Ragnvald Lade - Gamalt og nytt frå ei framfaren tid

Ragnvald Lade: Gamalt og nytt frå ei framfaren tid Minner frå livet 1901-1985 · Volda Trykkeri - Volda

INNOALD: side side Føreord 3 Litt om mennesket Bernt Støy-Folkesetnad 4 len og om læraren hans, Kvamsøy 4 Adam Lade 78 Barndom 7 Utdrag av Kaare Støylen I skulen 9 sin tale 1. juni 1980 80 Ei sorg 10 Personleg og kollektiv Oppsedinga 11 alkoholansvar 82 Skulehuset 11 Skogen på Kvamsøya 83 Skuilen sitt innhald 13 I gamle dagar 84 Inventaret 13 Bringsinghaug 85 Disiplin og fridom 14 I storkrigens dagar 88 Lærar i heimbygda 17 Deptford 89 Eit juleminne 23 Provokasjon 90 Frå arbeidslivet 24 Minner frå fyrste verdskrigen 92 Avbeid og slit 27 Minner frå andre verdskrigen 93 Frå heidendom til kristendom 32 Busetnaden på Kvamsøy Dei bar mold på berget 34 er utgamal 99 Ymse foreningar og lag 38 Korps og kor jubilerer 100 Basar i bygda 38 Største eksplosjon i Norge 102 Jul i bygda 41 Haugsholmen 109 På kyrkjeferd 45 Stor holmen 113 Ressursar 18 K ålskotet 118 Sauehald 50 «Skandia» 121 'l'orskefiskja 5~ Riste 122 Fis:ketørking 55 Til vigsla av skulen 128 Byreis med fisken 57 Barnefesten 129 Siste torskefiskja 58 Rudi og bestefar 130 Sommarfiske på kysten 59 Ei helsing 131 Glimt frå storfisket 60 Prolog til eit jubileum 132 Sildefisket 63 Rim til 75 årsjubileet 139 Sildebrev 65 Rim til 80 årsjubi1leet 142 Skikk halde eller land fly 67 Prolog til losjejubileum 135 Ei mrutasåd 69 Prolog til fiskarfest Kunst og kunstnarar 70 Fiskarlaget 136 Hundemannen 72 Sluttord 145 Oter ved høglys dag 73 Sandma:kken 75 Frå fuglelivet 77 T eikning,ar: Lars Brekke .

Forord Dette er eit attersyn frå livet mitt, frå eg kan hugsa, til eg vart i 84. året. -I små glimt ville eg vise sumt av det eg hugsar frå mi barndomstid og til slutt noko eg har skrive i Sunnmørsposten i d n eseinare tid. Så litt om krigen og det å leve 5 år i eit herteke land. (9. april 1940 -8. mai 1945). lkkj e noko e r lagt til eller trekt ifrå, berre sanninga -slik som eg hugsar det. Ei ambisjonsfri bok om små og store hendingar frå sør-vestavsnittet av Sunnmøre, frå in etidebolk av over 80 år i det 20. hundreåret. Nokre oppteikningar til å minnast slikt som elles ville gått tapt, dersom ingen skreiv det opp. Må eg så få lov å bruke diktarmdet (Jens Baggesen): De svandt, de svandt, de glade barndomsdage -Jeg kun erindringen har nu tilbage , Gud! la meg aldri, aldri tabe den! Kvamsøy, mars 1985. Ragnvald Lade. Bilete av Magna, syster mi, i unge år. Det var berre vi to syskena. Ho vart gift med Anton Sundset og budde i Trondheim. Der bur også to av borna hennar, Liv og Bjørn. 3

F olkesetnad i eldgamal tid På øyane og strendene i Sande finn ein truleg <lei fyrste far etter folk på Sunnmøre. Ikkje minst på Kvamsøya er rike oldfunn gjorde. Omlag ved 5000 år før Kristus byrjar Steinalderen. Før den tid laga veidefolket våpen og reiskap av bein og dyrehorn, men harpunar og andre ting av bein er brukt jamsides med steinen så lenge steinalderen varde og endå lenger. Omlag 11-12 000 år e r gått sidan siste isbreen byrja smelte, og det tok eit par tus n eår. Altså er det truleg at på kysten var det veidefolk f 01; 10 000 år si dan. M n eetter di kysten var isfri lenge før enn innlandet, kan det godt vera at våre forfedre var her tidlegare. Og dersom det har vore leve lege kår for dyr og plan tar mellom dei 2 siste istidene (fleire 10-tusen år), er det spørsmål om ikkj e veidefolket var her alt då. M n edette er ik-kj e prova. Det ligg gøyrnt for oss. Vi kallar det difor «den grå oldtid.» B einalder-kulturen er den eldste kjende kulturform. Men d t evar lita utvikling i denne kulturforma, ho var den same gjennom tusener aY år. Steinen eller flinten var det som gjorde ende på denne tusenårige stillstand utviklinga i av reiskap og våpen, og frå no av kan ein tale om framgang. M n eved sida av utviklinga av steinrciskap var også bcinreiskapa brukte lenge opp gjen nom hundreåra og tusenåra. S ærleg i eit kyst-strøk som Sande var reiskap av bein og horn truleg i bruk til langt fram imol jarual<leren, jamsides steinreiskap. Ein kan tenkje på fiskP.krokar, harpunar (lod) og andre fiskereiskap. I d n elange rad av Sunnmørs-øyar ligg Kvamsøya lengst mot sørvest. Hit kom veidefolket frå sør, eller aust frå fast-landet. Dei kunne og ha korne over Voksa, der ein steinalde-bustad er funne n , eller over Sandsøya, der Dollstein-hola tru-leg var brukt av veidefolket. Kvamsøya K vamsøya ligg like nord for Stad-halvøya med Vanylvs-gapet i mellom. Øya er 7,8 kvadratkilometer stor. Høgste top-pen, Nonshornet, er 288 m. høgt. Omkring øya ligg mange hol-mar og små øyar. D i estørste er Haugsholmen, Frekøy, Stor-holmen og Eggholmane på sørsida og Riste på nordsida. 4

P fi. dette område , æ et srlg på Kvamsøya og Storholmen, e r mange synle e gmerke e ett r foretids mennes e g kobusetnad. Røy as r og haugar m d eymse sl g ragavfunn rundt h ile e øya forte l si stille s ge ofrå tid r e som ing ::i skriftleg sog k n for-e at lj om. e e Historisk Musemn i B re gen gjorde i 1930- rå a og 195 å 0-ra utgravingar i Røysane g oRistesund, og ed t korn. for dagen kå e arlppar m d rees et r av korn og jordbruk, og hustuf-t r m d eefunn frå jarnalder, bronsealder og e astinlde . er V d d n eve e slR ysøaelva gjorde ed i funn frå e e <lsstre tidsepoker på same staden, vest for e vl a D r . eopna d i og eStorrøysa h eilt til grunne . n Ho inne chldt ingen «skattar», be e rroska e ettr hov -dingen ll r e estormannen som d r leåg gøyrnd unde r millionar av rulle e stin. D t r e e eit storverk som d r r be eygd av flittige m enn hundri etals, -d r d i eeutførde sitt gravferd ritusal m d epliktkjensl oe g æ erfrykt, k na skje i lang tid. D i e eldste gardane er Kvamme , Stø eyl n, Myra, Brekke (Ha e tlbrekke), Simonnes, H ua ge (Bringsinghaug), Kalsnes, Skarmyr og Ristesund. -K a vtid d i efyrste av v rå e skinn-kledd forfe edre buse e ett s g, veit vi ikkje. Men på kys et n h r evar d t eisfritt i fle e irtus n r o d t eå , g evar ikkj e a gl n t til fiske -plassa e. nFolke.fale t (l{yams0y mP .rl Holmmw. og Rist )f'.. Offentleg dokument forte al t i 1 20 5var h r 7 eoppsitjarar, i 1620- r 17, å a same tale t hundre å e e , r ttrfyrst i 1801 r efolke -talet korne opp i 136. M n no :eaukar <le t go<lt til 1970 me<l 469 innbyggarar i 133 hu lydars. I 1970-80-åra vart bygt m na ge nye hus, m n esamstunde gås r folketale t noko n de . V g erundt øya v art opparbeidt like e ettr 1900, i 9,5 km. l n de g , å frytste Basse es ntil tst Ri tye s esund. eD n var bygd for køy e er riskap m d heest og v go n. Bil var d t eikkje snakk om d , åknapt nok om sykkel, d n ekom omkring 1910. Fyrste bilen kom e ett r 19 0 V4 . egen vart oljegrusa og noko omlagd f r t i 1970-y så ar . Oppta ek t til Myre a s eged l vn vart gjord i d i eharde 30-å ar , d n evart ferdigbygd i 0 r4 å a. å -Skom Kv ma sbakke e e-v g n og Radave eg n. Fiske t vart drive på opne åbtar. V d ehundreårsskifte t vart d t elagt d ekk på 2 v b t n , aå a esom framleis hadde segl-føring . I 1907 kom d t emotor i <lesse to båtane, og d i neæraste åra var <lei fle e irsom kosta s g emotorbåtar. M n egamle øh -! . 5

vedsmenn tok ut storebåten og «rodde fiskje» heilt fram til 1920. (I 1881 hadde Kvamsøy og Riste 11 seksringar på fiske). Omgangsskule vart drive fram til 1868. Det året vart det bygt skulehus i Søre Kvamsøy i Myra. I 1905 vart det bygt nytt skulehus i Brekke. Det stod til 1958, då vart det bygt nytt hus omlag på same tomta. -I narde Kvamsøy vart bygt skule i 1888 i Ristesund, og i 1928 vart det bygt nytt skulehus i Kals-nes for Narde Kvamsøy skulekrins. I kjellaren vart inter-rimskyrkj e. Forsamlingshuset «Høgtun» vart bygt i 1958 og innvigt noko seinare. Same året vart bygt bedehus i Brekke. Før den tid hadde skulehusa vore brukt til samlingar, basarar og festar. Kvamsøy barne-og ungdomsskule vart teken i bruk i 1977, og var då 4-delt skule med 75 elevar. Øya var saman-slegen til ein krins. Næraste handelsstader før 1900 var Haugsholmen og Støy-lehamna (Sør-Sandsøy). På Kvamsøy var skipa 2 kjøpelag like etter år 1900. Petter Hauge styrde det eine nokre få år. Så tok Adolf Hatlebrekke over butikken til kjøpelaget. Ei stund var handelen her filial under Emil Rønnestad, Sør-brandal. -I 1913 tok Magnus Støyl n etil med handel kjel-i laren til Petter Hauge. Men så snart han hadde bygt sjøbu og butikk ned med sjøen, flytte han handelen dit. Då han døde i 1953, overtok sønene, Wilhelm og Asbjørn, handelen. Kvamsøy Handelslag (noverande S-laget) vart skipa 1919. Telefon fekk Kv:=imsøy i 1913 med kabel over Voksa. Poståpneri 1897, fyrste poståpnaren var Petter Hauge. Han dreiv igjennom at øya fekk fast stoppestad for rutebåt i 1898, og han vart den fyrste dam.pskips-ekspeditør her. Då øya enno ikkje hadde fått kai, vart rutebåtane ekspederte rn.ed open båt, «ekspeditt» . Dampskipskai fekk øya fyrst i 1921. Eg vart fødd inn i denne verda med godt og vondt, og det er dette livet eg skal prøve å gje nokre glimt av no i 1985, slik eg har sett og opplevd det -det som ikkj e gløymsla har gøymt då. 6

Barndom Noko av d t efyrste som. gjorde inntrykk p m g å evar ikkje at jord1nora kyste meg eller at andre gjorde det, men tvert-imot ein spikar -som kunne slåasl n d egjennom betong! Det gjorde snik.karen som bygde løe og fjøs åt far min, og som slo spikaren igjennom b tongen. eEg hadde berre s ett hard betong før, og d n evar steinhard. Men snikkaren sa at i mor-gon greier vi d t eikkje , for då vert b etongen for hard. Men Bilete frå 1902. R. Lade sit på far Severin sitt fang. Mor Regine sit ved sida og Berte Myren står bak.. Ho var foreldrelaus og vart opp-fostra hos oss. Gifite seg med grannen vår, Kornel,ius Myren. 7

dette var eg for liten til ti. greie ut sjølv. Noko anna eg grunna på var at bygdevegen ikkje gjekk lenger enn til tunet åt grannen. Men det tenkte eg ut sjølv, då eg fekk sjå vegstikkene som stod lengere utover Støylebakken. Så var det at eg vart skjemd over å vita lite. Eg kom til mor og skulle ha fiskegreier -eg ville ha ei krøkt knappenål med taum av snelletråd. Mor spurde då om taumen skulle vera enkel eller dobbel. Eg visste korkje kva som var enkel eller dobbel, men svara dob-bel, for det var penare enn enkelt. Då fekk eg som ei gryande forståing av at eg måtte ikkje svara før eg visste kva eg svara på. Hovedsaka var at eg fekk min fyrste fisketur. Grannegu-ten, som var mest 4 år eldre, såg etter meg så eg ikkje skulle stupa ned i støa. Det skulle verta tusenvis av fisketurar etter-kvart. Bestefar på morsida, Rasmus Myren, (1826 1906), -hug-sar eg såvidt. Vi budde ikkje i same stova, men eg leika meg i den gamle røykstova som han og bestemor budde i, og som hadde ljore i taket. Han heldt mykje senga <lei siste tida, hug-sar eg. Då han skulle fram, gjekk eg bort til sengkanten med staven hans. Så døydde bestefar, og eg hugsar då dei bar kista hans til sjøen. Der låg båten som <lei skulle føra han til kyr-kjegarden på. Det skjedde ved å ro den tida. -Eg hadde mist ein snill og god bestefar, og eg skulle aldri meir sjå h:m ::itt, tenkte eg og hadde det vondt. Eg fekk vere saman med beste-far altfor stutt tid, men eg har høyrt så mykje om han sidan, at eg vart meir og meir glad i han. Berte Molvik Myren og Antonia Dalen, som båe var barnepassarar i Ladegarden, sa at <lei aldri kunne gløyme den mannen. Hans kristne syn og hans sindige måte å vere på gjorde at hans sambygdingar ~-hadde den høgste vyrdnad for han. lian var prestens med-hj elpar, omgangsskulelærar, «gussen» (godfar) til mange av bygdehorna, skreiv dokument åt folk, heldt aviser (ikkje vanleg då), han dreiv sitt småbruk og var attåt fiska1-. Berte Myren var eit særs fint menneske og glad i horn. Båe foreldra henn.ar døde då ho var lita, og såleis kom ho i heimen til oss, og var der til ho gifte seg med Kornelius My-ren. Ho var ei klok og god kvinne. • Året 1905 var eit merkeår, fyrst og fremst var det uni-onsoppløysinga, den skjøna <lei vaksne seg på. Det andre var at farbror Johannes kom heim frå Amerika, og det skjøna 8

eg meg på, for han hadde med seg gåver: ein liten kano av never (laga av ein indianar), eit lite amerikansk flagg og til slutt ein maiskolb. • -Du for slas ! Farbror var gjæv, tykte eg. Men til <lei vaksne sa han at dei burde evra m eir nasjonale, med tanke på unionen med Sverige. D i ehadde ikkj e så mykj e som eit flagg å visa fram! Eg var 3½ år d n gong n. D t eeevar sist i slåtten og vi var ute på marka og raka, eg hugsar d t eså vel. Vi hadde fått stor-besøk i kvardagen ! D t evar ikkje så mange leikekameratar eg hadde i før-skulealderen. D t evar m est jenter i næraste tuna på båe sider. Syste r mi og eg vart for d t mees e « ethim verandee» leikekame-ratar, og fann oss i det. Ei lita stund hadde vi bror vår, Håkon, hos oss, men han døde i 1909. Vi for d i å gamlehagen og heldt «matastyr» , leika butikk, leika på låven og i uthusa. Sæ eg rlvar d t egodt om v r n då eå vi leika med smålamma. Dei gamle hadde den skikken at <lei -om dagane -hadde lamma for seg sjølv, m edan sauene var ute å pmarka og fann seg grønt gras\" De e ttrommet kalla d i e«lammes etkkjet . D r m tt»eå e ed i stå og tyrsta og jerma til <le i vaksne fann tida inne til å sleppe <lei ut til mødrene. Å du, kor glade og øre dei vart d d i å e ende eg lfekk springa til kvar si mor! S å hadde vi butikk, kjøpte og selde og hadde mykje moro. Vi skapte oss til og «språka» n r åvi stod i butikken, og når kunden bad om hjelp til å b era h eim varene, sa d n esom sel-de «ja takk» ! Vi hadde få og små sorger, og lys var vår barn-doms himmel. I skulen D t evar m d estor undring og djup respekt eg såg fram til den fyrste skule dagen min. T enk å få v era i lag med alle byg-dehorna og få d t eordet: han e r innskriven i skulen! Eg vart difor ikkje lite skuffa og vonbroten då eg om e e ttrmiddagen troppa opp hos grannen for å få høyre no kre ord om min nye status, og <lei nemnde det ikkje med eit ord! Og eg som heile ettermiddagen hadde hoppa på ein fot av glede! Nei, det fanst ikkje rettferd til! I <lei 12 r eg ågjekk på skule vart det både sorg og glede, mest glede og framgang. 9

Grunnskulen var 7-årig og hadde 2 avdelingar, småsku-le (1-3) og storskule (4.-7. kull). I mi tid var vi 1nellom 15 og 20 elevar i s1nåskulen og over 20 i storskulen. Seinare vart det 3-deling av klassene. Ei sorg Men i mitt 8. å~· fekk eg ei stor sorg. Etter at kregda hadde gått i bygda, fekk bror min lungebrann. Far var i Hallebygda og heldt skule. Det var dårleg samferdsel den tida, berre ein dampdag for veka og ingen telefon. Vi fekk ikkje kontakt med far, som ingen ting visste. Mor var fortvila. Eg hugsar kor hjelpelause vi stod rundt senga: mor, syster ]fagna, Berte Myren og eg. Rådville augo møttest. Vi fekk Kornelius, man-nen til Berte, til å ro i Haugsholmen etter eit s.limløysande stoff. Men det var ikkje nok. Medisinen som kunne ha gjort guten frisk, var ikkj oppfunnen! e Råder som var bruka før, hjelpte ikkje. Utpå dagen den 7. mars døde han, vel 4 år gam-mal. Dette var mi fyrste store sorg. Eg har skildra dette såpass utførleg, for at det skal vera klart kva stilling vi var i den tid, når det galdt helsa, liv eller død. Ingen sosiale tiltak, dårlege kommunikasjonar, dårleg helsestell osv. Mange gjekk i ei for tidleg grav. Dei tapte livet sitt, og <leira næraste fekk stor sorg. * Skattane var mindre då, men også det vi k1mnP. takke samfunnet for, var mykje mindre. Heradsbudsjettet var lite. Største postane var til kyrkje, skule, fatigstellet og vegstellet. Alt som seinare kom på budsjettet måtte no høyra nærmast på «natural-budsjettet» . Ein måtte hjelpa seg lengst ein kunne utan å bruka pengar. Vedlikehald av bygdevegen, der hadde kvar av gardbrukarane sitt stykke til å halda istand. Berre nokre offentlege vegstubbar var på heradsbudsjettet. Vegen var ferdig kring 1910. Dei som ikkje greidde å forsyta seg sjølv, kom på «legd», seinare var det at «fatigstellet» vart oppretta. Siste legdsmed-lem her på øya heitte Legds-Johannes, ein stakar med små evner. Han vart ingen gammal mann. Legdsfolket hadde det ikkje godt, få plassar kunne dei lika seg. 10

Oppsedinga Vi horna vart haldne strengt. Ikkje ute ein einaste kveld etter det var myrkt. Ikkje gå til grannane utan lov. Grensene var: innetter til Myreelva og utetter til Støylebakken, det var ståande ordre. Og for oss horna i Ladegarden vart denne ordren lov til langt ut i åra. Grensene vart flytte litt på etter som vi vart eldre. Men lydnad mot foreldra var eit absolutt krav. Det fjorde bodet måtte ikkje brytast. Då var det ikkje langt til riset. Syndaren måtte sjølv ha ned buksa. Og sanna at eg ubetenksomt hadde handla gale. Etter anger og slag som sveid, kom så den obligatoriske lovnaden om ikkje å gj era det meir. Men kven som i røynda hadde det verst: syn-daren eller refsaren, det veit eg sanneleg ikkje. Far gav seg alltid god tid og snakka med meg, men eg forstod at han hadde det ikkje godt. Sjølv om det var det autoritære system som rådde over alt i tida, så kunne det vera praktisert ulikt. Jamt over var horna lydige, både heime og ute. Skulehuset Fyrste skulehuset vart bygd i 1868 og stod på Rasmus Myren sin eigedorn .. Borna hadde ingen leikeplass anna enn bøen til Rasmus. I middagsstunda var det å springa ned over markene til Myresanden der dei fekk mangein våt fot. Og vanskeleg var det for læraren å få dei oppatt. I 1904/05 vart det bygd ny skule i Brekke. Då her ikkje var samlingshus den tid, vart skulehuset bygd som samlingshus eller som bede-hus, med høg kvelving under taket og to jarnbjelkar gjennom rommet. På desse bjelkane hang det 4 oljelampar (20-linjers), som vart bruka under møte og festar. Det var eit vindstrete der skulehuset stod, det var trekk gjennom vegger og vindu. Og når ein la i omnen, for varmen gjennom dei tynne pane-lings-fjølene kvelvingen i og opp i taket, det viste seg -trass i at læraren sparte på torvet -at snøen på taket vart borte lenge før enn på andre hustak i bygda. I kjellaren var ymse møte og festar, og kjøkenet der var både lite og ringt. Murane var metertjukke, og det bles godt gjennom den tunne pane-linga som kledde kj ellaren innvendig. Men stova var både stor og luftig (utett), så skuletilsynet meinte at læraren trong 11

----~ -; _ _:::.(_ '~j\",,..r--~-·-~~ ~· -. ~==,.,, --~~ ----(~ -~ /. ~~ ' ll.11F----.ll k1 ~ _:· 1 ,v_.~I ~J;~ /,, f.~ I,. ~~~ .· ----'\"'\"\"' ~\"'• ~= ,,.. ·\"'--C\"'-;l,..--; Y\" ... ·'.:_..• At-; . ... \" ,J Y?\"'-e!~~>~ to,~_:~ --:-:~ ,/~~;;fr~ ::~~~cr~~~~~-,,, Dette er skulehuset i Søre Kvamsøy. Det var bygt som forsamlings-lokale, og var bruka til festar og møter og basarar. Her ser vi folket samlar seg. Huset var nybygd i 1905. ikkje å lufta ut! I det høve skulle ein av lærarane sa sagt: Vantakk og skitlukt skal vera løna mi. Både ved og vask var naturalytingar, likP. f'.ins storv::isk og inngj rding eog grusing av leikeplassen. Gardbrukarane skulle legge torv, og læraren tok med seg største horna opp i lyngmarka og «reiv lyng» til kveikje. Ein måtte ta vare på ressursane, og ein slik livsnødvendig skikk måtte horna lære seg å ta vare på. -·-I eine hyrna av skulestova stod der eit stort umåla skåp. Golvflata var tung å halda rein for vaska-rane, det var 3 stk. for onsdag og 3 nye for laurdag. Vatn måtte <lei bera frå elva. Om vinteren måtte <lei i tillegg hogge hol på isen og så varme det opp i kjellar-komfyren. Men etter at golvet var så nedskura at kvistene «stod opp» , vart golvet olja, og då vart det lettare å vaske. Så vart det endeleg inn-lagt vatn, både i kjellaren til vaskinga og i skulestova til drik-kefontenen. Eg hugsar godt vaskebyttene, 3 stk., som låg kvelvde i kjellarglaset. Ei av <lei vart bruka til drikke-bytte, med den velkjende felles vassausa oppi. Likeså <lei kjende spyttebak-kane av jarn som stod der. Desse umenneskelege tilstander 12

vart borte etter siste krigen, som vel var. Torv og ved vart det slutt med e e ttr at krafta kom (1951). S kulen sitt inn hald Kvar dag byrja m d esalmesang og/eller ei stutt bøn. Så vart det undervist i religion, lesing, rekning, skriftleg norsk, song og heimstadlære i småskulen. -I storskulen: Religion, rekning, norsk skriftleg, norsk munnleg, geografi, soge, na-turfag og song. -Det kunne skifte litt på timetalet for dei ymse fag ut gjennom åra, men heldt seg godt til <lesse emna. Den daglege undervisning var kl. 9 -16, med ein times opp-hald midt på dagen (middagsstunda). Det var gjerne 10 15 -minutts overtid i undervisninga. Skuletida var: dagleg 5 ti-mar for småskulen og 6 timar for storskulen. Dei som tykte dette vart for lite for læraren, hugsa ikkje på <lei mange timar som læraren bruka å førebu seg på og all rettinga heime. -Vi barna gjekk på skulen turvis i den fyrste tida, fjorten-dag-lege turar. Sidan gjekk vi annankvar dag. lnnventaret var det smått med. Ei lita veggtavle av tre (omlag 1 kvadr.rn.), nokre bibelske bilete, eit skåp, eit brett med blekkhus, ein meterplansje, nokre fillete kart, ei kuleråme, ein lang stokk til å h enge opp kart m ed, nokre linj alar og ein del plansj ar over dyr, fuglar og fiskar. Trass i at innventaret var minimalt, var vi horna nøgde. Var ikkj e van med noko betre. Vi leika og lo, og hadde det gildt. Ute på den vesle (ca. 100 kvadr.m.) plas-sen hadde vi mange leikar. «Slå lyre» var den mest populære. Lyra var oftast laga av ein sildegarnkork. Var ho for lett, slo vi berre ein liten stein inn i holet på korken. Ein tjukk kork smidde vi til så han vart rund som ei kule. Så var det «Slå seg inn med 1 - -2 3, på ryggen-teken» . Den leiken kunne vera farleg. Ein gong eg vart riven overende, sa læraren (med di han turka blodet av hovudet mitt) : «Hadde vi fare slik, hadde det ikkj e vore eit heilt bein i oss.» «Slå på ringen» , «Plukke stein» «, Tre mann i vinden» , «Springe omkapp» og «Hoppe paradis» og andre leikar hadde vi. 13

Disiplin og fridom I skulen måtte vi sitja still på kvar vår plass. I 1905 fekk bornakvar sin pult. D t evar gjennomført at vi g e jkk ikkje av pulle11 ulau løyve, og ikkje snakka vi med kvarandre , som regel. Einast d t ev::1rt murra om, var om vi skulle bere h eim tavle e e entt r kva sr kuletur. Vi hadde skifertavler i staden for kladd b ke ø er, o n r tg åavla v r afullskriva og retta, så måtte vi stryka ut t l aog bokstavar. L ræ arane hadde eit svare strev m d eretting og r ttl iing. I eee e ttrtid h r aeg mang ein gong tenkt på kva takk <le i fekk for alt strevet, og d t eutan særlege hjelpe-midlar i skulen. L r r n æ a esitt syn var på barna sitt bes e, tog for å ælra <le i opp til gode og skikkelege samfunnsborgarar. Oppseding var m lå et, opplæring var eit midde l til å å nfram-imot m l t. å eSlik såg far min på d et, vi forstod det e e ttr kvart. D t estemde godt m d ehans og <lei fle e standre vaksne sitt (næsten) pietistiske livssyn. Eg tykte far var streng, men alltid rettferdig og æ e rlg i all si ferd. U esbtikke leg og grei i sin kamp mot d t neegativ i e tida, i d t evesle bygdesamfunnet. Vi barna i bygda hadde ikkje m ykje fridom til å fylgja våre lyste r og v rå e eb hov, men våre foreldre meinte det godt m d eå eghna oss mot d t neegative til vi var godt over t n-eårings-alderen. D å byrja vi å m erke taumkøyringa. Vi prøv9e m u eeiu svak protest, m n eeg h adde resp ekt for lydnadskra-vet til l::rng t over d t esom var vanleg. Lærarane mine var: Severin Lade (1877 -1920) skula far min, Schack Lys-trup (1904 -12 skulte han h er), han d dø e i Lierbyen, 102 år gammal. Mons Arse t vikarierte h re , Olav H idal ø(lærar 1912 -18). D t e stod res epkt av 0. H . Eg hadde han d t mees e tav storskuletida. D i etok lærargjerninga å aplvor. Eg er d i estor takk skuldig for eks mplet eog for lærarg ejrninga <leira. D i r e ealle 4 døde no. Mi takk e r så fattig! Eg tre siv t bra å pskulen som e lev. Men som d t efrilufts-m enneske eg var, så må e tttirnane kjennest lange frå 9-4. Sumtid, f. eks. i godver om hausten, og i m i aog juni m d e<le i fine vårdagar, då e e hilnaturen hadde som e i lokkande og dragande m akt på eit ungt og aktivt gutesinn. Eg kunne alltid lekse e nmine, om ikkje alltid av kj rlæ eik til stoffet, 14

Skulebom i Søre Kva;msøy kring 1909. Lærarane: Severin Lade t. v. og Schack Lystrup. så heller i lydnad mot foreldra mine. Eller av respekt for læraren. I storskulen kom det fram kven som mest torde bryte disiplinen. Vi hadde kvar sin pult, men sumtid kunne elevtalet vera så stort at vi måtte bruka langbord attåt. På den tid var Balkan-statane kalla Det urolege hjørnet av Eu-ropa. No brukte læraren det namnet på langbordet der dei mest urolege gutane i klassen sat. -Det var ikkje mange i klassen som fylgde med i avisene den tid, men eg hugsar vel bilete frå den tyrkisk-greske krigen i 1912, og eg las aviser lenge før den tid. Eg var målmann liksom far, og P.g tykte Smp. hadde for lite av stoff på landsmålet, difor fekk eg far til å tinga Møre Tidend som hadde alt stoff på målet. D n etid var Klaus Sletten redaktør, og eg tykte det var for-vitneleg å lesa reportasj ane hans frå <lei ymse Sunnmørsbyg-dene. Men så kom Smp. med meir stoff på nynorsk, og M. T. måtte gå inn. Vi var 4 årskull i storskulen, altså opptil 4 års alders-skilnad på oss. Det var store årskull den tid. Trass i dårlege tider var det ikkje uvanleg med 7 10 -horn pr. familie. -Mange gjekk med trelappar, surne hadde dårlege klede, men jamt over var <le i velstelte. I dårleg ver hadde dei ymse ytterplagg som ikkje var heilt effektive. Det kunne vera dårleg med skofot i snøen, då ingen hadde gummistøvlar. Men når snøen hadde foke saman i skavlar, måtte mange 15

Elevar /kurselevar: Lærarinna og 4-5 frå N. Kvamsøy, Kjellfrid, Ingunn, Bjørg, Inger-Lise og Anne-Marit. Gode kameraitar. dra store ullstrømper utanpå skofota, så dei kunne forsere skavlane. -Bygdevegen øy::i rnnrlt v::irt ikkjP. fullført. for hort-imot 1910, så før d n etid måtte både horn og vaksne vade h ile e vinteren, om <lei ikkj e ville hoppe frå stein til stein i fjøra når d t evar låg sjø. Gamle folk har fortalt at dci vart i si tid borne over Myrdalen i snøridene, eller far trakka veg åt horna som skulle på skulen. -Skulen låg omlag midt i bygda, det vart difor heitande «uttafor» og «innafor» . Det var eit spenningsforhold» «mellom <lesse to leirane. Eg vart pålag nøytral som hadde heimen min midt imellom. Mangt eit basketak og mangt eit saftig «ordbruk» var det mellom desse partia. Mange minne har eg frå skulen, både gode og mindre gode. Og frå krinsmøta som vart halde kvart år i slutten av året. D å skulle krinsbudsj ettet oppsetj ast og diskuterast. Og diskusjonen dreia seg om mangt og mykje. Om vask og vassbering, om glasruter som vart spikte, om olje som for det meste var brukt på møte ut gjennom haus-t n, eom krinsskatten som trass i alt vart nokre øre på kvar jamt over, men som alltid var for stor! Og så var det disku-16

sjon om vegbudsjettet som vart for stort, osv. Var det noko stridsspørsmål i bygda, så skulle det avgjerast her. -Så v::ir det dei som h::idde horn og de.i som ikkje h::i<lck horn. Men etter krinsmøtet var alt som før. Nede på Myresanden har i alle år vore leikeplass, bade-plass og plass for dei som «mana» båre. Her har vore fot-ballbane, jonsokbål, lengdehopp, øvingsfelt for all slags fri-idrott og fram for alt graving sand. i Det er helst dei minste som her får prøve sin fantasi til å bygge, skape. -Her har det vore, med skapande fantasi, bygd hus, vegar, hagar, mu-rar, fjell, høgder, dalar osv. Her har det vore som ein for-skule i teikning og forming for horna, i all fall dei siste hun-dreåra. Her har vore spadt makk i den tid folk kan hugse, og det gjekk for seg i stor fjøre, noko som. horna lika. Då kunne d i evade mest bort til tarebeltet og fange småflyndre og anna kryp som spratt undan føtene <leira, for ikkje å snakke om å sjå på når dei vaksne spadde makk. Også for fuglelivet er staden viktig. Lærar i heimbygda Eg kom inn på lærarskulen i Volda hausten 1921. Sku-len var 3-årig. Fyrste året som lærar hadde eg i Trysil, i Grøndalen, 6 Sigmund Folsvik, Britt, Anna Ødegard og Martinus Dommestein. 1923. 2 -R. Lade 17

Elevar frå S. Kvamsøy: Johan, Sverre, Rolv, Arne, Arnt, Turid Elin og Else. -Tru skulen er farleg? mil frå Elverum, 4 mil frå svenskegre sn a. D r evart eg godt motte ek n, og er har m na ge gode minne edrifrå. M n edialek-t n v r eaukjend og landskape t likeså. For ldra evar h flø ege og r ig e e, g ohorna var snille g oflinke . Eit likt kulssemiljø må e ettvra eit ynskj e åm l for k var lærar i landet. I 1925 vart eg tilsett ved S rø e Kvamsøy skule, og eh r i h eimbygda vart eg å edvrande i skulen i h ile e 44 år, siste 5 åra som rektor for h ile e øya. D t e var ikkje akkurat noko tirlsskiftP. i slrnl n P.no. DP.t var h P.lst <lr .t :rntoritærr. s ystP.m som rådde ei stund endå s ø, j lv om lærarane ø s e å sl y tpurne av banda og la opp til i meeir friare form for s ma eksistens og opplæring. Eit moment h r evar inoderne sypkologar sin påstand om at tvang i oppdraging kunne skapa store pro-blem for horna seinare i livet. Svært mange foreldre -og som-me ælrarar -vart opptekne m d dee e tt, og el t seg freista til å slappa av på kravet til absolutt lydnad. D t eskulle ikkje l ne ger h it : e a «Lyd, for eg ah r d g i emi lomme » . Å v re e ælrar i h eimbygda står for svært mange ælrarar som lite ynskje elg, m n efor m g gjeekk d t estort sett bra. D i es entrale fag av r kristendom, norsk og erkning mes etparten av mi tid som lærar. Ei samvitsfull opplæring i krist ndom evar svært viktig. D tte e faget, saman m d reekneopplæringa, tok mykj e tid på skule . nNorskfaget v r d t faaeg som av g18

-· -l ~;,J Lærarar i Sande kring 1926 .. -1. rekkje: Dina Borgund, 0. S. Dyr-koren, sokneprest Sund Øyestade , Mons Arset, Matias Støyle , nKris-tianne B en. ø-2 . rekkje: Andreas Hauge, aRgnvald Lade, Ola Heste-nes, Bernhard Ols ne , Eivind Larsen ( Os n es). læraren mest h imeearbeid. Eg ahdde ed n skikk a eg t må e ttr ttea kva er inaste linje som horna skre vi , b d i d n då e eaglege norskboka som i tilb kso a. Eg re.km1r som P.it gro t ovver l sag a t eg å 45 å fopr r ov r meellom 80 tusen og hundre tus n es eidr, o d t g evar ikkje m d h rea elabben, d t meå e attlt sam n akunne s å tfor kritikk. D ttee galdt b då e norsk skriftleg og ed i 10 tusen innførde erknes ytkke. Alt de e attrbeidet må e æ a ettl r r n g e a ej rhime da lg eg utg e jnnom 6-dagars arbe s e eidv k . D t ear-beid t r e eeg viss om ikkj e vart rekna for d t d t v r veeaerdt, anna enn av yrkesbrør. M n eeg hadde god trott m d d ttee e og m d ekontorarbeid i d t eh ile e, for eg har alltid vore ein skrivande m ann. Nærpå i all fae g galdt d t eå finna å pslikt som kunne g ejra undervisninga l ve ande og aktue , llm n v eaundervisnings am -te e rill var d t bee e rrd t egamle som eg kjende frå eprioden 1905 -2 . 5D r evar 2 3 -k art frå århundreskiftet, fillute g ofalma, ein rne terplans e, eji kule å e sr mom far hadde laga, 19

to store billedbøker. kjøpt av s mae ælraren, e i bitte.lita v eggtavle , ein stor passar og skrive a es k r, og b k r i ø eeit makke e tumåla skap som var plassert i i ekrå. Golv t evar tre-kvitt (etterkvart grått) og m åtte skurast med kos t onsdag og laurdag kvar v k . e eSkul husee t var bygt så h gt øog vidt at d t villee h vø e godt til samlingshus, noko som d t evar flittig brukt til. Alle slags møter, festar og basa ar r vart haldne e , g ed r o d t var ikkje alltid at reinhalds-plaka et n vart fyl d. gKrinsbudsje e ttt var på omlag 1 0 5kr. Vasket gjekk på omgang, og ein la ein viss d l etorv til bren-s l epå kvart bruk. D t evar lite pengar m ellom folk, difor laut læraren b re a m ykje av krinsbuds e ejttt. I skulestyre t var d t oeg spareomsyne t som v r raådande. Kring 1930 sa soknepre e stn om skulestyreform.ann n: e«Hadde han vore like stor skulemann som han var kommunepolitikar, hadde d t evore e e btrfor skulen . »Formannen talde ut blyantar til kvar skule g o mante æ lrarane til sparsemd. Framgang i skulen I 1925 var d t korne til d t eeat lærara e nfekk lov å kjøpe vidare gåande undervisningsmate erill mot å sjølv b etala ¼ av utlegget, res et n b te a e ltDe e ptt. D t gjeekk mange år f r øein fekk kommunen til å ta ov r deenne fjorde a eprtn v aut-Mor og R. Lade kviler under høyinga. I bakgrunnen stova til beste-far. Det var nest siste røykstova med ljore i taket. 20

--Elevar frå S. Kvamsøy: Lars Brekke, Gje!'trud, Edit, Kristian, Odd-bjørg, Asbjørn, Else, Magne, ?, ?, ?, den siste er Edvard. gifte e. n-Eg s tt i e e gang og fekk (delvis med hjelp-av priva-t ) eein d l ehjelpernidl r aalt fyrste skuleåret, rn. a . fleire seriar plansj ar til sogeopplæringa, innrarna bile e tsriar, ny stor kulerårne, olja golvet (for å eltta vasket), fleire nye kart, plans e jov r meetrisk m l oåg vekt, skipa barneboksamling, reknernate erill, teiknernate erill, ventilasjonssystem. -Av, større ting som eg efkk kommunen m d epå, var innkjøp av orgel, torso, mikroskop, lysbiJledapparat, filmapparat, moder-ne skulepultar, kate et r og skåp og mate e rillrom. Ny skule vart bygd i 1958, og leikeplassen vart utvida. Vi fekk flagg-stong, gymnastikksal og skulekjøken. D t esom gjorde m est til d n esterke framgangen i skulen e ett r krigen var utvilsarnt d t t e akommunen tok over skule-stellet. D t ekorn fart i skulehusbygginga. D t evart konkur-ranse om å å efd i bes e tskulehusa og det mes e tutstyret, og d enne konkurransen og kampen e r ikkje slutt endå. Det vart lagd i etung hør på skattytarane, men d n evart rettfer-diggjort m d eå vise til t ainves etring i skulesektoren er ei lønsam og nødv ndig einves etring, d n bees e tinvestering for framtida. Ei ny tid Når d t egjeld skulen sitt innhald 1 tida etter krigen, så 21

-- -,,.. .-,. -.,--· ,, ... ~,,.,.~ ~,. .... Nokre av e,Jevane mine: Gerc}hard, Kjell, Sverre, Nelly, Anton, Oline, Olai, Kåre, Nansy, Ragnar, Kristofer, Johanna og Lina Hauge. er det å seia at det har vorte ei ny tid, i eny tidsepoke er byrj a. D enne tida har vore merka av eksprimentering og omfatande prøving av skulen sitt indre liv. Språkundervis-ning fekk m eir og m eir rom, dci garn.le faga vart underlagt ny prøving, og det var oppsett ny norm for timetabellen. -Kristendomsfage t fekk få timar, og ymse andre fag vart re-dusert til forde l for d t enye , Den nye 5-dagars veka gjorde sitt til fagtrengselen på timetabellen, og disiplinvanskar og l nø sstrid gjorde at mange av skulens folk vart stressa i urimeleg grad. Noko liknande gjorde seg gjeldande i den vidaregåande sku]en. Eg slutta mitt arbeid skulen i i 1969, etter 45 års virke, og kom såleis ikkje under d n enye ordninga som slo ut for fullt i 70-åra ov ·er d t eganske land. Ved inngangen til 8O-åra står vi overfor ein økonomisk krisesituasjon som. set bremse for vidare utvikling i d n ekulturelle front og dermed dess-verre også i skulesektoren. Opplæringsmetodane kunne nok skifte frå lærar til læ-rar, men innhaldet, p ensum og lærebøker var stort sett det 22

s:::ime i folkeskulen h r epå S rø e Sunnmøre. D i eulike lærarat kunne nok leggj a ulik vekt på dei ymse emne, men <le i var då m eir bundne til pensum enn no. Inga språkopplæring, d erfor meinte somme lærarar at grammatikkopplæring ik-kj e var turvande . Lite teikning var d t og I e. songtimane had-de vi inkje instrum nt eutanom. eit lite handorgel som far åtte. I storskulen hadde læraren fele som han bruka til å øva inn <lei ulike stemmene i barn koreet. Men somme av læra-rane hadde ådrleg øyre for musikk, og for d t feekk dei kri-tikk av bygdefolket. Fyrst i 1926 fekk vi orgel i sku len. Det var til stor glede, ikkje minst for bygdefolket, som brukte d t eflittig på møte og festar i skulestova. Høgdepunktet i småskulen var då vi stod rundt katete-ret og fekk sjå dei fine farga bileta frå bibelsoga som læra7 r n esynte frå ed n store tyske biletboka. D ernest då far tok fram bordorgelet og vi fekk « trøda» kvar sin gong. D n eårvisse barnejulefesten gledde vi oss umå teleg til. Den var d t efarbror Adam Lade som byrja m d i 1870-årae\" Sidan 1926 var d t leæraren sin jobb å stella til den, kvart einaste år til ut 60-åra. -Desse skule-juletre-festane i mi tid var å ege rli 44 å r. Praktisk talt var h ile e krinsen tilsta-des og gledde seg m d ehorna, og mange glade minne fekk horna med seg frå <lesse fcstane. Utflytte kvumsøyingar som var h eime på vitjing i jula, var jamt å s,iå på <lesse juletre-festane, som arta seg som familiefest e ell r grendafest. Eit juleminne D t evar for 60 år sidan, ein av siste dagane før jul. Vi var tre sysken som venta med stor spenning på jula, og d t evart siste jula for veslebroren. S å allmennt d t evar at folk måtte føre ein tarve eg evellmåte , var det ikkje underleg at horna i d n etid i særleg grad lengta etter <lei små gleder som jula kunne gje <lei. Stova var nedvaska, jule.ved n evar på plass, og skredda-ren hadde sydd klede til <lei som var så heldige få å det til jul. At mor baka lefser og koka søst dertil, var vel og bra. Likeså at bes etmor strikka julegåver, og at far var fleire gonger på butikken og handla til jul. Men det var noko som vanta: eit juletre . D t eville setja 23

prikken over i-en. Men nettopp dette hadde vi inga utsikt til å få, dessverre. Og det var nok største vonbrotet. På Kvams-øya fanst den gong korkje fure eller gran, og få huslydar var det nok som fekk juletre tilsendt. Då var det at far ei kveld-stund tok fram en meterlang rund stokk og gav seg til å bora hol i den. Så bad han oss horna henta inn nokre einebusker som han hadde hogd og bore til tuns. Kvist etter kvist vart kutta, spissa og sett på plass. Og etter som treet «voks» auka spenninga. Ville det bli pent nok? At det kunne måle seg med det furetreet som vi såg hos grannen ifjor, det trudde v i ikkje på. Born kan vera nådelaust kritiske, og vi var ikkje nøgd med alle «skot» på stammen, så mange kvister måtte bytast ut, før treet endeleg stod ferdig på foten. Far hadde sett prik-ken over i-en og berga den fulle jul eglede for horna sine! Både mor og bestemor skrytte av jule treet og vi horna gledde oss til gang om treet på julekvelden og kveldane etter. Særleg tindra augo åt veslebror Håkon. Dei vaksne lærde oss dette verset om jule treet: Kom og se det deilige juletre. Kom, og du skal i ånden se. Roten er Jesus i krybben lagt. Toppen er Jesus i himmelprakt. Stammen er korset m .ed Frelsaren på. Saften er blodet vi syn-dere får. Grenene er alle store og små, som døpte troen på Jesus stå. Tre m ånade r etter døde Håkon, vel 4 år gammal. Men i <leu slure sorg song mor og far eit vers av Ibsen: «Nu løftes loft og lafte bak stj ernehimlens bH'i, nu flyver lille Håkon med englevinger på». Neste jul hadde far berre to som rettleidde«» han med å byggje juletre. Men vi tykte ånda til veslebroren var rundt oss så ofte den jula, og det var mor som hadde sterkaste kon-takta. Det var også ho som lærde meg å skjøna diktarordet: «Evig eies kun det tapte!» Frå arbeidslivet Den generasjon eg tilhøyrer har vel opplevd det største omskiftet i soga. I hundreår etter hundreår hadde det vore omlag stillstand i utviklinga. Sidan bein-og steinalderen har framstega vore små opp gjennom hundreåra, til midten av 19. hundreåret. Då kom d n eindustrielle revolusjon, og den tekniske revolusjon tok til å utvikle seg på alle områder, slik 24

at byrjinga i av 20. hundreåret var det utvikling på alle 0111-kverve. Her på kysten synte framgangen seg også i det ma-skinelle. Det kom motor i fiskebåtane, og etter kvart også i mindre båtar. Såleis kunne fisket få stor framgang med di <lei kunne reise lenger og hente fisken der han var, og ein kunne sleppe det umenneskelege slitet det hadde vore med all roihga. For jordbruket var det og viktig få letta presset på dei som stod ansvarleg for matproduksjonen, ved at dei fekk driva meir effektivt og fekk utvida arealet i jordbru-ket. I kring 1900 måtte folk leve av det dei avla på sine små jordbruk (eventuelt sjøbruk i tillegg), det vi kalla natural-hushald. Men etter kvart som utviklinga gav bonden fleire hjelpemidlar og han såg seg råd med å skaffe seg <lesse, gjekk det ut med naturalhushaldet og vi fekk i staden eit handelsjordbruk. Det same gjekk for seg i fiskeria. Utviklinga gjorde at det vart fleire og fleire fabrikkar, og meir og meir industrivarer. Ein var komen inn i ei ny tid. Ein fekk nye vanar, og fylgde <lesse, fordi folk tykte det nye var betre. I alle fall var det slutt med det gamle slitet. Kven av ungdomen ville frivilleg stå dag etter dag og spade opp åkeren med greip eller spade, og dertil plukke rein åkeren for ugras, s å med hand det som skulle ned i åkeren, mylde ned f. eks. kornet med handekraft? Sarneleis med potetene og evenluelt grønnsaker. Og så ei vinne med å balde ugraset nede heile sommaren, det kunne leita på ryggen og tolmodet ! Våren var ei travel tid for bonde og småhrukar, då skulle alt ned i jorda på sam~ tid. Så skulle all gjødsla utkøyrast, etterpå skulle den sprei-ast utover åker og eng, horvast og rakast av bøen. Så var det eit lite opphald, så lenge slå Uen byrj a. Torvvinna må ein heller ikkje gløyma. Torvet måtte spadast og leggast utover marka, for så å kunne «hysa» det nokre veker etterpå. Så var slåtten komen i slutten av juni eller i byrjinga av juli, alt ettersom ein hadde gjødsla og ettersom veret hadde vore. Høyet vart hesja eller turka på marka. Mange hadde ikkje hesjemateriell. For dei var det ekstra vanskeleg og mødesamt å få høyet tørt. Småhøy i regnversperiodar vart altfor ofte øydelagt. Det skifte då farge: grønt -bleikt -25

gult -svart. Dei som ikkje hadde esht, n-iåtte b era alt høyet i bører på ryggen, b då e i slåtten og i ettersl tt n. Då ee e ttvar nok den t ny gs e tvinn:1 Alle . må e tthjelpa til i vinna. Å. «slyn-gje bygda» var ikkje tillate , for skulehorn i all fall. Vi hadde fri frå kl. 12,30 t l i1 . 4D lå eika vi og bada n edpå Sanden. D r ehadde v ai ll vår moro sommars dag. Under innhaustinga var det og e i travel tid, i alle fall så l ne ge vi d yrka korn. Å skjere å keren var tung , tsærleg når d t evar legde i kornstråa og åkeren var våt. H esjane hadde 4 parta s e g r tr nog vi må e ttha gode stoppargreier, for tyngda var svær. Ofte var det skadevind så langt utpå hausten, så vinden kunne blåse overende hes a ej n . Når vi så ende eg lfekk korne t inn, trudde vi at d t evar berga. Men vi tok feil i det. No var det rotte e ntok for ålvor til å arbeida. D t etok ofte fl rei e veker før truskemaskinen kom til oss, og imedan hadde rotte e nfritt spelerom. D i t e åopp kornet, så det vart lite att åt oss som skulle mala. Vi plukka bort rottelorten som kom ned i dryftetroget sarnan m d ekorne t frå dryfte -maskinen. Men sidan har eg etnkt a e ttnde å epd t vi gjorde m d egru. Vi tørka korne t i e si tor jarngryte før malinga, og hadde ed t i sekker son1 var t tteare vovne enn vanlege jute -sekker. Så bar det til kverna med kornet. D t evar over e i norsk mil å ro. Ei lita soge Ein gong vi kom dit med vår dyre last, var d t eikkj e kv rnavatn. eVi vart då samd med kverneigaren om at han skulle mala, og så fekk vi l ie ga han til å korne m d emjø elt. Men det var sornmars dag, og det drygde ut med kverna-vatnet. D å vart d t e god tid for musa som heldt seg i områ-det. Mannen oppdaga at det var g naga hol på sekkene. D å d t eframleis var tørt i lve a, laut h n kaøy e rkorne t opp den bratte lia til husa sine, til det kom regnvatn i elva. å Svar d t e å øy e e sokrd t m skulle malast nedatt på kv rna, en r d t åehadde korne kv rnabør. eOg då var d t e å mala til ein var ferdig, sjølv om h ile e natta skulle gå med. Att r eein gong m ttå e ed t køyrast opp i lia, for myse e nvanda ikkje ed t fine mjølet. Endeleg kom den fine dagen som mannen hadde venta p . åMjølet vart køyrt ned til b t n, og å ee e ttr nokre ti-mars roing, kom han til Søre Kvamsøy med mange sekke r 26

nyma le mjøl. Mannen vart bedd til gards, og vart traktert med det beste mor hadde, pluss dravle (ikkje kaffi). Imedan fortalde han om sine besværli hg e eitr. Då far skulle gjere opp, kom han med sitt forlangende: Kr. 2,50! Ikkje tale om, sa far, og la opp 4---5 kroner. Men mannen skua vekk det som var over hans forlangande og sa: «Nei, det e r synda-pengar !» -D tt hee ende i kring 1912 då eg var omlag 12 år gammal. Eg tek med d enne vesle h endinga, fordi ho viser oss kor smiinøgde folk kunne vera, kor d i eikkj e skydde ein umak, kor rin1eleg dei var og at d i evar nøgne på ære og samvit, mann og mann imellom. Hadde ein lova noko, så h eldt ein lovnaden. Mann var manns ære! Og æ e rvar eit adelsmerke som stod høgt mellom våre forfedre. Arbeid og slit Ferie var eit ukjent omgrep for oss slitarane på bonde -landet. Eg tykte d t evar urettferdig at horna åt fabrikkar-beidarar skulle få boltre seg på badestranda eh r nedafor i 14 dagar, m d n e avi horna til småbrukaren skulle mødast i sveitte og varme, til vi styrta under den tunge høybøra vi bar på ryggen lang veg Vi . misunte d i ! eEg kan berre skj øna meg til kva dei gamle tenkte, dei som i eit langt liv ha<l<le gått Borgny, Bjørg, KjeUfr:id, Rut, Arne Koppernes, Kari og Steinar. Etter vegen kjem Signe Ervik. 27

Mor, Magna og Haakon Bjørlykke ved inste stovenova. Alle i godt humør. Det har vore ein god dag. her og slite frå morgon til kveld, frå tidleg om våren til seine hausten; utan ein einaste dag ferie. Dei .. hadde. simpelthen ik½je råd til det! lkkje før kring 1970 kom det i stånd ei ord-njng som sikra ferie for. a ,lle. · i .. . . ·-Det var · mai1gt. som var slitsamt-.for · folket her i den gamle tida, Det uheldige•med torvvinna vl;lr· ~ - t ho Jml inn i slåttevinna, då det var nok med ei vinne. Og så lilce etter den harde vårvinna. Men det var om å gjera å få opp torvet så tidleg ·son,1 råd var, så det fekk tørka. Vi hugsar reg1isom-marane 1922--23 og 24, då det ikkje så å seia var tørt torv i husa rundt enn på øya. Det vart kjølege. vint.rar i husa. Folk hadde lite råd til å kjøpe kol og ved. Til vanleg var det på Storholmen vi spadde torv på denne tid. Og når det var 28

halvtørt skulle ed t h«ysast» , d.v.s. torve e nvart lagde i kryss, så d t evart ein firkanta «krans» opp tte er. D å kom torvene opp frå marka og tørka be e. å trSkom slitet m d eå b era torv-sekkane til b t n f r å e, øsjøen fall ut, for ri:\"! v::irt vegen endå l ne ge å r bera dei 1 5 -20 sekkane vi førde i kvar farm. Ofte vart d t leenge før siste sekken var komen framover d n elange voren og tømd i det vesle torvhuse t vi hadde framom naus-t t. eEin bra jobb, e i 4-5 gonger kvart år, samtid m eir. Sam-' stundes skulle høyet passast. D t ekunne ehnda «det skein av» f r øvi var komne til lands med torvfarmen, og ed t var ingen h eime som kunne «kasta utover såtene» . D å måtte vi sleppa b t n å eog la han flø opp d ersom s øejn flødde e e, llr setja alle sekkane på voren om. sjøen fall Målskikk . må e ttvi berre giøyme i-slike situasjonar. Å passa høyet var viktigast. M n eein god skik1{ var del for alle: Var det nokon som hadde my-kje turrhøy på marka, g oregnveret kom over d ie , så kom grannane og hjelpte til å få det i hop! Den gamle dugnads-ånda var levande ! Kvamsøyingane må e ttopp .P å Bla~ e1tmyra og spade, torv unde r krigen, for då var det oppspadt for det meste på Storholmen, og krigen hindrQ. innførsel av brense l utanfrå . Vi Sofie Myren, Regine Lade og Haakon Bjørlykke arbeider med høy, og dei har nesten hesja full hes. Haakon slår rundt litt. 29

Dagleg liv ved Myre øe . sjn Karl Nilsen og Karl Karlsen landar m d ebåt n i estø . a Haakon Bjørlykke ligg i støa og kviler etter roing . aD i efiskar m d line eog garn. 3 motorbåtar ligg bortfor. Vi ser 3 hum-markiste r som ligg ute. To av d i r e etunge. Frå 1920-åra. trong 4 øy es elptrnge r for å få d t til eå gå klar lla e toppar i te e ge , errntndå e vd t art brukt bukkar fle e s a eirt d r. M n d t ees ø s e t r tproble em t var å s a e kffjutesekkar og å ø e e sob td i m vart spre g e å e 4 sn dpd i tasjona ne. Kvinnfolka ø e g ø e bttob ttfor kvar firing. Fleirtale t av gardbrukarane å sø s a pridav øya hadde torvte giar på fj lle et, og ed t kunne vera folksamt d r eoppe. I fe eritida v art d t eekstra travelt for lrusmora . Ikkje be e arrhdde ho s å el tt n og ed t daglege s etll av b då e folk og d r m n y , eakkurat då ahdde o hinnrykk av byfolk på ferie . H r i ef etlinga e an v r d r eingen annan stad d i ekunne a e t kinn, inkj e hot ll ee ell r h r b rey ge å a tinn i. Frå vi byrja å køyre ut g ø s a j dli mars og til torvvinna og s å el tt n v r aunnagjort i u ua g st, var d t i e etra ev l tid. Ho-s å elttn var også ei lita vinn attpe å . D t evar om å g e e å saj rn-k e · m est moge eg lfor til vinte e , r n m n d t eekunne ve e rvan -s ek leg å å fhoa øtrr n r d t låeeid ut i oktobe r . . Innha su tinga kunne gå fint d i e åra då e vad t r godt ver 30

Kvilestund i varmen. Kar og kvinne snur turr.høyet ein sommardag i Myren. Vi ser Elisa Myren, Håkon Bjørlykke, Rasmus Myren, Bård Myren, Johanne Østringen Kristine , Mittet og Ole Myren. til å ebrge korn, ho og pote et r i. M n eeg hugsar godt de åi ra då ed t var m ødasamt å få kornet i hus, og i potetopptakinga då vi spra g g notok nokrc bytter mellom lingea e. nVi må e tts a e p dopp a e llpote e e, g t no ligg pe å kne å e ei k r n og plukke . M n evar d t e godt v er, og avlinga var god, kunne ed t vere moro for oss horna å s å jkven som. fekk fyrst bytta full av store pote e tr! D t evar m ykje trista e rom v r n å eå å stog spade dag e ett r dag og så å plukke ed t u rgaset m d d i l neea ge, s i-ege røte e anttpå! Trøyske g a geol nrot! D t s meae oppatt år e e åttr r. Ein burde slutte m d dee e ttprimitive jordbruket, ar-be s idkrevj ande som d t evar, og i staden få h est og plog, m einte vi horna. M n eikkje før i 1934 efkk vi oss ein part i hest. D n hees et n l tte a m ykj e av arbe eidt for o . H r ssepå s ør-sida v aøya var d t seå s å mjordbruk at d t e var ofte å e b dto og tre om ein øyk. eHilt problemfri var ikkj e ednne ordnin-ga, m n d t eevar billegast å s a e seg es ekffhthjelp p d n m t n å eå e. . U tpå h u t n a s eminka d t b deå e m d earbeid ute og m d egraset. K yrne vart s ett på å eb s n og sau ene gjekk og snau-b eitte øebn, fø sr laktinga tok til. 31

Klippinga og slaktinga gjekk føre seg h eime å pgarden. Fyrst i århundre t spikra <lei saue-og kalveskinna på løde-veggen. N r åskinna var tø e rr, for d t erundt ein skinnhand-l r og akjøp e t<le i opp. D i enytta vel ut ressursane under slaktinga, særleg galdt dette all innmaten. S l is å enytta <le i tarmane til p lsø e, blod og talg hadde <lei inni. D t efortelst om ein gammal mann a t han ville fore grisen med be e rrkve eitmjø s s e l i t14 dagan , eså <lei berre kunne kutte opp tarmane og koke, så <lei sparde skyljinga ! Frå lz.eidendom til kristendom På Kvamsøya e r funne fleire steinalderbustader, og det merkelege er, a at rkeologane har avdekt steinalder-, bronse -alder-og j arnalderfunn på same området. I Røysane sør for Bringsinghaug ligg gravhaugane i rekkjer langs fjøra i i elengd av omkr. 600 meter. D n estørste av hovdinggravene vart -e ett r fle e åirrs arbeid, granska grundig h eilt åt grun-nen. D i emange millionar rullestein i Storrøysa gøymde berre ein mann: hovdingen. Men rundt omkring har så vore øya sin gravplass i sekel e ett r sekel. Her vart våre forfedre grav-lagde og viste til Odin i Vallhall. Eller kanskje til Njord, guden som rådde ov r heavet, vindane og e eldn. Slik var d t enok frå den grå ol<ltid og h eilt fram til første årtusen etter Kristi fødsel. D t evar Olav Tryggvason som m eir enn nokon annan fekk brigda den n de ervde kultus, då ah n i r t å e997 kristna folket i bygdene h r veed storstemna på Dragse e aidt, ltså e trår før Svolderslaget. R tt enok var d tte e tvangskristendom, men e e ttr kvart fekk kristendomen g e jnnomsyre slektene, slik a t folket kunne i takksemd reisa den store s etinkrossen på Dragse e åidt r 1913. St inkrosesen skulle vera eit synleg minne om d t estørste som h ddae ehndt i bygdene rundt Stad. Sj lvø e avdukinga av minnesmerket var eit storhende. Som 12 års gut fekk eg fø glja far med motorbåten som g ejkk til Leika nger ein fin sommar-sundag i uni. jEin h il eliten flate av b t r lå aåg ved bryggj a der, og e e ttr byg evegedn kom gå ande og køyrande frå fle e airkntar. Så ab r det opp bakkane mot Dragse e idt, forbi L eikong ykrkja og langs den same elva som gav dåps-vatn til den store kristningsskaren 916 år i førevegen. 32

Eit kompani soldatar var komne frå Nordfjordeid. D r evar ei h il eborg av flagg og faner som. falda seg ut i d n efine nordbrise . n Av talane hugsar eg ingenting anna enn at far var så oppg øldd, at han frå steinsokke el n laut ropa ut e i s e trk maning om å vyrdsla om minnesmerket og om å h:.=il<'l:=i d n ekristne arven frå e ef drne i æ re. -D enne avdukinga vart for m na ge eit livsminne. N r vi åno e r komne til r t 1960, å ekan d t v ree e evrdt å s å a ejttnde g ospørja e e ttr resultate t frå ed i 963 farne å ar , s aidn også kva søy gminane vart <løypte til kristentrua. D t r e evisst at omskifte et r veldig å palle omkverve. lk-kj mine s g e e eg et l d lr omskiftet i d t r li i see g ø e liv og innhald. D t r e e eit lang t steg i mellom d t e å ta d åpen og å halda s g eborte frå ed i mest grove ehidne skikkar, og til d t e å å ginn for full v ne a gelisering, både h eime g oute, i tru og m d ekjæ e rlik og offervilje . De e ttstege et r t ke e i bygde e enhr, som så mange andre stader. D n tomee krossen har vorte kristendomen sitt sig rs-em erke . Draging mot krossen og ove yrtdings-kris etndom h r akorne si taden for s evrdkris etndom, Gudste e e nsti staden for a gvudsdyrking, misjon i t d n s a efor avgudsofring. Utan å gå inn på kvalite et n i kristendom og kristenliv, e ell r å korne m d n keo o s g alajmføring yg e e bd nilrn llom, ~skal eg eh r jg e eit glimt av nivået n r d t gjåeeld m tevøerk-semd og misjonsarheid på Kvamsøya. 70 å s rj ubileP-t åt e s e ldtkvinneforeninga h adde som krona å pfrukte ne:. utsending av første heidnin misjongæ er n frå Kvarnsøya (19110). -Ikkje mindre enn 3 foreningar ar-b eider no for den mis o sg e a j nrinh r eute. I alt er h r e12 arbe aid nde rnisjonsforeningar. D essutan 13 organisasjona r bygd på kris et n rg unn son-i har s e intilskipingar og innsam-lingar. F r fl roei e av misjonsgreine e en vrt d t eoppte e kkollekt e s ktra, ån r utsende t l rm· a avitjar øya. Omlag 100 huslydar g ev jkvart år 1 5 -20 0 0 0kr. til d i me y se misjonsg eriner, d t evert 1 05-200 kr. ajmtover for kvar hus yl d. D i flee e stvaks -ne er imidlertid rne e edl m r av fle e irforeningar og organisa -sjonar, så surne husly ad r o a frr jg erne ed t dobbe e ltog meir enn d t ke , vart år. M t vø e erksemda er tt r m t n tor, og d i e eå esefaste Gud -st ne es e et r r 6 i rå et. B då e barne åd p og brurvig e esl vrt haldne 3 -R. Lade 33

Sku,lehuset i N. Kvamsøy med lærar (S. Lystrup) og elevar som er vanskeleg å kjenne uten forstørring. Mange minner frå dette huset: Fyrste opptreden av Hornmusikken år 1910, basarar og losjemøte og eksamen. i Interimskyrkja, endå om <lei fleste kyrkjelege handlingar e r lagde til hovudkyrkja på Sande. I kristen tid h r aKvams-øya sin gravplass alltid vore på Sandsøya. Desse få data syner nokre viktige drag i utviklinga frå det store mørkret og til evange liet m d esitt lys, som den sig-runde åndsmakt nicd ævclivsvon. «Du sende ditt ord til No-regs fjell, og ljos over lande t strøymde.» Den vestlegaste garden på Sunnmøre Bassenes h eiter vestlegaste garden på Kvamsøya og der-m d eogså på Sunnmø er . F r 1900 øvar h r beerre b erglendt utmark, med vassholer og ujamn grunn, med store kløfter som måtte fyllast om det skulle verte jamn slåttemark og å e krflekker. D i efleste ville aldri ha korne på at slikt kunne gå an, men ektepare t Ivar og Vendel Simonnes såg d t eikkje ugjort. D i eflytte hit til eit nybygt hus tett før jul 1900, og i januar å e e er t ttl· fekk <le i sitt femte barn. Ette r kvart auka barneflokken til å e tt. Soga om d tte enyrydningspare t frå d n evestlegaste pyn-t n eav Sunnmøre er samtidig også eit tidsbile e tfrå fyrste de-l n eav dette hundreår t. eHusværa var d n etida små, armoda 34

grå, og framtidsutsikte e nalt anna enn lyse. Startkapitalen for <lesse nybyggarane rakk såvidt til ei lita stove og ei endå mindre løe. Ivar og Vende l måtte h ente stein til murane oppe frå fjellel. Dei veJte steinane utfor, drog dei på steinslcdc, tok att og ve e ltpå stakkar over glop r, ehol og glovrer. Kokte mat til murarane gjorde dei i fjøra n r ådet var godt ver, elles måtte d i b ree e kokamaten ov r eein kilome et r frå foreldra i Kvamme. Likeeins til bygningsmenne en. Tungt var det og å bere store stakkar frå fjøra og til gards. Der var inga båtstø, så Ivar måtte bolte lunnar til berget så dei kunne dra opp ein b åt. Ivar var h ll r e eliten og spinkel, men kona var meir storvak-sen og sterk. Difor kunne ho vere med der det trongst, både m d esteinarbeid, n yrydjing, jordbruksdrift og å make tare til turking og brenning i fjøra. Tarebrenning var ei god attåt-næring d n etida, m n d t eevar slitsamt. Tareoska (som opp-haveleg var råstoff til jodfabrikkasjonen) vart betalt med 18 øre kg. Elles var det tungt å tene til utkoma. Ivar rodde si fyr-ste fiskje m d emorbror sin, dei dreiv med rykk, eit reiskap med tung blystein og blyrykk ( ein slags pilk). Andre fiskj a rodde han i Ristesund, sidan hadde han båt sjølv, eller saman med svigerfaren som d i ekalla Horten-Knut, etter di han var einaste på desse kantar som var i marinen som hadde stasjon i Horten. D t evar nok fisk i sjøen i d n tid, emen aksjonsradien var avgreusa s t l ugtee d i ehadde opne båtar med segl. Fisken kunne ta anclrP. ve.gar somme år, eller det vart lange uvers-bolkar n ett i bes e t fiskesesongen. Ivar kunne hugse eit svart-år då lotten var berre ein og ein halv fisk. Leigdemannsløna var 30 kr. i vinterfisket, og for disse pengane reiste foreldra over til Eltvik på Stad og kjøpte e i ku, så dei kunne få mjølk til barneflokken. Før dei fekk dyrka jord nok heime, måtte dei søkje slåttemark på ed t grø e, nm n ebrattlendte Riste. D r efekk dei slå fle e irdagar kvart år på ulendte stader for å sanke for til e i ku. Høyet velte d i eutfor i store « e e » m is r(not av tog) som rulla rett på fjøra, derfrå var d t eå føre foret i færing eller i « trerøring». Ingen nolevande hadde vilj a gjort det. På Kvamsøya hadde dei fleire geite r den tida. Vendel dreiv m d eå slå litt gras på eigedomen. Ho tykte d i egras-35

stråa ho kunne få på e a igmark var så mykje n ærare enn d t e<le i møysomme leg h enta frå Riste. Og ho gledde seg over d t eho kunne bre e iutover på ehimegrunnen. Men då ho skulle opp i bakkane og hente «fengda» , var d t eoppe e tav geitene alt saman. D t ehj elpte ikkj e at ho sto<l d r og egret (hok-staveleg) over «spilt mjølk» . Så rodde d i e<le i mile e nlange til Syvde og kjøpte gard-staur for 70 krone r pluss tjukk g ejrdestreng og hegna inn e eigdomen sin. Men det e r vanskeleg å gjerde på berg, så <lei laut opp i utmarka med øvs e tgjerdelinja for å få staurane til å stå. No galdt d t e å å foppdyrka jordstykket. D i ehadde kor-kje hest e ller plog, og ikkje fanst der terreng til anna enn jordbryting m d espade , <lei stadene d r d t eefanst djup nok jord. Så var det å fylle att store holer og kløft r emed stein og jord, d t evart mange vekers arbeid med å fylle ein stor klove nedafor husa. D r evar dammar, d p l og e evassholer og elles be e rrblanke berget. Veiter m ttå e også til. D t etok opptil tre vekei· med e i veite. Men storarbeidet var å bere jord utove r alt berget nok til å kunne få den e e inflekken med pote tåker e ett r d n eandre, for så å så til med grasfrø. Jorda bar <le i i tågar, somme stader langveges frå . For d enne sin store trott og dugleik med jorddyrking, fekk <lei påskjøning og diplom av Møre Fylkes aLndbruks:.. selskap. Ein h il emannsalde r dreiv <lei denne originale form for-jorddyrking. eD i sat m d egarden i 0 r, d r 5 åepå tlel vei;l-legaste neset på Sunnmø e, rmes et in km. frå Kvamme-gren<la. D t evar stutt veg til fi ks eplassane og Ivar var grunnkjend. Han dreiv torskefiske og e es llsmåfiskeri av ymse slag. Han rodde ofte å p Kleivegrunnskallen og drog sei, eller ut p Sild-å støbotnen m d ebrasmeline , og <le ei ldste gutane var m d D t e . evar ofte vågsame ferder på ein færing, og Ivar kjende anger og ansvar for d et. Men kokefisk n evar halve føda, og d t enytta ikkje med be e rrtrollgarn. D t ekunne vere morosamt og, som då lina flotna opp av stor lange og brosme. D å kunne færingen tyngjest av d t erike fisket. Of t le åg I var og fiska til langt på mor gonen, og d hå ende det at han tok ljåen i solarsprett og slo « eit s æ el tt» m d n e adogga låg, før han gjekk til kvila. Litt vart d t estundom til å se e, ljm n deef var ikkje rare greiene til pris: 2 kr. vekta for

turka sei (over 20 stk.). Og av jordbruke t vart d t hee ller ikkje store summar: 40 rø e marka for smøret og ei kr. kiloen for fles ekt. Elles hadde e<li berre e i ku <le føi rste åra. O g ungeflokken vart stor e ell r kvart, og trang sitt, ikkj e mins t mjølk. Men i vårknipa skar d i e «butare» p bå erga i sjø-en. Og med d n eaukande nydyrking kunne e sd i nart ha fle e irdyr på båsen, så der vart b ergingsvon. M en i mange år var største attåtinnkoma tarebrenning. I fjøra låg store tarestål som var komne til lands e e ttr uve r m d estore båre. Denne massen av tare moka d i eutover berg og steinar til d t teørka og kunne brennast. På fine vårdagar låg h ilee bygda under tarerøyk frå bål ett r b l i eåfjøra. S i-enare seide <le i oska til oppkjøparjakta for 18 kr. pr. 100 kg. Sanneleg fekk dei kjenne blodslitet på mange omkverv e . Slitets folk var eit kjent omg rep. Borna vaks opp i de e, ttog <lei klaga ikkje. De i søkte ikkje selskap m d ehorna inne i byg-da anna n r å<lei gjekk på skule. På ed n lange vegen bruka <le i tre alppar som far hadde arbeidt. Men for mor vart d t eå ø e b tsokkar seint og tidleg. Og strikke nye . Vendel måtte karde, spinne, veye ty og saurne kle ed. Lite å kjø e spkor og kle e d for. Nokre skillingar kunne Ivar skaffe ved å selje fisk, men han hadde ingen moderne og e effktive eriskap, så d t ekunne vere vanske eg lnok, også med fiskever. Vi har n emnt d n elange skulevegen. D n ekunne vere s etrng og stabasiøs, 'særleg ed i stutte vinterdagar, då ein m ttå e vasse i snørider og upløgd veg. Endå lengre var d t etil han-delsmannen .. til post og eksp disjoneen, 4-5 km., og somme stykke veglaust den fyrste tida. Ivar og Vende] hadde kristent livssyn, heldt jamt hus-andakt h eime, og Iv r avar fast tal r paå oppbyggingsmøte. Ein av sønene vart emissær D i h. eeldt i akt og æ e rorde t om Guds-frykt og nøgsemd. No er d t emange å sr idan <lesse to slitarane vart lagde til kvile. Barna <le a irtok namn t eVestnes til e e ttrnamn. Ein av <le ei ldste, Ansg r, asa at d t meerke ege elr at «vi tykte vi had-d d t e elike godt i våre k r, åsom <le i nolevande i sine.» 37 .

Ymse slag misjons/oreiningar og lag Særleg i fyrste halvparten av 1900-talet vart det skipa mange lag og foreiningar på Kvamsøy. Øya var så «metta,> med ymse lag, at kvar mann eller kvinne var medlem i fleire foreiningar. Gamleforeininga (for Det Norske Misjonsselskap) vart skipa i 1873 av Rasmus R. Myren og Adam. Lade Oærarar på øya). 17 kvinner vart med. Etter hundreårsskiftet kom fleire til: Foreininga for indre og ytre sjømannsmisjon, Indremi-sjon, Samemisjon, Santalmisjonen, Helselag (Sanitetsforei-ninga), Kinaforeining, Barnefor., Klubb 8 (Redd Barna), Yngres-foreining, Avholdsforeining, Vaksnelosje IOGT, Bar-nelosje, Redningsforeining, Jordbrukslag, Fiskarlag o. fl. -Sangkor frå 1870-åra, Hornmusikk frå 1910, seinare ymse sanglag og musikklag. Misjonsforeiningane var helst drivne av kvinner, og dei hadde si inntekt av opparbeidde varer som dei selde på auk-sjons-basarar. Mannsforeiningar var sjeldnare. Dei samlast gjerne i skulekjell:uen og batt misjonsgarn. Eller dei lova eit misjonslam el. liknande. Tanken på å hjelpa fram evangeli-seringa og å lindra nød var levande mellom folk, endå om dei mange levde i små kår sjølve. I fram mot hundre år hadde dei drive på med auksjon på den gamle måten, før dei heilt gjelde over til berre num-mertaking og åresal m. v - . Eldste måten å hjelpa på nøda heime, var ved dugnad i form av arbeid e ller ved innsam-ling . Større saker varl <let selt gang bøsseinnsamling i gjen-nom bygdene for. Folk var flinke å gj e. Basar i bygda (1910 -1930) Før århundreskiftet hadde dei fått oljelampar i staden for kole. Det var berre den ulempe rn.ed det, at det kosta pen-gar å bruke larn.peolje, og pengar hadde fiskar-bøndene lite av. Første tida heldt dei basarane frå kl. 11 om formiddagen. Då nytta dei dagslyset i staden for å bruka oljepengar. Sei-nare tok basarane til i 2-3-tida. Alle som kunne koma heiman-frå gjekk på basarane. Det var som ein fridag frå slitet og den grå kvardagen, for både unge og eldre. Å ta bestekleda på og samlast til «fest» , var ei avbrøyte midt i kvardagsstrevet som 38

a e llsette pris p . Såæ rleg <le i unge tykte det var hugnadsamt. For <lei eldre var d t mees et i samvetssak. Misjonsforeininga hadde kunngjort basaren n1ed å senda lappe g ejnnom bygde eit par dagar føreåt, om dagen og klok-kes e elttt. Læraren slutta gjerne skulen for basaren si skuld, for einaste samlingsstaden i bygda var skulehuset, og skule-stova var b då e øg hog luftig . Eg ser endå kor <le i gamle ko-nene kjen, innove r Støy e al bkken berande å psine korger m d ebasarmat i, og mjølkespann og tome kaffikjelar. D i flees e, tsærleg d i eunge, tykte miljøet og basaratmos-f r n æ evar trive leg. Unde ar uksjonen kunne ed t henda eit og anna til å moroa seg over, og dette å få oppleva <le i små ting ilag, d t estyrkte på ein fin måte fellesskapen i bygdesamfun-n et. Ein kom liksom nærare kvarandre, ein kj ende seg som ein del av folkesjela. O n g år auksjonarius fekk d t ekjøpande publikum til prismess g å ikonkure e rom varene, då var ly-d n meed i ps aninga om kven som vann. Når det tok til å spakne med hoda (bydinga) på slutten, og det vart for mykje soll(j) og prat, kunne auksjonarius kvessa i som den gamle skulemeisteren i Bjørnsons forteljing, m n l t eerøysta vert.e milda e e erttrkvart, til det enda med at -«snart skal d t everta kaffipause» . D å kjende lyden bokstave -leg kaffilukta frå m tsal nae . Og då var det somme som lurde seg frå bordve sert. og stakk av til kjellaren for å sikra seg plass ved borda. D i evisste at der må e ttfle e irbordsete r til, f r llø a e hadde fått sin kaffi og sin h:urnrm::it. -Auksjonarius kunngjorde øgt aht det no var matykt og kva prisen var for maten, og lyden let seg ikkje byda to gonger. Borda i kje a ell r n va'J.• d ekka til fyrste bordse . taKvinnene tømde korgene s e inmed ferdiglaga mat, uinnpakka frå kor-ga til asjetten e ell r innpakka i serviett. Maten var l fse e m d esøst, brødskive med noko på, kring el , vafler eller anna. I kaf-fi n evar d t ke«affimj lkø», og til kaffien var d t e«kaffisuk-ker» (raffinade). D t evar liksom obligatorisk det. Folk prata og drakk kaffi, og d t evar god basarstemning. D t evar reser-vert plass til talaren ved øvs e tbordenden, e es llingen forma-lite et r. D i e som var ferdig ved borda, reiste seg straks og gav plass til <le i som gjekk og venta. D i egjekk då ned på d n ev esle leikeplana og prata, i gruppevis, om veret var godt. Borna sprang omkring og ty e ktvisst a t verda var god å eva li -for e i stund, alle fall i .... 39

Etter matykta rusia foike t innatt i skuielokaiet til i eav-sluttande andaktsstund. D n etilreisande talaren fortalde gjer-ne frå misjonsarbeidet ute å pmisjonsmarka og kunne også vise lysbil t de e erifrå. D t evar også han som avslutta med an-dakt, og tilslutt retta h n ahja e eg rtltakk til foreninga for ar-be e g eidt jnnom si ts-e arbeids rå et. Kass r r n e a ehadde ese lopp resultate t av førre års arbeid, og også han fekk takk. -På basarane -som på e g øse r li im tø e e es ll-und rh ldt eeeit lite musikklag m d esong og zitar-og gitar-akkompagnement til. Orge l fekk ikkje skulen før i slutten av 20-åra. D i esamlast e i god stund før folke t kom for å stella i stand stova og matsa el n med det knøttv les e «kjø e ek n t . »Eit p r amann må e ttvera m d efor å hjelpa til m d beenkar og bord. D i ebar med seg ved, og vatn tok <lei i elva som. rann ved skulen. D t evar ikkje springvatn i skulen fø e r1930 og , store vasskrukker som i Kana eksiste e rtikkje, så d t evar <lei store vassbyttene som vart brukte til golvvask <lei må e ttta til vassreservoar på basarkjøkenet. D i ekoka kaffien på kje lar som <lei hadde med h eimanfrå , og oppvaskvatn koka <lei i i e stor gryt i e ein liten omn m d eringar (som var sotete på undersida). Ein mindre bra oljelampe gav h ll r e edårleg lys på ed t vesle og mørke «kjø e ek n t . »Kjellaren som var hrukt til rn::itsal, hadde veldig tjukke gråsteinsmurar som var klædde m d etynt trepanel. D r evar ofte trekkfullt og kaldt. I kråa ved luka frå kjø e ek n t stod kista m d eskuffetøy, e i gåve frå handelsmann Frimanslund til Avhaldsforeninga i søre Kvamsøy. Skulestova var bygd også rn. ed tanke å psamlingslokale, difor hadde ho høg kvelving. D tte e var bygda sitt lokale i bortimot 55 år. Til alt. På basardagen var talaren og horna fyrst oppmøtte. D t evar vedkomande tilskipar av basaren som skaffa talar, ein emissær eller soknepresten. Ein av bygdetalarane opna med andakt. D t ekunne vera Hans Støy e , l nIvar Vestnes, Kristof-fer Kvamme, Johs. Kvamme e ell r Jenny Ves es. tnD t evar «Sangboken» som var mest bruka. Sokn presteen kunne bru-ka salmeboka stundom. Talaren bruka ein time e ell r meir. D re e ettr tok auksjonen til. Her gjorde Kristoffe r Kvamme ein stor innsats som auksjonarius i eit halvt hundreår. Han hadde e e b ltmed tollekniv i, og d n ebruka han til å kutta 40

ulltråden som var omkring varepakkane. Varene var inn-pakka i avispapir e ller gråpapir. Auksjonsvarene kunne vera av ymse slag. Smnt var opparbeidt på basarforeninga sine møter (spøt av ull, strømper, sokkar, vottar, sokkebaIHl, huer), eller det var jordbruksprodukt (gulrot, poteter, k:' l, rabbe, flesk, egg, rabarbra, skinke o. 1.), eller lj åsorv og tin-de e tr(til å reparere høyriver med) og så alle slags kjøpeva-rer, etan de og slitande ( oppsydde tyvarer, forkle o. 1.). Kona til Kristoffer, Aletta (syster til Bernt Støylen) sat framfor kate e et r n og rettleidde sin aldrande ektemann. Likevel tok han stundom feil av namna på ymse varer og folk, til moro for basarlyden. D t evar e es llom å gj era å opparbeida e i god stemning, så handelen kunne gå godt. Fleir kunne e verta brukt som auksjonarius: son og særleg soneson til Kristoffer, Pe-der Johanson Kvamme, Sigurd Hatlebrekke, Johannes Kvamme, Hans Ristesund o. fl. For meg som ofte førde ba-sarboka, kunne ed t somme tider vera vanskeleg å oppfatte kven som fekk tilslaget. D t ekunne vera problem m d enam-n t i eall sjauen og alt basarståket. Basaren var slutt, og kvar gjekk til seg. Når mange ynskte at det ikkje måtte verta lenge til neste gong, kom d t eav at det var ikkje så mange høve til å koma sam.an i ar-b eidsveka, som vvrdc frå måndngs morgon til laurdag kveld. Og så fekk ein støtta e goi d sak. Jul på Sunnmørs-Øya I år e r det 988 år sidan fyrste kvamsøyingen vart kristna og døypt av Olav Tryggvason sine prestar. Kor lenge det er sidan feiringa av 25. des. gjekk over frå h eidensk solfest til å vera kristen julefest til minne om Kristi fødsel, veit vi ikkj e. He ellr ikkje veit vi om når skikken med jule e trtok til. Men d n eførste som skipa til off. juletrefest på Kvamsøya, var Adam Lade, den unge æ lraren frå Syvde som heldt skule her i åra 1870-77. Her var ingen veg rundt øya den gongen, men folket ville g e jrne vera med på denne form for julefeiring, serleg då den unge slekta, og fes: ten slo godt an. Ikkje alle h eimane hadde jule e tr, m n efrå min barndom (1901-18) hugsar eg at far laga kunstige jule e trav einekvis-t r einnbora i e i stamme, då h r eden tid ikkje fanst bar-41

tre å p øya. Vi horna stod omkring og lg edde oss e e ttr som treet «voks». e e fa s Dttrjule e trhadde ø e estrrvrd for oss som lekk i julefeiringa, enn mangt it ere e ettl g jule e trhar hatt sidan. * * Vi barna g el dde oss umå e et l g til jula. Om c1P.t ikkjf'. var så store gåv r, seå var d t e ein fest som skilde eg sut frå alle andre i rå et, ein g e e el d fst for alle i heimen. Tidleg vart vi innpoda -av foreldre g e eobstforeldre -at « å holde efst blott i m t oag drikke, d t epasse er i, m n eprise H err n i eyd-m yghed . . D t .»eskulle understrekast at d t v r eaein kristen fest. Be est mor, Be e rtMyr n, efortalde at før mi tid omfata julehande el n i eflaske sirup og ein hank kring el r. D n egodt korka sirups aflska vart plasert v d efotenden i halmse gn a. Butikk var h r eikk e ejd n gonge , å n sfolket rodde til d n egamle hande ss a el t d n Haugshalmen D r . evar d t b kea eri og i etid også brenn vinsheandel, f r 1888. øDå var d t eikkje skikk å gje jule å gver, m n eikring hun-dreårsskiftet v r d t kornaee til d t, eat d t evar stor skam ikkje å å efs g noko n ytt til jul. D n esom ikkje ed t fekk, han m ttå e til klokka er n for å gj re e ei audmykjande ten ste e. Endå eldre er tradisjonen om straff for d n emannen som av l te e e ell r likes l æe el t v re e å skaffe julefisk til huset. -Han må e ttfinne es g i å sitje å pnaustb tanee julekve eldn. D n esom imidlertid v r ahindra frå å fisk sj lv, e økunne utan skam ta imot julefisk av andre. å eS l is hugsur eg ut ein b ygdamann kvar v sle ejulaft sende guta e nsine m d ejulefisk til l ræ aren. -D enne m annen budde elngst frå skulen og hadde ein stor bar-n eflokk, s d t å ekunne nok v era han tyktes ha andre grunnar for å gje si gå e ev , nn akkurat å fria frå naustbetane. M n eskikken m d see erlg omsut for julefisk n d n heeeld seg også i v rå e dagar, endå ein no aldri n emne r naustbetane utan for moro. Som folke st kulle eta s g god oeg m tt, eskulle også dyra g e jra d et. D t skuUee edssutan brenna yl s for d i peå sjø e lvjulekv lde en D. enne siste skikke en r nok e i gamal ove e erlvring. * * D t evar e i skam å gløyma å ta av kornband unde r trusk-inga. Ein m tt då e å a hkornband åt fuglan unde e r himme el n v d ejuletider! D t evar gjerne introduksjonen til js ølve jule -42

gleda dette, at småfuglane kom og t åseg så nøgde utafor vindauga v årt i dei grå e e ttrmiddags-timane julafta. Vi horna tykte e<li snille småsporvane såg så takksam e og lykke ege lut. Og gjevargleda og ornsyuel Lil <le i minste små skapningar var m d eog gjorde oss dke i hjnrta. No var vi re e ttstemninga til å ta imot d n estore jule esften. D t høeyrde til tradisjonen t alaug og vask m åtte gjerast juleafta etter middag, og den store a eb lj n lleer vaskestampen gjorde t ne es e tsom. badekar. I gangar og på tunet var s øtrdd opphoggen frisk e e, inog inne å pkjø e ek n t dampa jules etika. Etter kvart var alle fer-dige m d eornbytinga frå yrke til h l eg, og vi samla oss om kjøkenborde t som var e s ktra pynta, også med stearinlys i staken. I fyrste verdskrigen var d t e skort på lys, og då vart det ei h il evinne å s øy a tpstearinlys av stearinklumpar som mange fann i fjøra -e ett r torpe e e ådrtbtar. Ved borde t las far juleevange eli t, og vi song eit eller fle e irjulevers. De e ttvar høgtidsamt, og tankar krinsa nok om innhaldet i julebodska ep n, men gjorde også sine runder til steika på omnen og julekosten lle es. * * Kom d t enokon innom julafta e e ttr middag, måtte <lei for alt i verda ikkje gå att utan <lei fekk av julegodtet, for elles «bar <lei jula u . D t t»evar sers hyggje eg å lgå m d epakkar ein slik dag, for alle stader var folk så venlege, og så vanka det så mykje godt, b åde i munnen og i lumma. D t elåg ikkje haugevis nv store pakkar rundt juletrea då som no D i . esmå julegåvene stakk vi borti handa til kvar-andre, og takksame var vi for den minste ting. D i egåver vi bytte med kvaran<lre skulle vera uttrykk for vår glede ved j uleunderet med d n estørste j ulegåva: Jesusbarnet i Betlehem. Det skulle understrekast t ajula var både ein gledefest og h eimen sin fest, difor må e ttalle halda seg h eime julekvel-den og h ile e første juledag. Einaste unnatake t frå d enne rege-l n evar kyrkjeferda, dersom veret var bra. * * Julekve eldn gjekk alle i heimen rundt treet og song jule-songane, ingen m ttå e vanvyrda den fine skikken ved å setja seg til å sjå p . åBorna fekk vera med å pynta treet, og de e ttvar stor stas. 43

-Stearinen ville så lett renna dit d n eikkje skulle, men det var og mykj e moro m d eå forma d n emjuke stearinen til ymse figurar. Og barnefantasien fekk falda seg ut d . åUnde r alt kavet m d ejule ø ef rbuinga kunne d t heenda kvinnfolka vart l i eungemaset. Borna fekk då øy e hrom jule -ge a itsom ikkj e var å spøke m d, d r eesom d i eikkj e var snille, og d ersom ho kom til utdø a rog ikkje fann fiskesodet utsett. U ga e nnlydde å p m d estore augo, d i e eldste m d enoko mistru. Surne våga seg til å g y a l ttut på atrppa. B tes å halda seg inne , og best å halda husfre , dså ein ikkje unødig terga opp d i evaksne innunde r jul. Skikken m d eå gå julenisse kom ikkje i bruk noko større, m n efekk eit oppsving då ed t vart julemaske å r få på butik-k n ae. * * Huldrefolk kunne ein endå øyhra segner om i samband m d ejula. V r ahorna for mykje i vegen i antida, kunne gamle-mor i huset ta d i til eside og fortelj a <lei om huldrefolke t i K vame. Ei av seg e e n nvar slik: I lang tid hadde huldre e nduka bord på låven om julekve eldn. -Etter bordseta kunne dei h alda m ykje åst k og leven. Ein julekveld hadde drengen på garden stiltra seg bort til låven m d i eeladd bø ers. Midt unde r likas te ståket small skotet, og huldre e øn rmde ov r ehals og hovud. D i eropa under røminga: «Kvame, d t e sa em ! Aldri m eir fagnafolk i Kvame.» Sidan spurdest <le i oppatt i Eltvik-h augen p fi St::1dlandet. M n egamlemor kunne og fortelj a om jula sitt sanne inn-hald. Som sollyset vann over og spreidde m ørkret, slik sigra H n asom vart fødd jule a a n ttov r emørkemaktene. D t r d t e eestørste som har h endt i mennes es eklkta si sog . eDå in efekk fyrste butikken på Kvamsøya ikring 1900, var d tte e eit framsteg E. in slapp d lå enge å r fara sjøvegen til h andelsmannen. Men d t evar lite e gap nr til å handla for d n etid . aDifor spurdest d t e som it egjetord eit år tett ved jul, at far hadde ahndla for h ile e 5 kr. i julegåver og var r esom h n abar h eim i d n estore laupen sin . . -Krava til jule efiringa har ikkje e e brrvorte annleis i mangt o mg ykje, dei seinare år, d i ehar også vorte så mykje st røre. e eR flksjonane omkring de e ttvil h eilt naturleg munne ut i spørsmålet: H r d n aeekte, e e rttjulegleda auka tilsv ra -ande? 44

På kyrkjeferd Vi er på e i av Sunnmørs-øyane. Kyrkja er på e i anna øy, og fjorden i mellom er ikkje alltid så hygge eg å lkryssa, som han ligg der ute mot storhavet. Å . r1910. Det er sundags morgon, ein av dei fine. Trøytte arbeids-folk kviler ut etter vekestrevet på sjø og land. D t eer kvile-dag og fred. Røy ek n tek til å stiga or skorsteinspipene. Stilla rår. I aust stig sola over fj elltoppane med signing og livskraft strålande over land og folle Etter ein god frukost av h eimelaga n-iat, tek karane på seg beste vadmålskleda. Kvinnfolka pak-kar klebyte og niste i skrin e ller korg, og nedetter til båtnaus-t t beer det. Dei skal ro til kyrkj a. I den stille sumarmorgon kan ein sjå fleire båtar, mest færingar, som ror samstundes langs land. Karane sit i erme-skjorta. D i ekvinnene som sit «skutfru e» tek vare på trøye e ntil dei som ror. Og pra et n går. Det e r langt å ro for dei som har lengste vegen, opp til 8 -10 km, så det er godt dei er man-ge nok til å kunne bytast åt med roinga. Di nærare dei. kjem kyrkjestaden, di fleire båtar vert det i fylgje. D i estemner dit frå mange kantar. Er d t e vind, så sigl r esomm e. Og på dagar då vcrct e r utrygt, lyt søring-eller mørings-båtane ut, i sær då om det e er it barn som skal til dåpen. Og sjølv om ein har <lesse båtane å y ttil, så kan det h enda at barnsølet må tilskipast både 2 og 3 gonger før <lel lukkast å få barnet til dåpen, på grunn av veret. Men i dag e r det strålande. Alt på kyrkj evoren råkar ein kjenningar, og komne vel på land, står karane og pratar flokkevis, medan kvinnfolka går til naustet e ller næraste stova for å byta på seg besteplagga dei hadde med i skrinet. Kyrkjeklokka ringjer, og inn gjennom porten ber strau-men. På og omkring kyrkjegard n eråk.ar ein dei ein ser etter, dei ein ville ha ein meir e ell r mindre viktig prat med. Og folk har mange slag ærend, for her er då samlingsstaden for sok-n ebarna, og h r efår ein endå høyre ymse kunngj eringar. E tter preika lyser klok.kar n eut frå kyrkjebakken. O g mest samstundes står ein driftig kar med hande ålsnd og n - æringsvet ved naustet og sel e e e eplll r anna etande. Mange vit-jar grave e nåt sine kjære, medan andre diskuterar politikk 45

og meir og mindre viktige hendingar ved kyrkj egardsporten. Så ber <let nedover til båtane att. Kvinnfolka tek kyrkjema-ten or skrina og legg finplagga sine n d i eatt. Og medan ka-rane ror på h eimvegen, bit d i eav og til av nista. På d n tid edei sat i kyrkja har det auka på med motvind, så d t evert ein stri tørn å ta før <lei kjen1 h eim til middagsmaten. Og til så lenge d t ehender, sit d i heeirneverande gjerne og ventar på kyrkj en ytt. År. 1920. Motor i fiskehåtane har vorte det vanlege i tiårsbolken som endar 1920. Og no vil ingen ro til kyrkja lenger, ein må ha motorbåtskyss. Og r d r eelikeve el in e ller annan som kjern roande, så fortel det noko om mannen det og, tenkjer folle I si mildaste form går då domen ut på at 111.annen må i alle fall vera stokk konservativ, når han så heilt kunne ignorere utviklinga i kommunikasjonsvese ent. Folk reiser til kyrkje endå meir enn før, fleire motorbåt-farrnar frå kvar bygd for dage , nnår der er høgmesse. e eD t r vorte så å seie mode m d ekyrkjereisa, og nyfikna for moto-rane hjelper til, i alle fall for mannskjønnet. D ertil kjem at trangen til å samlast i Guds hus enno er uminska. Framleis får ein og annan fretta det meste av sitt ny-h ende-sloff J_Jå kyrkjefenla, eu<lå <let 110 har vorte ålment å h::ild::i ::iviser. R::idio r i ealle fa]l ikkje teken i bruk. Men på andre områ er, dt. d. i klevegen, r efolk like så moderne som i sydlanda. På kyrkjebåten kan ein studera d et. Den grå vad-målskleda er ombytt med blå sjeviot, ullsokkane med silke-sokkar, ullpledd ni.ed keep eller paraply av silke, skomakar-sydde støv lar med fabrikkvare i utalandsk sjevrå og med blanke kalosje r utapå o.s.v. Med slik vølnad er d t eikkje un-d erleg at robåtane f r åvera i fred. Men søknaden til kyrkja e r stor, og motorb tane ågår kvar sin sundag etter tur. lkkje sjeldan e r det kappkøyring, for surne har fått ny b t, åandre ny maskin som skal prøva krefter med kameratbå e . t nMotor-tidsalde er n skaper epoke i kystbygdene. Preikesundagen vert rekna stor eller liten alt etter storleiken av d n eoppankra motorbåtflote nedfor kyrkjestaden. År 1930. T endensen til kapping bygde e ni mellom om å koma til 46

k yrkja m ed fles e t motorbå a et n , h r avorte mindre merkande, endå eflire nye båtar har korne til. Kyrkjesøknaden h r aminka og e r ikkje sf1 p«å mode meir», ser d t eut for, kva ed t no k n akoma av. Ofte er d tt die e skutert av d i e son, flittig vitj ar Guds hus. Og på k yrkjeb t n å ekan ein ofte øy a hrdomen over vek-sande «makeli h tg e , »likesæle, materialisme og om nye inter-e essr som t k eopp tida, t. d . sport, utferder, aviser og radio. På kyrkjebåt n Yeert d t emindre og mindre av ungdomen, og m ange eldre er også sjeldnare å sjå. Be e å errp<li store høg-tid r r d t e eefullt hus. I stygt ver vert d t egjerne til d t eat be e rr<lei som m å avstad, t. d . fadderskap legg ut på ykrkjeferda. Soknedeling g jer a t gamlekyrkja vert ikkje den sam-lingsstad som ho før var for storparten av h eradet. No er d t eei ll r fle eeire dotterkyrkjer som kva r har sin vesle kyrkje-l d, t kyee frå den gamle . Men på øghtidsdagar kjem gjerne folk frå e e eh il hrade sat rn n i ahovudkyrkj a. D i enye kyrkj e-ne kortar kyrkjeve egn for mange, men for prestane vert d t eei meir m dø esam ordning. Likevel t k d i d t m d eeeegodt mod og vil gjerne koma s e insoknebarn til m t , ø esså på dei står d e t ikkje att. Kveldsguds e es et nt r vert d t eno m eir av, der folk kan gå til kyrkja. År 1940. -R øynsler av krigen. Utviklinga e r skruva attende, går i ring, men berre mel-lombels. D i neye tinge es ntilstand e år rsaka. M n einkje er så gale at d t i r e e egodt for noko. Robåtane har korne til æ e rog vørnad att. D t esom ein h eldt for utruleg for få å r sia, det er no d n esikre verkelege røyndom. Folk ror til kyrkja att. Og siste øghtidsdagen ved gamlekyrkja no i haust rodde sneise-vis av b åtar, fullsette med kyrkjefolk. D i ekom som gamle i dagar frå mange kantar, til og m d efrå utkantane, ed r <lei må e ttro 8 10 -km kvar veg. Betre å å fe i stripe å plakkskorne e e ell r in sjøskvett på trøya, enn å få mulkt for å a yh ntta ulovleg kommunikasjonsmidlar, sa folle Og så hoppa d i i efæringane. Små og store, gamle og unge av båe kjønn k appast om å filma seg ein færing og få løyve til å bruka han til kyrkja. D i esiste må e ttgå frå naust til naust i fle e irkilome ters lengde øf r d i efann att ein einaste som ik-kj e var t k n i e ebruk til kyrkj e å b t den dage . nSjølvsagt var d t efint ver og til og m d heøgtidsdag for 47

kyrkj e lyden . Men d i son'l evar gamle nok til å ha sett de e føttr, <lei l vdee opp att sine ungdoms dagar på ein uventa realistisk m tå e, og på ed t steg i utviklinga då e<li minst hadde evnta å få s å jdette utsnitt av folkelivet utt. Ro, d t ekunne ed i, b då e eldre og yngre, sjølv om d r evan-ka trehole r hjå fle e e eirttrpå. Men d t everka unekte eg lrart på <lei fles et , d tte e store omskiftet i motoren sin tidsalder, d enne ed l av nyordninga. S hå ar då årar og segl korne til ære att, og e<li gamle opphengde e ell r bortstuva b åtane er vortne v r lovlå e ege samferdslemidlar b d til å e havs og til kyrkj e . Ressursane Orde et r fransk og vert omsett m d ehje elpkje e eldller hjelpemiddel. Frå langt attende i tida har folka vore på jakt e ett r slike ting som kunne e a lttkampen <le a irfor å overleve. F r tøeknikkens tidsalder m ttå e e<li ta i bruk d t esom fanst i naturen I . hundreå e er ttr hundreår var d t eliten framgang. Men h r peå øykant. n eav Sunnmøre var <lei i allefall flinke til å nytte ut alle ressursa e nsom var for hand. H eilt til byrjinga av d tte e hundreår t evar naturressursane i bruk, simpelthen fordi <le i hadde ikkje anna. Vi hugsar torvspadinga. Korleis <le i nytta kvar e i lita torvmyr til brensel ved å spade torve e et ll r skj e e rdet. S å Søndag ettermiddag, tilfeldig samantreff: Kristoffer, Karl, Rolf, Kjartan, Kristian, Karl, Robert, Nelly, Sofie, Magna. Til høgre ei av dei siste røykstovene p å Kvamsøy. 48

trilla dei det utover til turldngs.\" Mange brukte torvstreng til å fira torvet ned på, måtte elles bera det på ryggen. Rive lyng var ein annan måte å skaffe seg brensel på. «Sjå kor det røy-kjer or skorsteinen til grannen. No held dci på å elde med lyng» , heitte det då. Einer var også ein god ressurs til brensel og ymse anna. Han voks der det var tørt og steinut. Einen var utruleg seig og kunne brukast bl. a. til hovd på børatog. Rø-tene bruka dei til å hinda tågar og korger av. Dei bruka den seige og sterke bjørka til «hamleband» på årane når dei var ute og rodde hl. a. _ I ei vik på Storholmen fann dei brynestein som dei kunne slipe sine reiskap med, derav Brynevika. Tønneband fekk dei av å kløyva den sterke haslen og av dei kunne der lagast fiskereiskap: glip og teiner, ålteiner, dessutan var hasleband mest bruka til å «banda» allslags trekjerald med. Av hasl laga dei «tindetre>> til å setj a tindar i høyrivene med. Det var som ei lita vinne, det, å reparere rivene, når tindane smatt utor i nordavind og skjening, og det kunne stå om når høyet skulle rakast saman i «anntidå» «. Han sit og tindar river» , sa dei om d n eeldste smn hadde det arbeidet. Av bjørk laga dei ymse koppar og kar til å eta or. Og til bruk i hushaldet. Til drag under f æringa ne bruka dei gjerne rogn som ofte var bend slik at han passa, berre han vart tilhogd litegrann. Skjelsand fann dei på holmane. Den bruka dei til høns som skulle v erpe, og til hagegangane, som vart kvitare. Tareoske fekk dei av tørka tare som vart brend. Dette var ein liten heimeindustri. Dag etter dag om våren låg bygda under tarerøyk. Butaren skar dei til mat åt bufeet, visse stokk.tare også. Det var om våren til å skøyta på med når det minka med fo-ret. Og så gav dette tilskotsforet så pen raudfarge på smøret. Og forknipa vart mindre. Til vadbein kunne dei bruka torskehovud som dei feste på ripa på færingen. Av torskelever laga dei lyse som dei smurde bl. a. skorne sine med. Eller kunne koka lyse til tran som dei drakk eller brukte i måling. Hå-skinnet bruka dei som sandpapir. Nabbar, krokute og heine spikra dei på naustveggen til å hengja garn og tog og ymse slag sjøbeine på. Desse kunne dei finna i lauvskogen av ymse tre. 4 -R Lade .. 49