Ragnvald Lade - Gamalt og nytt frå ei framfaren tid - Svart-kvit

Ragnvald Lade: Gamalt og nytt frå ei framfaren tid Minner frå livet 1901-1985 · Volda Trykkeri - Volda

INNOALD: side side Føreord 3 Litt om mennesket Bernt Støy-Folkesetnad 4 len og om læraren hans, Kvamsøy 4 Adam Lade 78 Barndom 7 Utdrag av Kaare Støylen I skulen 9 sin tale 1. juni 1980 80 Ei sorg 10 Personleg og kollektiv Oppsedinga 11 alkoholansvar 82 Skulehuset 11 Skogen på Kvamsøya 83 Skuilen sitt innhald 13 I gamle dagar 84 Inventaret 13 Bringsinghaug 85 Disiplin og fridom 14 I storkrigens dagar 88 Lærar i heimbygda 17 Deptford 89 Eit juleminne 23 Provokasjon 90 Frå arbeidslivet 24 Minner frå fyrste verdskrigen 92 Avbeid og slit 27 Minner frå andre verdskrigen 93 Frå heidendom til kristendom 32 Busetnaden på Kvamsøy Dei bar mold på berget 34 er utgamal 99 Ymse foreningar og lag 38 Korps og kor jubilerer 100 Basar i bygda 38 Største eksplosjon i Norge 102 Jul i bygda 41 Haugsholmen 109 På kyrkjeferd 45 Stor holmen 113 Ressursar 18 Kålskotet 118 Sauehald 50 «Skandia» 121 'l'orskefiskja 5~ Riste 122 Fis:ketørking 55 Til vigsla av skulen 128 Byreis med fisken 57 Barnefesten 129 Siste torskefiskja 58 Rudi og bestefar 130 Sommarfiske på kysten 59 Ei helsing 131 Glimt frå storfisket 60 Prolog til eit jubileum 132 Sildefisket 63 Rim til 75 årsjubileet 139 Sildebrev 65 Rim til 80 årsjubi1leet 142 Skikk halde eller land fly 67 Prolog til losjejubileum 135 Ei mrutasåd 69 Prolog til fiskarfest Kunst og kunstnarar 70 Fiskarlaget 136 Hundemannen 72 Sluttord 145 Oter ved høglys dag 73 Sandma:kken 75 Frå fuglelivet 77 Teikning,ar: Lars Brekke.

Forord Dette er eit attersyn frå livet mitt, frå eg kan hugsa, til eg vart i 84. året. -I små glimt ville eg vise sumt av det eg hugsar frå mi barndomstid og til slutt noko eg har skrive i Sunnmørsposten i den seinare tid. Så litt om krigen og det å leve 5 år i eit herteke land. (9. april 1940 -8. mai 1945). lkkj e noko er lagt til eller trekt ifrå, berre sanninga -slik som eg hugsar det. Ei ambisjonsfri bok om små og store hendingar frå sør-vestavsnittet av Sunnmøre, frå in etidebolk av over 80 år i det 20. hundreåret. Nokre oppt ikningar etil å minnast slikt som elles ville gått tapt, dersom ingen skreiv det opp. Må eg så få lov å bruke diktarmdet (Jens Baggesen): De svandt, de svandt, de glade barndomsdage -Jeg kun erindringen har nu tilbage, Gud! la meg aldri, aldri tabe den! Kvamsøy, mars 1985. Ragnvald Lade. Bilete av Magna, syster mi, i unge år. Det var berre vi to syskena. Ho vart gift med Anton Sundset og budde i Trondheim. Der bur også to av borna hennar, Liv og Bjørn. 3

F olkesetnad i eldgamal tid På øyane og strendene i Sande finn ein truleg <lei fyrste far etter folk på Sunnmøre. Ikkje minst på Kvamsøya er rike oldfunn gjorde. Omlag ved 5000 år før Kristus byrjar Steinalderen. Før den tid laga veidefolket våpen og reiskap av bein og dyrehorn, men harpunar og andre ting av bein er brukt jamsides med steinen så lenge steinalderen varde og endå lenger. Omlag 11- 12 000 år er gått sidan siste isbreen byrja smelte, og det tok eit par tusen år. Altså er det truleg at på kysten var det veidefolk f 01; 10 000 år si dan. Men etter di kysten var isfri lenge før enn innlandet, kan det godt vera at våre forfedre var her tidlegare. Og dersom det har vore levelege kår for dyr og plan tar mellom dei 2 siste istidene (fleire 10-tusen år), er det spørsmål om ikkj e veidefolket var her alt då. Men dette er ik-kj e prova. Det ligg gøyrnt for oss. Vi kallar det difor «den grå oldtid.» Beinalder-kulturen er den eldste kjende kulturform. Men det var lita utvikling i denne kulturforma, ho var den same gjennom tusener aY år. Steinen eller flinten var det som gjorde ende på denne tusenårige stillstand utviklinga i av reiskap og våpen, og frå no av kan ein tale om framgang. Men ved sida av utviklinga av steinrciskap var også bcinreiskapa brukte lenge opp gjen nom hundreåra og tusenåra. Særleg eit i kyst-strøk som Sande var r eiskap av bein og horn truleg i bruk til langt fram imol jarual<leren, jamsides steinreiskap. Ein kan tenkje på fiskP.krokar, harpunar (lod) og andre fiskereiskap. I den lange rad av Sunnmørs-øyar ligg Kvamsøya lengst mot sørvest. Hit kom veidefolket frå sør, eller aust frå fast-landet. Dei kunne og ha korne over Voksa, der ein steinalde-bustad er funnen, eller over Sandsøya, der Dollstein-hola tru-leg var brukt av veidefolket. Kvamsøya K vamsøya ligg like nord for Stad-halvøya med Vanylvs-gapet i mellom. Øya er 7,8 kvadratkilometer stor. Høgste top-pen, Nonshornet, er 288 m. høgt. Omkring øya ligg mange hol-mar og små øyar. Dei største er Haugsholmen, Frekøy, Stor-holmen og Eggholmane på sørsida og Riste på nordsida. 4

P fi. dette området, sæ eg på rlKvamsøya og Storholmen, er mange synlege merke etter foretids menneske og busetnad. Røysar og haugar med ymse slag gravfunn rundt heile øya fortel si stille soge frå tider som ing ::i skriftleg soge k an for-telj e om. Historisk Musemn i Bergen gjorde i 1930-åra og 195 å0-ra utgravingar i Røysane og Ristesund, og det korn. for dagen åke arlppar m ed r ester av korn og jordbruk, og hustuf-ter med funn frå jarnalder, bronsealder og e astinlder . Ved den ve e Røysslaelva gjorde dei funn frå esse <ltre tidsepoker på same staden, vest for elva. Der opna dei og Storrøysa heilt til grunnen. Ho innehcldt ingen «skattar», be e rroska e er tthov-dingen eller stormannen som der låg gøyrnd under millionar av rulle ein. Det er estit storverk som der er bygd av flittige menn hundri etals, -der dei utførde sitt gravferd ritusal med pliktkjensle og ærefrykt, kanskje i lang tid. Dei eldste gardane er Kvamme, Støylen, Myra, Brekke (Hatlebrekke), Simonnes, Hauge (Bringsinghaug), Kalsnes, Skarmyr og Ristesund. -K va tid dei fyrste av vår e skinn-kledd forfe edre busette seg, veit vi ikkje. Men på kysten her var det isfritt i fle e irtusen år, og det var ikkj e langt til fiske-plassane. Folke.falet (l{yams0y m P.rl Holmmw. og Rist .) . f'Offentleg dokument fortel at i 1520 var her 7 oppsitjarar, i 1620-år a 17, same talet hundre år e er , ttfyrst i 1801 er folke-talet korne opp i 136. :Men no aukar <let go<lt til 1970 me<l 469 innbyggarar i 133 hu lydars. I 1970-80-åra vart bygt mange nye hus, men samstundes går folketalet noko ned. Veg rundt øya vart opparbeidt like e er 1900, i tt9,5 km. lengd, å frytste Bassenes til ytste Ristesund. Den var bygd for k øyrereiskap med hest og vogn. Bil var det ikkje snakk om då, knapt nok om sykkel, den kom omkring 1910. Fyrste bilen kom etter 1940. Vegen vart olj egrusa og noko omlagd fyrst i 1970-åra. Opptaket til Myredalsvegen vart gjord i dei harde 30-åra, den vart ferdigbygd i 40-år a. Så kom Kvamsbakke-vegen og Radavegen. Fisket vart drive på opne båtar. Ved hundreårsskiftet vart det lagt dekk på 2 av båtane, som framleis hadde segl-føring. I 1907 kom det motor i esse to bå<ltane, og dei næraste åra var <lei fle e irsom kosta seg motorbåtar. Men gamle hø-! . 5

vedsmenn tok ut storebåten og «rodde fiskje» heilt fram til 1920. (I 1881 hadde Kvamsøy og Riste 11 seksringar på fiske). Omgangsskule vart drive fram til 1868. Det året vart det bygt skulehus i Søre Kvamsøy i Myra. I 1905 vart det bygt nytt skulehus i Brekke. Det stod til 1958, då vart det bygt nytt hus omlag på same tomta. -I narde Kvamsøy vart bygt skule i 1888 i Ristesund, og i 1928 vart det bygt nytt skulehus i Kals-nes for Narde Kvamsøy skulekrins. I kjellaren vart inter-rimskyrkj e. Forsamlingshuset «Høgtun» vart bygt i 1958 og innvigt noko seinare. Same året vart bygt bedehus i Brekke. Før den tid hadde skulehusa vore brukt til samlingar, basarar og festar. Kvamsøy barne-og ungdomsskule vart teken i bruk i 1977, og var då 4-delt skule med 75 elevar. Øya var saman-slegen til ein krins. Næraste handelsstader før 1900 var Haugsholmen og Støy-lehamna (Sør-Sandsøy). På Kvamsøy var skipa 2 kjøpelag like etter år 1900. Petter Hauge styrde det eine nokre få år. Så tok Adolf Hatlebrekke over butikken til kjøpelaget. Ei stund var handelen her filial under Emil Rønnestad, Sør-brandal. -I 1913 tok Magnus Støylen til med handel kjel-i laren til Petter Hauge. Men så snart han hadde bygt sjøbu og butikk ned med sjøen, flytte han handelen dit. Då han døde i 1953, overtok sønene, Wilhelm og Asbjørn, handelen. Kvamsøy Handelslag (noverande S-laget) vart skipa 1919. Telefon fekk Kv:=imsøy i 1913 med kabel over Voksa. Poståpneri 1897, fyrste poståpnaren var Petter Hauge. Han dreiv igjennom at øya fekk fast stoppestad for rutebåt i 1898, og han vart den fyrste dam.pskips-ekspeditør her. Då øya enno ikkje hadde fått kai, vart rutebåtane ekspederte rn.ed open båt, «ekspeditt». Dampskipskai fekk øya fyrst i 1921. Eg vart fødd inn i denne verda med godt og vondt, og det er dette livet eg skal prøve å gje nokre glimt av no i 1985, slik eg har sett og opplevd det -det som ikkj e gløymsla har gøymt då. 6

Barndom Noko av det fyrste som. gjorde inntrykk på meg var ikkje at jord1nora kyste meg eller at andre gjorde det, men tvert-imot ein spikar -som kunne slåasl ned gjennom betong! Det gjorde snik.karen som bygde løe og fjøs åt far min, og som slo spikaren igj ennom betongen. Eg hadde berre sett hard betong før, og den var steinhard. Men snikkaren sa at i mor-gon greier vi det ikkje, for då vert betongen for hard. Men Bilete frå 1902. R. Lade sit på far Severin sitt fang. Mor Regine sit ved sida og Berte Myren står bak.. Ho var foreldrelaus og vart opp-fostra hos oss. Gifite seg med grannen vår, Kornel,ius Myren. 7

dette var eg for liten til ti. greie ut sjølv. Noko anna eg grunna på var at bygdevegen ikkje gjekk lenger enn til tunet åt grannen. Men det tenkte eg ut sjølv, då eg fekk sjå vegstikkene som stod lengere utover Støylebakken. Så var det at eg vart skjemd over vita å lite. Eg kom til mor og skulle ha fiskegreier -eg ville ha ei krøkt knappenål med taum av snelletråd. Mor spurde då om taumen skulle vera enkel eller dobbel. Eg visste korkje kva som var enkel eller dobbel, men svara dob-bel, for det var penare enn enkelt. Då fekk eg som ei gryande forståing av at eg måtte ikkje svara før eg visste kva eg svara på. Hovedsaka var at eg fekk min fyrste fisketur. Grannegu-ten, som var mest 4 år eldre, såg etter meg så eg ikkje skulle stupa ned i støa. Det skulle verta tusenvis av fisketurar etter-kvart. Bestefar på morsida, Rasmus Myren, (1826- 1906), hug-sar eg såvidt. Vi budde ikkje i same stova, men eg leika meg i den gamle røykstova som han og bestemor budde i, og som hadde ljore i taket. Han heldt mykje senga <lei siste tida, hug-sar eg. Då han skulle fram, gjekk eg bort til sengkanten med staven hans. Så døydde bestefar, og eg hugsar då dei bar kista hans til sjøen. Der låg båten som <lei skulle føra han til kyr-kjegarden på. Det skjedde ved å ro den tida. -Eg hadde mist ein snill og god bestefar, og eg skulle aldri meir sjå h:m ::itt, tenkte eg og hadde det vondt. Eg fekk vere saman med beste-far altfor stutt tid, men eg har høyrt så mykje om han sidan, at eg vart meir og meir glad i han. Berte Molvik Myren og Antonia Dalen, som båe var barnepassarar i Ladegarden, sa at <lei aldri kunne gløyme den mannen. Hans kristne syn og hans sindige måte å vere på gjorde at hans sambygdingar ~-hadde den høgste vyrdnad for han. lian var prestens med-hj elpar, omgangsskulelærar, «gussen» (godfar) til mange av bygdehorna, skreiv dokument åt folk, heldt aviser (ikkje vanleg då), han dreiv sitt småbruk og var attåt fiska1-. Berte Myren var eit særs fint menneske og glad i horn. Båe foreldra henn.ar døde då ho var lita, og såleis kom ho i heimen til oss, og var der til ho gifte seg med Kornelius My-ren. Ho var ei klok og god kvinne. • Året 1905 var eit merkeår, fyrst og fremst var det uni-onsoppløysinga, den skjøna <lei vaksne seg på. Det andre var at farbror Johannes kom heim frå Amerika, og det skjøna 8

eg meg på, for han hadde med seg gåver: ein liten kano av never (laga av ein indianar), eit lite amerikansk flagg og til slutt in maiskolbe. •-Du for slas ! Farbror var gjæv, tykte eg. Men til <lei vaksne sa han at dei burde vera meir nasjonale, med tanke på unionen med Sverige. Dei hadde ikkj e så mykj e som eit flagg å visa fram! Eg var 3½ år den gongen. Det var sist i slåtten og vi var ute på marka og raka, eg hugsar det så vel. Vi hadde fått stor-besøk i kvardagen ! Det var ikkje så mange leikekameratar eg hadde i før-skulealderen. Det var mest jenter i næraste tuna på båe sider. Syster mi og eg vart for det meste «heim verandee» leikekame-ratar, og fann oss i det. Ei lita stund hadde vi bror vår, Håkon, hos oss, men han døde i 1909. Vi for då i gamlehagen og heldt «matastyr», leika butikk, leika på låven og i uthusa. Sæ eg rlvar det godt om våren då vi leika med smålamma. Dei gamle hadde den skikken at <lei -om dagane -hadde lamma for seg sjølv, m edan sauene var ute på marka og fann seg grønt gras\" De e ttrommet kalla dei «lammestekkjet». Der må tte dei stå og tyrsta og jerma til ei <lvaksne fann tida inne til å sleppe <lei ut til mødrene. Å du, kor glade og øre dei vart då dei endeleg fekk springa til kvar si mor! Så hadde vi butikk, kjøpte og selde og hadde mykje moro. Vi skapte oss til og «språka» når vi stod i butikken, og når kunden bad om hjelp til å bera heim varene, sa den som sel-de «ja takk»! Vi hadde få og små sorger, og lys var vår barn-doms himmel. I skulen Det var m ed stor undring og djup respekt eg såg fram til den fyrste skuledage min. n Tenk å få vera i lag med alle byg-dehorna og få det ordet: han er innskriven i skulen! Eg vart difor ikkje lite skuffa og vonbroten då eg om e e ttrmiddagen troppa opp hos grannen for å få høyre no kre ord om min nye status, og <lei nemnde det ikkje med eit ord! Og eg som heile ettermiddagen hadde hoppa på ein fot av glede! Nei, det fanst ikkje rettferd til! I <lei 12 år eg gjekk på skule vart det både sorg og glede, mest glede og framgang. 9

Grunnskulen var 7-årig og hadde 2 avdelingar, småsku-le (1- 3) og storskule (4.-7. kull). I mi tid var vi 1nellom 15 og 20 elevar i s1nåskulen og over 20 i storskulen. Seinare vart det 3-deling av klassene. Ei sorg Men i mitt 8. å~· fekk eg ei stor sorg. Etter at kregda hadde gått i bygda, fekk bror min lungebrann. Far var i Hallebygda og heldt skule. Det var dårleg samferdsel den tida, berre ein dampdag for veka og ingen telefon. Vi fekk ikkje kontakt med far, som ingen ting visste. Mor var fortvila. Eg hugsar kor hjelpelause vi stod rundt senga: mor, syster ]fagna, Berte Myren og eg. Rådville augo møttest. Vi fekk Kornelius, man-nen til Berte, til å ro i Haugsholmen etter eit s.limløysande stoff. Men det var ikkje nok. Medisinen som kunne ha gjort guten frisk, var ikkj oppfunnen! e Råder som var bruka før, hjelpte ikkje. Utpå dagen den 7. mars døde han, vel 4 år gam-mal. Dette var mi fyrste store sorg. Eg har skildra dette såpass utførleg, for at det skal vera klart kva stilling vi var i den tid, når det galdt helsa, liv eller død. Ingen sosiale tiltak, dårlege kommunikasjonar, dårleg helsestell osv. Mange gjekk i ei for tidleg grav. Dei tapte livet sitt, og <leira næraste fekk stor sorg. * Skattane var mindre då, men også det vi k1mnP. takke samfunnet for, var mykje mindre. Heradsbudsjettet var lite. Største postane var til kyrkje, skule, fatigstellet og vegstellet. Alt som seinare kom på budsjettet måtte no høyra nærmast på «natural-budsjettet». Ein måtte hjelpa seg lengst ein kunne utan å bruka pengar. Vedlikehald av bygdevegen, der hadde kvar av gardbrukarane sitt stykke til å halda istand. Berre nokre offentlege vegstubbar var på heradsbudsjettet. Vegen var ferdig kring 1910. Dei som ikkje greidde å forsyta seg sjølv, kom på «legd», seinare var det at «fatigstellet» vart oppretta. Siste legdsmed-lem her på øya heitte Legds-Johannes, ein stakar med små evner. Han vart ingen gammal mann. Legdsfolket hadde det ikkje godt, få plassar kunne dei lika seg. 10

Oppsedinga Vi horna vart haldne strengt. Ikkje ute ein einaste kveld etter det var myrkt. Ikkje gå til grannane utan lov. Grensene var: innetter til Myreelva og utetter til Støylebakken, det var ståande ordre. Og for oss horna i Ladegarden vart denne ordren lov til langt ut i åra. Grensene vart flytte litt på etter som vi vart eldre. Men lydnad mot foreldra var eit absolutt krav. Det fjorde bodet måtte ikkje brytast. Då var det ikkje langt til riset. Syndaren måtte sjølv ha ned buksa. Og sanna at eg ubetenksomt hadde handla gale. Etter anger og slag som sveid, kom så den obligatoriske lovnaden om ikkje å gj era det meir. Men kven som i røynda hadde det verst: syn-daren eller refsaren, det veit eg sanneleg ikkje. Far gav seg alltid god tid og snakka med meg, men eg forstod at han hadde det ikkje godt. Sjølv om det var det autoritære system som rådde over alt i tida, så kunne det vera praktisert ulikt. Jamt over var horna lydige, både heime og ute. Skulehuset Fyrste skulehuset vart bygd i 1868 og stod på Rasmus Myren sin eigedorn .. Borna hadde ingen leikeplass anna enn bøen til Rasmus. I middagsstunda var det å springa ned over markene til Myresanden der dei fekk mangein våt fot. Og vanskeleg var det for læraren å få dei oppatt. I 1904/05 vart det bygd ny skule i Brekke. Då her ikkje var samlingshus den tid, vart skulehuset bygd som samlingshus eller som bede-hus, med høg kvelving under taket og to jarnbjelkar gjennom rommet. På desse bjelkane hang det 4 oljelampar (20-linjers), som vart bruka under møte og festar. Det var eit vindstrete der skulehuset stod, det var trekk gjennom vegger og vindu. Og når ein la i omnen, for varmen gjennom dei tynne pane-lings-fjølene kvelvingen i og opp i taket, det viste seg -trass i at læraren sparte på torvet -at snøen på taket vart borte lenge før enn på andre hustak i bygda. I kjellaren var ymse møte og festar, og kjøkenet der var både lite og ringt. Murane var metertjukke, og det bles godt gjennom den tunne pane-linga som kledde kj ellaren innvendig. Men stova var både stor og luftig (utett), så skuletilsynet meinte at læraren trong 11

- - --~ -; _ _:::.(_ '~j\",,..r--~-·-~~ ~· -. ~==,.,, --~~ ----(~ -~ /. ~~ ' ll.11F----.ll k1 ~ _:· 1,v_.~I ~J;~ /,, f.~I,. ~~~ .· ----'\"'\"\"' ~ •~= \"',,.. ·\"'--C\"'-;l,..--; Y\" ... ·'.:_..• At-; . ... \" ,J Y?\"'-e!~~>~ to,~_:~ --:-:,~ /~~; ~:~:~~cr~~~~~-;fr,,, Dette er skulehuset i Søre Kvamsøy. Det var bygt som forsamlings-lokale, og var bruka til festar og møter og basarar. Her ser vi folket samlar seg. Huset var nybygd i 1905. ikkje å lufta ut! I det høve skulle ein av lærarane sa sagt: Vantakk og skitlukt skal vera løna mi. Både ved og vask var naturalytingar, likP. f'.ins storv::isk og inngj rding eog grusing av leikeplassen. Gardbrukarane skulle legge torv, og læraren tok med seg største horna opp i lyngmarka og «reiv lyng» til kveikje. Ein måtte ta vare på ressursane, og ein slik livsnødvendig skikk måtte horna lære seg å ta vare på. -·-I eine hyrna av skulestova stod der eit stort umåla skåp. Golvflata var tung å halda rein for vaska-rane, det var 3 stk. for onsdag og 3 nye for laurdag. Vatn måtte <lei bera frå elva. Om vinteren måtte <lei i tillegg hogge hol på isen og så varme det opp i kjellar-komfyren. Men etter at golvet var så nedskura at kvistene «stod opp», vart golvet olja, og då vart det lettare å vaske. Så vart det endeleg inn-lagt vatn, både i kjellaren til vaskinga og i skulestova til drik-kefontenen. Eg hugsar godt vaskebyttene, 3 stk., som låg kvelvde i kjellarglaset. Ei av <lei vart bruka til drikke-bytte, med den velkjende felles vassausa oppi. Likeså <lei kjende spyttebak-kane av jarn som stod der. Desse umenneskelege tilstander 12

vart borte etter siste krigen, som vel var. Torv og ved vart det slutt med etter at krafta kom (1951). S kulen sitt inn hald Kvar dag byrja med salmesang og/eller ei stutt bøn. Så vart det undervist i religion, lesing, rekning, skriftleg norsk, song og heimstadlære i småskulen. -I storskulen: Religion, rekning, norsk skriftleg, norsk munnleg, geografi, soge, na-turfag og song. -Det kunne skifte litt på timetalet for dei ymse fag ut gjennom åra, men heldt seg godt til <lesse emna. Den daglege undervisning var kl. 9- 16, med ein times opp-hald midt på dagen (middagsstunda). Det var gjerne 10- 15 minutts overtid i undervisninga. Skuletida var: dagleg 5 ti-mar for småskulen og 6 timar for storskulen. Dei som tykte dette vart for lite for læraren, hugsa ikkje på <lei mange timar som læraren bruka å førebu seg på og all rettinga heime. -Vi barna gjekk på skulen turvis i den fyrste tida, fjorten-dag-lege turar. Sidan gjekk vi annankvar dag. lnnventaret var det smått med. Ei lita veggtavle av tre (omlag 1 kvadr.rn.), nokre bibelske bilete, eit skåp, eit brett med blekkhus, ein meterplansje, nokre fillete kart, ei kuleråme, ein lang stokk til å henge opp kart med, nokre linj alar og ein del plansj ar over dyr, fuglar og fiskar. Trass i at innventaret var minimalt, var vi horna nøgde. Var ikkj e van med noko betre. Vi leika og lo, og hadde det gildt. Ute på den vesle (ca. 100 kvadr.m.) plas-sen hadde vi mange leikar. «Slå lyre» var den mest populære. Lyra var oftast laga av ein sildegarnkork. Var ho for lett, slo vi berre ein liten stein inn i holet på korken. Ein tjukk kork smidde vi til så han vart rund som ei kule. Så var det «Slå seg inn med 1 - 2 - 3, på ryggen-teken». Den leiken kunne vera farleg. Ein gong eg vart riven overende, sa læraren (med di han turka blodet av hovudet mitt) : «Hadde vi fare slik, hadde det ikkj e vore eit heilt bein i oss.» «Slå på ringen», «Plukke stein», «Tre mann i vinden», «Springe omkapp» og «Hoppe paradis» og andre leikar hadde vi. 13

Disiplin og fridom I skulen måtte vi sitja still på kvar vår plass. I 1905 fekk bornakvar sin pult. Det var gjennomført at vi gjekk ikkje av pulle11 ulau løyve, og ikkje snakka vi med kvarandre, som regel. Einast det v::1rt murra om, var om vi skulle bere heim tavlene etter kvar skuletur. Vi hadde skifertavler i staden for kladdebøker, og når tavla var fullskriva og retta, så måtte vi stryka ut tal og bokstavar. Lærarane hadde eit svare strev m ed r etting og rettleiing. I e ettrtid har eg mang ein gong tenkt på kva takk <lei fekk for alt strevet, og det utan særlege hjelpe-midlar i skulen. Læraren sitt syn var på barna sitt beste, og for å læra <lei opp til gode og skikkelege samfunnsborgarar. Oppseding var m ålet, opplæring var eit middel til å nå fram-imot m ålet. Slik såg far min på det, vi forstod det e er ttkvart. Det stemde godt m ed hans og <lei fle e standre vaksne sitt (næsten) pietistiske livssyn. Eg tykte far var streng, men alltid r ettferdig og æ eg i arlll si ferd. Ubestikkeleg og grei i sin kamp mot det negative i tida, i det vesle bygdesamfunnet. Vi barna i bygda hadde ikkje mykje fridom til å fylgja våre lyster og våre behov, men våre foreldre meinte det godt m ed å hegna oss mot det negative til vi var godt over ten-årings-alderen. Då byrja vi å m erke taumkøyringa. Vi prøv9e m eu eiu svak protest, m en eg hadde respekt for lydnadskra-vet til l::rngt over det som var vanleg. Lærarane mine var: Severin Lade (1877 -1920) skula far min, Schack Lys-trup (1904 -12 skulte han her), han døde i Lierbyen, 102 år gammal. Mons Arset vikarierte her, Olav Høidal (lærar 1912 -18) . Det stod r espekt av 0. H. Eg hadde han det m este av storskuletida. Dei tok lærargjerninga på alvor. Eg er dei stor takk skuldig for eks mplet eog for lærargj erninga <leira. Dei er alle 4 døde no. Mi takk er så fattig! Eg treivst bra på skulen som elev. Men som det frilufts-m enneske eg var, så m å e tttirnane kjennest lange frå 9-4. Sumtid, f. eks. i godver om hausten, og i m ai og juni m ed <lei fine vårdagar, då he e ilnaturen hadde som ei lokkande og dragande m akt på eit ungt og aktivt gutesinn. Eg kunne alltid leksene mine, om ikkje alltid av kj rlæ eik til stoffet, 14

Skulebom i Søre Kva;msøy kring 1909. Lærarane: Severin Lade t. v. og Schack Lystrup. så heller i lydnad mot foreldra mine. Eller av respekt for læraren. I storskulen kom det fram kven som mest torde bryte disiplinen. Vi hadde kvar sin pult, men sumtid kunne elevtalet vera så stort at vi måtte bruka langbord attåt. På den tid var Balkan-statane kalla Det urolege hjørnet av Eu-ropa. No brukte læraren det namnet på langbordet der dei mest urolege gutane i klassen sat. -Det var ikkje mange i klassen som fylgde med i avisene den tid, men eg hugsar vel bilete frå den tyrkisk-greske krigen i 1912, og eg las aviser lenge før den tid. Eg var målmann liksom far, og P.g tykte Smp. hadde for lite av stoff på landsmålet, difor fekk eg far til å tinga Møre Tidend som hadde alt stoff på målet. Den tid var Klaus Sletten redaktør, og eg tykte det var for-vitneleg å lesa r eportasj ane hans frå <lei ymse Sunnmørsbyg-dene. Men så kom Smp. med meir stoff på nynorsk, og M. T. måtte gå inn. Vi var 4 årskull i storskulen, altså opptil 4 års alders-skilnad på oss. Det var store årskull den tid. Trass i dårlege tider var det ikkje uvanleg med 7- 10 horn pr. familie. -Mange gjekk med trelappar, surne hadde dårlege klede, men jamt over var <lei velstelte. I dårleg ver hadde dei ymse ytterplagg som ikkje var heilt effektive. Det kunne vera dårleg med skofot i snøen, då ingen hadde gummistøvlar. Men når snøen hadde foke saman i skavlar, måtte mange 15

Elevar /kurselevar: Lærarinna og 4-5 frå N. Kvamsøy, Kjellfrid, Ingunn, Bjørg, Inger-Lise og Anne-Marit. Gode kameraitar. dra store ullstrømper utanpå skofota, så dei kunne forsere skavlane. -Bygdevegen øy::i rnnrlt v::irt ikkjP. fullført. for hort-imot 1910, så før den tid måtte både horn og vaksne vade heile vinteren, om <lei ikkj e ville hoppe frå stein til stein i fjøra når det var låg sjø. Gamle folk har fortalt at dci vart i si tid borne over Myrdalen i snøridene, eller far trakka veg åt horna som skulle på skulen. -Skulen åg lomlag midt i bygda, det vart difor heitande «uttafor» og «innafor». Det var eit spenningsforhold» mellom «<lesse to leirane. Eg vart pålag nøytral som hadde heimen min midt imellom. Mangt eit basketak og mangt eit saftig «ordbruk» var det mellom desse partia. Mange minne har eg frå skulen, både gode og mindre gode. Og frå krinsmøta som vart halde kvart år i slutten av året. Då skulle krinsbudsj ettet oppsetj ast og diskuterast. Og diskusjonen dreia seg om mangt og mykje. Om vask og vassbering, om glasruter som vart spikte, om olje som for det meste var brukt på møte ut gjennom haus-ten, om krinsskatten som trass i alt vart nokre øre på kvar jamt over, men som alltid var for stor! Og så var det disku-16

sjon om vegbudsjettet som vart for stort, osv. Var det noko stridsspørsmål i bygda, så skulle det avgjerast her. -Så v::ir det dei som h::idde horn og de.i som ikkje h::i<lck horn. Men etter krinsmøtet var alt som før. Nede på Myresanden har i alle år vore leikeplass, bade-plass og plass for dei som «mana» båre. Her har vore fot-ballbane, jonsokbål, lengdehopp, øvingsfelt for all slags fri-idrott og fram for alt graving sand. i Det er helst dei minste som her får prøve sin fantasi til å bygge, skape. -Her har det vore, med skapande fantasi, bygd hus, vegar, hagar, mu-rar, fjell, høgder, dalar osv. Her har det vore som ein for-skule i teikning og forming for horna, all i fall dei siste hun-dreåra. Her har vore spadt makk i den tid folk kan hugse, og det gjekk for seg i stor fjøre, noko som. horna lika. Då kunne dei vade mest bort til tarebeltet og fange småflyndre og anna kryp som spratt undan føtene <leira, for ikkje å snakke om å sjå på når dei vaksne spadde makk. Også for fuglelivet er staden viktig. Lærar i heimbygda Eg kom inn på lærarskulen i Volda hausten 1921. Sku-len var 3-årig. Fyrste året som lærar hadde eg i Trysil, i Grøndalen, 6 Sigmund Folsvik, Britt, Anna Ødegard og Martinus Dommestein. 1923. 2 -R. Lade 17

Elevar frå S. Kvamsøy: Johan, Sverre, Rolv, Arne, Arnt, Turid Elin og Else. -Tru skulen er farleg? mil frå Elverum, 4 mil frå svenskegrensa. Der vart eg godt motteken, og er har mange gode minne derifrå. Men dialek-ten var ukjend og landskapet likeså. For ldra evar høflege og greie, og horna var snille og flinke. Eit likt kulssemiljø må e vettra eit ynskj emål for kvar lærar i landet. I 1925 vart eg tilsett ved Sør e Kvamsøy skule, og her i heimbygda vart eg då verande i skulen i heile 44 år, siste 5 åra som rektor for heile øya. Det var ikkje akkurat noko tirlsskiftP. i slrnl n P.no. DP.t var h P.lst <lr.t :rntoritærr. systP.m som r ådde ei stund endå, sjølv om lærarane løyste på surne av banda og la opp til ei meir friare form for sameksistens og opplæring. Eit moment her var inoderne psykologar sin påstand om at tvang i oppdraging kunne skapa store pro-blem for horna seinare i live Svæt. rt mange foreldre - og som-me lærarar -vart opptekne m ed de e, og let seg ttfreista til å slappa av på kravet til absolutt lydnad. Det skulle ikkje lenger heita : «Lyd, for eg har deg i mi lomme». Å vere lærar i heimbygda står for svært mange lærarar som lite ynskjeleg, men for meg gj ekk det stort sett bra. Dei sentrale fag var kristendom, norsk og r ekning mesteparten av mi tid som lærar. Ei samvitsfull opplæring i krist ndom evar svært viktig. Dette faget, saman m ed rekneopplæringa, tok mykj e tid på skulen. Norskfaget var det fa g som av g18

-· -l ~;,J Lærarar i Sande kring 1926 .. -1. rekkje : Dina Borgund, 0. S. Dyr-koren, sokneprest Sund Øyestade , Mons Arset, Matias Støylen, Kris-tianne Bøen. -2. rekkje : Andreas Hauge, Ragnvald Lade, Ola Heste-nes, Bernhard Olsen, Eivind Larsen ( Os nes). læraren mest heimearbeid. Eg hadde den skikk at eg må e ttr etta kvar einaste linje som horna skreiv, både i den daglege norskboka som i stilboka. Eg re.km1r som P.it grovt overslag at eg på 45 år for over mellom 80 tusen og hundre tusen s eidr, og det var ikkje med harelabben, det m å e attlt saman kunne stå for kritikk. Dette galdt både norsk skriftleg og dei 10 tusen innførde r eknestykke. Alt de e attrbeidet må e lær aren ttgjera heime dagleg utgjennom 6-dagars arbe sveke. Det idar-beidet er eg viss om ikkj e vart r ekna for det det var verdt, anna enn av yrkesbrør. Men eg hadde god trott m ed dette og med kontorarbeid i det heile, for eg har alltid vore ein skrivande m ann. Nærpå i alle fa g galdt det å finna på slikt som kunne gjera undervisninga levande og aktuell, men av undervisningsma-te ell vriar det be e det rrgamle som eg kj ndee frå perioden 1905- 25. Der var 2- 3 kart frå århundreskiftet, fillute og falma, ein rneterplansje, ei kuler åme som far hadde laga, 19

to store billedbøker. kjøpt av same læraren, ei bitte.lita veggtavle, ein stor passar og skrivesaker, og bøker i eit makkete umåla skap som var plassert i ei krå. Golvet var tre-kvitt (etterkvart grått) og måtte skurast med kost onsdag og laurdag kvar veke. Skul huseet var bygt så høgt og vidt at det ville høve godt til samlingshus, noko som det var flittig brukt til. Alle slags møter, festar og basar ar vart haldne der , og det var ikkje alltid at reinhalds-plaka ten vart fylgd. Krinsbudsje et ttvar på omlag 150 kr. Vasket gj ekk på omgang, og ein la ein viss del torv til bren-sel på kvart bruk. Det var lite pengar mellom folk, difor laut læraren bera m ykje av krinsbudsje et. I sttkulestyret var det og spareomsynet som var rådande. Kring 1930 sa soknepre en stom skulestyreform.ann n: e«Hadde han vore like stor skulemann som han var kommunepolitikar, hadde det vore be e trfor skulen». Formannen talde ut blyantar til kvar skule og m ante lærarane til sparsemd. Framgang i skulen I 1925 var det korne til det at lærarane fekk lov å kjøpe vidaregåande undervisningsmate ell rimot å sjølv betala ¼ av utlegget, resten beta e De eltptt. Det gj ekk mange år før ein fekk kommunen til å ta over denne fjordepa en av rtut-Mor og R. Lade kviler under høyinga. I bakgrunnen stova til beste-far. Det var nest siste røykstova med ljore i taket. 20

--Elevar frå S. Kvamsøy: Lars Brekke, Gje!'trud, Edit, Kristian, Odd-bjørg, Asbjørn, Else, Magne, ?, ?, ?, den siste er Edvard. giftene. -Eg sette i gang og fekk (delvis med hjelp av -priva-te) ein del hjelpernidlar alt fyrste skuleåret, rn. a. fleire seriar plansj ar til sogeopplæringa, innrarna biletseriar, ny stor kulerårne, olja golvet (for å letta vasket), fleire nye kart, plansje over metrisk mål og vekt, skipa barneboksamling, r eknernate ell, teriiknernate ell, riventilasjonssystem. -Av, større ting som eg fekk kommunen med på, var innkjøp av orgel, torso, mikroskop, lysbiJledapparat, filmapparat, moder-ne skulepultar, kateter og skåp og mate ellrom. riNy skule vart bygd i 1958, og leikeplassen vart utvida. Vi fekk flagg-stong, gymnastikksal og skulekjøken. Det som gjorde mest til den sterke framgangen i skulen etter krigen var utvilsarnt det at kommunen tok over skule-stellet. Det korn fart i skulehusbygginga. Det vart konkur-ranse om å få dei beste skulehusa og det meste utstyret, og denne konkurransen og kampen er ikkje slutt endå. Det vart lagd ei tung hør på skattytarane, men den vart rettfer-diggjort med å vise til at investering i skulesektoren er ei lønsam og nødv ndig inveestering, den beste investering for framtida. Ei ny tid Når det gjeld skulen sitt innhald 1 tida etter krigen, så 21

-- -,,. . .-,. -.,--· ,, ... ~,,.,.~ ~,. .... Nokre av e,Jevane mine: Gerc}hard, Kjell, Sverre, Nelly, Anton, Oline, Olai, Kåre, Nansy, Ragnar, Kristofer, Johanna og Lina Hauge. er det å seia at det har vorte ei ny tid, ei ny tidsepoke er byrj a. Denne tida har vore merka av eksprimentering og omfatande prøving av skulen sitt indre liv. Språkundervis-ning fekk meir og meir rom, dci garn.le faga vart underlagt ny prøving, og det var oppsett ny norm for timetabellen. -Kristendomsfaget fekk få timar, og ymse andre fag vart re-dusert til fordel for det nye, Den nye 5-dagars veka gjorde sitt til fagtrengselen på timetabellen, og disiplinvanskar og lønsstrid gjorde at mange av skulens folk vart stressa i urimeleg grad. Noko liknande gjorde seg gjeldande i den vidaregåande sku]en. Eg slutta mitt arbeid skulen i i 1969, etter 45 års virke, og kom såleis ikkje under den nye ordninga som slo ut for fullt i 70-åra ov·er det ganske land. Ved inngangen til 8O-åra står vi overfor ein økonomisk krisesituasjon som. set bremse for vidare utvikling i den kulturelle front og dermed dess-verre også i skulesektoren. Opplæringsmetodane kunne nok skifte frå lærar til læ-rar, men innhaldet, pensum og lærebøker var stort sett det 22

s:::ime i folk eskulen her på Sør e Sunnmøre. Dei ulike lærarat kunne nok leggj a ulik vekt på dei ymse emne, men <lei var då meir bundne til pensum enn no. Inga språkopplæring, derfor meinte somme lærarar at grammatikkopplæring ik-kj e var turvande. Lite teikning var det og. I songtimane had-de vi inkje instrum nt eutanom eit . lite handorgel som far åtte. I storskulen hadde læraren fele som han bruka til å øva inn <lei ulike stemmene i barnekoret. Men somme av læra-rane hadde dårleg øyre for musikk, og for det fekk dei kri-tikk av bygdefolket. Fyrst i 1926 fekk vi orgel i sku len. Det var til stor glede, ikkje minst for bygdefolket, som brukte det flittig på møte og festar i skulestova. Høgdepunktet i småskulen var då vi stod rundt katete-ret og fekk sjå dei fine farga bileta frå bibelsoga som læra7 r en synte frå den store tyske biletboka. Dernest då far tok fram bordorgelet og vi fekk « øtrda» kvar sin gong. Den årvisse barnejulefesten gledde vi oss umå teleg til. Den var det farbror Adam Lade som byrja med i 1870-åra\" Sidan 1926 var det læraren sin jobb å stella til den, kvart einaste år til ut 60-åra. -Desse skule-juletre-festane i mi tid var å ege rli 44 år . Praktisk talt var heile krinsen tilsta-des og gledde seg med horna, og mange glade minne fekk horna med seg frå <lesse fcstane. Utflytte kvumsøyingar som var heime på vitjing i jula, var jamt å s,iå på <lesse juletre-festane, som arta seg som familiefest eller grendafest. Eit juleminne Det var for 60 år sidan, ein av siste dagane før jul. Vi var tre sysken som venta med stor spenning på jula, og det vart siste jula for veslebroren. Så allmennt det var at folk måtte føre ein tarveleg levemåte, var det ikkje underleg at horna i den tid i særleg grad lengta etter <lei små gleder som jula kunne gje <lei. Stova var nedvaska, jule.veden var på plass, og skredda-ren hadde sydd klede til <lei som var så heldige få å det til jul. At mor baka lefser og koka søst dertil, var vel og bra. Likeså at bestemor strikka julegåver, og at far var fleire gonger på butikken og handla til jul. Men det var noko som vanta: eit juletre. Det ville setja 23

prikken over i-en. Men nettopp dette hadde vi inga utsikt til å få, dessverre. Og det var nok største vonbrotet. På Kvams-øya fanst den gong korkje fure eller gran, og få huslydar var det nok som fekk juletre tilsendt. Då var det at far ei kveld-stund tok fram en meterlang rund stokk og gav seg til å bora hol i den. Så bad han oss horna henta inn nokre einebusker som han hadde hogd og bore til tuns. Kvist etter kvist vart kutta, spissa og sett på plass. Og etter som treet «voks» auka spenninga. Ville det bli pent nok? At det kunne måle seg med det furetreet som vi såg hos grannen ifjor, det trudde vi ikkje på. Born kan vera nådelaust kritiske, og vi var ikkje nøgd med alle «skot» på stammen, så mange kvister måtte bytast ut, før treet endeleg stod ferdig på foten. Far hadde sett prik-ken over i-en og berga den fulle jul eglede for horna sine! Både mor og bestemor skrytte av jule treet og vi horna gledde oss til gang om treet på julekvelden og kveldane etter. Særleg tindra augo åt veslebror Håkon. Dei vaksne lærde oss dette verset om jule treet: Kom og se det deilige juletre. Kom, og du skal i ånden se. Roten er Jesus i krybben lagt. Toppen er Jesus i himmelprakt. Stammen er korset m.ed Frelsaren på. Saften er blodet vi syn-dere får. Grenene er alle store og små, som døpte troen på Jesus stå. Tre månader etter døde Håkon, vel 4 år gammal. Men i <leu slure sorg song mor og far eit vers av Ibsen: «Nu løftes loft og lafte bak stj ernehimlens bH'i, nu flyver lille Håkon med englevinger på». Neste jul hadde far berre to som rettleidde«» han med å byggje juletre. Men vi tykte ånda til veslebroren var rundt oss så ofte den jula, og det var mor som hadde sterkaste kon-takta. Det var også ho som lærde meg å skjøna diktarordet: «Evig eies kun det tapte!» Frå arbeidslivet Den generasjon eg tilhøyrer har vel opplevd det største omskiftet i soga. I hundreår etter hundreår hadde det vore omlag stillstand i utviklinga. Sidan bein-og steinalderen har framstega vore små opp gjennom hundreåra, til midten av 19. hundreåret. Då kom den industrielle revolusjon, og den tekniske revolusjon tok til å utvikle seg på alle områder, slik 24

at i byrjinga av 20. hundreåret var det utvikling på alle 0111-kverve. Her på kysten synte framgangen seg også i det ma-skinelle. Det kom motor i fiskebåtane, og etter kvart også i mindre båtar. Såleis kunne fisket få stor framgang med di <lei kunne reise lenger og hente fisken der han var, og ein kunne sleppe det umenneskelege slitet det hadde vore med all roihga. For jordbruket var det og viktig få letta presset på dei som stod ansvarleg for matproduksjonen, ved at dei fekk driva meir effektivt og fekk utvida arealet i jordbru-ket. I kring 1900 måtte folk leve av det dei avla på sine små jordbruk (eventuelt sjøbruk i tillegg), det vi kalla natural-hushald. Men etter kvart som utviklinga gav bonden fleire hjelpemidlar og han såg seg råd med å skaffe seg <lesse, gjekk det ut med naturalhushaldet og vi fekk i staden eit handelsjordbruk. Det same gjekk for seg i fiskeria. Utviklinga gjorde at det vart fleire og fleire fabrikkar, og meir og meir industrivarer. Ein var komen inn i ei ny tid. Ein fekk nye vanar, og fylgde <lesse, fordi folk tykte det nye var betre. I alle fall var det slutt med det gamle slitet. Kven av ungdomen ville frivilleg stå dag etter dag og spade opp åkeren med greip eller spade, og dertil plukke rein åkeren for ugras, s å med hand det som skulle ned i åkeren, mylde ned f. eks. kornet med handekraft? Sarneleis med potetene og evenluelt grønnsaker. Og så ei vinne med å balde ugraset nede heile sommaren, det kunne leita på ryggen og tolmodet ! Våren var ei travel tid for bonde og småhrukar, då skulle alt ned i jorda på sam~ tid. Så skulle all gjødsla utkøyrast, etterpå skulle den sprei-ast utover åker og eng, horvast og rakast av bøen. Så var det eit lite opphald, så lenge slå Uen byrj a. Torvvinna må ein heller ikkje gløyma. Torvet måtte spadast og leggast utover marka, for så å kunne «hysa» det nokre veker etterpå. Så var slåtten komen i slutten av juni eller i byrjinga av juli, alt ettersom ein hadde gjødsla og ettersom veret hadde vore. Høyet vart hesja eller turka på marka. Mange hadde ikkje hesjemateriell. For dei var det ekstra vanskeleg og mødesamt å få høyet tørt. Småhøy i regnversperiodar vart altfor ofte øydelagt. Det skifte då farge: grønt -bleikt -25

gult -svart. Dei som ikkje hadde hest, n-iåtte bera alt høyet i bører på ryggen, både i slåtten og i etterslåtten. De e ttvar nok den tyngste vinn:1 . Alle må e tthjelpa til i vinna. Å. «slyn-gje bygda» var ikkje tillate, for skulehorn i all fall. Vi hadde fri frå kl. 12,30 til 14. Då leika vi og bada nedpå Sanden. Der hadde vi all vår moro sommars dag. Under innhaustinga var det og ei travel tid, i alle fall så lenge vi dyrka korn. Å skjere åkeren var tungt, særleg når det var legde i kornstråa og åkeren var våt. Hesjane hadde 4 partar streng og vi må e ttha gode stoppargreier, for tyngda var svær. Ofte var det skadevind så langt utpå hausten, så vinden kunne blåse overende hesjane. Når vi så endeleg fekk kornet inn, trudde vi at det var berga. Men vi tok feil i det. No var det rottene tok for lvor åtil å arbeida. Det tok ofte fleire veke før r truskemaskinen kom til oss, og imedan hadde rottene fritt spelerom. Dei åt opp kornet, så det vart lite att å t oss som skulle mala. Vi plukka bort rottelorten som kom ned i dryftetroget sarnan med kornet frå dryfte-maskinen. Men sidan har eg tenkt a e ttnde på det vi gjorde med gru. Vi tørka kornet i ei stor jarngryte før malinga, og hadde det i sekker son1 var tettare vovne enn vanlege jute-sekker. Så bar det til kverna med kornet. Det var over ei norsk mil å ro. Ei lita soge Ein gong vi kom dit med vår dyre last, var det ikkj e kv rnavatn. eVi vart då samd med kverneigaren om at han skulle mala, og så fekk vi leiga han til å korne med mjølet. Men det var sornmars dag, og det drygde ut med kverna-vatnet. Då vart det god tid for musa som heldt seg i områ-det. Mannen oppdaga a t det var gnaga hol på sekkene. Då det framleis var tørt i elva, laut han køyre kornet opp den bratte lia til husa sine, til det kom regnvatn i elva. Så var det å køyre det som skulle malast nedatt på kv rna, enår det hadde korne kv rnabør. eOg då var det å mala til ein var ferdig, sjølv om heile natta skulle gå med. Atter ein gong måtte det køyrast opp i lia, for mysene vanda ikkje det fine mjølet. Endeleg kom den fine dagen som mannen hadde venta på. Mjølet vart køyrt ned til båten, og e er ttnokre ti-mars roing, kom han til Søre Kvamsøy med mange sekker 26

nyma le mjøl. Mannen vart bedd til gards, og vart traktert med det beste mor hadde, pluss dravle (ikkje kaffi). Imedan fortalde han om sine besværlighe er. Då itfar skulle gjere opp, kom han med sitt forlangende: Kr. 2,50! Ikkje tale om, sa far, og la opp 4---5 kroner. Men mannen skua vekk det som var over hans forlangande og sa: «Nei, det er synda-pengar !» -Dette hende i kring 1912 då eg var omlag 12 år gammal. Eg tek med denne vesle hendinga, fordi ho viser oss kor smiinøgde folk kunne vera, kor dei ikkj e skydde ein umak, kor rin1eleg dei var og at dei var nøgne på ære og samvit, mann og mann imellom. Hadde ein lova noko, så heldt ein lovnaden. Mann var manns ære! Og ære var eit adelsmerke som stod høgt mellom våre forfedre. Arbeid og slit Ferie var eit ukj nt eomgrep for oss slitarane på bonde-landet. Eg tykte det var urettferdig at horna åt fabrikkar-beidarar skulle få boltre seg på badestranda her nedafor i 14 dagar, medan vi horna til småbrukaren skulle mødast i sveitte og varme, til vi styrta under den tunge høybøra vi bar på ryggen lang veg. Vi misunte dei ! Eg kan berre skj øna meg til kva dei gamle tenkte, dei som i eit langt liv ha<l<le gått Borgny, Bjørg, KjeUfr:id, Rut, Arne Koppernes, Kari og Steinar. Etter vegen kjem Signe Ervik. 27

Mor, Magna og Haakon Bjørlykke ved inste stovenova. Alle i godt humør. Det har vore ein god dag. her og slite frå morgon til kveld, frå tidleg om våren til seine hausten; utan ein einaste dag ferie. Dei .. hadde. simpelthen ik½je råd til det! lkkje før kring 1970 kom det i stånd ei ord-njng som sikra ferie for. a,lle. · i .. . . ·-Det var · mai1gt. som var slitsamt-.for · folket her i den gamle tida, Det uheldige•med torvvinna vl;lr· ~-t ho Jml inn i slåttevinna, då det var nok med ei vinne. Og så lilce etter den harde vårvinna. Men det var om å gjera å få opp torvet så tidleg ·son,1 råd var, så det fekk tørka. Vi hugsar reg1isom-marane 1922--23 og 24, då det ikkje så å seia var tørt torv i husa rundt enn på øya. Det vart kjølege. vint.rar i husa. Folk hadde lite råd til å kjøpe kol og ved. Til vanleg var det på Storholmen vi spadde torv på denne tid. Og når det var 28

halvtørt skulle det «hysast», d.v.s. torvene vart lagde i kryss, så det vart ein firkanta «krans» oppe e ttr. Då kom torvene opp frå marka og tørka be e. Så trkom slitet m ed å bera torv-sekkane til båten, før sjøen fall ut, for ri:\"! v::irt vegen endå lenger å bera dei 15- 20 sekkane vi førde i kvar farm. Ofte vart det lenge før siste sekken var komen framover den lange voren og tømd i det vesle torvhuset vi hadde framom naus-tet. Ein bra jobb, ei 4-5 gonger kvart år, samtid m eir. Sam-' stundes skulle høyet passast. Det kunne henda «det skein av» før vi var komne til lands med torvfarmen, og det var ingen heime som kunne «kasta utover såtene». Då måtte vi sleppa båten og la han flø opp dersom sj øen flødde, e er llsetja alle sekkane på voren om. sjøen fall. Målskikk m å e ttvi berre giøyme i-slike situasjonar. Å passa høyet var viktigast. Men ein god skik1{ var del for alle: Var det nokon som hadde my-kje turrhøy på marka, og regnveret kom over dei, så kom grannane og hjelpte til å få det i hop! Den gamle dugnads-ånda var levande ! Kvamsøyingane m å e ttopp .På Bla~ e1tmyra og spade , torv under krigen, for då var det oppspadt for det meste på Storholmen, og krigen hindrQ. innførsel av brensel utanfrå . Vi Sofie Myren, Regine Lade og Haakon Bjørlykke arbeider med høy, og dei har nesten hesja full hes. Haakon slår rundt litt. 29

Dagleg liv ved Myre øen. Kasjrl Nilsen og Karl Karlsen landar med båten i støa. Haakon Bjørlykke ligg i støa og kviler etter roinga. Dei fiskar med line og garn. 3 motorbåtar ligg bortfor. Vi ser 3 hum-markister som ligg ute. To av dei er tunge. Frå 1920-åra. trong 4 løypes etrnger for å få det til å gå klar alle toppar i te enget, errndå det vart brukt bukkar fle e stader. Men det irstørste problemet var å ska e ffjutesekkar og å bøte dei som vart sprengde på dei 4 stasjonane. Kvinnfolka bø e og bøtte ttfor kvar firing. Fleirtalet av gardbrukarane på sørs a idav øya hadde torvteigar på fj ellet, og det kunne vera folksamt der oppe. I fe etida varirt det ekstra travelt for lrusmora. Ikkje be e harrdde ho slå tten og det daglege stell av både folk og dyr , m en akkurat då hadde ho innrykk av byfolk på ferie. Her i f etlingane var der ingen annan ad dei stkunne take inn, inkj e hot ll eeller her byr ge å ta inn i. Frå vi byrja å køyre ut gjødsla i m ars og til torvvinna og slå tten var unnagjort i august, var det ei travel tid. Ho-slå en ttvar også ei lita vinne attpå. Det var om å gjere å san-ke · m est mogeleg for til vinter en, m en det kunne ver e van-skeleg å få hoa tørr når det leid ut i oktober . . Innhaustinga kunne gå fint dei åra då det var godt ver 30

Kvilestund i varmen. Kar og kvinne snur turr.høyet ein sommardag i Myren. Vi ser Elisa Myren, Håkon Bjørlykke, Rasmus Myren, Bård Myren, Johanne Østringen Kristine , Mittet og Ole Myren. til å berge korn, ho og poteter i. Men eg hugsar godt dei åra då det var mødasamt å få kornet i hus, og i potetopptakinga då vi sprang og tok nokrc bytter m ellom elingane. Vi m å e ttspade opp alle potetene, og ligge på kne i åkeren og plukke. Men var det godt ver, og avlinga var god, kunne det vere moro for oss horna å sjå kven som. fekk fyrst bytta full av store poteter! Det var mykje tristare om våren å å og stspade dag etter dag og så å plukke det ugraset m ed dei lan ge, sei-ge røtene attpå ! Trøyske og langerot! Det sam e oppatt år e er år. ttEin burde slutte m ed de e ttprimitive jordbruket, ar-be sidkrevj ande som det var, og i staden få hest og plog, m einte vi horna. Men ikkje før i 1934 fekk vi oss ein part i hest. Den hesten letta mykj e av arbe et idfor oss. Her på sør-sida av øya var det så sm å jordbruk at det var ofte både to og tre om ein øyk. Heilt problemfri var ikkj e denne ordnin-ga, m en det var billegast å ska e seg hesteffhjelp på den m åten . . Utpå hausten minka det både m ed arbeid ute og m ed graset. Kyrne vart sett på båsen og sauene gj ekk og snau-beitte bøen, før slaktinga tok til. 31

Klippinga og slaktinga gjekk føre seg heime på garden. Fyrst i århundret spikra <lei saue-og kalveskinna på løde-veggen. Når skinna var tø e, rrfor det rundt ein skinnhand-lar og kjøpte <lei opp. Dei nytta vel ut ressursane under slaktinga, særleg galdt dette all innmaten. Såleis nytta <lei tarmane til pølse, blod og talg hadde <lei inni. Det fortelst om ein gammal mann at han ville fore grisen med be e rrkve eitmjøl siste 14 dagane, så <lei berre kunne kutte opp tarmane og koke, så <lei sparde skyljinga ! Frå lz.eidendom til kristendom På Kvamsøya er funne fleire steinalderbustader, og det merkelege er, at arkeologane har avdekt steinalder-, bronse-alder-og j arnalderfunn på same området. I Røysane sør for Bringsinghaug ligg gravhaugane i rekkjer langs fjøra i ei lengd av omkr. 600 meter. Den største av hovdinggravene vart -etter fle e åirrs arbeid, granska grundig heilt åt grun-nen. Dei mange millionar rullestein i Storrøysa gøymde berre ein mann: hovdingen. Men rundt omkring har så vore øya sin gravplass i sekel etter sekel. Her vart våre forfedre grav-lagde og viste til Odin i Vallhall. Eller kanskje til Njord, guden som rådde over havet, vindane og e en. ldSlik var det nok frå den grå ol<ltid og heilt fram til første årtusen etter Kristi fødsel. Det var Olav Tryggvason som meir enn nokon annan fekk brigda den nedervde kultus, då han i året 997 kristna folket i bygdene her ved storstemna på Dragse et, altså e idtrår før Svolderslaget. Rett nok var dette tvangskristendom, men e er kttvart fekk kristendomen gjennomsyre slektene, slik at folket kunne i takksemd reisa den store steinkrossen på Dragse et år 1913. idSt inkrosesen skulle vera eit synleg minne om det største som hadde hendt i bygdene rundt Stad. Sj ø e lvavdukinga av minnesmerket var eit storhende. Som 12 års gut fekk eg følgja far med motorbåten som gjekk til Leikanger ein fin sommar-sundag i j uni. Ein heil liten flate av båtar låg ved bryggj a der, og e er bygdevegen ttkom gå ande og k øyrande frå fle e kairntar. Så bar det opp bakkane mot Dragse e idt, forbi Leikongkyrkja og langs den same elva som gav dåps-vatn til den store kristningsskaren 916 år i førevegen. 32

Eit kompani soldatar var komne frå Nordfjordeid. Der var ei heil borg av flagg og faner som. falda seg ut i den fine nordbrisen. Av talane hugsar eg ingenting anna enn at far var så oppglødd, at han frå steinsokkelen laut ropa ut ei sterk maning om å vyrdsla om minnesmerket og om å h:.=il<'l:=i den kristne arven frå federne i ære. -Denne avdukinga vart for mange eit livsminne. Når vi no er komne til året 1960, kan det vere verdt å sjå attende og spørja e er rettsultatet frå dei 963 farne år a, s an idogså kvamsøy ginane vart <løypte til kristentrua. Det er visst at omskiftet er veldig på alle omkverve. lk-kj e minst gledeleg er omskiftet i det r eligiøse liv og innhald. Det er eit langt steg i mellom det å ta dåpen og å halda seg borte frå dei mest grove heidne skikkar, og til det å gå inn for full evangelisering, både heime og ute, i tru og med kjæ e rlik og offervilje. De e ttsteget er teke i bygdene her, som så mange andre stader. Den tome krossen har vorte kristendomen sitt sigers-m erke. Draging mot krossen og ove yrtdings-kristendom har korne i staden for sverdkristendom, Gudstene e i ststaden for avgudsdyrking, misjon i staden for avgudsofring. Utan å gå inn på kvaliteten i kristendom og kristenliv, eller å korne med noko s g jalamføring bygdene ilrn~llom, skal eg her gje eit glimt av nivået når det gj eld m øteverk-semd og misjonsarheid på Kvamsøya. 70 års j ubileP-t åt e ste ldkvinneforeninga hadde som krona på fruktene:. ut ndinseg av første heidnin misjongæren frå Kvarnsøya (19110). -Ikkje mindre enn 3 foreningar ar-beider no for den misjonsgre a her inute. I alt er her 12 arbe aid nde rnisjonsforeningar. Dessutan 13 organisasjonar bygd på kristen grunn son-i har s e intilskipingar og innsam-lingar. F or fleire av misjonsgreinene vert det opptek e kollekt ekstra, når utse de ntalarm· vitjar øya. Omlag 100 huslydar gjev kvart år 15-20 000 kr. til dei ymse misjonsgreiner, det vert 150- 200 kr. jamtover for kvar huslyd. Dei fle e stvaks-ne er imidlertid rnedlemer av fle e irforeningar og organisa-sjonar, så surne huslydar o ar gjefrrne det dobbe e og meltir enn det, kvart år. Møteverksemda er etter m åten stor, og dei faste Guds-tenester er 6 i året. Både barnedåp og brurvigsle vert haldne 3 -R. Lade 33

Sku,lehuset i N. Kvamsøy med lærar (S. Lystrup) og elevar som er vanskeleg å kjenne uten forstørring. Mange minner frå dette huset: Fyrste opptreden av Hornmusikken år 1910, basarar og losjemøte og eksamen. i Interimskyrkja, endå om <lei fleste kyrkjelege handlingar er lagde til hovudkyrkja på Sande. I kristen tid h ar Kvams-øya sin gravplass alltid vore på Sandsøya. Desse få data syner nokre viktige drag i utviklinga frå det store mørkret og til evangeliet m ed sitt lys, som den sig-runde åndsmakt nicd ævclivsvon. «Du sende ditt ord til No-r egs fjell, og ljos over landet strøymde.» Den vestlegaste garden på Sunnmøre Bassenes heiter vestlegaste garden på Kvamsøya og der-m ed også på Sunnmøre. Før 1900 var her berre berglendt utmark, med vassholer og ujamn grunn, med store kløfter som måtte fyllast om det skulle verte jamn slåttemark og åkerflekker. Dei fleste ville aldri ha korne på at slikt kunne gå an, men ekteparet Ivar og Vendel Simonnes såg det ikkje ugjort. Dei flytte hit til eit nybygt hus tett før jul 1900, og i januar året e e fettl· kk <lei sitt femte barn. Etter kvart auka barneflokken til å e. ttSoga om dette nyrydningsparet frå den vestlegaste pyn-ten av Sunnmøre er samtidig også eit tidsbilete frå fyrste de-len av dette hundreåret. Husværa var den tida små, armoda 34

grå, og framtidsutsiktene alt anna enn lyse. Startkapitalen for <lesse nybyggarane rakk såvidt til ei lita stove og ei endå mindre løe. Ivar og Vendel måtte hente stein til murane oppe frå fjellel. Dei veJte steinane utfor, drog dei på steinslcdc, tok att og ve e ltpå stakkar over gloper, hol og glovrer. Kokte mat til murarane gjorde dei i fj øra når det var godt ver, elles måtte dei bere kokamaten over ein kilometer frå foreldra i Kvamme. Likeeins til bygningsmennene. Tungt var det og å bere store stakkar frå fj øra og til gards. Der var inga båtstø, så Ivar måtte bolte lunnar til berget så dei kunne dra opp ein båt. Ivar var heller liten og spinkel, men kona var meir storvak-sen og sterk. Difor kunne ho vere med der det trongst, både m ed steinarbeid, nyrydjing, jordbruksdrift og å make tare til turking og brenning i fjøra. Tarebrenning var ei god attåt-næring den tida, men det var slitsamt. Tareoska (som opp-haveleg var råstoff til jodfabrikkasjonen) vart betalt med 18 øre kg. Elles var det tungt å tene til utkoma. Ivar rodde si fyr-ste fiskje med morbror sin, dei dreiv med rykk, eit reiskap med tung blystein og blyrykk ( ein slags pilk). Andre fiskj a rodde han i Ristesund, sidan hadde han båt sjølv, eller saman med svigerfaren som dei kalla Horten-Knut, etter di han var einaste på desse kantar som var i marinen som hadde stasjon i Horten. Det var nok fisk i sjøen i den tid, men aksjonsradien var avgreusa stt leuge dei hadde opne båtar med segl. Fisken kunne ta anclrP. ve.gar somme år, eller det vart lange uvers-bolkar nett i beste fiskesesongen. Ivar kunne hugse eit svart-år då lotten var berre ein og ein halv fisk. Leigdemannsløna var 30 kr. i vinterfisket, og for disse pengane reiste foreldra over til Eltvik på Stad og kjøpte ei ku, så dei kunne få mjølk til barneflokken. Før dei fekk dyrka jord nok heime, måtte dei søkje slåttemark på det grøne, m en brattlendte Riste. Der fekk dei slå fle e irdagar kvart år på ulendte stader for å sanke for til ei ku. Høyet velte dei utfor i store «meiser » (not av tog) som rulla rett på fjøra, derfrå var det å føre foret i færing eller i «trerøring». Ingen nolevande hadde vilj a gjort det. På Kvamsøya hadde dei fleire geiter den tida. Vendel dreiv m ed å slå litt gras på eigedomen. Ho tykte dei gras-35

stråa ho kunne få på eiga mark var så mykje nærare enn det <lei møysommeleg h enta frå Riste. Og ho gledde seg over det ho kunne breie utover på heimegrunnen. Men då ho skulle opp i bakkane og hente «fengda», var det oppete av geitene alt saman. Det hj elpte ikkj at e ho sto<l der og gret (hok-staveleg) over «spilt mjølk». Så rodde dei ei <lmilene lange til Syvde og kjøpte gard-staur for 70 kroner pluss tjukk gjerdestreng og hegna inn e eigdomen sin. Men det er vanskeleg å gjerde på berg, så <lei laut opp i utmarka med øvste gjerdelinja for å få staurane til å stå. No galdt det å få oppdyrka jordstykket. Dei hadde kor-kje hest eller plog, og ikkje fanst der terreng til anna enn jordbryting med spade, <lei stadene der det fanst djup nok jord. Så var det å fylle att store holer og kløfter med stein og jord, det vart mange vekers arbeid med å fylle ein stor klove nedafor husa. Der var dammar, depel og vassholer og elles be e rrblanke berget. Veiter måtte også til. Det tok opptil tre vekei· med ei veite. Men storarbeidet var å bere jord utover alt berget nok til å kunne få den e e inflekken med potetåker etter den andre, for så å så til med grasfrø. Jorda bar <lei i tågar, somme stader langveges frå. For denne sin store trott og dugleik med jorddyrking, fekk <lei påskjøning og diplom av Møre Fylkes Landbruks:.. selskap. Ein heil mannsalder dreiv <lei denne originale form for-jorddyrking. Dei sat med garden i 50 år, der på tlel vei;l-legaste neset på Sunnmøre, mest ein km. frå Kvamme-gren<la . Det var stutt veg til fiskeplassane og Ivar var grunnkjend. Han dreiv torsk fiskee og elles småfiskeri av ymse slag. Han rodde ofte på Kleivegrunnskallen og drog sei, eller ut på Sild-støbotnen med brasmeline, og ei e<lldste gutane var med. Det var ofte vågsame ferder på ein færing, og Ivar kjende anger og ansvar for de Men t. kokefisken var halve føda, og det nytta ikkje med be e rrtrollgarn. Det kunne vere morosamt og, som då lina flotna opp av stor lange og brosme. Då kunne færingen tyngjest av det rike fisket. Of te låg I var og fiska til langt på mor gonen, og då hende det at han tok ljåen i solarsprett og slo «eit slætte» med an dogga låg, før han gjekk til kvila. Litt vart det stundom til å selj e, men def var ikkje rare greiene til pris: 2 kr. vekta for

turka sei (over 20 stk.). Og av jordbruket vart det heller ikkje store summar: 40 øre marka for smøret og ei kr. kiloen for flesket. Elles hadde ei <lberre ei ku <lei første åra. Og ungeflokken vart stor eller kvart, og trang sitt, ikkj e minst mjølk. Men i vårknipa skar dei «butare» på berga i sjø-en. Og med den aukande nydyrking kunne dei snart ha fle e irdyr på båsen, så der vart bergingsvon. Men i mange år var største attåtinnkoma tarebrenning. I fjøra låg store tarestål som var komne til lands e er ttuver m ed storebåre. Denne massen av tare moka dei utover berg og steinar til det tørka og kunne brennast. På fine vårdagar låg heile bygda under tarerøyk frå bål etter bål i fjøra. Sei-nare seide <lei oska til oppkjøparjakta for 18 kr. pr. 100 kg. Sanneleg fekk dei kjenne blodslitet på mange omkverve. Slitets folk var eit kjent omgrep. Borna vaks opp i de e, og tt<lei klaga ikkje. Dei søkte ikkje selskap med horna inne i byg-da anna når <lei gjekk på skule. P å den lange vegen bruka <lei trelappar som far hadde arbeidt. Men for mor vart det å bøte sokkar seint og tidleg. Og strikke nye. Vendel måtte karde, spinne, veye ty og saurne klede. Lite å kjøpe skor og klede for. Nokre skillingar kunne Ivar skaffe ved å selje fisk, men han hadde ingen moderne og e effktive reiskap, så det kunne vere vanskeleg nok, også med fiskever. Vi har nemnt den lange skulevegen. Den kunne vere s etrng og stabasiøs, 'særleg dei stutte vinterdagar, då ein måtte vasse i snørider og upløgd veg. Endå lengre var det til han-delsmannen .. til post og eksp disjoneen, 4-5 km., og somme stykk veglaust e den fyrste tida. Ivar og Vende] hadde kristent livssyn, heldt jamt hus-andakt heime, og Ivar var fast talar på oppbyggingsmøte. Ein av sønene vart emissær. Dei heldt i akt og ære ordet om Guds-frykt og nøgsemd. No er det mange år sidan <lesse to slitarane vart lagde til kvile. Barna <le a irtok namnet Vestnes til etternamn. Ein av <lei eldste, Ansgar, sa at det merkelege er at «vi tykte vi had-de det like godt i våre kår, som <lei nolevande i sine.» 37 .

Ymse slag misjons/oreiningar og lag Særleg i fyrste halvparten av 1900-talet vart det skipa mange lag og foreiningar på Kvamsøy. Øya var så «metta,> med ymse lag, at kvar mann eller kvinne var medlem i fleire foreiningar. Gamleforeininga (for Det Norske Misjonsselskap) vart skipa i 1873 av Rasmus R. Myren og Adam. Lade Oærarar på øya). 17 kvinner vart med. Etter hundreårsskiftet kom fleire til: Foreininga for indre og ytre sjømannsmisjon, Indremi-sjon, Samemisjon, Santalmisjonen, Helselag (Sanitetsforei-ninga), Kinaforeining, Barnefor., Klubb 8 (Redd Barna), Yngres-foreining, Avholdsforeining, Vaksnelosje IOGT, Bar-nelosje, Redningsforeining, Jordbrukslag, Fiskarlag o. fl. -Sangkor frå 1870-åra, Hornmusikk frå 1910, seinare ymse sanglag og musikklag. Misjonsforeiningane var helst drivne av kvinner, og dei hadde si inntekt av opparbeidde varer som dei selde på auk-sjons-basarar. Mannsforeiningar var sjeldnare. Dei samlast gjerne i skulekjell:uen og batt misjonsgarn. Eller dei lova eit misjonslam el. liknande. Tanken på å hjelpa fram evangeli-seringa og å lindra nød var levande mellom folk, endå om dei mange levde i små kår sjølve. I fram mot hundre år hadde dei drive på med auksjon på den gamle måten, før dei heilt gjelde over til berre num-mertaking og åresal m. v. -Eldste måten å hjelpa på nøda heime, var ved dugnad i form av arbeid eller ved innsam-ling. Større saker varl <let selt gang bøsseinnsamling i gjen-nom bygdene for. Folk var flinke å gj e. Basar i bygda (1910 1930) -Før århundreskiftet hadde dei fått oljelampar i staden for kole. Det var berre den ulempe rn.ed det, at det kosta pen-gar å bruke larn.peolje, og pengar hadde fiskar-bøndene lite av. Første tida heldt dei basarane frå kl. 11 om formiddagen. Då nytta dei dagslyset i staden for å bruka oljepengar. Sei-nare tok basarane til i 2-3-tida. Alle som kunne koma heiman-frå gjekk på basarane. Det var som ein fridag frå slitet og den grå kvardagen, for både unge og eldre. Å ta bestekleda på og samlast til «fest», var ei avbrøyte midt i kvardagsstrevet som 38

alle sette pris på. Særleg <lei unge tykte det var hugnadsamt. For <lei eldre var det m est ei samvetssak. Misjonsforeininga hadde kunngjort basaren n1ed å senda lappe gjennom bygde eit par dagar føreåt, om dagen og klok-kesle et. ttLæraren slutta gjerne skulen for basaren si skuld, for einaste samlingsstaden i bygda var skulehuset, og skule-stova var både høg og luftig. Eg ser endå kor <lei gamle ko-nene kjen, innover Støylebakken berande på sine korger med basarmat i, og mjølkespann og tome kaffikjelar. Dei fleste, særleg dei unge, tykte miljøet og basaratmos-færen var triveleg. Under auksjonen kunne det henda eit og anna til å moroa seg over, og dette å få oppleva <lei små ting ilag, det styrkte på ein fin måte fellesskapen bygdesai mfun-net. Ein kom liksom nærare kvarandre, ein kj ende seg som ein del av folkesjela. Og når auksjonarius fekk det kjøpande publikum til prismessig å konkurere om varene, då var ly-den med i spaninga om kven som vann. Når det tok til å spakne med hoda (bydinga) på slutten, og det vart for mykje soll(j) og prat, kunne auksjonarius kvessa i som den gamle skulemeisteren i Bjørnsons forteljing, m en let røysta vert.e mildare etterkvart, til det enda med at -«snart skal det verta kaffipause». Då kjende lyden bokstave-leg kaffilukta frå m atsalen. Og då var det somme som lurde seg frå bordverse og t. stakk av til kjellaren for å sikra seg plass ved borda. Dei visste at der m å e fle e ttirbordseter til, før alle hadde fått sin kaffi og sin h:urnrm::it. -Auksjonarius kunngjorde høgt at det no var matykt og kva prisen var for maten, og lyden let seg ikkje byda to gonger. Borda i kjellaren va'J.• dekka til fyrste bordse . taKvinnene tømde korgene s e mined ferdiglaga mat, uinnpakka frå kor-ga til asjetten eller innpakka i serviett. Maten var lefse med søst, brødskive med noko på, kringle, vafler eller anna. I kaf-fien var det «k affimj lkø», og til kaffien var det «kaffisuk-ker» (raffinade). Det var liksom obligatorisk det. Folk prata og drakk kaffi, og det var god basarstemning. Det var reser-vert plass til talaren ved øvste bordenden, e es llingen forma-liteter. Dei som var ferdig ved borda, reiste seg straks og gav plass til <lei som gjekk og venta. Dei gjekk då ned på den vesle leikeplana og prata, i gruppevis, om veret var godt. Borna sprang omkring og ty e ktvisst at verda var god å leva i -for ei stund, i alle fall .... 39

Etter matykta rusia foiket innatt i skuielokaiet til ei av-sluttande andaktsstund. Den tilreisande talaren fortalde gjer-ne frå misjonsarbeidet ute på misjonsmarka og kunne også vise lysbilete derifrå. Det var også han som avslutta med an-dakt, og tilslutt retta han hja eleg rttakk til foreninga for ar-be et gjeidnnom si te as-rbeidsår et. Kasserar en hadde lese opp resultatet av førre rs åarbeid, og også han fekk takk. -På basarane -som på religiøse møte elles -und rh ldt eeeit lite musikklag med song og zitar-og gitar-akkompagnement til. Orgel fekk ikkje skulen før i slutten av 20-åra. Dei samlast ei god stund før folket kom for å stella i stand stova og matsalen med det knøttvesle «kjøkenet». Eit par mann må e ttvera m ed for å hjelpa til med benkar og bord. Dei bar med seg ved, og vatn tok <lei i elva som. rann ved skulen. Det var ikkje springvatn i skulen føre 1930, og store vasskrukker som i Kana eksiste e rtikkje, så det var <lei store vassbyttene som vart brukte til golvvask <lei m å e ttta til vassreservoar på basarkjøkenet. Dei koka kaffien på kjelar som <lei hadde med heimanfrå, og oppvaskvatn koka <lei i ei stor gryte i ein liten omn med ringar (som var sotete på undersida). Ein mindre bra oljelampe gav heller dårleg lys på det vesle og mørke «kjøkenet». Kj ellaren som var hrukt til rn::itsal, hadde veldig tjukke gråsteinsmurar som var klædde med tynt trepanel. Der var ofte trekkfullt og kaldt. I kråa ved luka frå kjøkenet stod kista med skuffetøy, ei gåve frå handelsmann Frimanslund til Avhaldsforeninga i søre Kvamsøy. Skulestova var bygd også rn.ed tanke på samlingslokale, difor hadde ho høg kvelving. Dette var bygda sitt lokale i bortimot 55 år. Til alt. På basardagen var talaren og horna fyrst oppmøtte. Det var vedkomande tilskipar av basaren som skaffa talar, ein emissær eller soknepresten. Ein av bygdetalarane opna med andakt. Det kunne vera Hans Støylen, Ivar Vestnes, Kristof-fer Kvamme, Johs. Kvamme eller Jenny Ves es. Det tnvar «Sangboken» som var mest bruka. Sokn presteen kunne bru-ka salmeboka stundom. Talaren bruka ein time eller meir. Dere er tttok auksjonen til. Her gjorde Kristoffer Kvamme ein stor innsats som auksjonarius i eit halvt hundreår. Han hadde belte med tollekniv i, og den bruka han til å kutta 40

ulltråden som var omkring varepakkane. Varene var inn-pakka i avispapir e ller gråpapir. Auksjonsvarene kunne vera av ymse slag. Smnt var opparbeidt på basarforeninga sine møter (spøt av ull, strømper, sokkar, vottar, sokkebaIHl, huer), eller det var jordbruksprodukt (gulrot, poteter, k:' l, rabbe, flesk, egg, rabarbra, skinke o. 1.), eller lj åsorv og tin-de e tr(til å reparere høyriver med) og så alle slags kjøpeva-rer, etan de og slitande ( oppsydde tyvarer, forkle o. 1.). Kona til Kristoffer, Aletta (syster til Bernt Støylen) sat framfor kateteren og r ettleidde sin aldrande ektemann. Likevel tok han stundom feil av namna på ymse varer og folk, til moro for basarlyden. Det var e es llom å gj era å opparbeida ei god stemning, så handelen kunne gå godt. Fleire kunne verta brukt som auksjonarius: son og særleg soneson til Kristoffer, Pe-der Johanson Kvamme, Sigurd Hatlebrekke, Johannes Kvamme, Hans Ristesund o. fl. For meg som ofte førde ba-sarboka, kunne det somme tider vera vanskeleg å oppfatte kven som fekk tilslaget. Det kunne vera problem m ed nam-net i all sjauen og alt basarståket. Basaren var slutt, og kvar gjekk til seg. Når mange ynskte at det ikkje måtte verta lenge til neste gong, kom det av at det var ikkje så mange høve til å koma sam.an i ar-beidsveka, som vvrdc frå måndngs morgon til laurdag kveld. Og så fekk ein støtta ei god sak. Jul på Sunnmørs-Øya I år er det 988 år sidan fyrste kvamsøyingen vart kristna og døypt av Olav Tryggvason sine prestar. Kor lenge det er sidan feiringa av 25. des. gjekk over frå heidensk solfest til å vera kristen julefest til minne om Kristi fødsel, veit vi ikkj e. He er llikkje veit vi om når skikken med jule e trtok til. Men den første som skipa til off. juletrefest på Kvamsøya, var Adam Lade, den unge læraren frå Syvde som heldt skule her i åra 1870-77. Her var ingen veg rundt øya den gongen, men folket ville gjerne vera med på denne form for julefeiring, serleg då den unge slekta, og fes:ten slo godt an. Ikkje alle heimane hadde jule e, m en trfrå min barndom (1901- 18) hugsar eg at far laga kunstige jule e trav einekvis-ter innbora i ei stamme, då her den tid ikkje fanst bar-41

tre på øya. Vi horna stod omkring og gledde oss e er ttsom treet «voks». De e fars ttjule e trhadde ø e vestrrrd for oss som lekk i julefeiringa, enn mangt it er e eleg ttjule e trhar hatt sidan. * * Vi barna gledde oss umå teleg til jula. Om c1P.t ikkjf'. var så store gåver, så var det ein fest som skilde seg ut frå alle andre i året, ein gledefest for alle i heimen. Tidleg vart vi innpoda -av foreldre og be estforeldre -at «å holde fest blott i ma t og drikke, det passer ei, men prise Herren i yd-myghed . . ». Det skulle understrekast at det var ein kristen fe . stBe est mor, Be e Myren, rtfortalde at før mi tid omfata julehandelen ei flaske sirup og ein hank kringler. Den godt korka sirupsflaska vart plasert ved fotenden i halmsenga. Butikk var her ikk je den gongen, så folket rodde til den gamle handelsstaden Haugshalmen. Der var det bakeri og ei tid også brenn vinsheandel, før 1888. Då var det ikkje skikk å gj e julegåver, men ikring hun-dreårsskiftet var det korne til det, at det var stor skam ikkje å få seg noko nytt til jul. Den som ikkje det fekk, han måtte til klokkaren for å gj ere ei audmykjande ten ste e. Endå eldre er tradisjonen om straff for den mannen som av lete eller likesæle let vere å skaffe julefisk til huset. -Han må e ttfinne seg i å sitje på naustb tanee julekve en. Den ldsom imidlertid var hindra frå å fiske sj ølv, kunne utan skam ta imot julefisk av andre. Såleis hugsur eg ut ein bygdamann kvar veslejulaft sende gutane sine med julefisk til læraren. -Denne m annen budde lengst frå skulen og hadde ein stor bar-neflokk, så det kunne nok vera han tyktes ha andre grunnar for å gj e si gåve, enn akkurat å fria frå naustbetane. Men skikken med se eg rlomsut for julefisken den held seg også i våre dagar, endå ein no aldri nemner naustbetane utan for moro. Som folket skulle eta seg god og mett, skulle også dyra gjera det. Det skuUe dessutan brenna lys for dei på sjø e lvjulekv lde en. Denne siste skikken er nok ei gamal ove everlring. * * Det var ei skam å gløyma å ta av kornband under trusk-inga. Ein måtte då ha kornband åt fuglan unde er himmelen ved juletider! Det var gj erne introduksjonen til sjølve jule-42

gleda dette, at småfuglane kom og åt seg så nøgde utafor vindauga vårt i dei grå e e ttrmiddags-timane julafta. Vi horna tykte ei <lsnille småsporvane såg så takksam e og lykkelege ut. Og gjevargleda og ornsyuel Lil <lei minste små skapningar var med og gjorde oss dke i hjnrta. No var vi re e ttstemninga til å ta imot den store julefesten. Det høyrde til tradisjonen at laug og vask m åtte gjerast juleafta etter middag, og den store balj en eller vaskestampen gjorde teneste som. badekar. I gangar og på tunet var s øtrdd opphoggen frisk e e, og ininne på kjøkenet dampa julesteika. Etter kvart var alle fer-dige med ornbytinga frå yrke til helg, og vi samla oss om kjøkenbordet som var ekstra pynta, også med stearinlys i staken. I fyrste verdskrigen var det skort på lys, og då vart det ei heil vinne å støypa stearinlys av stearinklumpar som mange fann i fjøra -etter torpede e bårttar. Ved bordet las far juleevangeliet, og vi song eit eller fle e irjulevers. De e ttvar høgtidsamt, og tankar krinsa nok om innhaldet i julebodskapen, men gjorde også sine runder til steika på omnen og julekosten elles. * * Kom det nokon innom julafta e er ttmiddag, måtte <lei for alt verda ikkji e gå att utan <lei fekk av julegodtet, for elles «bar <lei jula u . Det t»var sers hyggjeleg å gå m ed pakkar ein slik dag, for alle stader var folk så venlege, og så vanka det så mykje godt, både i munnen og i lumma. Det låg ikkje haugevis nv store pakkar rundt juletrea då som no. Dei små julegåvene stakk vi borti handa til kvar-andre, og takksame var vi for den minste ting. Dei gåver vi bytte med kvaran<lre skulle vera uttrykk for vår glede ved j eulunderet med den største j ulegåva: Jesusbarnet i Betlehem. Det skulle understrekast at jula var både ein gledefest og heimen sin fest, difor m å e tt alle halda seg heime julekvel-den og heile første juledag. Einaste unnataket frå denne rege-len var kyrkjeferda, dersom veret var bra. * * Julekve en ldgjekk alle i heimen rundt treet og song jule-songane, ingen måtte vanvyrda den fine skikken ved å setja seg til å sjå på. Borna fekk vera med å pynta tree og de e t, ttvar stor stas. 43

-Stearinen ville så tt lerenna dit den ikkje skulle, men det var og mykj e moro med å forma den mjuke stearinen til ymse figurar. Og barnefantasien fekk falda seg ut då. Under alt kavet med juleførebuinga kunne det henda kvinnfolka vart lei ungemaset. Borna fekk då høyr e om jule-geita som ikkj e var å spøke med, der som dei ikkj e var snille, og dersom ho kom til utdør a og ikkje fann fiskesodet utsett. Ungane lydde på med store augo, dei eldste med noko mistru. Surne våga eg stil å glytta ut på atrppa. Best å halda seg inne, og best å halda husfred, så ein ikkje unødig terga opp dei vaksne innunder jul. Skikken med å gå julenisse kom ikkje i bruk noko større, men fekk eit oppsving då det vart julemasker å få på butik-kane. * * Huldrefolk kunne ein endå høyra segner om i samband med jula. Var horna for mykje vegen i i antida, kunne gamle-mor i huset ta dei til side og fortelj a <lei om huldrefolket i K vame. Ei av segnene var slik: I lang tid hadde huldrene duka bord på låven om julekve en. -ldEtter bordseta kunne dei halda m ykje ståk og leven. Ein julekveld hadde drengen på garden stiltra seg bort til låven med ei ladd bø e. rsMidt under likaste ståket small skotet, og huldrene rømde over hals og hovud. Dei ropa under røminga: «Kvame, det same ! Aldri meir fagnafolk i Kvame.» Sidan spurdest <lei oppatt i Eltvik-haugen p fi St::1dlandet. Men gamlemor kunne og fortelj a om jula sitt sanne inn-hald. Som sollyset vann over og spreidde mørkret, slik sigra Han som vart fødd julenatta over mørkemaktene. Det er det største som har hendt i menneskeslekta si soge. Då ein fekk fyrste butikken på Kvamsøya ikring 1900, var dette eit framsteg. Ein slapp då lenger å fara sjøvegen til handelsmannen. Men det var lite pengar til å handla for den tida. Difor spurdest det som eit gjetord eit år tett ved jul, at far hadde handla for heile 5 kr. i julegåver og varer som han bar heim i den store laupen sin . . -Krava til julefeiringa har ikkje be e rrvorte annleis i mangt og mykje, dei seinare år, dei har også vorte så mykje st re. Refleørksjonane omkring de e ttvil heilt naturleg munne ut i spørsmålet: Har den ekte, r e e ttjulegleda auka tilsvar-ande? 44

På kyrkjeferd Vi er på ei av Sunnmørs-øyane. Kyrkja er på ei anna øy, og fjorden i mellom er ikkje alltid så hyggeleg å kryssa, som han ligg der ute mot storhavet. År . 1910. Det er sundags morgon, ein av dei fine. Trøytte arbeids-folk kviler ut etter vekestrevet på sjø og land. Det er kvile-dag og fred. Røyken tek til å stiga or skorsteinspipene. Stilla rår. I aust stig sola over fj elltoppane med signing og livskraft strålande over land og folle Etter ein god frukost av heimelaga n-iat, tek karane på seg beste vadmålskleda. Kvinnfolka pak-kar klebyte og niste ski rin eller korg, og nedetter til båtnaus-tet ber det. Dei skal ro til kyrkj a. I den stille sumarmorgon kan ein sjå fleire båtar, mest færingar, som ror samstundes langs land. Karane sit erme-i skjorta. Dei kvinnene som sit «skutfrue» tek vare på trøyene til dei som ror. Og praten går. Det er langt å ro for dei som har lengste vegen, opp til 8- 10 km, så det er godt dei er man-ge nok til å kunne bytast å t med roinga. Di nærare dei. kjem kyrkjestaden, di fleire båtar vert det i fylgje. Dei stemner dit frå mange kantar. Er det vind, så sigler somme. Og på dagar då vcrct er utrygt, lyt søring-eller mørings-båtane ut, i sær då om det er eit barn som skal til dåpen. Og sjølv om ein har <lesse båtane å ty til, så kan det henda a t barnsølet må tilskipast både 2 og 3 gonger før <lel lukkast å få barnet til dåpen, på grunn av veret. Men i dag er det strålande. Alt på kyrkj evoren råkar ein kjenningar, og komne vel på land, står karane og pratar flokkevis, medan kvinnfolka går til naustet eller næraste stova for å byta på seg besteplagga dei hadde med i skrinet. Kyrkjeklokka ringjer, og inn gjennom porten ber strau-men. På og omkring kyrkjegarden råk.ar ein dei ein ser etter, dei ein ville ha ein meir eller mindre viktig prat med. Og folk har mange slag ærend, for her er då samlingsstaden for sok-nebarna, og her får ein endå høyre ymse kunngj eringar. Etter preika lyser klok.karen ut frå kyrkjebakken. Og mest samstundes står ein driftig kar med handelsånd og næ-ringsvet ved naustet og sel e e eller planna etande. Mange vit-jar gravene åt sine kjære, medan andre diskuterar politikk 45

og meir og mindre viktige hendingar ved kyrkj egardsporten. Så ber <let nedover til båtane att. Kvinnfolka tek kyrkjema-ten or skrina og legg finplagga sine ned i att. Og medan ka-rane ror på heimvegen, bit dei av og til av nista. På den tid dei sat i kyrkja har det auka på med motvind, så det vert ein stri tørn å ta før <lei kjen1 heim til middagsmaten. Og til så lenge det hender, sit dei heirneverande gjerne og ventar på kyrkj en ytt. År. 1920. Motor i fiskehåtane har vorte det vanlege i tiårsbolken som endar 1920. Og no vil ingen ro til kyrkja lenger, ein må ha motorbåtskyss. Og er der likevel ein eller annan som kjern roande, så fortel det noko om mannen det og, tenkjer folle I si mildaste form går då domen ut på at 111.annen må i alle fall vera stokk konservativ, når han så heilt kunne ignorere utviklinga i kommunikasjonsvesenet. Folk reiser til kyrkje endå meir enn før, fleire motorbåt-farrnar frå kvar bygd for dagen, når der er høgmesse. Det er vorte så å seie mode med kyrkjereisa, og nyfikna for moto-rane hjelper til, i alle fall for mannskjønnet. Dertil kjem at trangen til å samlast i Guds hus enno er uminska. Framleis får ein og annan fretta det meste av sitt ny-hende-sloff J_Jå kyrkjefenla, eu<lå <let 110 har vorte ålment å h::ild::i ::iviser. R::idio er i alle fa]l ikkje teken i bruk. Men på andre områder, t. d. i klevegen, er folk like så moderne som i sydlanda. På kyrkjebåten kan ein studera det. Den grå vad-målskleda er ombytt med blå sjeviot, ullsokkane med silke-sokkar, ullpledd ni.ed keep eller paraply av silke, skomakar-sydde støv lar med fabrikkvare i utalandsk sjevrå og med blanke kalosjer utapå o.s.v. Med slik vølnad er det ikkje un-derleg at robåtane får vera i fred. Men søknaden til kyrkja er stor, og motorb tane ågår kvar sin sundag etter tur. lkkje sjeldan er det kappkøyring, for surne har fått ny båt, andre ny maskin som skal prøva krefter med kameratbåten. Motor-tidsalderen skaper epoke i kystbygdene. Preikesundagen vert rekna stor eller liten alt etter storleiken av den oppankra motorbåtflote nedfor kyrkjestaden. År 1930. Tendensen til kapping bygdene i mellom om å koma til 46

kyrkja m ed fleste m otorbå tane, har vorte mindre merkande, endå fle e nye biråtar har korne til. Kyrkjesøknaden har minka og er ikkje sf1 «på mod meir», e ser det ut for, kva det no kan koma av. Ofte er dette diskutert av dei son, flittig vitj ar Guds hus. Og på kyrkjebåten kan ein ofte høyra domen over vek-sande «makelighet», likesæle, materialisme og om nye inter-esser som tek opp tida, t. d. sport, utferder, aviser og radio. På kyrkjebåten Yert det mindre og mindre av ungdomen, og m ange eldre er også sjeldnare å sjå. Be e på ei rr<lstore høg-tider er det fullt hus. I stygt ver vert det gjerne til det at be e rr<lei som må avstad, t. d. fadderskap legg ut på kyrkjeferda. Soknedeling gjer at gamlekyrkja vert ikkje den sam-lingsstad som ho før var for storparten av heradet. No er det ei eller fle e irdotterkyrkjer som kvar har sin vesle kyrkje-lyd, teke frå den gamle. Men på høgtidsdagar kjem gjerne folk frå heile heradet sarnan i hovudkyrkj a. Dei nye kyrkj e-ne kortar kyrkjevegen for mange, men for prestane vert det ei meir mødesam ordning. Likevel tek dei det med godt mod og vil gjerne koma s e insoknebarn til møtes, så på dei står det ikkje att. Kveldsgudstenester vert det no meir av, der folk kan gå til kyrkja. År 1940. -Røynsler av krigen. Utviklinga er skruva attende, går i ring, men berre mel-lombels. Dei nye tingenes tilstand er årsaka. Men inkje er så gale at det ei er godt for noko. Robåtane har korne til ære og vørnad a tt. Det som ein heldt for utruleg for få år sia, det er no den sikre verkelege røyndom. Folk ror til kyrkja att. Og siste høgtidsdagen ved gamlekyrkja no i haust rodde sneise-vis av båtar, fullsette med kyrkjefolk. Dei kom som gamle i dagar frå mange kantar, til og med frå utkantane, der ei må e <lttro 8- 10 km kvar veg. Betre å få ei stripe på lakkskorne eller ein sjøskvett på trøya, enn å få mulkt for å ha nytta ulovleg kommunikasjonsmidlar, sa folle Og så hoppa dei i færingane. Små og store, gamle og unge av båe kjønn kappast om å filma seg ein færing og få løyve til å bruka han til kyrkja. Dei siste må e ttgå frå naust til naust i e e flirkilometers lengde før dei fann att ein einaste som ik-kj e var teken i bruk til kyrkj ebå t den dagen. Sjølvsagt var det fint ver og til og m ed høgtidsdag for 47

kyrkj elyden. Men dei son'l var gamle nok til å ha sett de e føttr, <lei levde opp att sine ungdoms dagar på ein uventa realistisk måte, og på det steg i utviklinga då ei <lminst hadde venta å få sjå dette utsnitt av folkelivet utt. Ro, det kunne dei, både eldre og yngre, sjølv om der van-ka treholer hjå fle e e eirttrpå. Men det verka unekteleg rart på <lei fleste, dette store omskiftet i motoren sin tidsalder, denne del av nyordninga. Så har då årar og segl korne til ære att, og ei <lgamle opphengde eller bortstuva båtane er vortne vår e lovlege samferdslemidlar både til havs og til kyrkj e. Ressursane Ordet er fransk og vert omsett med hje elpkje e eldller hjelpemiddel. Frå langt attende i tida har folka vore på jakt etter slike ting som kunne le a ttkampen e a <lirfor å overleve. Før teknikkens tidsalder måtte ei <lta i bruk det som fanst i naturen. I hundreår e er tthundreår var det liten framgang. Men her på øykant.en av Sunnmøre var <lei i allefall flinke til å nytte ut alle ressursane som var for hand. Heilt til byrjinga av dette hundreåret var naturressursane i bruk, simpelthen fordi <lei hadde ikkje anna. Vi hugsar torvspadinga. Korleis <lei nytta kvar ei lita torvmyr til brensel ved å spade torvet eller skj ere det. Så Søndag ettermiddag, tilfeldig samantreff: Kristoffer, Karl, Rolf, Kjartan, Kristian, Karl, Robert, Nelly, Sofie, Magna. Til høgre ei av dei siste røykstovene på Kvamsøy. 48

trilla dei det utover til turldngs.\" Mange brukte torvstreng til å fira torvet ned på, måtte elles bera det på ryggen. Rive lyng var ein annan måte å skaffe seg brensel på. «Sjå kor det røy-kjer or skorsteinen til grannen. No held dci på å elde med lyng», heitte det då. Einer var også ein god ressurs til brensel og ymse anna. Han voks der det var tørt og steinut. Einen var utruleg seig og kunne brukast bl. a. til hovd på børatog. Rø-tene bruka dei til å hinda tågar og korger av. Dei bruka den seige og sterke bjørka til «hamleband» på årane når dei var ute og rodde hl. a. _ I ei vik på Storholmen fann dei brynestein som dei kunne slipe sine reiskap med, derav Brynevika. Tønneband fekk dei av å kløyva den sterke haslen og av dei kunne der lagast fiskereiskap: glip og teiner, ålteiner, dessutan var hasleband mest bruka til å «banda» allslags trekjerald med. Av hasl laga dei «tindetre>> til å setj a tindar i høyrivene med. Det var som ei lita vinne, det, å reparere rivene, når tindane smatt utor i nordavind og skjening, og det kunne stå om når høyet skulle rakast saman i «anntidå». «Han sit og tindar river», sa dei om den eldste smn hadde det arbeidet. Av bjørk laga dei ymse koppar og kar til å eta or. Og til bruk i hushaldet. Til drag under f æringa ne bruka dei gjerne rogn som ofte var bend slik at han passa, berre han vart tilhogd litegrann. Skjelsand fann dei på holmane. Den bruka dei til høns som skulle verpe, og til hagegangane, som vart kvitare. Tareoske fekk dei av tørka tare som vart brend. Dette var ein liten heimeindustri. Dag etter dag om våren låg bygda under tarerøyk. Butaren skar dei til mat åt bufeet, visse stokk.tare også. Det var om våren til å skøyta på med når det minka med fo-ret. Og så gav dette tilskotsforet så pen raudfarge på smøret. Og forknipa vart mindre. Til vadbein kunne dei bruka torskehovud som dei feste på ripa på færingen. Av torskelever laga dei lyse som dei smurde bl. a. skorne sine med. Eller kunne koka lyse til tran som dei drakk eller brukte i måling. Hå-skinnet bruka dei som sandpapir. Nabbar, krokute og heine spikra dei på naustveggen til å hengja garn og tog og ymse slag sjøbeine på. Desse kunne dei finna i lauvskogen av ymse tre. 4 -R .. Lade 49