीउ जो अके लो ई बा हो। माउ पीउ ब कु ल बेहालु आ हन , माउ वर वर कोमा में पए हल वेई। न चाह ंदे ब मोहन ऐं मालतीअ जो यानु पं हजं के अके ले पटु डांहु पए ह लयो वयो ऐं सदं न धड़क न पए डक वेई। इहे सभु गा लहयंू सोचीदं े मोहन खे नडं अची वेई। सबु हु जो सवेल चािं हं ते मोहन मालतीअ सां इ ह न गा लहयु न ते वीचा कयो। हुन न खे लगण लगो त हू ब हक ई बार ते कजी हक वडी ग़ ती करे र हया आ हन। खे न हक क वअ जे क वता जंू 153

कु झु सटूं ब यादु अची वेयंू , जंिहं में हुन चयो हो ; असां ब हूंदासी,ं असाजं ो हकु बा हूंदो बयो न को वधंदडु र तो हूंदो। बस असाजं ो हकु कु तो हूंदो। ब ह ग डजी फै सलो कयो त हू हक बए बार खे ज़ र जनमु डदं ा। मोहन उ थयो ऐं मालतीअ खे चयाईं त ज दु पसै ा डे त वऩी बड़ोदा लाइ टके टूं ऱजवु कराए अचा।ं - ी. राधाकृ ण भा गया, ट सद य पपा कथे आहे असाजं ो गोठु ? रात  जो  ले टया  पया  हुआसी।ं   हमेशह  िजया ं मंु हजं ो  ननढो  पटु ु   मंसू ां  गाि हयं ू करे  र हयो  हो।  ओचतो हुन अबोझाईअ मां सवाल कयो। पपा असांजो गोठु क हड़ो आहे ? असां पं हजं े गोठु छो न था हलंू ?   असां जो  गोठु  क हड़ो आहे ? असां पं हजं े गोठु  छो न था हल ंू ? मखंू े अजब लगो त अज ु हू इन  क म  जा  सवाल  छो  थो  पछु े   ? थोड़ो  सोचण  त े यान  में  आयो  त  कू लन  जं ू मोकल ंू शु  थी वयं ू हुय ंू ऐ शायद  बि डगं  जा सभ गैर  स धी बार वेके शन जे करे प हजं ी माउ पीउ सा ं गडु  पं हजं े गोठु  था व न पोइ असां  छो न था वञ ंू ? अञा ं मा ं सोचे ई र हयो होस त पटु  वर  चवण लगो, \" पपा अ वनाश क कन मे ं पं हजं े गोठु   तारापरु   हलयो  वयो। जय कु मार के राला मे ं पं हजं े गोठु  हलयो  वयो ऐं अमतृ ा आहे न उहा  ब पं हजं े गोठु   पंजाब हल  वई।  सजी  बि डगं  में  सफ ब टे बार ई ब चया आ हय।ंू  अ वनाश बधु ाए  पयो त तारापरु  गोठ  में  संदन तमाम वडा घर आहे।  घर मे ं गांयं ू मेहूं अथ न। वडा वडा नारेल जा वण अथ न।  उ ह न मा ं सवे ं ना रयल  मलंदा  अथ न।  नारेल  पाणी, मलाई  ख़बू   माज़ो  क दा  आ ह न।   पासे  मे ं ई  समु ड  अथ न।  समु ड  जे  कनारे  रेतीअ  त े घर  ठाह दं ा  आ ह न।  कोड  ऐं  को डयं ू जमा  कं दा  आ ह न। अबं न जे वणन मा ं आपसू  टोढ़े खा दा आ ह न। वण न ऐं घर न जे  वचमें  लक छु प रांद कं दा आ ह न। कडिहं कडिहं बे ड़यू न  में चढ़  मछ लय ंू पकढ़ण वे दा आ ह न। अमतृ  बधु ाए पेई त पंजाब जे हुन जे गोठ में  वडा वडा खेत आथन।  कमदं   जे  खत न  में  खेन  ख़बू   मज़ो  दो  आहे।  खेतन में  लक छु प रांद कं दा आ ह न ऐं कमंद टोड़ े खा दा  रहंदा  आ ह न। पासे मां ई नहर वहंद  अथन जंिहं में ख़बू  टु बयं ू डी दा आ ह न।  जय कु मार  ब के रला जे  पं हजं े  गोठ  में  मज़ेदार  गाि हयं ू बधु ा दो आहे। पपा ! पपा, असांजो गोठ  कथे आहे ? छा असाजं े गोठ में  खेत, गायं ू मेहूं ऐं नदयं ू नह ं  आ ह न? पपा असा ं पं हजं ो  गोठ छो न था हल ंू ? पपा  ब असां ब पं हजं े  गोठ हलदं ासी।ं मा ं अजब ऐं अचरज मा ं पं हजं े पटु  डाहं ु वाइड़ न वांगरु   नहार दं ो र हजी  वयु स। हुन जी अबोझाई  भ रयल  पं हजं े  गोठ  लाइ  छक  डसी मंु हजं े अ खयु न में पाणी अची  वयो। मं ू संदस मथे त े हथ घमु ाईदे  गड़ा टड़ी पाईदे चयो 'पटु  असा ं जो  ब  स ध में पं हजं ो गोठ हूंदो हो। वडा वडा घर हूंदा हुआ। जाम गांय ंू मेहूं  हूं दयं ू हुयं।ू व डय ंू हवे लय ंू हूं दय ंू हुय।ंू   लक छु प, भत  भताणी, फर  फर स टो  रादं  क दा हुआसी।ं  पटु   154

उमगं   मे ं अची  वयो।  यकदम  चयाई  पोड़  पपा  हलो  न  असांजे  गोठ  में, मंु हजं ी  अ खयु न  मे ं पाणी अची  वयो। म ंू गोढ़हा उघया। पटु  चयो, \"छो पपा, छा  थयो ?\" मं ू चयो,\"पटु , असाजं ो गोठ होणे असांजो न र हयो।  दशु मन  उहे  फु रे  वया।  होणे  िजत े असां  रहूं  था  उहोई  असाजं ो  देश  आहे।  उहोई  असाजं ो  गोठ  आहे।   बस  असाखं े याद रखणो आहे त असाजं ो  ब पं हजं ो गोठ पं हजं ो वतन आहे। कडिहं न कडिहं वर  उन खे भारत  सा ं कं िहं  प मे ं मला दासीं। बार कु झ ु गंभीर थी  वयो। कु झ ु गाि हयं ू समझी स घयो कु झु न। मं ू खेस वर   चयो,\" पटु , असाजं ो गोठ त असांखा ं फु रयो  वयो फु रजी  वयो, पर  हक शइ आहे जेका असाखं ा ं कं िहं कोन  फु र आहे।  अञा ं असा ं व ट आहे पर तडिहं  ब असां  वञाए र हया आ हयं।ू  छड े र हया आ हय।ंू \"  पटु  यकदम  पु छयो,\" पपा, उहा  क हड़ी  शइ  आहे  ?\" मं ू खेस  चयो  पटु   उहा  आहे  असाजं ी  मातभृ ाषा।  असाजं ी  स धी  बोल । जीअ ं सभई प हजं े गोठ वदा आ ह न तींअ ं उहे सभई पं हजं ी मातभृ ाषा में गा हा दा आ ह न, मराठ   मराठ अ  मे,ं गजु राती  गजु रातीअ  में, मदरासी  मदरासीअ  मे,ं पर  असा ं स धी  बोल   छड े अं ेज़ीअ  मे ं ह द अ मे ं गा या दा आ हयं।ू  असांजो गोठ त  वयो पर हाणे असाजं ी  स धी बोल   ब हल  वद । इएं चवंदे  मंु हजं े  महंु ं  त े मायसू ी  छांइजी  वई।  पटु ु   डहें  साले  जो  आहे।  हुन  खां  इहा  मायसू ी  लक   न  सघी। यकदम  चयाईं, पपा, मा ं होणे घर मे ं हमेशह  स धीअ में ई गा हा दसु । म ंू यकदम खणी पटु  खे भाकु र पातो। पठू अ  त े हथ फे रदं े चयोमासं ,\"मा ं सभु ाणे ई आफ स मे ं मोकल लाइ दरख़वा त कया ं थो ऐं पोइ अयो या, वदंृ ावन  ऐं ह र वार थी मोटंदे द हल  घमु ी  दासी।  त ंू हत े अके लो  ब न थीदं ।  पोइ जडिहं गोठ मा ं थी तंु हजं ा दो त  अचन, ऐं तोखे गोठ ज ंू गाि हयं ू बधु ाईन त त ंू ब खेन द हल , ह र वार वग़रै ह जं ू गाि हयं ू बधु ाइजांइ। हुन  खशु  थी हा कई।  बए डी हु सबु हु  जो नौकर अ त े वञण खां अगु म ंू डठो हू माउ सा ं स धीअ में गा हाइण  जी को शश करे र हयो हो। - ी. राधाकृ ण भा गया, ट सद य 155