["cho con l\u00e0 C\u00e1n, t\u1ecf ra n\u00f3 gi\u1ed1ng m\u00ecnh. C\u00e1n \u0111\u01b0\u1ee3c m\u1ed9t tu\u1ed5i \u0111\u00e3 c\u00f3 t\u01b0\u1edbng m\u1ea1o r\u1ea5t kh\u00f4i ng\u00f4 \u0111\u1ed1i \u0111\u00e1p g\u00e3y g\u1ecdn. Bi\u1ebft ch\u00faa c\u01b0ng chi\u1ec1u C\u00e1n, th\u1ecb Hu\u1ec7 \u00e2m m\u01b0u c\u01b0\u1edbp ng\u00f4i Th\u1ebf t\u1eed cho C\u00e1n. Nguy\u00ean tr\u01b0\u1edbc \u0111\u00f3, m\u1ed9t qu\u00fd phi t\u00ean l\u00e0 Ng\u1ecdc Hoan \u0111\u00e3 sinh con trai \u0111\u1eb7t t\u00ean l\u00e0 T\u00f4ng. S\u00e2m kh\u00f4ng y\u00eau Ng\u1ecdc Hoan n\u00ean kh\u00f4ng mu\u1ed1n l\u1eadp l\u00e0m Th\u1ebf t\u1eed, m\u1eb7c d\u00f9 Tr\u1ecbnh T\u00f4ng \u0111\u00e3 15 tu\u1ed5i. T\u00f4ng r\u1ea5t kh\u00f4i ng\u00f4 nh\u01b0ng ch\u00faa ch\u1eb3ng ch\u00fa \u00fd ch\u0103m lo d\u1ea1y b\u1ea3o. Vi\u1ec7c h\u1ecdc t\u1eadp c\u1ee7a T\u00f4ng \u0111\u1ec1u giao ph\u00f3 cho c\u00e1c quan. \u0110\u1ebfn tu\u1ed5i, T\u00f4ng \u0111\u01b0\u1ee3c ra \u1edf ri\u00eang, ch\u00faa c\u0169ng l\u1edd lu\u00f4n. Ng\u00f4i Th\u1ebf t\u1eed ch\u01b0a \u0111\u1ecbnh n\u00ean l\u00f2ng ng\u01b0\u1eddi ly t\u00e1n, chia hai phe: phe Tr\u1ecbnh T\u00f4ng, phe Tr\u1ecbnh C\u00e1n. \u0110\u1eb7ng Th\u1ecb Hu\u1ec7 t\u00ecm \u0111\u01b0\u1ee3c ng\u01b0\u1eddi c\u00f3 th\u1ebf l\u1ef1c trong ph\u1ee7 ch\u00faa l\u00e0 Huy qu\u1eadn c\u00f4ng Ho\u00e0ng \u0110\u00ecnh B\u1ea3o. Hai ng\u01b0\u1eddi n\u00e0y c\u00e2u k\u1ebft v\u1edbi nhau \u0111\u1ec3 m\u01b0u l\u1eadp Tr\u1ecbnh C\u00e1n l\u00ean ng\u00f4i ch\u00faa. Th\u1ebf t\u1eed T\u00f4ng th\u1ea5y Ch\u00faa l\u1ea1nh nh\u1ea1t v\u1edbi m\u00ecnh nh\u01b0 v\u1eady, l\u1ea1i bi\u1ebft \u0111\u01b0\u1ee3c \u00e2m m\u01b0u c\u1ee7a \u0110\u1eb7ng Th\u1ecb Hu\u1ec7 v\u00e0 Qu\u1eadn Huy, b\u1eaft giam hai m\u1eb9 con Th\u1ecb Hu\u1ec7 \u0111\u1ec3 gi\u00e0nh ng\u00f4i ch\u00faa v\u1ec1 m\u00ecnh. Kh\u00f4ng ng\u1edd Tr\u1ecbnh S\u00e2m l\u1ea1i kh\u1ecfi b\u1ec7nh, vi\u1ec7c b\u1ecb l\u1ed9. Th\u1ebf t\u1eed T\u00f4ng ch\u1ecbu t\u1ed9i giam bi\u1ebfm tru\u1ea5t l\u00e0m con th\u1ee9. T\u1eeb \u0111\u00f3 phe c\u00e1nh c\u1ee7a Th\u1ecb Hu\u1ec7 ng\u00e0y c\u00e0ng m\u1ea1nh. Tri\u1ec1u quan ph\u1ea7n l\u1edbn h\u00f9a theo \u0110\u1eb7ng Th\u1ecb Hu\u1ec7. Hu\u1ec7 c\u00f3 em trai l\u00e0 \u0110\u1eb7ng M\u1eadu L\u00e2n. L\u00e2n nh\u1edd th\u1ebf ch\u1ecb m\u00e0 \u0111\u01b0\u1ee3c t\u01b0\u1edbc l\u1ed9c, \u1ef7 th\u1ebf ch\u1ecb, l\u00e0m c\u00e0n. Qu\u1ea7n \u00e1o, xe ki\u1ec7u c\u1ee7a L\u00e2n \u0111\u1ec1u r\u1eadp theo vua ch\u00faa. H\u00e0ng ng\u00e0y L\u00e2n th\u01b0\u1eddng \u0111em v\u00e0i ch\u1ee5c tay ch\u00e2n c\u1ea7m g\u01b0\u01a1m v\u00e1c gi\u00e1o ngh\u00eanh ngang kh\u1eafp kinh \u1ea5p c\u01b0\u1edbp b\u00f3c, c\u01b0\u1ee1ng hi\u1ebfp ph\u1ee5 n\u1eef gi\u1eefa ph\u1ed1 ph\u01b0\u1eddng. Ch\u00faa bi\u1ebft m\u00e0 l\u00e0m ng\u01a1. Th\u1ecb Hu\u1ec7 c\u00f2n h\u1ecfi con g\u00e1i y\u00eau c\u1ee7a ch\u00faa cho em trai m\u00ecnh. Ch\u00faa kh\u00f4ng b\u1eb1ng l\u00f2ng, nh\u01b0ng v\u00ec n\u1ec3 Th\u1ecb Hu\u1ec7 m\u00e0 ph\u1ea3i nghe theo. Th\u1ebf r\u1ed3i, cu\u1ed9c h\u00f4n nh\u00e2n \u0111\u00e3 \u0111\u01b0\u1ee3c ti\u1ebfn h\u00e0nh nh\u01b0ng \u0110\u1eb7ng M\u1eadu L\u00e2n kh\u00f4ng \u0111\u01b0\u1ee3c ph\u00e9p s\u1ed1ng chung v\u1edbi c\u00f4ng ch\u00faa. \u0110\u1ec3 chi\u1ebfm \u0111o\u1ea1t c\u00f4ng ch\u00faa. Th\u1ebf m\u00e0 nh\u1edd Hu\u1ec7 can thi\u1ec7p, L\u00e2n kh\u00f4ng b\u1ecb gi\u1ebft, ch\u1ec9 ph\u1ea3i \u0111\u00e0y \u0111i xa. Th\u1ecb Hu\u1ec7 h\u1ed1i th\u00fac Tr\u1ecbnh S\u00e2m l\u1eadp C\u00e1n l\u00ean ng\u00f4i Th\u1ebf t\u1eed. B\u1ec1 t\u00f4i Tr\u1ecbnh S\u00e2m c\u0169ng a dua h\u00f9n v\u00e0o. S\u00e2m \u0111\u00e3 \u0111\u1ecbnh l\u1eadp C\u00e1n, nh\u01b0ng m\u1eb9 S\u00e2m l\u00e0 Tr\u1ecbnh th\u00e1i phi Nguy\u1ec5n Th\u1ecb can ng\u0103n n\u00ean S\u00e2m ch\u01b0a quy\u1ebft. S\u00e2m n\u00f3i: - Th\u00e0 l\u1eadp C\u00e1n ho\u1eb7c trao ng\u00f4i ch\u00faa cho Tr\u1ecbnh B\u1ed3ng (con Tr\u1ecbnh Giang - con \u00f4ng b\u00e1c) c\u00f2n h\u01a1n l\u1eadp Tr\u1ecbnh T\u00f4ng \\\"\u0111\u1ee9a con b\u1ea5t hi\u1ebfu\\\". Sau \u0111\u00f3, do th\u00fac gi\u1ee5c c\u1ee7a Hu\u1ec7, Tr\u1ecbnh S\u00e2m l\u1eadp C\u00e1n l\u00e0m Th\u1ebf t\u1eed, d\u00f9 C\u00e1n m\u1edbi l\u00ean n\u0103m. S\u00e2m d\u00f9ng Qu\u1eadn Huy l\u00e0m th\u1ea7y d\u1ea1y C\u00e1n. S\u00e2m b\u1ecb b\u1ec7nh tr\u0129, lu\u00f4n \u1edf trong cung kh\u00f4ng bao gi\u1edd \u0111i ra ngo\u00e0i. \u0110\u1eb7ng Th\u1ecb \u0111\u1ecbnh \u00fd x\u1ebfp \u0111\u1eb7t c\u00f4ng vi\u1ec7c, g\u00e0i tay ch\u00e2n gi\u1eef nh\u1eefng c\u01b0\u01a1ng v\u1ecb then ch\u1ed1t trong ph\u1ee7 ch\u00faa. C\u00e1n l\u00e0 Th\u1ebf","t\u1eed c\u00f2n nh\u1ecf, b\u1ecdn h\u1ecd c\u00e0ng l\u1ed9ng quy\u1ec1n. Trong d\u00e2n ch\u00fang lan truy\u1ec1n: Tr\u0103m quan c\u00f3 m\u1eaft nh\u01b0 m\u1edd \u0110\u1ec3 cho Huy qu\u1eadn v\u00e0o s\u1edd ch\u00ednh cung. N\u0103m T\u00e2n S\u1eedu (1781), b\u1ec7nh t\u00ecnh c\u1ee7a S\u00e2m n\u1eb7ng th\u00eam v\u00e0 qua \u0111\u1eddi. Th\u1ecb Hu\u1ec7 th\u00f4ng \u0111\u1ed3ng v\u1edbi Qu\u1eadn Huy l\u1eadp C\u00e1n l\u00ean ng\u00f4i ch\u00faa. Tuy\u00ean phi \u0110\u1eb7ng Th\u1ecb Hu\u1ec7 th\u00f4ng \u0111\u1ed3ng v\u1edbi Qu\u1eadn Huy l\u1eadp C\u00e1n l\u00ean ng\u00f4i ch\u00faa. Tuy\u00ean phi \u0110\u1eb7ng Th\u1ecb Hu\u1ec7 nghi\u1ec5m nhi\u00ean tr\u1edf th\u00e0nh ng\u01b0\u1eddi \u0111i\u1ec1u khi\u1ec3n tri\u1ec1u ch\u00ednh gi\u00fap con. L\u00f2ng ng\u01b0\u1eddi lo s\u1ee3, t\u1eeb ph\u1ee7 ch\u00faa ra kinh th\u00e0nh, th\u00f4n d\u00e3, ai c\u0169ng bi\u1ebft ch\u1eafc ho\u1ea1 lo\u1ea1n s\u1ebd x\u1ea3y ra. Th\u00e1ng 10 n\u0103m T\u00e2n S\u1eedu (1781), binh l\u00ednh Tam ph\u1ee7 n\u1ed5i lo\u1ea1n, tru\u1ea5t ng\u00f4i C\u00e1n, gi\u00e1ng xu\u1ed1ng Cung qu\u1ed1c c\u00f4ng, \u0111\u1eadp ph\u00e1 nh\u00e0 c\u1eeda, gi\u1ebft \u0110\u00ecnh B\u1ea3o c\u00f9ng th\u00e2n thu\u1ed9c phe c\u00e1nh. H\u1ecd \u0111\u00f3n Tr\u1ecbnh T\u00f4ng l\u00ean ng\u00f4i v\u01b0\u01a1ng, phong l\u00e0 Nguy\u00ean so\u00e1i \u0110oan Nam v\u01b0\u01a1ng. T\u1eeb \u0111\u00f3, ki\u00eau binh ng\u00e0y c\u00e0ng c\u00e0n r\u1ee1, kh\u00f4ng ai tr\u1ecb n\u1ed5i. Phe c\u00e1nh \u0110\u1eb7ng Th\u1ecb Hu\u1ec7 b\u1ecb truy l\u00f9ng v\u00e0 tr\u1ea3 th\u00f9. Hu\u1ec7 b\u1ecb tru\u1ea5t xu\u1ed1ng th\u1ee9 nh\u00e2n, sau u\u1ed1ng thu\u1ed1c \u0111\u1ed9c ch\u1ebft. Tr\u1ecbnh C\u00e1n b\u1ecb gi\u00e1ng, ra \u1edf ph\u1ee7 L\u01b0\u1ee3ng Qu\u1ed1c, \u1ed1m b\u1ec7nh ch\u1ebft, \u1edf ng\u00f4i \u0111\u01b0\u1ee3c m\u1ed9t th\u00e1ng. \u0110oan Nam V\u01b0\u01a1ng Tr\u1ecbnh T\u00f4ng(1782-1786) Tr\u1ecbnh T\u00f4ng c\u00f2n c\u00f3 t\u00ean n\u1eefa l\u00e0 Tr\u1ecbnh Kh\u1ea3i, l\u00e0 con trai \u0111\u1ea7u cu\u1ea3 Tr\u1ecbnh S\u00e2m v\u00e0 cung t\u1ea7n D\u01b0\u01a1ng Th\u1ecb Ng\u1ecdc Hoan, ng\u01b0\u1eddi l\u00e0ng Long Ph\u00fac, huy\u1ec7n Th\u1ea1ch H\u00e0. Ch\u1ecb c\u1ee7a Ng\u1ecdc Hoan v\u1ed1n l\u00e0 cung t\u1ea7n c\u1ee7a Tr\u1ecbnh Doanh, \u0111\u01b0\u1ee3c Tr\u1ecbnh Doanh r\u1ea5t y\u00eau qu\u00ed. Nh\u1edd ch\u1ecb m\u00e0 Ng\u1ecdc Hoan \u0111\u01b0\u1ee3c k\u00e9n v\u00e0o l\u00e0m cung t\u1ea7n c\u1ee7a Tr\u1ecbnh S\u00e2m (con trai Doanh). T\u1eeb ng\u00e0y v\u00e0o cung, n\u00e0ng v\u1eabn ng\u00e0y \u0111\u00eam s\u1ed1ng c\u00f4 qu\u1ea1nh, kh\u00f4ng \u0111\u01b0\u1ee3c ch\u00faa \u0111o\u00e1i th\u01b0\u01a1ng nh\u01b0 c\u00e1c cung t\u1ea7n kh\u00e1c. B\u1ed7ng m\u1ed9t \u0111\u00eam, n\u00e0ng n\u1eafm \u1ee9ng m\u1ed9ng th\u1ea5t c\u00f3 th\u1ea7n cho t\u1ea5m \u0111o\u1ea1n c\u00f3 v\u1ebd \u0111\u1ea7u r\u1ed3ng. N\u00e0ng \u0111em chuy\u1ec7n k\u1ec3 l\u1ea1i v\u1edbi quan h\u1ea7u Kh\u00ea Trung H\u1ea7u. Vi\u00ean ho\u1ea1n quan b\u00e0n v\u1edbi n\u00e0ng \u0111\u00f3 l\u00e0 \u0111i\u1ec1m sinh con th\u00e1nh! Th\u1ebf r\u1ed3i ho\u1ea1n quan b\u1ed1 tr\u00ed \u0111\u00e1nh tr\u00e1o n\u00e0ng Ng\u1ecdc Khoan y\u00eau qu\u00ed c\u1ee7a ch\u00faa th\u00e0nh n\u00e0ng Ng\u1ecdc Hoan, \u0111\u1ec3 th\u1ef1c hi\u1ec7n gi\u1ea5c m\u01a1 sinh con th\u00e1nh. Ch\u00faa bi\u1ebft nh\u01b0ng kh\u00f4ng n\u1ee1 \u0111u\u1ed5i n\u00e0ng ra. Tr\u1eadn m\u01b0a m\u00f3c c\u1ee7a ch\u00faa \u0111\u0103 \u0111\u1ec3 l\u1ea1i cho n\u00e0ng Ng\u1ecdc Hoan ni\u1ec1m h\u1ea1nh ph\u00fac v\u00f4 b\u1edd: m\u1ed9t c\u1eadu con trai kh\u00f4i ng\u00f4 tu\u1ea5n t\u00fa ra \u0111\u1eddi. V\u00cc c\u00f3 con \u0111\u1ea7u v\u1edbi ch\u00faa n\u00ean t\u1eeb cung t\u1ea7n n\u00e0ng \u0111\u01b0\u1ee3c phong Qu\u00ed phi. Song Tr\u1ecbnh S\u00e2m kh\u00f4ng y\u00eau Ng\u1ecdc Hoan n\u00ean c\u0169ng l\u1ea1nh nh\u1ea1t v\u1edbi Tr\u1ecbnh T\u00f4ng. Ch\u00faa cho r\u1eb1ng gi\u1ea5c m\u01a1 r\u1ed3ng l\u00e0 \u0111i\u1ec1m l\u00e0m vua l\u00e0 r\u1ed3ng v\u1ebd kh\u00f4ng ph\u1ea3i r\u1ed3ng th\u1eadt, r\u1ed3ng v\u1ebd ch\u1ec9 c\u00f3 \u0111\u1ea7u kh\u00f4ng \u0111u\u00f4i, nghi\u1ec7p \u0111\u1ebf s\u1ebd kh\u00f4ng b\u1ec1n. H\u01a1n n\u1eefa, Tr\u1ecbnh S\u00e2m v\u1ed1n \u00e1c c\u1ea3m v\u1edbi ng\u01b0\u1eddi l\u00e0ng Long Ph\u00fac th\u01b0\u1eddng g\u00e2y lo\u1ea1n nh\u01b0 Tr\u1ecbnh C\u1ed1i, Tr\u1ecbnh L\u1ec7 \u0111\u0103 th\u00e0nh ti\u1ec1n l\u1ec7...","S\u00e2m m\u1ea5t, Hu\u1ec7 v\u00e0 Qu\u1eadn Huy l\u1eadp C\u00e1n l\u00ean ng\u00f4i ch\u00faa th\u00ec m\u1ed9t b\u1ec1 t\u00f4i c\u1ee7a Tr\u1ecbnh T\u00f4ng l\u00e0 D\u1ef1 V\u0169 d\u1ef1a v\u00e0o ki\u00eau binh n\u1ed5i d\u1eady l\u1eadp T\u00f4ng l\u00ean ng\u00f4i ch\u00faa. N\u1ea1n ki\u00eau binh ho\u00e0nh h\u00e0nh kh\u1eafp kinh k\u1ef3, d\u00e2n ch\u00fang ng\u00e0y \u0111\u00eam n\u01a1m n\u1edbp lo s\u1ee3. Th\u00e1ng 6 n\u0103m B\u00ednh Ng\u1ecd (1786), \u0111ang l\u00fac ph\u1ee7 ch\u00faa r\u1ed1i ren l\u00e0 th\u1ebf th\u00ec ngh\u0129a qu\u00e2n T\u00e2y S\u01a1n c\u1ee7a Nguy\u1ec5n Hu\u1ec7 v\u1edbi danh ngh\u0129a \\\"di\u1ec7t Tr\u1ecbnh ph\u00f2 L\u00ea\\\" k\u00e9o ra B\u1eafc H\u00e0. Ch\u1ed1ng c\u1ef1 l\u1ea1i r\u1ea5t y\u1ebfu \u1edbt, qu\u00e2n Tr\u1ecbnh tan r\u0103, b\u1ecf ch\u1ea1y. T\u01b0\u1edbng Ho\u00e0ng Ph\u00f9ng C\u01a1, Nguy\u1ec5n L\u1ec7 r\u00fat ch\u1ea1y l\u00ean ph\u00ed B\u1eafc. Tr\u1ecbnh T\u00f4ng m\u1eb7c nhung ph\u1ee5c, ng\u1ed3i voi, c\u1ea7m c\u1edd l\u1ec7nh ch\u1ec9 huy, qu\u00e2n s\u0129 nh\u0301 n nhau kh\u00f4ng ai nghe theo. Ch\u00faa Tr\u1ecbnh ph\u1ea3i m\u1ed9t m\u00ecnh b\u1ecf ch\u1ea1y l\u00ean T\u00e2y S\u01a1n. Ch\u00faa g\u1eafp \u0111\u01b0\u1ee3c L\u01b0 Tr\u1ea7n Qu\u00e1n \u1edf x\u0103 H\u1ea1 L\u00f4i, nh\u1edd Qu\u00e1n gi\u00fap \u0111\u1ee1. Tr\u1ea7n Qu\u00e1n nh\u1edd ng\u01b0\u1eddi h\u1ecdc tr\u00f2 l\u00e0 Nguy\u1ec5n Trang n\u00f3i d\u1ed1i l\u00e0 gi\u00fap tham t\u1ee5ng B\u00f9i Huy B\u00edch l\u00e1nh n\u1ea1n\\\". Nguy\u1ec5n Trang bi\u1ebft \u0111\u00edch l\u00e0 ch\u00faa Tr\u1ecbnh m\u00e0 T\u00e2y S\u01a1n \u0111ang truy l\u00f9ng, li\u1ec1n c\u00f9ng tay ch\u00e2n b\u1eaft Tr\u1ecbnh T\u00f4ng n\u1ed9p ngay cho qu\u00e2n T\u00e2y S\u01a1n. Tr\u1ea7n Qu\u00e1n bi\u1ebft tin ch\u1ea1y \u0111\u1ebfn tr\u00e1ch m\u1eafng h\u1ecdc tr\u00f2. Trang th\u1ea3n nhi\u00ean n\u00f3i: - \\\"S\u1ee3 th\u1ea7y kh\u00f4ng b\u1eb1ng s\u1ee3 gi\u1eb7c, qu\u00ed ch\u00faa kh\u00f4ng b\u1eb1ng qu\u00ed th\u00e2n m\u00ecnh\\\", xong gi\u1ea3i T\u00f4ng \u0111i. Tr\u00ean \u0111\u01b0\u1eddng gi\u1ea3i \u0111\u1ebfn qu\u00e2n T\u00e2y S\u01a1n, Tr\u1ecbnh T\u00f4ng d\u00f9ng dao t\u1ef1 t\u1eed. Trang \u0111em x\u00e1c T\u00f4ng n\u1ed9p cho T\u00e2y S\u01a1n. Nguy\u1ec5n Hu\u1ec7 sai ng\u01b0\u1eddi kh\u00e2m li\u1ec7m t\u1ed1ng t\u00e1ng Tr\u1ecbnh T\u00f4ng chu \u0111\u00e1o r\u1ed3i b\u1ed5 d\u1ee5ng Nguy\u1ec5n Trang l\u00e0m tr\u1ea5n th\u1ee7 S\u01a1n T\u00e2y, t\u01b0\u1edbc Tr\u00e1ng li\u1ec7t h\u1ea7u. Tr\u1ea7n Qu\u00e1n lui v\u1ec1 nh\u00e0 tr\u1ecd, b\u1ea3o h\u1ecdc tr\u00f2: \\\"Ta l\u00e0 b\u1ea7y t\u00f4i m\u00e0 l\u00e0m l\u1ea7m l\u1ee1 ch\u00faa, t\u1ed9i ch\u1ec9 c\u00f3 ch\u1ebft m\u1edbi gi\u1ea3i t\u1ecf \u0111\u01b0\u1ee3c v\u1edbi ch\u00faa\\\". Xong, sai ng\u01b0\u1eddi \u0111\u00e0o huy\u1ec7t, m\u1eb7c \u0111\u1ee7 m\u0169 \u00e1o, t\u1ef1 n\u1eb1m v\u00e0o quan t\u00e0i, nh\u1edd ng\u01b0\u1eddi ch\u00f4n c\u1ea5t. Tr\u1ecbnh T\u00f4ng l\u00e0m ch\u00faa ch\u01b0a \u0111\u01b0\u1ee3c 4 n\u0103m th\u00ec b\u1ecb ch\u1ebft, th\u1ecd 24 tu\u1ed5i. \u00c1n \u0110\u00f4 V\u01b0\u01a1ng Tr\u1ecbnh B\u1ed3ng (9\/1786-9\/1787) Tr\u1ecbnh B\u1ed3ng l\u00e0 con Tr\u1ecbnh Giang, b\u00e1c h\u1ecd c\u1ee7a Tr\u1ecbnh T\u00f4ng. L\u00fac \u0111\u1ea7u B\u1ed3ng \u0111\u01b0\u1ee3c phong l\u00e0m C\u00f4n lu\u1eadn c\u00f4ng. Tr\u1ecbnh T\u00f4ng thua, Tr\u1ecbnh B\u1ed3ng l\u00e1nh n\u1ea1n \u1edf huy\u1ec7n V\u0103n Giang (H\u1ea3i H\u01b0ng) chi\u00eau t\u1eadp binh m\u0103 \u0111\u1ee3i th\u1eddi c\u01a1. Khi Nguy\u1ec5n Hu\u1ec7 c\u00f9ng anh l\u00e0 Th\u00e1i \u0110\u1ee9c Nguy\u1ec5n Nh\u1ea1c r\u00fat v\u1ec1 Nam, Tr\u1ecbnh L\u1ec7 li\u1ec1n \u0111em qu\u00e2n qua \u0111 \u0323 Thanh Tr\u00ec k\u00e9o v\u1ec1 chi\u1ebfm l\u1ea1i ph\u1ee7 ch\u00faa. \u0110ang \u0111em, Tr\u1ecbnh L\u1ec7 cho n\u1ed5i tr\u1ed1ng tri\u1ec7u t\u1eadp tri\u1ec1u quan \u0111\u1ebfn b\u00e0n vi\u1ec7c l\u1eadp L\u1ec7 l\u00ean ng\u00f4i ch\u00faa. Vi\u1ec7c h\u1ea5p t\u1ea5p, v\u1ed9i v\u00e0ng \u0111\u1eab kh\u00f4ng th\u00e0nh. Vua L\u00ea, sau khi g\u1eafn b\u00f3 v\u1edbi T\u00e2y S\u01a1n kh\u00f4ng mu\u1ed1n chia quy\u1ec1n cho h\u1ecd Tr\u1ecbnh nh\u01b0 tr\u01b0\u1edbc n\u1eefa. Quan h\u1ec7 gi\u1eefa vua L\u00ea v\u00e0 Tr\u1ecbnh L\u1ec7 r\u1ea5t c\u0103ng th\u1eb3ng, Tr\u1ecbnh L\u1ec7 \u0111\u1ecbnh m\u01b0u tho\u00e1n ngh\u1ecbch. Gi\u1eefa l\u00fac \u1ea5y, m\u1ed9t s\u1ed1 ng\u01b0\u1eddi th\u00e2n c\u1eadn xui Tr\u1ecbnh B\u1ed3ng vi\u1ebft bi\u1ec3u xin v\u1ec1 ch\u1ea7u vua. Tr\u1ecbnh","B\u1ed3ng b\u1ea5y gi\u1ee1 \u0111\u0103 40 tu\u1ed5i, t\u00ednh n\u1ebft hi\u1ec1n t\u1eeb, khoan h\u1eadu, \u0111\u01b0\u1ee3c nhi\u1ec1u ng\u01b0\u1eddi m\u1ebfn m\u1ed9. Cu\u1ed1i \u0111\u1eddi Tr\u1ecbnh S\u00e2m, v\u00ec vi\u1ec7c con tr\u01b0\u1edfng con th\u1ee9 kh\u00f3 quy\u1ebft, c\u00f3 l\u00fac S\u00e2m \u0111\u1ecbnh l\u1eadp Tr\u1ecbnh B\u1ed3ng \u0111\u1ec3 tr\u1ea3 l\u1ea1i ng\u00f4i ch\u00faa cho anh con nh\u00e0 b\u00e1c. V\u00cc th\u1ebf S\u00e2m cho Th\u1ecb Hu\u1ec7 nu\u00f4i Tr\u1ecbnh B\u1ed3ng \u0111\u1ec3 p\u1e25ng thay C\u00e1n n\u1ebfu C\u00e1n m\u1ec7nh m\u1ec7t. Tr\u1ecbnh T\u00f4ng l\u00ean ng\u00f4i, ki\u00eau binh m\u1ea5y l\u1ea7n mu\u1ed1n ph\u00f2 C\u00f4n qu\u1eadn c\u00f4ng Tr\u1ecbnh B\u1ed3ng, \u0111\u0103 v\u00e0o t\u1eadn nh\u00e0 \u0111\u1ec3 th\u00fac \u00e9p v\u00e0 \u0111\u00f3n r\u01b0\u1edbc, B\u1ed3ng \u0111\u0103 m\u1ed9t m\u1ef1c t\u1eeb ch\u1ed1i. L\u00fac qu\u00e2n T\u00e2y S\u01a1n k\u00e9o ra, B\u1ed3ng ch\u1ec9 \u0111em theo m\u1ed9t \u0111\u1ee9a \u1edf, m\u1ed9t t\u00ean l\u00ednh, l\u00e1nh v\u00e0o huy\u1ec7n Ch\u01b0\u01a1ng \u0110\u1ee9c, c\u00f3 \u0111\u1ecbnh chuy\u1ec7n \u0111i tu. Bi\u1ebft Tr\u1ecbnh L\u1ec7 l\u00e0m nhi\u1ec1u \u0111i\u1ec1u ngang ng\u01b0\u1ee3c, tr\u00e1i ph\u00e9p, m\u1ed9t s\u1ed1 quan t\u00ecm g\u1eb7p, khuy\u00ean Tr\u1ecbnh B\u1ed3ng v\u1ec1 tri\u1ec1u gi\u00fap vua. Th\u1ea5y Tr\u1ecbnh B\u1ed3ng v\u00e0o tri\u1ec1u, tri\u1ec1u th\u1ea7n thep gi\u00fap, thanh th\u1ebf Tr\u1ecbnh B\u1ed3ng ng\u00e0y c\u00e0ng l\u1edbn. B\u1ed3ng ch\u01b0a c\u00f3 \u00fd l\u1ea5n quy\u1ec1n vua L\u00ea, nh\u01b0ng do b\u1ed9 h\u1ea1 th\u00fac gi\u1ee5c n\u00ean \u0111\u0103 nghe theo. B\u1ed3ng \u0111\u1ebfn ch\u1ea7u, vua mu\u1ed1n \u0111\u1ec3 B\u1ed3ng tr\u1edf v\u1ec1 nh\u00e0 c\u0169, phong l\u00e0m Ti\u1ebft ch\u1ebf thu\u1ef7 b\u1ed9 ch\u1ee7 qu\u00e2n, B\u00ecnh ch\u01b0\u01a1ng qu\u00e2n qu\u1ed1c tr\u1ecdng s\u1ef1, Th\u00e1i \u00fay c\u00f4n qu\u1eadn c\u00f4ng, c\u1ea5p 3000 t\u00ean l\u00ednh, 5000 m\u1eabu ru\u1ed9ng v\u00e0 2000 x\u0103 d\u00e2n l\u1ed9c \u0111\u1ec3 ph\u1ee5ng th\u1edd h\u1ecd Tr\u1ecbnh. B\u1ecdn \u0110inh T\u00edch Nh\u01b0\u1ee1ng l\u1ea1i mu\u1ed1n Tr\u1ecbnh B\u1ed3ng l\u00e0m v\u01b0\u01a1ng t\u1ea1i ph\u1ee7 ch\u00faa \u0111\u1eddi ch\u00faa tr\u01b0\u1edbc kia n\u00ean \u0111\u0103 nhi\u1ec1u l\u1ea7n gan \u013a sang xin vua phong v\u01b0\u01a1ng cho Tr\u1ecbnh B\u1ed3ng. Ng\u01b0\u1ee3c l\u1ea1i vua L\u00ea ki\u00ean quy\u1ebft t\u1eeb ch\u1ed1i. Cu\u1ed1i c\u00f9ng do s\u1ee9c \u00e9p c\u1ee7a \u0110inh T\u00edch Nh\u01b0\u1ee1ng - k\u1ebb n\u1eafm binh quy\u1ec1n, b\u1ea5t \u0111\u1eafc d\u0129, vua ph\u1ea3i y theo, phong B\u1ed3ng l\u00e0m Nguy\u00ean so\u00e1i, t\u1ed5ng qu\u1ed1c ch\u00ednh, Y\u1ebfn \u0110\u00f4 v\u01b0\u01a1ng. Tr\u1ecbnh B\u1ed3ng nhu nh\u01b0\u1ee3c, l\u01b0\u1eddi bi\u1ebfng, kh\u00f4ng \u0111i\u1ec1u khi\u1ec3n \u0111\u01b0\u1ee3c c\u00f4ng vi\u1ec7c, do \u0111\u00f3 ch\u00ednh s\u1ef1 l\u1ecdt v\u00e0o tay \u0110inh T\u00edch Nh\u01b0\u1ee1ng. Ch\u00fang khuy\u00ean B\u1ed3ng l\u1eadp l\u1ea1i \u0111\u1ee7 l\u1ec7 b\u1ed9 \u1edf ph\u1ee7 ch\u00faa nh\u01b0 x\u01b0a, ph\u1ee7 ch\u00faa th\u00e0nh m\u1ed9t tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh ri\u00eang. T\u1eeb \u0111\u00f3, vua v\u00e0 ch\u00faa l\u1ea1i c\u00e0ng m\u00e2u thu\u1eabn. Vua L\u00ea \u0111\u1ecbnh c\u1ea7u vi\u1ec7n qu\u00e2n ngo\u00e0i tr\u1ea5n v\u00e0o kinh d\u1eb9p Tr\u1ecbnh, Tr\u1ecbnh B\u1ed3ng bi\u1ebft, do\u1ea1 gi\u1ebft, l\u1eadp vua kh\u00e1c. T\u00ecnh th\u1ebf h\u1ebft s\u1ee9c nguy kh\u1ed1n. Vua L\u00ea bu\u1ed9c ph\u1ea3i cho v\u1eddi Nguy\u1ec5n H\u1eefu Ch\u1ec9nh t\u1eeb Ngh\u1ec7 An \u0111em qu\u00e2n v\u1ec1 gi\u00fap. Qu\u00e2n Ch\u1ec9nh v\u1ec1 Th\u0103ng Long m\u1ed9t c\u00e1ch d\u1ec5 d\u00e0ng. T\u01b0\u1edbng l\u0129nh Tr\u1ecbnh b\u1ecf ch\u1ea1y, Tr\u1ecbnh B\u1ed3ng tr\u1ed1n ch\u1ea1y v\u1ec1 x\u0103 D\u01b0\u01a1ng X\u00e1 r\u1ed3i Qu\u1ebf V\u01a1 \u1edf H\u00e0 B\u1eafc. R\u1ed3i t\u1eeb B\u1eafc Ninh, Tr\u1ecbnh B\u1ed3ng ch\u1ea1y v\u1ec1 H\u1ea3i D\u01b0\u01a1ng, Qu\u1ea3ng Y\u00ean, Th\u00e1i B\u00ecnh, nh\u1edd th\u1ed5 h\u00e0o \u0111\u1ecba ph\u01b0\u01a1ng gi\u00fap \u0111\u1ee1 qu\u00e2n l\u01b0\u01a1ng m\u01b0u \u0111\u00e1nh l\u1ea1i Nguy\u1ec5n H\u1eefu Ch\u1ec9nh, nh\u01b0ng m\u1ea5y l\u1ea7n giao chi\u1ebfn \u0111\u1ec1u th\u1ea5t b\u1ea1i. V\u1ec1 sau, B\u1ed3ng ch\u1ea1y v\u1ec1 vi\u1ebft bi\u1ec3u g\u1eedi vua L\u00ea: \\\"Ki\u1ebfp n\u00e0y sinh ra l\u1ed7i th\u1eddi, g\u1eb7p l\u00fac n\u01b0\u1edbc nh\u00e0 l\u1eafm n\u1ea1n, l\u1ea1m d\u1ef1 v\u00e0o d\u00f2ng \u0111\u00edch nh\u00e0 ch\u00faa, r\u1ea5t lo cho vi\u1ec7c t\u00f4n mi\u1ebfu x\u0103 t\u1eafc. D\u00e2ng bi\u1ec3u tr\u1ea7n t\u00ecnh, mong \u0111\u01b0\u1ee3c Ho\u00e0ng th\u01b0\u1ee3ng cho v\u1ec1 tri\u1ec1u ki\u1ebfn... Nh\u1eadn \u0111\u01b0\u1ee3c bi\u1ec3u Tr\u1ecbnh B\u1ed3ng, vua L\u00ea ng\u1eadm ng\u00f9i: - T\u1ea5m l\u00f2ng th\u1eadt th\u00e0 c\u1ee7a B\u1ed3ng, tr\u1eabm \u0111\u0103 l\u01b0\u1eddng bi\u1ebft, ch\u1ec9 v\u00ec kh\u00f4ng kh\u00e9o x\u1eed s\u1ef1 trong l\u00fac g\u1eb7p bi\u1ebfn c\u1ed1 n\u00ean m\u1edbi \u0111\u1ebfn n\u1ed7i nh\u01b0 th\u1ebf. N\u1ebfu \u0111\u0103 ngh\u0129 l\u1ea1i v\u00e0 bi\u1ebft h\u1ed1i l\u1ed7i tr\u1eabm s\u1ebd c\u00f3 c\u00e1ch \u0111\u1ed1i \u0111\u0103i, ch\u1eb3ng nh\u1eefng gi\u1eef \u0111\u01b0\u1ee3c d\u00f2ng d\u00f5i m\u00e0 c\u0169ng kh\u00f4ng m\u1ea5t \u0111\u1ecba v\u1ecb gi\u00e0u sang. Vua L\u00ea n\u00f3i r\u1ed3i sai ng\u01b0\u1eddi \u0111i \u0111\u00f3n Tr\u1ecbnh B\u1ed3ng th\u00ec qu\u00e2n H\u1eefu Ch\u1ec9nh \u0111\u0103 \u0111\u00e1nh tan qu\u00e2n c\u1ee7a \u0110inh","T\u00edch Nh\u01b0\u1ee1ng v\u00e0 Ph\u1ea1m T\u00f4n L\u00e2n b\u1ecf ch\u00faa m\u00e0 \u0111i, T\u00edch Nh\u01b0\u1ee1ng trong tay kh\u00f4ng c\u00f2n qu\u00e2n l\u00ednh v\u0169 kh\u00ed g\u00ec n\u1eefa. Tr\u1ecbnh B\u1ed3ng kh\u00f4ng c\u00f2n ai gi\u00fap, ph\u1ea3i s\u1ed1ng l\u1eabn l\u00fat m\u1ed9t m\u00ecnh \u1edf ven bi\u1ec3n, t\u00ecnh c\u1ea3nh r\u1ea5t \u0111i\u00eau \u0111\u1ee9ng. Tr\u1ecbnh B\u1ed3ng l\u00fac \u0111\u00f3 t\u1ef1 nh\u1ee7: \\\"Gi\u00e0u sang \u1edf ki\u1ebfp ph\u00f9 sinh, \u0111\u1ec1u l\u00e0 c\u1ea3nh m\u1ed9ng. B\u1edfi v\u1eady ng\u00e0y x\u01b0a \u0111\u0103 c\u00f3 ng\u01b0\u1eddi th\u1ec1 xin \u0111\u1eddi \u0111\u1eddi \u0111\u1eebng sinh v\u00e0o nh\u00e0 \u0111\u1ebf v\u01b0\u01a1ng... T\u1eeb l\u00fac ta \u1edf tr\u1ecd \u0111\u1ea5t Ch\u01b0\u01a1ng \u0110\u1ee9c \u0111\u0103 c\u00f3 \u00fd ngh\u0129 n\u01b0\u01a1ng nh\u1edd c\u1eeda ph\u1eadt. B\u00e2y gi\u1edd n\u00ean quay l\u1ea1i v\u1edbi Ph\u1eadt l\u00e0 h\u01a1n\\\". Th\u1ebf r\u1ed3i Tr\u1ecbnh B\u1ed3ng g\u1ed9t s\u1ea1ch b\u1ee5i tr\u1ea7n, t\u1ef1 x\u01b0ng l\u00e0 H\u1ea3i \u0110\u1ea1t thi\u1ec1n s\u01b0, d\u1ea1o kh\u1eafp c\u00e1c v\u00f9ng L\u1ea1ng S\u01a1n, Cao B\u1eb1ng. B\u1ea5y gi\u1edd c\u00f3 ng\u01b0\u1eddi h\u1ecdc tr\u00f2 \u0111\u1ea5t Kinh B\u1eafc t\u00ean l\u00e0 Ki\u1ec1n, ch\u1ea1y lo\u1ea1n \u1edf L\u1ea1ng S\u01a1n. Ki\u1ec1n g\u1eb7p H\u1ea3i \u0110\u1ea1t thi\u1ec1n s\u01b0 \u1edf ch\u00f9a Tam gi\u00e1o, li\u1ec1n bi\u1ebft \u0111\u00f3 l\u00e0 ch\u00faa Tr\u1ecbnh, b\u00e8n b\u1ea3o v\u1edbi b\u1ecdn phi\u00ean th\u1ea7n \u1edf v\u00f9ng \u0111\u00f3 l\u00e0 H\u00e0 Qu\u1ed1c K\u1ef3 v\u00e0 Nguy\u1ec5n Kh\u1eafn Tr\u1ea7n \u0111\u1ebfn g\u1eb7p, \u0111\u00f3n H\u1ea3i \u0110\u1ea1t thi\u1ec1n s\u01b0 v\u1ec1 nh\u00e0. H\u1ecd b\u1ea3o nh\u00e0 s\u01b0 r\u1eb1ng: - Ch\u00fang t\u00f4i n\u1ed1i \u0111\u1eddi l\u00e0m b\u1ec1 t\u00f4i \u1edf ch\u1ed1n bi\u00ean c\u01b0\u01a1ng. \u1ede xa v\u1eabn m\u1ebfn oai \u0111\u1ee9c c\u1ee7a tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh, th\u01b0\u1eddng ch\u1ec9 nghe vua L\u00ea ch\u00faa Tr\u1ecbnh nh\u01b0 \u1edf tr\u00ean tr\u1eddi. N\u1ebfu nh\u01b0 thi\u00ean h\u1ea1 v\u00f4 s\u1ef1, b\u1ecdn ch\u00fang t\u00f4i l\u00e0m g\u00ec \u0111\u01b0\u1ee3c tr\u00f4ng th\u1ea5y ch\u00faa. Ch\u1eb3ng may nh\u00e0 n\u01b0\u1edbc c\u00f3 n\u1ea1n, xe ch\u00faa ph\u1ea3i t\u1edbi n\u01a1i bi\u00ean \u1ea3i, th\u1ea7n d\u00e2n ai ch\u1eb3ng \u0111au l\u00f2ng. L\u00fac n\u00e0y ch\u00ednh l\u00e0 d\u1ecbp cho k\u1ebb trung th\u1ea7n ngh\u0129a s\u0129 ra t\u00e0i kinh lu\u00e2n. H\u1ecd xin \u0111\u01b0\u1ee3c l\u1ea5y danh ngh\u0129a ch\u00faa \u0111\u1ec3 tri\u1ec7u t\u1eadp binh m\u0103 qu\u00e2n l\u01b0\u01a1ng \u0111\u00e1nh gi\u1eb7c. Nh\u00e0 s\u01b0 nh\u1eafm m\u1eaft ch\u1eafp tay khoan thai tr\u1ea3 l\u1eddi: - S\u01b0 gi\u00e0 n\u00e0y xu\u1ea5t gia theo Ph\u1eadt, kh\u00f4ng can d\u1ef1 g\u00ec \u0111\u1ebfn vi\u1ec7c \u0111\u1eddi, c\u00e1c \u00f4ng ch\u1edb c\u00f3 nh\u1eadn l\u1ea7m, khi\u1ebfn l\u00fac y\u00ean l\u1eb7ng, l\u1ea1i sinh ra bao nhi\u1ec1u n\u1ed7i phi\u1ec1n n\u0103o. Trong thi\u00ean h\u1ea1, ai l\u00e0 ch\u00faa, ai l\u00e0 vua, tu h\u00e0nh \u1edf c\u1eeda thi\u1ec1n, l\u00e0m m\u00f4n \u0111\u1ed3 \u0111\u1ee9c Ph\u1eadt Nh\u01b0 Lai m\u00e0 th\u00f4i! V\u0169 Ki\u1ec1u v\u1eabn qu\u1ea3 quy\u1ebft r\u1eb1ng \u0111\u0103 c\u00f3 l\u1ea7n tr\u00f4ng th\u1ea5y ch\u00faa khi c\u00f2n h\u1ecdc \u1edf kinh k\u1ef3, kh\u00f4ng th\u1ec3 l\u1ea7m \u0111\u01b0\u1ee3c, r\u1ed3i c\u1ed1 g\u1eafng thuy\u1ebft ph\u1ee5c ch\u00faa b\u1ecf ch\u00ed tu h\u00e0nh v\u00e0 m\u01b0u s\u1ef1 nghi\u1ec7p l\u1edbn, kh\u00f4ng n\u00ean n\u1ea3n ch\u00ed. Nh\u00e0 s\u01b0 kh\u00f3c v\u00e0 n\u00f3i: - S\u1ee9c ta \u0111\u0103 h\u1ebft, c\u1ee7a kh\u00f4ng c\u00f2n m\u0103 v\u1eabn kh\u00f4ng th\u1ec3 gi\u00e0nh \u0111\u01b0\u1ee3c v\u1edbi tr\u1eddi, n\u00ean \u0111\u00e0nh n\u00edn nh\u1ecbn \u0111\u1ec3 gi\u1eef l\u1ea5y m\u00ecnh, \u0111\u00e2y c\u00f2n d\u00e1m l\u00e0m c\u00e0n \u0111\u1ec3 l\u1ea1i l\u1ea7m l\u1eabn n\u1eefa? Ch\u00faa \u0111\u1eab n\u00f3i l\u1ed9 b\u1ea3n t\u01b0\u1edbng, b\u1ecb m\u1ecdi ng\u01b0\u1eddi vin l\u1ea5y danh ngh\u0129a ch\u00faa m\u00e0 b\u1eaft bu\u1ed9c ph\u1ea3i truy\u1ec1n l\u1ec7nh \u0111i\u1ec3m qu\u00e2n thu l\u01b0\u01a1ng. B\u1ecdn K\u1ef3 v\u00e0 Tr\u1ea7n \u0111\u1ec1u l\u00e0 nh\u1eefng k\u1ebb t\u1ea7m th\u01b0\u1eddng, ch\u1ec9 l\u1ee3i d\u1ee5ng danh ngh\u0129a c\u1ee7a ch\u00faa Tr\u1ecbnh \u0111\u1ec3 l\u00e0m nh\u1eefng \u0111i\u1ec1u phi ph\u00e1p. Nh\u00e2n d\u00e2n kh\u00f4ng th\u1ec3","ch\u1ecbu \u0111\u01b0\u1ee3c, b\u00e8n n\u1ed5i l\u00ean gi\u1ebft K\u1ef3 v\u00e0 Tr\u1ea7n r\u1ed3i \u0111u\u1ed5i ch\u00faa Tr\u1ecbnh \u0111i H\u1eefu L\u0169ng r\u1ed3i t\u1eeb \u0111\u00f3 kh\u00f4ng ai g\u1eb7p ch\u00faa \u0111\u00e2u n\u1eefa. H\u1ecd Tr\u1ecbnh t\u1eeb Th\u00e1i v\u01b0\u01a1ng Tr\u1ecbnh Ki\u1ec3m truy\u1ec1n \u0111\u1ebfn Tr\u1ecbnh S\u00e2m v\u1eeba \u0111\u01b0\u1ee3c 8 \u0111\u1eddi th\u00ec x\u1ea3y ra bi\u1ebfn lo\u1ea1n, \u0111\u00fang v\u1edbi l\u1eddi s\u1ea5m \u0111o\u00e1n v\u1ec1 \u0111\u1ea5t ph\u00e1t t\u00edch c\u1ee7a t\u1ed5 ti\u00ean h\u1ecd Tr\u1ecbnh: \\\"Ch\u1eb3ng \u0111\u1ebf ch\u1eb3ng b\u00e1, quy\u1ec1n nghi\u00eang thi\u00ean h\u1ea1, truy\u1ec1n \u0111\u01b0\u1ee3c t\u00e1m \u0111\u1eddi, trong nh\u00e0 d\u1ea5y v\u1ea1\\\". \u0110\u1ebfn \u00c1n \u0110\u00f4 v\u01b0\u01a1ng Tr\u1ecbnh B\u1ed3ng th\u00ec nghi\u1ec7p ch\u00faa h\u1ebft. Tr\u01b0\u1edbc sau 11 \u0111\u1eddi tr\u1ea3i 248 n\u0103m. 1. Tr\u1ecbnh Ki\u1ec3m 1545-1570 2. Tr\u1ecbnh T\u00f9ng 1570-1623 3. Tr\u1ecbnh Tr\u00e1ng 1623-1652 4. Tr\u1ecbnh T\u1ea1c 1653-1682 5. Tr\u1ecbnh C\u0103n 1682-1709 6. Tr\u1ecbnh C\u01b0\u01a1ng 1709-1729 7. Tr\u1ecbnh Giang 1729-1740 8. Tr\u1ecbnh Doanh 1740-1767 9. Tr\u1ecbnh S\u00e2m 1767-1782 10. Tr\u1ecbnh T\u00f4ng 1782-1786 11. Tr\u1ecbnh B\u1ed3ng 1786-1787","17.D\u00d2NG D\u00d5I C\u00c1C CH\u00daA NGUY\u1ec4N (1600-1802) Nguy\u1ec5n Ho\u00e0ng (1600-1613) Nguy\u1ec5n Ho\u00e0ng, ng\u1eddi Gia Mi\u00eau ngo\u1ea1i trang, T\u1ed1ng S\u01a1n, H\u00e0 Trung, Thanh Ho\u00e1, sinh th\u00e1ng 8 n\u0103m \u1ea5t D\u1eadu (1525), l\u00e0 con trai th\u1ee9 hai c\u1ee7a Nguy\u1ec5n Kim. T\u1ed5 ti\u00ean h\u1ecd Nguy\u1ec5n l\u00e0 m\u1ed9t danh gia v\u1ecdng t\u1ed9c \u1edf Thanh Ho\u00e1: \u00f4ng n\u1ed9i c\u1ee7a Nguy\u1ec5n Ho\u00e0ng l\u00e0 Tr\u00f9ng qu\u1ed1c c\u00f4ng Nguy\u1ec5n Ho\u1eb1ng D\u1ee5, \u0111\u00e3 t\u1eebng gi\u00fap vua L\u00ea T\u01a1ng D\u1ef1c kh\u1edfi binh \u1edf Thanh Ho\u00e1 l\u1eadt \u0111\u1ed5 L\u00ea Uy M\u1ee5c, nh\u00e2n \u0111\u00f3 \u0111\u1ee3c phong Th\u00e1i ph\u00f3 Tr\u1eebng Qu\u1ed1c C\u00f4ng. Cha Nguy\u1ec5n Ho\u00e0ng l\u00e0 Nguy\u1ec5n Kim, con tr\u1edfng c\u1ee7a Nguy\u1ec5n Ho\u1eb1ng D\u1ee5, l\u00e0m quan d\u1edbi tri\u1ec1u L\u00ea ch\u1ee9c H\u1eefu v\u1ec7 \u0110i\u1ec7n ti\u1ec1n t\u1edbng qu\u00e2n t\u1edbc An Thanh h\u1ea7\u1ee5 Khi M\u1ea1c l\u1ea5y ng\u00f4i vua h\u1ecd L\u00ea, Nguy\u1ec5n Kim \u0111em con em l\u00e1nh sang Ai Lao, thu n\u1ea1p h\u00e0o ki\u1ec7t, t\u00ednh cu\u1ed9c trung hng nh\u00e0 L\u00ea t\u1eeb b\u00ean \u0111\u1ea5t Ai Lao v\u00e0 \u0111\u1ee3c phong Th\u1ee3ng phu Th\u00e1i s Hng Qu\u1ed1c c\u00f4ng ch\u1edfng n\u1ed9i ngo\u1ea1i s\u1ef1. N\u0103m Canh T\u00ed (1540) Nguy\u1ec5n Kim \u0111em qu\u00e2n v\u1ec1 chi\u1ebfm Ngh\u1ec7 An. N\u0103m Nh\u00e2m D\u1ea7n (1542) ra Thanh Ho\u00e1 cung v\u1edbi vua L\u00ea chi\u1ebfm l\u1ea1i T\u00e2y \u0110\u00f4, s\u1ef1 nghi\u1ec7p trung hng nh\u00e0 L\u00ea do tay Nguy\u1ec5n Kim t\u1ea1o d\u1ef1ng bu\u1ed5i \u0111\u1ea7u \u0111ang \u0111\u00e0 l\u1edbn m\u1ea1nh. N\u0103m \u1ea5t T\u1ecb (1545), Kim b\u1ecb h\u00e0ng t\u1edbng nh\u00e0 M\u1ea1c l\u00e0 D\u01a1ng Ch\u1ea5p Nh\u1ea5t \u0111\u1ea7u \u0111\u1ed9c ch\u1ebft, th\u1ecd 78 tu\u1ed5\u1ecb Quy\u1ec1n h\u00e0nh t\u1eeb \u0111\u00f3 r\u01a1i v\u00e0o tay Tr\u1ecbnh Ki\u1ec3m, con r\u1ec3 c\u1ee7a Nguy\u1ec5n Kim. Khi Nguy\u1ec5n Kim ch\u1ea1y sang Ai Lao th\u00ec Nguy\u1ec5n Ho\u00e0ng m\u1edbi l\u00ean 2 tu\u1ed5i, \u0111\u1ee3c Th\u00e1i ph\u00f3 Nguy\u1ec5n D\u0129 nu\u00f4i d\u1ea1y n\u00ean ng\u1edd\u1ecb L\u1edbn l\u00ean, Ho\u00e0ng l\u00e0m quan cho tri\u1ec1u L\u00ea, t\u1edbc phong \u0111\u1ebfn H\u1ea1 Kh\u00ea h\u1ea7u, t\u1eebng \u0111em qu\u00e2n \u0111\u00e1nh M\u1ea1c Ph\u00fac H\u1ea3i, l\u1eadp c\u00f4ng l\u1edbn, L\u00ea phong cho \u0110oan qu\u1eadn c\u00f4ng. Tr\u1ecbnh Ki\u1ec3m l\u00e0 anh r\u1ec3, mu\u1ed1n th\u00e2u t\u00f3m quy\u1ec1n h\u00e0nh n\u00ean lo\u1ea1i b\u1ecf uy th\u1ebf c\u00e1c con Nguy\u1ec5n Kim: Nguy\u1ec5n U\u00f4ng, con tr\u1edfng b\u1ecb h\u00e3m h\u1ea1i, Nguy\u1ec5n Ho\u00e0ng \u0111ang b\u1ecb ghen gh\u00e9t. Ho\u00e0ng bi\u1ebft, b\u00e8n c\u00e1o b\u1ec7nh n\u1eb1m nh\u00e0, gi\u1eef m\u00ecnh tr\u00e1nh ng\u1edd. Nguy\u1ec5n Ho\u00e0ng t\u00ecm c\u00e1ch tr\u1ea3 th\u00f9 h\u1ecd Tr\u1ecbnh, b\u0103n kho\u0103n cha bi\u1ebft n\u00ean l\u00e0m g\u00ec \u0111\u00e2y b\u00e8n sai ng\u1eddi \u0111\u1ebfn h\u1ecfi Tr\u1ea1ng Tr\u00ecnh Nguy\u1ec5n B\u1ec9nh Khi\u00eam, th\u00ec \u0111\u1ee3c t\u00e2u: \\\"Ho\u00e0nh S\u01a1n nh\u1ea5t \u0111\u00e1i, v\u1ea1n \u0111\u1ea1i dung th\u00e2n\\\" (m\u1ed9t d\u1ea3i n\u00fai Ho\u00e0nh S\u01a1n c\u00f3 th\u1ec3 dung th\u00e2n mu\u00f4n \u0111\u1eddi). Ho\u00e0ng hi\u1ec3u ra, nh\u1edd ch\u1ecb g\u00e1i l\u00e0 Ng\u1ecdc B\u1ea3o n\u00f3i v\u1edbi Ki\u1ec3m cho Ho\u00e0ng v\u00e0o tr\u1ea5n th\u1ee7 Thu\u1eadn Ho\u00e1. \u0110\u1ea5t \u1ea5y hi\u1ec3m tr\u1edf, xa x\u00f4i, kh\u00ed h\u1eadu kh\u1eafc nghi\u1ec7t, l\u1ea1i l\u00e0 m\u1eb7t Nam, qu\u00e2n M\u1ea1c c\u00f3 th\u1ec3 d\u00f9ng thuy\u1ec1n v\u1ee3t \u0111\u00e1nh sau lng, Ki\u1ec3m \u0111\u1ed3ng \u00fd v\u00e0 d\u00e2ng bi\u1ec3u t\u00e2u vua trau quy\u1ec1n cho Nguy\u1ec5n Ho\u00e0ng l\u00e0m tr\u1ea5n th\u1ee7 Thu\u1eadn Ho\u00e1, to\u00e0n quy\u1ec1n x\u1eed l\u00fd m\u1ecdi vi\u1ec7c. Ho\u00e0ng \u0111em ng\u1eddi nh\u00e0 v\u00e0 qu\u00e2n b\u1ea3n h\u1ed9 v\u00e0o Nam n\u0103m M\u1eadu Ng\u1ecd (1558), khi 34 tu\u1ed5\u1ecb C\u00f9ng \u0111i c\u00f2n c\u00f3 nhi\u1ec1u \u0111\u1ed3ng h\u01a1ng T\u1ed1ng S\u01a1n v\u00e0 Ngh\u0129a D\u0169ng Thanh Ho\u00e1.","Thu\u1edf \u0111\u1ea7u, Nguy\u1ec5n Ho\u00e0ng d\u1ef1ng dinh tr\u1ea1i \u1edf x\u00e3 \u00e1i T\u1eed, huy\u1ec7n \u0110\u0103ng X\u01a1ng (Tri\u1ec7u Phong, Qu\u1ea3ng Tr\u1ecb). Ho\u00e0ng bi\u1ebft kh\u00e9o v\u1ed7 v\u1ec1 qu\u00e2n d\u00e2n, thu d\u00f9ng h\u00e0o ki\u1ec7t, su th\u1ebf nh\u1eb9 nh\u00e0ng, \u0111\u01a1c ng\u1eddi ng\u1eddi m\u1ebfn ph\u1ee5c, g\u1ecdi l\u00e0 \\\"Ch\u00faa Ti\u00ean\\\". Kho\u1ea3ng 40 n\u0103m \u0111\u1ea7u v\u00e0o v\u00f9ng \u0111\u1ea5t m\u1edbi, Nguy\u1ec5n Ho\u00e0ng ch\u00fa tr\u1ecdng khai hoang l\u1eadp \u1ea5p, ph\u00e1t tri\u1ec3n kinh t\u1ebf, g\u00e2y nu\u00f4i l\u1ef1c l\u1ee3ng t\u00ednh k\u1ebf l\u00e2u d\u00e0i, b\u00ean ngo\u00e0i v\u1eabn gi\u1eef quan h\u1ec7 b\u00ecnh th\u1eddng v\u00e0 ho\u00e0n th\u00e0nh t\u1ed1t ngh\u0129a v\u1ee5 \u0111\u1ed1i v\u1edbi vua L\u00ea ngo\u00e0i B\u1eafc. C\u00f4ng cu\u1ed9c kh\u1ea9n hoang v\u00e0 ch\u00ednh s\u1ef1 r\u1ed9ng r\u00e3i c\u1ee7a Nguy\u1ec5n Ho\u00e0ng \u0111\u00e3 \u0111\u00eam l\u1ea1i hi\u1ec7u qu\u1ea3 r\u00f5 r\u1ec7t v\u1ec1 m\u1ecdi m\u1eb7t Thang 2 n\u0103m Qu\u00ed D\u1eadu (1573) vua L\u00ea s\u1eafc phong Nguy\u1ec5n Ho\u00e0ng l\u00e0 Th\u00e1i ph\u00f3, c\u1ea7n t\u00edch tr\u1eef th\u00f3c l\u00faa \u1edf bi\u00ean gi\u1edbi, h\u00e0ng n\u0103m n\u1ed9p thu\u1ebf 400 c\u00e2n b\u00e0ng b\u1ea1c, 500 t\u1ea5n l\u1ee5\u1ea1 M\u1ed7i l\u1ea7n c\u00f3 tri\u1ec1u th\u1ea7n v\u00e0o ki\u1ec3m tra thu\u1ebf kho\u00e1 c\u1ee7a tr\u1ea5n, Nguy\u1ec5n Ho\u00e0ng kh\u00e9o ti\u1ebfp \u0111\u00e3i bi\u1ebft l\u1ea5y l\u00f2ng, v\u00ec th\u1ebf Ho\u00e0ng ch\u1ec9 \u0111\u1ec7 tr\u00ecnh s\u1ed5 s\u00e1ch do Ho\u00e0ng sai ng\u1eddi l\u1eadp r\u1ea1 Ch\u00ednh nh\u1edd \u0111\u00f3 m\u00e0 thu nh\u1eadp c\u1ee7a ch\u00faa Nguy\u1ec5n \u1edf \u0111\u00e0ng trong ng\u00e0y c\u00e0ng t\u0103ng nhanh. Ngo\u00e0i B\u1eafc, vua L\u00ea li\u1ec1n n\u0103m ph\u1ea3i \u0111em qu\u00e2n \u0111\u00e1nh M\u1ea1c, qu\u00e2n d\u1ee5ng thi\u1ebfu th\u1ed1n, \u0111\u1ea5t Thu\u1eadn Qu\u1ea3ng l\u1ea1i \\\"li\u1ec1n m\u1ea5y n\u0103m \u0111\u1ee3c m\u00f9a, tr\u0103m h\u1ecd gi\u1ea7u th\u1ecbnh\\\". Nguy\u1ec5n Ho\u00e0ng c\u00f2n \u0111em ti\u1ec1n th\u00f3c ra gi\u00fap vua L\u1ec7 Th\u00e1ng 5 n\u0103m Qu\u00fd T\u1ecb (1593) bi\u1ebft L\u00ea-Tr\u1ecbnh \u0111\u00e3 \u0111\u00e1nh tan qu\u00e2n M\u1ea1c, l\u1ea5y l\u1ea1i \u0111\u1ee3c \u0110\u00f4ng \u0110\u00f4, Ho\u00e0ng li\u1ec1n \u0111em qu\u00e2n ra y\u1ebft ki\u1ebfn vua L\u1ec7 Vua L\u00ea khen ng\u1ee3i c\u00f4ng lao tr\u1ea5n th\u1ee7 \u0111\u1ea5t ph\u00eda Nam, t\u1ea5n phong Ho\u00e0ng l\u00e0m Trung qu\u00e2n \u0111\u00f4 \u0111\u1ed1c ph\u1ee7 t\u1ea3 \u0111\u00f4 \u0111\u1ed1c ch\u1edfng ph\u1ee7 s\u1ef1 th\u00e1i u\u00fd \u0110oan Qu\u1ed1c c\u00f4ng. Nguy\u1ec5n Ho\u00e0ng t\u1eebng lu l\u1ea1i \u1edf mi\u1ec1n B\u1eafc v\u1edbi nh\u00e0 L\u00ea \u0111\u1ebfn 7 n\u0103m, nhi\u1ec1u l\u1ea7n \u0111em qu\u00e2n \u0111\u00e1nh d\u1eb9p d \u0111\u1ea3ng nh\u00e0 M\u1ea1c \u1edf Ki\u1ebfn X\u01a1ng (Th\u00e1i B\u00ecnh) v\u00e0 H\u1ea3i D\u01a1ng, l\u1eadp \u0111\u1ee3c c\u00f4ng l\u1edbn. Ng\u1eddi con trai th\u1ee9 hai c\u1ee7a Nguy\u1ec5n Ho\u00e0ng t\u00ean l\u00e0 H\u00e1n, \u0111\u1ee3c vua phong t\u1ea3 \u0111\u00f4 \u0111\u1ed1c L\u1ef5 qu\u1eadn c\u00f4ng, theo Nguy\u1ec5n Ho\u00e0ng \u0111\u00e1nh M\u1ea1c \u1edf S\u01a1n Nam b\u1ecb t\u1eed tr\u1eadn. Con H\u00e1n l\u00e0 H\u1eafc \u0111\u1ee3c t\u1eadp \u1ea5m. Nguy\u1ec5n Ho\u00e0ng \u0111\u00e3 nhi\u1ec1u l\u1ea7n theo h\u1ea7u vua L\u00ea l\u00ean h\u1ed9i kh\u00e1m v\u1edbi nh\u00e0 Minh \u1edf Tr\u1ea5n Nam quan \u0111\u1ec3 nh\u1eadn s\u1eafc phong cho vua L\u1ec7 N\u0103m K\u1ef7 H\u1ee3i (1599) vua L\u00ea b\u0103ng, con th\u1ee9 l\u00e0 Duy T\u00e2n l\u00ean ng\u00f4i, Nguy\u1ec5n Ho\u00e0ng \u0111\u1ee3c phong H\u1eefu t\u1edbng. N\u0103m Canh T\u00fd (1600) \u0111em qu\u00e2n d\u1eb9p c\u00e1c t\u1edbng n\u1ed9i lo\u1ea1n: Ph\u1ea1m Ng\u1ea1n, Ng\u00f4 \u0110\u00ecnh Nga v\u00e0 B\u00f9i V\u0103n Khu\u00ea \u1edf Nam \u0110\u1ecbnh, Nguy\u1ec5n Ho\u00e0ng c\u00f9ng b\u1ea3n b\u1ed9 ra bi\u1ec3n dong th\u1eb3ng v\u00e0o Thu\u1eadn Ho\u00e1, \u0111\u1ec3 con trai th\u1ee9 5 l\u00e0 H\u1ea3i v\u00e0 ch\u00e1u l\u00e0 H\u1eafc \u1edf l\u1ea1i l\u00e0m con tin. Sau \u0111\u00f3, vua L\u00ea sai s\u1ee9 gi\u1ea3 v\u00e0o ph\u1ee7 d\u1ee5, v\u1eabn \u0111\u1ec3 Nguy\u1ec5n Ho\u00e0ng tr\u1ea5n th\u1ee7 \u0111\u1ea5t Thu\u1eadn Qu\u1ea3ng, h\u00e0ng n\u0103m n\u1ed9p thu\u1ebf m\u00e1 \u0111\u1ea7y \u0111\u1ee7. Tr\u1ecbnh T\u00f9ng c\u0169ng g\u1eedi th k\u00e8m theo khuy\u00ean gi\u1eef t\u1ed1t vi\u1ec7c tu\u1ebf c\u1ed1ng. Th\u00e1ng 10 n\u0103m Canh T\u00fd (1600), Nguy\u1ec5n Ho\u00e0ng g\u1ea3 con g\u00e1i l\u00e0 Ng\u1ecdc T\u00fa cho Tr\u1ecbnh Tr\u00e1ng (con c\u1ea3 Tr\u1ecbnh T\u00f9ng). T\u1eeb \u0111\u00f3 Nguy\u1ec5n Ho\u00e0ng kh\u00f4ng ra \u0110\u00f4ng \u0110\u00f4 n\u1eef\u1ea1 Tr\u1ecbnh T\u00f9ng c\u0169ng","ch\u1eb3ng d\u00e1m \u0111\u1ed9ng ch\u1ea1m \u0111\u1ebfn vi\u1ec7c \u1ea5y n\u1eef\u1ea1 C\u00f3 th\u1ec3 n\u00f3i t\u1eeb 1600, Nguy\u1ec5n Ho\u00e0ng b\u1eaft \u0111\u1ea7u x\u00e2y d\u1ef1ng m\u1ed9t giang s\u01a1n ri\u00eang cho h\u1ecd Nguy\u1ec5n \u1edf Thu\u1eadn Qu\u1ea3ng, v\u00e0o tu\u1ed5i 76. 13 n\u0103m ti\u1ebfp theo, Nguy\u1ec5n Ho\u00e0ng r\u00e1o ri\u1ebft x\u00e2y d\u1ef1ng m\u1ed9t v\u00f9ng \u0111\u1ea5t m\u1edbi n\u00e0y c\u00f3 \u0111\u1ea7y \u0111\u1ee7 m\u1ecdi m\u1eb7t: t\u1ed5 ch\u1ee9c h\u00e0nh ch\u00ednh, m\u1edf r\u1ed9ng \u0111\u1ea5t xu\u1ed1ng ph\u00eda Nam. M\u1ed9t lo\u1ea1t ch\u00f9a chi\u1ec1n th\u1edd ph\u1eadt c\u0169ng \u0111\u1ee3c x\u00e2y c\u1ea5t trong d\u1ecbp n\u00e0y: Thi\u00ean M\u1ee5, B\u1ea3o Ch\u00e2\u1ee5.. D\u00e2n ch\u00fang ngo\u00e0i B\u1eafc m\u1ea5t m\u00f9a \u0111\u00f3i k\u00e9m ch\u1ea1y v\u00e0o Nam theo ch\u00faa Nguy\u1ec5n kh\u00e1 \u0111\u00f4ng. N\u0103m Qu\u00ed S\u1eedu (1613) Nguy\u1ec5n Ho\u00e0ng \u0111\u00e3 gi\u00e0 v\u00e0 m\u1ec7t n\u1eb7ng, tri\u1ec7u ng\u1eddi con trai th\u1ee9 6 v\u00e0o d\u1eb7n: \\\"\u0110\u1ea5t Thu\u1eadn Qu\u1ea3ng ph\u00eda B\u1eafc c\u00f3 n\u00fai Ngang (Ho\u00e0ng S\u01a1n) v\u00e0 s\u00f4ng Gianh (Linh Giang) hi\u1ec3m tr\u1edf, ph\u00eda Nam c\u00f3 n\u00fai H\u1ea3i V\u00e2n v\u00e0 n\u00fai \u0110\u00e1 Bia (Th\u1ea1ch Bi S\u01a1n) v\u1eefng b\u1ec1n. N\u00fai s\u1eb5n v\u00e0ng s\u1eaft, bi\u1ec3n c\u00f3 c\u00e1 mu\u1ed1i, th\u1eadt l\u00e0 \u0111\u1ea5t d\u1ee5ng v\u00f5 c\u1ee7a ng\u1eddi anh h\u00f9ng. N\u1ebfu bi\u1ebft d\u1ea1y d\u00e2n luy\u1ec7n l\u00ednh \u0111\u1ec3 ch\u1ed1ng ch\u1ecdi v\u1edbi h\u1ecd Tr\u1ecbnh th\u00ec \u0111\u1ee7 x\u00e2y d\u1ef1ng c\u01a1 nghi\u1ec7p mu\u00f4n \u0111\u1eddi, b\u1eb1ng th\u1ebf l\u1ef1c kh\u00f4ng \u0111\u1ecbnh \u0111\u1ee3c, th\u00ec c\u1ed1 gi\u1eef v\u1eefng \u0111\u1ea5t \u0111ai \u0111\u1ec3 ch\u1edd c\u01a1 h\u1ed9i, ch\u1ee9 \u0111\u1eebng b\u1ecf qua l\u1eddi d\u1eb7n c\u1ee7a ta\\\". Nguy\u1ec5n Ho\u00e0ng m\u1ea5t, th\u1ecd 89 tu\u1ed5i, c\u00f3 10 con trai, tr\u1ea5n th\u1ee7 Thu\u1eadn Qu\u1ea3ng \u0111\u1ee3c 56 n\u0103m (1558-1614). Sau n\u00e0y tri\u1ec1u Nguy\u1ec5n truy t\u00f4n l\u00e0 Th\u00e1i t\u1ed5 Gia d\u1ee5 ho\u00e0ng \u0111\u1ebf Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Nguy\u00ean (1613-1635) Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Nguy\u00ean l\u00e0 con th\u1ee9 6 c\u1ee7a Nguy\u1ec5n Ho\u00e0ng. M\u1eb9 Ph\u00fac Nguy\u00ean h\u1ecd nguy\u1ec5n. B\u1ea5y gi\u1edd c\u00e1c con trai c\u1ee7a Nguy\u1ec5n Ho\u00e0ng l\u00e0 H\u00e0, H\u00e1n, Th\u00e0nh, Di\u1ec5n \u0111\u1ec1u \u0111\u0103 m\u1ea5t tr\u01b0\u1edbc. Ng\u01b0\u1eddi con trai th\u1ee9 n\u0103m l\u00e0 H\u1ea3i \u0111ang l\u00e0m con tin ngo\u00e0i B\u1eafc, v\u00ec th\u1ebf Ph\u00fac Nguy\u00ean l\u00e0 con th\u1ee9 6 \u0111\u01b0\u1ee3c n\u1ed1i nghi\u1ec7p, b\u1ea5y gi\u1edd \u0111\u0103 51 tu\u1ed5i. Vua L\u00ea sai s\u1ee9 gi\u1ea3 v\u00e0o vi\u1ebfng v\u00e0 truy t\u1eb7ng Nguy\u1ec5n Ho\u00e0ng c\u1ea9n Nghi c\u00f4ng, cho Ph\u00fac Nguy\u00ean l\u00e0m tr\u1ea5n th\u1ee7 Thu\u1eadn Qu\u1ea3ng v\u1edbi h\u00e0m Th\u00e1i B\u1ea3o, t\u01b0\u1edbc Qu\u1eadn c\u00f4ng. Ph\u00fac Nguy\u00ean l\u00ean n\u1ed1i ng\u00f4i, s\u1eeda \u0111\u1eafp th\u00e0nh lu\u1ef9, \u0111\u1eb7t quan \u1ea3i v\u1ed7 v\u1ec1 qu\u00e2n d\u00e2n, trong ngo\u00e0i \u0111\u1ec1u vui ph\u1ee5c, b\u1ea5y gi\u1edd ng\u01b0\u1eddi ta g\u1ecdi Nguy\u00ean l\u00e0 ch\u00faa Ph\u1eadt. K\u1ec3 t\u1eeb Ph\u00fac Nguy\u00ean, h\u1ecd Nguy\u1ec5n \u1edf \u0110\u00e0ng trong x\u01b0ng qu\u1ed1c t\u00ednh l\u00e0 Nguy\u1ec5n Ph\u00fac. N\u0103m K\u1ef7 M\u00f9i (1619), Tr\u1ecbnh T\u00f9ng \u0111em qu\u00e2n v\u00e0o \u0111\u00e1nh ch\u00faa Nguy\u1ec5n \u1edf Thu\u1eadn Qu\u1ea3ng, t\u1eeb \u0111\u1ea5y ch\u00faa Nguy\u1ec5n kh\u00f4ng n\u1ed9p thu\u1ebf c\u1ed1ng n\u1eefa. N\u0103m Qu\u00ed H\u1ee3i (1623), nghe tin Tr\u1ecbnh T\u00f9ng b\u1ecb b\u1ec7nh n\u1eb7ng, con th\u1ee9 l\u00e0 Xu\u00e2n n\u1ed5i lo\u1ea1n ph\u00f3ng l\u1eeda \u0111\u1ed1t ph\u1ee7 ch\u00faa, b\u1ee9c d\u1eddi T\u00f9ng ch\u1ea1y ra ngo\u00e0i th\u00e0nh, Ph\u00fac Nguy\u00ean n\u00f3i v\u1edbi c\u00e1c t\u01b0\u1edbng: - T\u00f9ng kh\u00f4ng bi\u1ebft c\u00f3 vua, Xu\u00e2n kh\u00f4ng bi\u1ebft c\u00f3 cha, \u0111\u1ea1o tr\u1eddi b\u00e1o \u1ee9ng, th\u1eadt ch\u1eb3ng l\u1ea7m","v\u1eady. R\u1ed3i Ph\u00fac Nguy\u00ean sai b\u1eafn 3 ph\u00e1t s\u00fang v\u00e0 k\u00eau l\u00ean 3 ti\u1ebfng. Nguy\u1ec5n H\u1eefu D\u1eadt (m\u1edbi 16 tu\u1ed5i, v\u00ec c\u00f3 h\u1ecdc, \u0111\u01b0\u1ee3c d\u00f9ng l\u00e0m v\u0103n th\u01b0) kh\u00f4ng hi\u1ec3u, li\u1ec1n h\u1ecfi: - Tr\u1ecbnh T\u00f9ng ch\u1ebft, con m\u1edbi l\u1eadp, mu\u1ed1n \u0111\u00e1nh th\u00ec \u0111\u00e1nh, mu\u1ed1n gi\u1eef th\u00ec gi\u1eef. Nay n\u1ed5 s\u00fang v\u00e0 k\u00eau to l\u00e0 sao v\u1eady? Ph\u00fac Nguy\u00ean gi\u1ea3i th\u00edch: - H\u1eefu D\u1eadt tr\u1ebb tu\u1ed5i c\u1eady h\u0103ng, ch\u01b0a bi\u1ebft r\u00f5 l\u1ebd. Ta mu\u1ed1n nh\u00e2n c\u01a1 h\u1ed9i n\u00e0y n\u1ed5i ngh\u0129a binh \u0111\u1ec3 ph\u00f2 L\u00ea, nh\u01b0ng \u0111\u00e1nh ng\u01b0\u1eddi trong l\u00fac c\u00f3 tang l\u00e0 b\u1ea5t nh\u00e2n, th\u1eeba l\u00fac ng\u01b0\u1eddi l\u00e2m nguy l\u00e0 b\u1ea5t v\u00f5. Hu\u1ed1ng chi ta v\u1edbi h\u1ecd Tr\u1ecbnh c\u00f3n c\u00f3 ngh\u0129a th\u00f4ng gia, chi b\u1eb1ng tr\u01b0\u1edbc h\u1ebft \u0111em l\u1ec5 ph\u00fang vi\u1ebfng, xem x\u00e9t t\u00ecnh h\u00ecnh, sau h\u0103y li\u1ec7u k\u1ebf. Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Nguy\u00ean c\u00f3 \u0110\u00e0o Duy T\u1eeb gi\u00fap s\u1ee9c c\u00e0ng v\u1eefng m\u1ea1nh h\u01a1n. T\u1eeb \u0111\u01b0\u1ee3c Tr\u1ea7n \u0110\u1ee9c Ho\u00e0 ti\u1ebfn c\u1eed l\u00ean ch\u00faa Nguy\u1ec5n n\u0103m \u0110inh M\u0103o (1672) Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Nguy\u00ean m\u1eebng l\u1eafm, phong cho t\u1eeb t\u01b0\u1edbc L\u1ed9c k\u00ea h\u1ea7u, ch\u1ee9c Nha N\u1ed9i \u00fay t\u1ed9i t\u00e1n. Duy T\u1eeb b\u00e0y cho ch\u00faa Nguy\u1ec5n k\u1ebf s\u00e1ch tr\u1ea3 l\u1ea1i s\u1eafc phong c\u1ee7a vua L\u00ea, kh\u00f4ng ch\u1ecbu n\u1ed9p thu\u1ebf c\u1ed1ng cho h\u1ecd Tr\u1ecbnh, \u0111\u1eafp l\u0169y Tr\u01b0\u1eddng D\u1ee5c l\u0169y Th\u1ea7y \u0111\u1ec3 p\u1e25ng ng\u1ef1, ch\u1ed1ng l\u1ea1i qu\u00e2n Tr\u1ecbnh. K\u1ebf s\u00e1ch c\u1ee7a Duy T\u1eeb \u0111\u01b0\u1ee3c ch\u00faa Nguy\u1ec5n l\u00e0m theo. \u0110\u00e0o Duy T\u1eeb c\u0169ng b\u00e0y cho ch\u00faa Nguy\u1ec5n ph\u00e9p duy\u1ec7t \u0111inh, tuy\u1ec3n l\u00ednh, thu thu\u1ebf theo c\u00e1c b\u1eadc h\u1ea1ng, ng\u1ea1ch ng\u1ef1c kh\u00e1c nhau. Nh\u1edd \u0111\u00f3 vi\u1ec7c thu thu\u1ebf v\u00e0 huy \u0111\u1ed9ng \u0111\u00f3ng g\u00f3p c\u1ee7a d\u00e2n ch\u00fang \u0111\u01b0\u1ee3c c\u00f4ng b\u1eb1ng v\u00e0 \u1ed5n \u0111\u1ecbnh. Ti\u1ec1m l\u1ef1c qu\u00e2n s\u1ef1 v\u00e0 kinh t\u1ebf c\u1ee7a ch\u00faa Nguy\u1ec5n ng\u00e0y c\u00e0ng m\u1ea1nh. \u0110\u00e0o Duy T\u1eeb c\u00f2n ti\u1ebfn c\u1ee7a cho ch\u00faa Nguy\u1ec5n m\u1ed9t vi\u00ean t\u01b0\u1edbng t\u00e0i ba, m\u01b0u l\u01b0\u1ee3c nh\u01b0 th\u1ea7n: Nguy\u1ec5n H\u1eefu Ti\u1ebfn. Qu\u00e2n l\u1ef1c Nguy\u1ec5n t\u1eeb \u0111\u00f3 ng\u00e0y th\u00eam m\u1ea1nh. \u0110\u00e0o Duy T\u1eeb ch\u1ec9 gi\u00fap ch\u00faa Nguy\u1ec5n 8 n\u0103m m\u00e0 c\u01a1 nghi\u1ec7p ch\u00faa Nguy\u1ec5n thay \u0111\u1ed5i h\u1eb3n v\u1ec1 ch\u1ea5t, \u0111\u1ea5t \u0110\u00e0ng Trong tr\u1edf n\u00ean c\u00f3 v\u0103n hi\u1ebfn v\u00e0 quy c\u1ee7. N\u0103m Gi\u00e1p Tu\u1ea5t (1634) \u0110\u00e0o Duy T\u1eeb b\u1ecb b\u1ec7nh n\u1eb7ng, ch\u00faa Nguy\u1ec5n th\u00e2n t\u1edbi th\u0103m. Duy T\u1eeb kh\u00f3c n\u00f3i: - Th\u1ea7n g\u1eb7p \u0111\u01b0\u1ee3c th\u00e1nh minh, ch\u01b0a b\u00e1o \u0111\u1ec1n \u0111\u01b0\u1ee3c ch\u00fat \u0111\u1ec9nh, nay b\u1ec7nh \u1ed1m \u0111\u1ebfn th\u1ebf n\u00e0y, c\u00f2n n\u00f3i g\u00ec n\u1eefa? \u0110\u00e0o Duy T\u1eeb m\u1ea5t, th\u1ecd 63 tu\u1ed5i. Ch\u00faa Nguy\u1ec5n r\u1ea5t th\u01b0\u01a1ng ti\u1ebfc, truy t\u1eb7ng Hi\u1ec7p m\u01b0u \u0111\u1ed3ng \u0111\u1ee9c c\u00f4ng th\u1ea7n \u0111\u1eb7c ti\u1ebfn kim t\u1eed vinh l\u1ed9c \u0111\u1ea1i phu, \u0111\u01b0a v\u1ec1 t\u00e1ng \u1edf \u0111\u1ea5t T\u00f9ng Ch\u00e2u (B\u00ecnh \u0110\u1ecbnh). C\u00f4ng lao c\u1ee7a T\u1eeb \u0111\u1ee9ng \u0111\u1ea7u c\u00f4ng th\u1ea7n khai qu\u1ed1c c\u1ee7a nh\u00e0 Nguy\u1ec5n.","M\u1ed9t n\u0103m sau, n\u0103m \u1ea4t H\u1ee3i (1635) ch\u00faa Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Nguy\u00ean c\u0169ng qua \u0111\u1eddi \u1edf ng\u00f4i 22 n\u0103m, th\u1ecd 73 tu\u1ed5i, truy\u1ec1n ng\u00f4i cho con th\u1ee9 hai l\u00e0 Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Lan. Sau tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh Nguy\u1ec5n truy t\u00f4n l\u00e0 Hy T\u00f4ng Hi\u1ebfn V\u0103n Ho\u00e0ng \u0111\u1ebf. Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Nguy\u00ean c\u00f3 11 con trai. Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Lan (1635-1648) V\u1ee3 Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Nguy\u00ean l\u00e0 con g\u00e1i M\u1ea1c K\u00ednh \u0110i\u1ec3n. Khi K\u00ednh \u0110i\u1ec3n b\u1ea1i vong, b\u00e0 theo ch\u00fa l\u00e0 C\u1ea3nh Hu\u1ed1ng ch\u1ea1yv\u00e0o Nam, c\u00f9ng v\u1edbi ch\u00fa \u1ea9n \u1edf ch\u00f9a Lam S\u01a1n, \u0111\u1ea5t Qu\u1ea3ng Tr\u1ecb. Nguy\u1ec5n Th\u1ecb Ng\u1ecdc D\u01b0\u01a1ng, v\u1ee3 C\u1ea3nh Hu\u1ed1ng l\u1ea1i l\u00e0 d\u00ec ru\u1ed9t c\u1ee7a Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Nguy\u00ean, nh\u00e2n \u0111\u00f3 b\u00e0 ti\u1ebfn ch\u00e1u m\u00ecnh v\u00e0o h\u1ea7u ch\u00faa Nguy\u1ec5n t\u1eeb khi ch\u01b0a l\u00ean ng\u00f4i. B\u00e0 v\u1ee3 h\u1ecd M\u1ea1c n\u00e0y sinh \u0111\u01b0\u1ee3c n\u0103m tri: con tr\u01b0\u1edfng l\u00e0 K\u1ef3, l\u00e0m H\u1eefu ph\u1ee7 ch\u01b0\u1edfng ph\u1ee7 s\u1ef1, tr\u1ea5n th\u1ee7 Qu\u1ea3ng Nam, h\u00e0m Thi\u1ebfu B\u1ea3o, t\u01b0\u1edbc Qu\u1eadn c\u00f4ng; con trai th\u1ee9 hai l\u00e0 Ph\u00fac Lan; con th\u1ee9 ba l\u00e0 Trung, con th\u1ee9 t\u01b0 l\u00e0 Anh, th\u1ee9 n\u0103m l\u00e0 Ngh\u0129a ch\u1ebft s\u1edbm. Ba ng\u01b0\u1eddi con g\u00e1i l\u00e0 Ng\u1ecdc Li\u00ean, Ng\u1ecdc V\u1ea1n v\u00e0 Ng\u1ecdc Kho\u00e1. N\u0103m Canh Ng\u1ecd (1630) b\u00e0 m\u1ea5t, th\u1ecd 53 tu\u1ed5i, \u0111\u01b0\u1ee3c truy t\u00f4n Huy c\u00f9ng t\u1eeb th\u00e2n Thu\u1eadn phi. M\u00f9a h\u1ea1 n\u0103m T\u00e2n M\u00f9i (1631), Ho\u00e0ng t\u1eed c\u1ea3 l\u00e0 K\u1ef3 m\u1ea5t, Ph\u00fac Lan l\u00e0 con th\u1ee9 hai \u0111\u01b0\u1ee3c l\u1eadp l\u00e0m Th\u1ebf t\u1eed, m\u1edf dinh Thu\u1eadn Ngh\u0129a. N\u0103m \u1ea4t H\u1ee3i (1635), ch\u00faa Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Nguy\u00ean m\u1ea5t, Ph\u00fac Lan \u0111\u01b0\u1ee3c n\u1ed1i ng\u00f4i, l\u00fac n\u00e0y \u00f4ng \u0111\u0103 35 tu\u1ed5i, g\u1ecdi l\u00e0 ch\u00faa Th\u01b0\u1ee3ng. Nghe tin Lan \u0111\u01b0\u1ee3c n\u1ed1i ng\u00f4i Ch\u00faa, tr\u1ea5n th\u1ee7 Qu\u1ea3ng Nam l\u00e0 Anh n\u1ed5i l\u00ean, b\u00ed m\u1eadt \u0111\u1ea7u h\u00e0ng h\u1ecd Tr\u1ecbnh, m\u01b0u c\u01b0\u1edbp ng\u00f4i ch\u00faa. Anh cho \u0111\u1eafp l\u0169y Cu \u0110\u00ea \u0111\u1ec3 c\u1ed1 th\u1ee7 v\u00e0 b\u00e0y th\u1ee7y qu\u00e2n \u1edf c\u1eeda bi\u1ec3n \u0110\u00e0 N\u1eb5ng ch\u1ed1ng l\u1ea1i ch\u00faa. Ph\u00fac Lan \u0111\u00e1nh b\u1eaft \u0111\u01b0\u1ee3c, kh\u00f4ng n\u1ee1 gi\u1ebft k\u1ebb ru\u1ed9t th\u1ecbt, nh\u01b0ng t\u01b0\u1edbng s\u0129 \u0111\u1ec1u xin gi\u1ebft \u0111\u1ec3 tr\u1eeb h\u1eadu ho\u1ea1, k\u1ec3 c\u1ea3 \u0111\u1ed3 \u0111\u1ea3ng c\u00f3 t\u00ean trong s\u1ed5 \\\"\u0110\u1ed3ng t\u00e2m\\\". N\u0103m K\u1ef7 M\u0103o (1639) v\u1ee3 c\u1ee7a T\u00f4n Th\u1ea5t K\u1ef3 l\u00e0 T\u1ed1ng Th\u1ecb v\u00e0o y\u1ebft ki\u1ebfn ch\u00faa Nguy\u00ean. T\u1ed1ng Th\u1ecb xinh \u0111\u1eb9p l\u1ea1i kh\u00e9o \u1ee9ng \u0111\u1ed1i, nh\u00e2n v\u00e0o g\u1eb7p ch\u00faa, k\u00eau kh\u1ed5, xin ch\u00faa th\u01b0\u01a1ng t\u00ecnh v\u00e0 bi\u1ebfu ch\u00faa chu\u1ed7i ng\u1ecdc V\u1ea1n Hoa. Ph\u00fac Lan th\u01b0\u01a1ng t\u00ecnh cho l\u01b0u l\u1ea1i cung ph\u1ee7. Th\u1ecb th\u1ea7n c\u00f3 ng\u01b0\u1eddi can, ch\u00faa kh\u00f4ng nghe. N\u0103m Canh Th\u00ecn (1640) qu\u00e2n Nguy\u1ec5n do Nguy\u1ec5n H\u1eefu D\u1eadt th\u1ed1ng su\u1ea5t \u0111\u0103 chi\u1ebfm \u0111\u01b0\u1ee3c ch\u00e2u B\u1eafc B\u1ed1 Ch\u00ednh. Tr\u1ecbnh Tr\u00e1ng vi\u1ebft th\u01b0 xin l\u1ea1i, ch\u00faa Nguy\u1ec5n ra l\u1ec7nh \u0111\u1ed3ng \u00fd. T\u1eeb \u0111\u00f3 Ph\u00fac Lan th\u1ea5y vi\u1ec7c bi\u00ean c\u01b0\u01a1ng kh\u00f4ng \u0111\u00e1ng lo n\u1eefa, r\u01a1i v\u00e0o ch\u0103m vui y\u1ebfn ti\u1ec7c, x\u00e2y d\u1ef1ng cung th\u1ea5t, c\u00f4ng d\u1ecbch kh\u00f4ng ng\u1edbt, vi\u1ec7c th\u1ed5 m\u1ed9c n\u1eb7ng n\u1ec1, t\u1ed1n k\u00e9m. Nh\u01b0ng c\u00f2n may l\u00e0 qu\u1ea7n th\u1ea7n can ng\u0103n, ch\u00faa \u0111\u1ed5i s\u1eafc m\u1eb7t n\u00f3i: - \u0110\u1ea5y l\u00e0 do ng\u01b0\u1eddi ta xu n\u1ecbnh b\u00e0y ra, th\u1ef1c kh\u00f4ng t\u1ef1 \u00fd ta.","T\u1ee9c th\u00ec b\u0103i b\u1ecf vi\u1ec7c x\u00e2y d\u1ef1ng. L\u1ea1i n\u00f3i \u0111\u1ebfn T\u1ed1ng Th\u1ecb, khi \u0111\u0103 \u0111\u01b0\u1ee3c v\u00e0o cung, \u0111\u01b0a \u0111\u00f3n, th\u1ec9nh th\u00e1c l\u1ea5y l\u00f2ng ch\u00faa r\u1ea5t kh\u00e9o, c\u1ee7a c\u1ea3i ch\u1ea5t \u0111\u1ea7y. Ch\u01b0\u1edfng c\u01a1 T\u00f4n Th\u1ea5t Trung m\u01b0u gi\u1ebft th\u1ecb. T\u1ed1ng Th\u1ecb vi\u1ebft th\u01b0 v\u00e0 g\u1eedi m\u1ed9t chu\u1ed7i ng\u1ecdc nh\u1edd cha l\u00e0 T\u1ed1ng Ph\u00fac Th\u00f4ng (\u1edf \u0111\u1ea5t Tr\u1ecbnh) \u0111em bi\u1ebfu ch\u00faa Tr\u1ecbnh, xin Tr\u1ecbnh Tr\u00e1ng c\u1ea5t qu\u00e2n \u0111\u00e1nh Nguy\u1ec5n. T\u1ed1ng Th\u1ecb nguy\u1ec7n \u0111em gia t\u00e0i gi\u00fap qu\u00e2n l\u01b0\u01a1ng. Tr\u00e1ng nh\u1eadn \u0111\u01b0\u1ee3c th\u01b0, li\u1ec1n \u0111em c\u00e1c \u0111\u1ea1o qu\u00e2n thu\u1ef7 b\u1ed9 v\u00e0o \u0111\u00e1nh. Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Lan ph\u1ea3i t\u1ef1 c\u1ea7m qu\u00e2n \u0111\u00e1nh l\u1ea1i. V\u1ec1 sau, Ph\u00fac Lan kh\u00f4ng \u0111\u01b0\u1ee3c kho\u1ebb, trao binh quy\u1ec1n cho con trai l\u00e0 Nguy\u1ec5n Ph\u00fac T\u1ea7n v\u00e0 t\u01b0\u1edbng Nguy\u1ec5n H\u1eefu D\u1eadt. Nhi\u1ec1u tr\u1eadn \u0111\u00e1nh l\u1edbn x\u1ea3y ra, qu\u00e2n Nguy\u1ec5n \u0111\u1ea1i th\u1eafng b\u1eaft \u0111\u01b0\u1ee3c v\u00f4 s\u1ed1 t\u00f9 binh c\u1ee7a Tr\u1ecbnh. Tr\u00e2n \u0111\u01b0\u1eddng r\u00fat qu\u00e2n, \u0111\u1ebfn ph\u00e0 Tam Giang, Ph\u00fac Lan m\u1ea5t tr\u00ean thuy\u1ec1n ng\u1ef1. Ch\u00faa \u1edf ng\u00f4i 13 n\u0103m, th\u1ecd 48 tu\u1ed5i. Th\u1ebf t\u1eed Nguy\u1ec5n Ph\u00fac T\u1ea7n kh\u00f3c m\u1eddi ch\u00faa l\u00ean ng\u00f4i g\u00e1nh v\u00e1c vi\u1ec7c n\u01b0\u1edbc. \u00d4ng ch\u00fa t\u1eed t\u1ebf \u0111\u0103 khuy\u00ean ch\u00e1u l\u00ean ng\u00f4i cho danh ch\u00ednh ng\u00f4n thu\u1eadn. Nguy\u1ec5n Ph\u00fac T\u1ea7n theo l\u1eddi, l\u00ean n\u1ed1i ng\u00f4i, truy t\u00f4n cha l\u00e0 Th\u1ea7n t\u00f4n hi\u1ebfn chi\u00eau Ho\u00e0ng \u0111\u1ebf. Nguy\u1ec5n Ph\u00fac T\u00e2n (1648-1687) Nguy\u1ec5n Ph\u00fac T\u1ea7n c\u00f3 hai b\u00e0 v\u1ee3 ch\u00ednh. B\u00e0 h\u1ecd Chu l\u00e0 c\u1ea3, theo h\u1ea7u ch\u00faa t\u1eeb khi c\u00f2n ch\u01b0a l\u00ean ng\u00f4i ch\u00faa, sinh \u0111\u01b0\u1ee3c hai trai m\u1ed9t g\u00e1i. Con trai l\u00e0 Di\u1ec5n, \u0111\u01b0\u1ee3c t\u1ea5n phong Ph\u00fac Qu\u1eadn c\u00f4ng; th\u1ee9 hai l\u00e0 Thu\u1ea7n, \u0111\u01b0\u1ee3c phong Hi\u1ec7p qu\u1eadn c\u00f4ng; con g\u00e1i l\u00e0 Ng\u1ecdc T\u00e0o. B\u00e0 v\u1ee3 th\u1ee9 hai l\u00e0 ng\u01b0\u1eddi h\u1ecd T\u1ed1ng, qu\u00ea \u1edf huy\u1ec7n T\u1ed1ng S\u01a1n (Thanh Ho\u00e1), l\u00e0 con g\u00e1i T\u1ed1ng Ph\u00fac Khang, ng\u01b0\u1eddi c\u00f9ng qu\u00ea v\u1edbi nh\u00e0 ch\u00faa, \u0111\u0103 \u0111\u01b0\u1ee3c phong t\u1edbi Thi\u1ebfu ph\u00f3. B\u00e0 v\u1ee3 h\u1ecd T\u1ed1ng sinh \u0111\u01b0\u1ee3c hai trai, Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Tr\u0103n l\u1ea1i l\u00e0 th\u1ee9 hai, sinh n\u0103m K\u1ef7 S\u1eedu (1649). Khi ng\u01b0\u1eddi con trai c\u1ea3 do b\u00e0 v\u1ee3 h\u1ecd Chu sinh ra ch\u1ebft, Nguy\u1ec5n Ph\u00fac T\u1ea7n cho r\u1eb1ng Tr\u0103n tuy l\u00e0 con b\u00e0 hai nh\u01b0ng l\u1edbn tu\u1ed5i v\u00e0 hi\u1ec1n \u0111\u1ee9c, phong cho l\u00e0m T\u1ea3 th\u1ee7y dinh ph\u00f3 t\u01b0\u1edbng Ho\u1eb1ng \u00c2m h\u1ea7u, l\u00e0m ph\u1ee7 \u0111\u1ec7 t\u1ea1i dinh T\u1ea3 th\u1ee7y. Nguy\u1ec5n Ph\u00fac T\u1ea7n m\u1ea5t, Tr\u0103n \u0111\u0103 39 tu\u1ed5i, \u0111\u01b0\u1ee3c n\u1ed1i ng\u00f4i ch\u00faa. B\u1ea5y gi\u1edd g\u1ecdi l\u00e0 ch\u00faa Ngh\u0129a. Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Tr\u0103n n\u1ed5i ti\u1ebfng l\u00e0 ng\u01b0\u1eddi r\u1ed9ng r\u0103i, h\u00ecnh ph\u1ea1t v\u00e0 ph\u00fa thu\u1ebf \u0111\u0103 nh\u1eb9, tr\u0103m h\u1ecd ai c\u0169ng vui m\u1eebng, quan l\u1ea1i c\u0169 c\u1ee7a ti\u00ean tri\u1ec1u \u0111\u1ec1u \u0111\u01b0\u1ee3c tr\u1ecdng \u0111\u0103i. Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Tr\u0103n b\u1eaft \u0111\u1ea7u quy \u0111\u1ecbnh l\u1ea1i tang ph\u1ee5c. S\u1edf d\u0129 c\u00f3 l\u1ec7nh n\u00e0y l\u00e0 v\u00ec b\u1ea5y gi\u1edd th\u1ea7n d\u00e2n \u1edf trong ngo\u00e0i th\u00e0nh qu\u1eadn, h\u1ec5 nghe c\u00f3 qu\u1ed1c tang th\u00ec d\u00f9 \u1edf n\u00fai s\u00e2u hang c\u00f9ng, d\u00f9 l\u00e0 k\u1ebb gi\u00e0, con tr\u1ebb, kh\u00f4ng ai l\u00e0 kh\u00f4ng l\u0103n kh\u00f3c k\u00eau g\u00e0o: ng\u01b0\u1eddi ch\u00e0i c\u00e1 th\u00ec b\u1ecf thuy\u1ec1n, ng\u01b0\u1eddi ch\u1eb7t c\u1ee7i th\u00ec qu\u00ean b\u00faa, ng\u01b0\u1eddi \u0111i c\u00e0y th\u00ec qu\u00ean b\u1edd, ng\u01b0\u1eddi \u0111i ch\u0103n th\u00ec bu\u00f4ng tr\u00e2u, ti\u1ebfng bi th\u01b0\u01a1ng vang kh\u1eafp g\u1ea7n xa. Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Tr\u0103n cho \u0111\u00e2y l\u00e0 \u1ea3nh h\u01b0\u1edfng c\u1ee7a t\u1eadp t\u1ee5c b\u1ea3n x\u1ee9 ng\u01b0\u1eddi Ch\u0103m, kh\u00f4ng c\u00f3 l\u1ee3i, li\u1ec1n ch\u1ebf \u0111\u1ecbnh: T\u00f4n th\u1ea5t v\u00e0 th\u1ea7n d\u00e2n \u0111\u1ec3 tang 3 n\u0103m; t\u1eeb cai \u0111\u1ed9i tr\u1edf l\u00ean \u0111\u1ec3 tang hai tu\u1ea7n Trung Nguy\u00ean; N\u1ed9i ngo\u1ea1i \u0111\u1ed9i ch\u01b0\u1edfng, v\u0103n","ch\u1ee9c, c\u00e2u k\u1ec3 th\u00ec \u0111\u1ec3 tang \u0111\u1ebfn gi\u1ed7 \u0111\u1ea7u; c\u00f2n qu\u00e2n v\u00e0 d\u00e2n th\u00ec \u0111\u1ec3 tang \u0111\u1ebfn t\u1ebft Trung Nguy\u00ean (R\u1eb1m th\u00e1ng B\u1ea3y). Th\u1eddi ch\u00faa Nguy\u1ec5n, quan h\u1ec7 v\u1edbi ng\u01b0\u1eddi Ch\u00e2n L\u1ea1p v\u1eabn r\u1ea5t t\u1ed1t \u0111\u1eb9p sau khi \u0111\u0103 gi\u1ebft \u0111\u01b0\u1ee3c k\u1ebb ph\u00e1 \u0111\u00e1m l\u00e0 Ho\u00e0ng Ti\u1ebfn (ng\u01b0\u1eddi Hoa). Ch\u00faa Ngh\u0129a kh\u00f4ng th\u1ecd \u0111\u01b0\u1ee3c l\u00e2u, sau 4 n\u0103m c\u1ea7m quy\u1ec1n, b\u1ecb b\u1ec7nh r\u1ed3i m\u1ea5t n\u0103m T\u00e2n M\u00f9i (1691) l\u00fac 43 tu\u1ed5i. Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Tr\u0103n (1687-1691) Nguy\u1ec5n Ph\u00fac T\u1ea7n c\u00f3 hai b\u00e0 v\u1ee3 ch\u00ednh. B\u00e0 h\u1ecd Chu l\u00e0 c\u1ea3, theo h\u1ea7u ch\u00faa t\u1eeb khi c\u00f2n ch\u01b0a l\u00ean ng\u00f4i ch\u00faa, sinh \u0111\u01b0\u1ee3c hai trai m\u1ed9t g\u00e1i. Con trai l\u00e0 Di\u1ec5n, \u0111\u01b0\u1ee3c t\u1ea5n phong Ph\u00fac Qu\u1eadn c\u00f4ng; th\u1ee9 hai l\u00e0 Thu\u1ea7n, \u0111\u01b0\u1ee3c phong Hi\u1ec7p qu\u1eadn c\u00f4ng; con g\u00e1i l\u00e0 Ng\u1ecdc T\u00e0o. B\u00e0 v\u1ee3 th\u1ee9 hai l\u00e0 ng\u01b0\u1eddi h\u1ecd T\u1ed1ng, qu\u00ea \u1edf huy\u1ec7n T\u1ed1ng S\u01a1n (Thanh Ho\u00e1), l\u00e0 con g\u00e1i T\u1ed1ng Ph\u00fac Khang, ng\u01b0\u1eddi c\u00f9ng qu\u00ea v\u1edbi nh\u00e0 ch\u00faa, \u0111\u0103 \u0111\u01b0\u1ee3c phong t\u1edbi Thi\u1ebfu ph\u00f3. B\u00e0 v\u1ee3 h\u1ecd T\u1ed1ng sinh \u0111\u01b0\u1ee3c hai trai, Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Tr\u0103n l\u1ea1i l\u00e0 th\u1ee9 hai, sinh n\u0103m K\u1ef7 S\u1eedu (1649). Khi ng\u01b0\u1eddi con trai c\u1ea3 do b\u00e0 v\u1ee3 h\u1ecd Chu sinh ra ch\u1ebft, Nguy\u1ec5n Ph\u00fac T\u1ea7n cho r\u1eb1ng Tr\u0103n tuy l\u00e0 con b\u00e0 hai nh\u01b0ng l\u1edbn tu\u1ed5i v\u00e0 hi\u1ec1n \u0111\u1ee9c, phong cho l\u00e0m T\u1ea3 th\u1ee7y dinh ph\u00f3 t\u01b0\u1edbng Ho\u1eb1ng \u00c2m h\u1ea7u, l\u00e0m ph\u1ee7 \u0111\u1ec7 t\u1ea1i dinh T\u1ea3 th\u1ee7y. Nguy\u1ec5n Ph\u00fac T\u1ea7n m\u1ea5t, Tr\u0103n \u0111\u0103 39 tu\u1ed5i, \u0111\u01b0\u1ee3c n\u1ed1i ng\u00f4i ch\u00faa. B\u1ea5y gi\u1edd g\u1ecdi l\u00e0 ch\u00faa Ngh\u0129a. Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Tr\u0103n n\u1ed5i ti\u1ebfng l\u00e0 ng\u01b0\u1eddi r\u1ed9ng r\u0103i, h\u00ecnh ph\u1ea1t v\u00e0 ph\u00fa thu\u1ebf \u0111\u0103 nh\u1eb9, tr\u0103m h\u1ecd ai c\u0169ng vui m\u1eebng, quan l\u1ea1i c\u0169 c\u1ee7a ti\u00ean tri\u1ec1u \u0111\u1ec1u \u0111\u01b0\u1ee3c tr\u1ecdng \u0111\u0103i. Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Tr\u0103n b\u1eaft \u0111\u1ea7u quy \u0111\u1ecbnh l\u1ea1i tang ph\u1ee5c. S\u1edf d\u0129 c\u00f3 l\u1ec7nh n\u00e0y l\u00e0 v\u00ec b\u1ea5y gi\u1edd th\u1ea7n d\u00e2n \u1edf trong ngo\u00e0i th\u00e0nh qu\u1eadn, h\u1ec5 nghe c\u00f3 qu\u1ed1c tang th\u00ec d\u00f9 \u1edf n\u00fai s\u00e2u hang c\u00f9ng, d\u00f9 l\u00e0 k\u1ebb gi\u00e0, con tr\u1ebb, kh\u00f4ng ai l\u00e0 kh\u00f4ng l\u0103n kh\u00f3c k\u00eau g\u00e0o: ng\u01b0\u1eddi ch\u00e0i c\u00e1 th\u00ec b\u1ecf thuy\u1ec1n, ng\u01b0\u1eddi ch\u1eb7t c\u1ee7i th\u00ec qu\u00ean b\u00faa, ng\u01b0\u1eddi \u0111i c\u00e0y th\u00ec qu\u00ean b\u1edd, ng\u01b0\u1eddi \u0111i ch\u0103n th\u00ec bu\u00f4ng tr\u00e2u, ti\u1ebfng bi th\u01b0\u01a1ng vang kh\u1eafp g\u1ea7n xa. Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Tr\u0103n cho \u0111\u00e2y l\u00e0 \u1ea3nh h\u01b0\u1edfng c\u1ee7a t\u1eadp t\u1ee5c b\u1ea3n x\u1ee9 ng\u01b0\u1eddi Ch\u0103m, kh\u00f4ng c\u00f3 l\u1ee3i, li\u1ec1n ch\u1ebf \u0111\u1ecbnh: T\u00f4n th\u1ea5t v\u00e0 th\u1ea7n d\u00e2n \u0111\u1ec3 tang 3 n\u0103m; t\u1eeb cai \u0111\u1ed9i tr\u1edf l\u00ean \u0111\u1ec3 tang hai tu\u1ea7n Trung Nguy\u00ean; N\u1ed9i ngo\u1ea1i \u0111\u1ed9i ch\u01b0\u1edfng, v\u0103n ch\u1ee9c, c\u00e2u k\u1ec3 th\u00ec \u0111\u1ec3 tang \u0111\u1ebfn gi\u1ed7 \u0111\u1ea7u; c\u00f2n qu\u00e2n v\u00e0 d\u00e2n th\u00ec \u0111\u1ec3 tang \u0111\u1ebfn t\u1ebft Trung Nguy\u00ean (R\u1eb1m th\u00e1ng B\u1ea3y). Th\u1eddi ch\u00faa Nguy\u1ec5n, quan h\u1ec7 v\u1edbi ng\u01b0\u1eddi Ch\u00e2n L\u1ea1p v\u1eabn r\u1ea5t t\u1ed1t \u0111\u1eb9p sau khi \u0111\u0103 gi\u1ebft \u0111\u01b0\u1ee3c k\u1ebb ph\u00e1 \u0111\u00e1m l\u00e0 Ho\u00e0ng Ti\u1ebfn (ng\u01b0\u1eddi Hoa). Ch\u00faa Ngh\u0129a kh\u00f4ng th\u1ecd \u0111\u01b0\u1ee3c l\u00e2u, sau 4 n\u0103m c\u1ea7m quy\u1ec1n, b\u1ecb b\u1ec7nh r\u1ed3i m\u1ea5t n\u0103m T\u00e2n M\u00f9i (1691) l\u00fac 43 tu\u1ed5i. Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Chu (1691-1725) Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Chu l\u00e0 con c\u1ea3 c\u1ee7a Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Tr\u0103n. M\u1eb9 \u00f4ng, ng\u01b0\u1eddi h\u1ecd T\u1ed1ng, qu\u00ea \u1edf","huy\u1ec7n T\u1ed1ng S\u01a1n (Thanh Ho\u00e1), con c\u1ee7a Thi\u1ebfu ph\u00f3 Qu\u1eadn c\u00f4ng T\u1ed1ng Ph\u00fac Vinh. B\u00e0 \u0111\u01b0\u1ee3c h\u1ea7u Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Tr\u0103n t\u1eeb khi ch\u01b0a l\u00ean ng\u00f4i. \u0110\u1ebfn khi ch\u1ed3ng l\u00ean ng\u00f4i ch\u00faa, b\u00e0 \u0111\u01b0\u1ee3c th\u0103ng l\u00e0m Cung t\u1ea7n. Sinh \u0111\u01b0\u1ee3c con trai l\u00e0 Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Chu th\u00ec c\u00e0ng \u0111\u01b0\u1ee3c ch\u00faa y\u00eau qu\u00ed v\u00ec b\u00e0 phi c\u1ee7a Ph\u00fac Tr\u0103n (kh\u00f4ng c\u00f3 con) c\u00e0ng v\u00ec n\u1ec3 v\u00e0 \u0111em Ph\u00fac Chu v\u1ec1 nu\u00f4i. Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Chu sinh n\u0103m \u1ea4t M\u0103o (1675), \u0111\u01b0\u1ee3c cho nu\u00f4i \u0103n h\u1ecdc kh\u00e1 c\u1ea9n th\u1eadn v\u00ec th\u1ebf v\u0103n hay ch\u1eef t\u1ed1t, \u0111\u1ee7 t\u00e0i l\u01b0\u1ee3c v\u0103n v\u00f5. Khi n\u1ed1i ng\u00f4i ch\u00faa m\u1edbi 17 tu\u1ed5i, l\u1ea5y hi\u1ec7u l\u00e0 Thi\u00ean T\u00fang \u0111\u1ea1o nh\u00e2n. \u0110\u00e2y l\u00e0 l\u1ea7n \u0111\u1ea7u ti\u00ean ch\u00faa Nguy\u1ec5n l\u1ea5y hi\u1ec7u m\u1edbi m\u1ebb, s\u00f9ng \u0111\u1ea1o Ph\u1eadt. Qu\u1ea3 v\u1eady, m\u1edbi l\u00ean gi\u1eef ch\u00ednh, ch\u00faa r\u1ea5t quan t\u1ea7m chi\u00eau hi\u1ec1n \u0111\u0103i s\u0129, c\u1ea7u l\u1eddi n\u00f3i th\u1eb3ng, n\u1ea1p l\u1eddi can gi\u00e1n, b\u1ecf xa hoa, b\u1edbt chi ph\u00ed, nh\u1eb9 thu\u1ebf m\u00e1 giao d\u1ecbch, b\u1edbt vi\u1ec7c h\u00ecnh ng\u1ee5c. V\u1eeba l\u00ean ng\u00f4i, ch\u00faa cho x\u00e2y d\u1ef1ng m\u1ed9t lo\u1ea1t ch\u00f9a mi\u1ebfu; m\u1edf h\u1ed9i l\u1edbn \u1edf ch\u00f9a Thi\u00ean M\u1ee5, ch\u00f9a n\u00fai M\u1ef9 Am. T\u1ef1 ch\u00faa c\u0169ng \u0103n chay \u1edf v\u01b0\u1eddn C\u00f4n Gia m\u1ed9t th\u00e1ng tr\u1eddi; ch\u00faa ph\u00e1t ti\u1ec1n g\u1ea1o cho ng\u01b0\u1eddi ngh\u00e8o thi\u1ebfu. \u0110\u00e2y l\u00e0 th\u1eddi k\u1ef3 m\u00e0 chi\u1ebfn tranh Tr\u1ecbnh - Nguy\u1ec5n \u0111\u0103 t\u1ea1m ng\u1eebng h\u01a1n 30 n\u0103m, b\u1edd c\u01a1i y\u00ean \u1ed5n. Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Chu c\u00f3 \u0111i\u1ec1u ki\u1ec7n m\u1edf r\u1ed9ng \u0111\u1ea5t \u0111ai xu\u1ed1ng ph\u00eda Nam v\u00e0 \u0111\u1ea1t \u0111\u01b0\u1ee3c nh\u1eefng th\u00e0nh t\u1ef1u \u0111\u00e1ng k\u1ec3: \u0111\u1eb7t ph\u1ee7 B\u00ecnh Thu\u1eadn n\u0103m \u0110inh S\u1eedu (1697) g\u1ed3m c\u00e1c \u0111\u1ea5t Phan Rang, Phan R\u00ed tr\u1edf v\u1ec1 T\u00e2y, chia l\u00e0m hai huy\u1ec7n An Ph\u00fac v\u00e0 Ho\u00e0 \u0110a b\u1eaft \u0111\u1ea7u \u0111\u1eb7t ph\u1ee7 Gia \u0110\u1ecbnh: chia \u0111\u1ea5t \u0110\u00f4ng Ph\u1ed1, l\u1ea5y x\u1ee9 \u0110\u1ed3ng Nai l\u00e0m huy\u1ec7n Ph\u00fac Long, d\u1ef1ng dinh Tr\u1ea5n Bi\u00ean (t\u1ee9c Bi\u00ean Ho\u00e0), l\u1ea5y x\u1ee9 S\u00e0i Gn\u0323 l\u00e0m huy\u1ec7n T\u00e2n B\u00ecnh, d\u1ef1ng dinh Phi\u00ean Tr\u1ea5n, l\u1eadp x\u0103 Minh H\u01b0\u01a1ng... T\u1eeb \u0111\u00f3 ng\u01b0\u1eddi Thanh \u0111i l\u1ea1i bu\u00f4n b\u00e1n r\u1ea5t s\u1ea7m u\u1ea5t. N\u0103m M\u1eadu T\u00fd (1708), ch\u00faa d\u00f9ng M\u1ea1c C\u1eedu l\u00e0m t\u1ed5ng binh tr\u1ea5n H\u00e0 Ti\u00ean. Ngo\u00e0i t\u01b0 c\u00e1ch l\u00e0 m\u1ed9t v\u1ecb ch\u00faa c\u00f3 h\u1ecdc v\u1ea5n cao th\u1ec3 hi\u1ec7n qua ch\u00ednh s\u1ef1 kh\u00e1 to\u00e0n di\u1ec7n v\u00e0 c\u1edfi m\u1edf. Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Chu c\u00f2n l\u00e0 m\u1ed9t ng\u01b0\u1eddi l\u00e0m r\u1ea5t nhi\u1ec1u th\u01a1. \u00d4ng c\u00f3 h\u00e0ng ch\u1ee5c b\u00e0i th\u01a1 kh\u00f3c v\u1ee3, t\u00ecnh \u00fd r\u1ea5t tha thi\u1ebft. N\u0103m \u1ea4t T\u1ecb (1725) Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Chu m\u1ea5t, \u1edf ng\u00f4i 34 n\u0103m, th\u1ecd 51 tu\u1ed5i. Ph\u00fac Chu l\u00e0 ch\u00faa c\u00f3 \u0111\u00f4ng con nh\u1ea5t: 146 ng\u01b0\u1eddi, trai l\u1eabn g\u00e1i! Trong m\u1ed9t b\u00e0i th\u01a1 kh\u00f3c v\u1ee3, ch\u00faa r\u1ea5t t\u1ef1 h\u00e0o v\u1ec1 \u0111i\u1ec1u \u0111\u00f3: M\u00ecnh tu\u1ed5i th\u1ecd \u00edt, nh\u01b0ng ph\u00fac th\u00ec nhi\u1ec1u, Ng\u01b0\u1eddi ta th\u01b0\u1eddng \u0111\u1ed3n ph\u00fac tr\u1ea1ch th\u01a1m trong cung h\u1ecd Nguy\u1ec5n. V\u00e0ng ng\u1ecdc hai h\u00f2m \u0111\u1ec1u v\u1ee9t b\u1ecf; \u0110\u1ec3 l\u1ea1i con ch\u00e1u \u0111\u1ea7y m\u1ed9t nh\u00e0... N\u1ebfu t\u00ednh ri\u00eang con trai, \u00f4ng c\u00f3 38 ng\u01b0\u1eddi.","Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Ch\u00fa(1725-1738) Ch\u1eafc l\u00e0 Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Chu c\u00f3 r\u1ea5t nhi\u1ec1u v\u1ee3, nh\u01b0ng ch\u1ec9 th\u1ea5y s\u1eed s\u00e1ch ch\u00e9p chuy\u1ec7n hai b\u00e0: b\u00e0 h\u1ecd H\u1ed3 v\u00e0 b\u00e0 h\u1ecd Nguy\u1ec5n. B\u00e0 th\u1ee9 nh\u1ea5t h\u1ecd H\u1ed3, sau khi v\u00e0o cung cho l\u1ea5y h\u1ecd T\u1ed1ng (c\u00e1c ch\u00faa Nguy\u1ec5n th\u01b0\u1eddng l\u1ea5y v\u1ee3 h\u1ecd T\u1ed1ng \u1edf T\u1ed1ng S\u01a1n Thanh Ho\u00e1), b\u00e0 ng\u01b0\u1eddi huy\u1ec7n H\u01b0\u01a1ng Tr\u00e0, ph\u1ee7 Th\u1eeba Thi\u00ean, con g\u00e1i Tr\u01b0\u1edfng Doanh H\u1ed3 V\u0103n Mai. V\u00e0o cung, b\u00e0 \u0111\u01b0\u1ee3c ch\u00faa y\u00eau chi\u1ec1u, l\u1ea5y l\u00e0m H\u1eefu cung t\u1ea7n th\u1ee9 t\u01b0. Sau l\u1ea1i \u0111\u01b0\u1ee3c l\u00ean l\u00e0m Chi\u00eau Nghi. T\u00ednh b\u00e0 nh\u00e2n thu\u1eadn cung k\u00ednh. B\u00e0 sinh \u0111\u01b0\u1ee3c hai con trai, con tr\u01b0\u1edfng l\u00e0 Ph\u00fac Ch\u00fa, sau \u0111\u01b0\u1ee3c n\u1ed1i ng\u00f4i ch\u00faa, con trai th\u1ee9 l\u00e0 Ph\u00fac T\u01b0, \u0111\u01b0\u1ee3c phong Lu\u1eadn Qu\u1ed1c c\u00f4ng. B\u00e0 v\u1ee3 h\u1ecd Nguy\u1ec5n l\u00e0 con g\u00e1i c\u1ee7a Tham ch\u00ednh Nguy\u1ec5n H\u1eefu Hi\u1ec7p. Khi Ph\u00fac Chu m\u1edbi \u0111\u01b0\u1ee3c n\u1ed1i ng\u00f4i, b\u00e0 \u0111\u01b0\u1ee3c v\u00e0o h\u1ea7u \u1edf n\u1ed9i \u0111\u00ecnh, \u0111\u01b0\u1ee3c c\u1ea5t nh\u1eafc l\u00e0m H\u1eefu cung t\u1ea7n th\u1ee9 5, r\u1ed3i th\u0103ng Ch\u00e1nh n\u1ed9i ph\u1ee7. B\u00e0 n\u00e0y c\u00f3 h\u1ecdc h\u00e0nh v\u00e0 gi\u00e1o d\u1ee5c c\u1ea9n th\u1eadn, h\u1ea7u ch\u00faa r\u1ea5t c\u00f3 t\u00edn nhi\u1ec7m, \u0111\u01b0\u1ee3c ch\u00faa y\u00eau qu\u00ed nh\u1ea5t. B\u1eb1ng c\u1ee9 l\u00e0 b\u00e0 \u0111\u0103 sinh cho ch\u00faa 11 ng\u01b0\u1eddi con, m\u00f9a thu n\u0103m Gi\u00e1p Ng\u1ecd (1714) b\u00e0 m\u1ea5t s\u1edbm. Ch\u00faa Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Chu th\u01b0\u01a1ng nh\u1edb, sai l\u1eadp \u0111\u00e0n chay tr\u1ecdng th\u1ec3 \u1edf ch\u00f9a Thi\u00ean M\u1ee5 v\u00e0 l\u00e0m r\u1ea5t nhi\u1ec1u th\u01a1 v\u1ec1 b\u00e0. Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Ch\u00fa sinh n\u0103m B\u00ednh T\u00fd (1696), l\u00e0 con b\u00e0 c\u1ea3. L\u00fac \u0111\u1ea7u Ph\u00fac Ch\u00fa \u0111\u01b0\u1ee3c trao ch\u1ee9c Cai c\u01a1 \u0110\u1ec9nh th\u1ecbnh h\u1ea7u. N\u0103m \u1ea4t M\u00f9i (1715), th\u0103ng l\u00e0m ch\u01b0\u1edfng c\u01a1, l\u00e0m ph\u1ee7 \u0111\u1ec7 t\u1ea1i c\u01a1 T\u1ea3 D\u00f9ng. \u0110\u1ebfn khi ch\u00faa Ph\u00fac Chu m\u1ea5t, \u00f4ng \u0111\u01b0\u1ee3c n\u1ed1i ng\u00f4i (n\u0103m 1725) khi 30 tu\u1ed5i, l\u1ea5 hi\u1ec7u l\u00e0 V\u00e2n Truy\u1ec1n \u0111\u1ea1o nh\u00e2n. Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Ch\u00fa \u1edf ng\u00f4i \u0111\u01b0\u1ee3c 13 n\u0103m th\u00ec m\u1ea5t. Trong th\u1eddi k\u1ef3 c\u1ea7m quy\u1ec1n, ch\u00faa kh\u00f4ng c\u00f3 g\u00ec n\u1ed5i b\u1eadt ngo\u00e0i hai vi\u1ec7c: N\u0103m Qu\u00ed S\u1eedu (1733), ch\u00faa cho \u0111\u1eb7t \u0111\u1ed3ng h\u1ed3 nh\u1eadp c\u1ee7a T\u00e2y ph\u01b0\u01a1ng \u1edf c\u00e1c dinh v\u00e0 c\u00e1c \u0111\u1ed3n t\u00e0u d\u1ecdc bi\u1ec3n. Sau \u0111\u00f3 c\u00f3 Nguy\u1ec5n V\u0103n T\u00fa \u0111\u0103 ch\u1ebf t\u1ea1o \u0111\u01b0\u1ee3c. N\u0103m B\u00ednh Th\u00ecn (1736), M\u1ea1c C\u1eedu m\u1ea5t, con trai l\u00e0 M\u1ea1c Thi\u00ean T\u1ee9 \u0111\u01b0\u1ee3c ch\u00faa Nguy\u1ec5n cho l\u00e0m \u0110\u00f4 \u0111\u1ed1c tr\u1ea5n H\u00e0 Ti\u00ean. T\u1ee9 c\u00f3 t\u1ea7m m\u1eaft nh\u0301 n xa bi\u1ebft r\u1ed9ng: cho mi\u1ec5n thu\u1ebf, sai ba chi\u1ebfc thuy\u1ec1n Long b\u00e0i, xu\u1ea5t d\u01b0\u01a1ng t\u00ecm mua c\u00e1c h\u00e0ng qu\u00ed hi\u1ebfm d\u00e2ng n\u1ed9p, m\u1edf c\u1ee5c \u0111\u00fac ti\u1ec1n \u0111\u1ec3 ti\u1ec7n vi\u1ec7c trao \u0111\u1ed5i. Thi\u00ean T\u1ee9 chia \u0111\u1eb7t nha thu\u1ed9c, k\u00e9n b\u1ed5 qu\u00e2n ng\u0169, \u0111\u1eafp th\u00e0nh l\u0169y, m\u1edf ph\u1ed1 ch\u1ee3, kh\u00e1ch bu\u00f4n c\u00e1c n\u01b0\u1edbc \u0111\u1ebfn h\u1ecdp \u0111\u00f4ng \u0111\u00fac. \u00d4ng l\u1ea1i c\u00f2n v\u1eddi v\u0103n nh\u00e2n thi s\u0129, m\u1ecf Chi\u00eau Anh c\u00e1c, ng\u00e0y ng\u00e0y c\u00f9ng nhau gi\u1ea3ng b\u00e0n v\u00e0 x\u01b0\u1edbng ho\u1ea1, \u0111\u1ec3 l\u1ea1i 10 b\u00e0i th\u01a1 V\u1ecbnh c\u1ea3nh H\u00e0 Ti\u00ean (H\u00e0 Ti\u00ean th\u1eadp v\u1ecbnh). Sau h\u1ee3p l\u1ea1i th\u00e0nh t\u1eadp 320 b\u00e0i c\u1ee7a 25 t\u00e1c gi\u1ea3 Trung Qu\u1ed1c v\u00e0 6 t\u00e1c gi\u1ea3 Vi\u1ec7t Nam. N\u0103m M\u1eadu Ng\u1ecd (1783) ch\u00faa Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Ch\u00fa m\u1ea5t, th\u1ecd 43 tu\u1ed5i, \u1edf ng\u00f4i 13 n\u0103m.","Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Kho\u00e1t (1738-1765) Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Kho\u00e1t l\u00e0 con Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Ch\u00fa, sinh n\u0103m Gi\u00e1p Ng\u1ecd (1714). M\u1eb9 l\u00e0 ng\u01b0\u1eddi h\u1ecd Tr\u01b0\u01a1ng \u1edf huy\u1ec7n T\u1ed1ng S\u01a1n, Thanh Ho\u00e1, con ch\u01b0\u1edfng c\u01a1 Tr\u01b0\u01a1ng Ph\u00fac Phan. V\u00e0o h\u1ea7u Ph\u00fac Ch\u00fa t\u1eeb khi c\u00f2n ch\u01b0a l\u00ean ng\u00f4i, \u0111\u01b0\u1ee3c phong H\u1eefu cung t\u1ea7n. T\u00ednh b\u00e0 e l\u1ec7 c\u1ea9n th\u1eadn, d\u1ea1y b\u1ea3o n\u1ed9i ch\u1ee9c c\u00f3 phong \u0111\u1ed9 c\u1ee7ah\u1eadu phi \u0111\u1eddi x\u01b0a. B\u00e0 sinh \u0111\u01b0\u1ee3c 2 ng\u01b0\u1eddi con trai r\u1ed3i m\u1ea5t n\u0103m b\u00e0 m\u1edbi 22 tu\u1ed5i. Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Kho\u00e1t l\u00e0 con tr\u01b0\u1edfng, \u0111\u01b0\u1ee3c phong l\u00e0m ch\u01b0\u1edfng dinh Dinh ti\u1ec1n th\u1ee7y ch\u00ednh h\u1ea7u, l\u00e0m ph\u1ee7 \u0111\u1ec7 t\u1ea1 C\u01a1 Ti\u1ec1n D\u1ef1c \u1edf D\u01b0\u01a1ng Xu\u00e2n. Ph\u00fac Ch\u00fa m\u1ea5t, Kho\u00e1t \u0111\u01b0\u1ee3c l\u00ean ng\u00f4i khi 25 tu\u1ed5i, l\u1ea5y hi\u1ec7u l\u00e0 T\u1eeb T\u1ebf \u0111\u1ea1o nh\u00e2n. Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Kho\u00e1t b\u1eaft \u0111\u1ea7u x\u01b0ng v\u01b0\u01a1ng. N\u0103m Gi\u00e1p T\u00fd (1744) \u0111\u00fac \u1ea5n Qu\u1ed1c v\u01b0\u01a1ng, sau \u0111\u00f3, ng\u00e0y K\u1ef7 M\u00f9i, l\u00ean ng\u00f4i vua \u1edf ph\u1ee7 ch\u00ednh Ph\u00fa Xu\u00e2n, ban chi\u1ebfu b\u1ed1 c\u00e1o thi\u00ean h\u1ea1. B\u1ed9 m\u00e1y ch\u00ednh quy\u1ec1n t\u01b0 tr\u00ean xu\u1ed1ng c\u01a1 s\u1edf, c\u00e1c ch\u1ee9c danh, t\u00ean g\u1ecdi c\u0169ng thay \u0111\u1ed5i theo: ph\u1ee7 ch\u00faa g\u1ecdi l\u00e0 \u0110i\u1ec7n, \u0111\u1ed5i ch\u1eef \\\"th\u00e2n\\\" l\u00e0m ch\u1eef \\\"t\u1ea5u\\\" khi c\u00f3 vi\u1ec7c c\u1ea7n b\u00e0n v\u1edbi ch\u00faa. Tuy nhi\u00ean vua Nguy\u1ec5n v\u1eabn d\u00f9ng ni\u00ean hi\u1ec7u vua L\u00ea trong c\u00e1c v\u0103n b\u1ea3n h\u00e0nh ch\u00ednh. \u0110\u1ed1i v\u1edbi c\u00e1c thu\u1ed9c qu\u1ed1c Cao Mi\u00ean, Ai Lao, Xi\u00eam... l\u1ea1i x\u01b0ng l\u00e0 Thi\u00ean v\u01b0\u01a1ng. T\u00f4n hi\u1ec7u c\u00e1c \u0111\u1eddi tr\u01b0\u1edbc c\u0169ng \u0111\u01b0\u1ee3c n\u00e2ng l\u00ean ph\u00f9 h\u1ee3p v\u1edbi c\u01b0\u01a1ng v\u1ecb m\u1edbi c\u1ee7a Qu\u1ed1c v\u01b0\u01a1ng. \u0110\u1ed1i v\u1edbi anh em h\u1ecd h\u00e0ng g\u1ea7n th\u00ec phong t\u01b0\u1edbc Qu\u1eadn c\u00f4ng. Ho\u00e0ng t\u1eed v\u1eabn x\u01b0ng l\u00e0 C\u00f4ng t\u1eed; con trai tr\u01b0\u1edfng l\u00e0 Th\u00e1i c\u00f4ng t\u1eed, c\u1ee9 theo th\u1ee9 t\u1ef1 m\u00e0 x\u01b0ng. \u0110\u1eb7c bi\u1ec7t Nguy\u1ec5n v\u01b0\u01a1ng cho r\u1eb1ng con trai kh\u00f3 nu\u00f4i, n\u00ean g\u1ecdi l\u00e0 con g\u00e1i v\u00e0 ng\u01b0\u1ee3c l\u1ea1i g\u00e1i th\u00ec g\u1ecdi l\u00e0 trai. C\u00f9ng v\u1edbi thay \u0111\u1ed5i tr\u00ean, tri\u1ec1u ph\u1ee5c b\u00e1ch quan c\u0169ng thay \u0111\u1ed5i. C\u00e1c \u0111\u01a1n v\u1ecb h\u00e0nh ch\u00ednh \u0111\u1ecba ph\u01b0\u01a1ng c\u0169ng m\u1ed9t phen thay \u0111\u1ed5i. T\u1eeb n\u0103m Gi\u00e1p Tu\u1ea5t (1754) \u0111\u1ec3 x\u1ee9ng \u0111\u00e1ng l\u00e0 kinh \u0111\u00f4 c\u1ee7a Nguy\u1ec5n v\u01b0\u01a1ng, \u0111\u01b0\u1ee3c x\u00e2y d\u1ef1ng th\u00eam h\u00e0ng lo\u1ea1t \u0111i\u1ec7n \u0111\u00e0i m\u1edbi theo quy m\u00f4 \u0111\u1ebf v\u01b0\u01a1ng: d\u1ef1ng hai \u0111i\u1ec7n Kim Hoa v\u00e0 Quang Hoa, c\u00e1c g\u00e1c Dao Tr\u00ec, Tri\u1ec7u D\u01b0\u01a1ng, Quang Thi\u00ean v\u00e0 c\u00e1c nh\u00e0 T\u1ef1u L\u1ea1c, Ch\u00ednh Quan, Trung Ho\u00e0, Di Nhi\u00ean c\u00f9ng c\u00e1c \u0111\u00e0i S\u01b0\u1edbng Xu\u00e2n, \u0111\u00ecnh Th\u1ee5y V\u00e2n, hi\u00ean \u0110\u1ed3ng L\u1ea1c, an N\u1ed9i Vi\u1ec7n, \u0111\u00ecnh Gi\u00e1ng H\u01b0\u01a1ng. \u1ede th\u01b0\u1ee3ng l\u01b0u s\u00f4ng H\u01b0\u01a1ng c\u00f3 ph\u1ee7 D\u01b0\u01a1ng Xu\u00e2n, \u0111i\u1ec7n Tr\u01b0\u1eddng L\u1ea1c, hi\u00ean Duy\u1ec7t V\u01a1, ch\u1ea1m v\u1ebd tinh x\u1ea3o. V\u01b0\u1eddn h\u1eadu uy\u1ec3n c\u00f3 non b\u1ed9, \u0111\u00e1 l\u1ea1, h\u1ed3 vu\u00f4ng, h\u00e0o cong, c\u1ea7u v\u00f2ng, th\u1ee7y t\u1ea1. T\u01b0\u1eddng trong, t\u01b0\u1eddng ngo\u00e0i \u0111\u1eafp r\u1ed3ng, h\u1ed5, l\u00e2n, ph\u01b0\u1ee3ng, hoa c\u1ecf. G\u00e1c Tri\u00eau D\u01b0\u01a1ng nh\u0301 n xu\u1ed1ng d\u00f2ng s\u00f4ng, c\u00f3 quy m\u00f4 nguy nga. Ph\u00eda tr\u00ean ph\u00eda d\u01b0\u1edbi \u0111\u00f4 th\u00e0nh \u0111\u1ec1u \u0111\u1eb7t qu\u00e2n x\u00e1 v\u00e0 \u0111\u1ec7 tr\u1ea1ch. Cho c\u00f4ng h\u1ea7u, chia ra t\u1eebng \u00f4 nh\u01b0 b\u00e0n c\u1edd. Ph\u00eda ngo\u00e0i th\u00e0nh th\u00ec ch\u1ee3 ph\u1ed1 li\u00ean ti\u1ebfp, c\u00e2y to um t\u00f9m, thuy\u1ec1n ch\u00e0i bu\u00f4n b\u00e1n \u0111i l\u1ea1i nh\u01b0 m\u1eafc c\u1eedi. R\u00f5 r\u00e0ng d\u01b0\u1edbi th\u1eddi ch\u00faa Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Kho\u00e1t, kinh \u0111\u00f4 Ph\u00fa Xu\u00e2n tr\u1edf th\u00e0nh n\u01a1i \u0111\u00f4 h\u1ed9i l\u1edbn, v\u0103n v\u1eadt thanh dung l\u1eebng l\u1eaby, \u0111\u1eddi tr\u01b0\u1edbc ch\u01b0a t\u1eebng c\u00f3.","X\u00e2y d\u1ef1ng xong kinh \u0111\u00f4 Ch\u00faa sai nhi\u1ec1u v\u0103n quan \u0111\u1ec1 v\u1ecbnh phong c\u1ea3nh c\u1ed1 \u0111\u00f4. Ph\u00fa Xu\u00e2n tr\u1edf th\u00e0nh m\u1ed9t th\u00e0nh ph\u1ed1 n\u00ean th\u01a1 t\u1eeb ng\u00e0y \u1ea5y. Ch\u00faa Nguy\u1ec5n \u0111\u0103 \u0111\u00f3n ti\u1ebfp c\u00e1c qu\u1ed1c v\u01b0\u01a1ng l\u00e1ng gi\u1ec1ng \u1edf \u0111\u1ea5t Ph\u00fa Xu\u00e2n. Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Kho\u00e1t \u0111\u0103 t\u1ef1 x\u01b0ng v\u01b0\u01a1ng, \u1edf ng\u00f4i \u0111\u01b0\u1ee3c 27 n\u0103m. N\u0103m \u1ea4t D\u1eadu (1765), qu\u1ed1c v\u01b0\u01a1ng b\u0103ng, th\u1ecd 52 tu\u1ed5i. Con trai th\u1ee9 16 l\u00ean n\u1ed1i ng\u00f4i. Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Thu\u1ea7n (1765-1777) Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Thu\u1ea7n c\u00f2n c\u00f3 t\u00ean h\u00fay l\u00e0 H\u00e2n, sinh n\u0103m Gi\u00e1p Tu\u1ea5t (1751), con th\u1ee9 16 c\u1ee7a Ph\u00fac Kho\u00e1t. M\u1eb9 Ph\u00fac Thu\u1ea7n, ng\u01b0\u1eddi h\u1ecd Nguy\u1ec5n, sinh \u0111\u01b0\u1ee3c hai trai, Ph\u00fac Thu\u1ea7n l\u00e0 th\u1ee9 hai. N\u0103m Gi\u00e1p Ng\u1ecd (1774) b\u00e0 \u0111i tu \u1edf ch\u00f9a Ph\u00fac Th\u00e0nh, sau \u0111\u00f3 m\u1ea5t (1804) \u0111\u01b0\u1ee3c truy t\u00f4n l\u00e0 Tu\u1ec7 T\u0129nh th\u00e1nh m\u1eabu Nguy\u00ean s\u01b0, hi\u1ec7u l\u00e0 Thi\u1ec7u Long gi\u00e1o ch\u1ee7. Ch\u00faa Ph\u00fac Kho\u00e1t, l\u00fac \u0111\u1ea7u l\u1eadp Ho\u00e0ng t\u1eed th\u1ee9 9 t\u00ean l\u00e0 Hi\u1ec7u l\u00e0m Th\u00e1i Ho\u00e0ng t\u1eed, Hi\u1ec7u m\u1ea5t s\u1edbm, con trai c\u1ee7a Hi\u1ec7u l\u00e0 Ho\u00e0ng T\u00f4n D\u01b0\u01a1ng c\u00f2n th\u01a1 \u1ea5u m\u00e0 Ho\u00e0ng t\u1eed c\u1ea3 l\u00e0 Ch\u01b0\u01a1ng c\u0169ng \u0111\u0103 m\u1ea5t. Ho\u00e0ng t\u1eed th\u1ee9 hai l\u00e0 Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Lu\u00e2n c\u0169ng r\u1ea5t kh\u00f4i ng\u00f4, theo th\u1ee9 t\u1ef1 s\u1ebd ph\u1ea3i l\u1eadp Ho\u00e0ng T\u00f4n D\u01b0\u01a1ng ho\u1eb7c Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Lu\u00e2n l\u00ean ng\u00f4i. Ph\u00fac Kho\u00e1t c\u00f3 \u00fd l\u1eadp Ph\u00fac Lu\u00e2n, n\u00ean \u0111\u0103 trao Lu\u00e2n cho m\u1ed9t th\u1ea7y h\u1ecdc n\u1ed5i ti\u1ebfng l\u00e0 Tr\u01b0\u01a1ng V\u0103n H\u1ea1nh d\u1ea1y b\u1ea3o nh\u1eefng \u0111i\u1ec1u c\u1ea7n thi\u1ebft cho m\u1ed9t ng\u01b0\u1eddi g\u00e1nh v\u00e1c ng\u00f4i vua. Ph\u00fac Kho\u00e1t m\u1ea5t, t\u00ecnh h\u00ecnh l\u1ea1i thay \u0111\u1ed5i. Quy\u1ec1n th\u1ea7n Tr\u01b0\u01a1ng Ph\u00fac Loan kh\u00f4ng mu\u1ed1n l\u1eadp Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Lu\u00e2n v\u00ec Lu\u00e2n \u0111\u0103 l\u1edbn tu\u1ed5i, kh\u00f3 b\u1ec1 l\u1ed9ng h\u00e0nh. Th\u1ebf l\u00e0 Ph\u00fac Loan ch\u1ecdn l\u1eadp Ph\u00fac Thu\u1ea7n con th\u1ee9 16 c\u1ee7a Ph\u00fac Kho\u00e1t, m\u1edbi 12 tu\u1ed5i l\u00ean ng\u00f4i. Ph\u00fac Lu\u00e2n kh\u00f4ng \u0111\u01b0\u1ee3c l\u1eadp m\u00e0 c\u00f2n b\u1ecb b\u1eaft giam. N\u1ed9i h\u1eefu Tr\u01b0\u01a1ng V\u0103n H\u1ea1nh - th\u1ea7y d\u1ea1y Ph\u00fac Lu\u00e2n c\u0169ng b\u1ecb b\u1eaft gi\u1ebft. Ph\u00fac Lu\u00e2n kh\u00f4ng \u0111\u01b0\u1ee3c n\u1ed1i ng\u00f4i tr\u1eddi, lo bu\u1ed3n cho t\u00ednh m\u1ea1ng m\u00e0 ch\u1ebft khi tu\u1ed5i m\u1edbi 33. \u0110\u1ebfn n\u0103m Minh M\u1ec7nh th\u1ee9 2 (1802) Lu\u00e2n \u0111\u01b0\u1ee3c truy t\u00f4n hi\u1ec7u l\u00e0 H\u01b0ng t\u1ed5. Tr\u1ea3i qua 9 \u0111\u1eddi ch\u00faa, \u0111\u1ebfn \u0111\u00e2y nh\u00e0 Nguy\u1ec5n l\u1ea1i b\u1ecb n\u1ea1n quy\u1ec1n th\u1ea7n l\u1ea5n l\u01b0\u1edbt. Ph\u00fac Thu\u1ea7n nh\u1ecf tu\u1ed5i, l\u1ea1i kh\u00f4ng ph\u1ea3i l\u00e0 ng\u01b0\u1eddi \u0111\u01b0\u1ee3c s\u1eafp s\u1eb5n \u0111\u1ec3 l\u00ean ng\u00f4i, nay th\u1eadt b\u1ee1 ng\u1ee1 tr\u00ean ngai v\u00e0ng. M\u1ecdi quy\u1ec1n h\u00e0nh \u0111\u1ec1u do Tr\u01b0\u01a1ng Ph\u00fac Loan s\u1eafp \u0111\u1eb7t. Loan t\u1ef1 nh\u1eadn l\u00e0 Qu\u1ed1c ph\u00f3, gi\u1eef b\u1ed9 H\u1ed9 qu\u1ea3n c\u01a1 Trung t\u01b0\u1ee3ng ki\u00eam T\u1ea7u vu. Th\u1ef1c t\u1ebf Tr\u01b0\u01a1ng Ph\u00fac Loan th\u00e2u t\u00f3m v\u00e0o tay t\u1eeb ch\u00ednh s\u1ef1 \u0111\u1ebfn kinh t\u1ebf. C\u00e1c ngu\u1ed3n l\u1ee3i c\u1ee7 y\u1ebfu c\u1ee7a v\u01b0\u01a1ng qu\u1ed1c \u0110\u00e0ng Trong \u0111\u1ec1u r\u01a1i v\u00e0o tay Loan. Thu\u1ebf s\u1ea3n v\u1eadt c\u00e1c m\u1ecf v\u00e0ng Thu B\u1ed3n, \u0110\u1ed3ng H\u01b0\u01a1ng, Tr\u00e0 S\u01a1n, Tr\u00e0 V\u00e2n... h\u00e0ng n\u0103m Tr\u01b0\u01a1ng ch\u1ec9 n\u1ed9p v\u00e0o ng\u00e2n kh\u1ed1 t\u1eeb 1-2 ph\u1ea7n m\u01b0\u1eddi s\u1ed1 thu \u0111\u01b0\u1ee3c. C\u00e1c th\u1ee9 l\u00e2m s\u1ea3n th\u1ee7y s\u1ea3n \u0111\u1ec1u ch\u1ea3y v\u00e0o nh\u00e0 Tr\u01b0\u01a1ng. Ng\u00e0y n\u1eafng Loan cho \u0111em ph\u01a1i c\u1ee7a c\u1ea3i qu\u00ed b\u00e1u l\u00e0m s\u00e1ng r\u1ef1c c\u1ea3 m\u1ed9t g\u00f3c tr\u1eddi!","C\u1ea3 nh\u00e0 h\u1ecd Tr\u01b0\u01a1ng chia nhau n\u1eafm h\u1ebft m\u1ecdi ch\u1ee9c v\u1ee5 ch\u1ee7 ch\u1ed1t. Quy\u1ec1n v\u00e0 ti\u1ec1n h\u1ecd Tr\u01b0\u01a1ng l\u1ea5n \u00e1t c\u1ea3 trong tri\u1ec1u ngo\u00e0i tr\u1ea5n. C\u00f3 ti\u1ec1n c\u00f3 quy\u1ec1n, Loan m\u1eb7c s\u1ee9c ho\u00e0nh h\u00e0nh ngang ng\u01b0\u1ee3c - ng\u01b0\u1eddi b\u1ea5y gi\u1edd g\u1ecdi l\u00e0 Tr\u01b0\u01a1ng T\u1ea7n C\u1ed1i. Gi\u1eefa l\u00fac \u0111\u00f3, L\u1ea1i b\u1ed9 th\u01b0\u1ee3ng th\u01b0 Nguy\u1ec5n C\u01b0 Trinh, ng\u01b0\u1eddi c\u00f3 uy t\u00edn t\u00e0i n\u0103ng, tr\u1ee5 c\u1ed9t c\u1ee7a Nguy\u1ec5n tri\u1ec1u qua \u0111\u1eddi (th\u00e1ng 5 n\u0103m \u0110inh H\u1ee3i (1767). Th\u1ebf l\u00e0 h\u1ecd Tr\u01b0\u01a1ng kh\u00f4ng c\u00f2n ai ng\u0103n c\u1ea3n n\u1eefa, c\u00e0ng ra s\u1ee9c l\u00e0m nhi\u1ec1u vi\u1ec7c c\u00e0n r\u1ee1, ch\u1eb3ng c\u00f2n ki\u00eang n\u1ec3 g\u00ec: b\u00e1n quan bu\u00f4n t\u01b0\u1edbc, \u0103n ti\u1ec1n tha t\u1ed9i, h\u00ecnh ph\u00e1t phi\u1ec1n nhi\u1ec5u, thu\u1ebf m\u00e1 n\u1eb7ng n\u1ec1, th\u1ea7n d\u00e2n c\u1ef1c kh\u1ed5 v\u00e0 c\u0103m gi\u1eadn. Nh\u1eefng ng\u01b0\u1eddi c\u00f3 t\u1ea7m huy\u1ebft v\u00e0 t\u00e0i n\u0103ng nh\u01b0 T\u00f4n Th\u1ea5t D\u1ee5c, tinh th\u00f4ng kinh s\u1eed, thu\u1eadt s\u1ed1, \u00e2m nh\u1ea1c, b\u1ecb Loan t\u00ecm c\u00e1ch h\u0103m h\u1ea1i. T\u00e0i ch\u00ednh ki\u1ec7t qu\u1ec7 \u0111\u1ebfn n\u1ed7i d\u1eadt s\u0129 Thu\u1eadn Ho\u00e1 l\u00e0 Ng\u00f4 Th\u1ebf L\u00e2n ph\u1ea3i k\u00eau l\u00ean tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh. Nh\u01b0ng m\u1ecdi c\u1ed1 g\u1eafn c\u1ee7a h\u1ecd Ng\u00f4 kh\u00f4ng \u0111\u01b0\u1ee3c h\u1ed3i \u00e2m. Gi\u1eefa l\u00fac \u0111\u00f3, anh em T\u00e2y S\u01a1n do Nguy\u1ec5n Nh\u1ea1c c\u1ea7m \u0111\u1ea7u d\u1ea5y ngh\u0129a \u1edf Quy Nh\u01a1n, thanh th\u1ebf ng\u00e0y c\u00e0ng l\u1eebng l\u1eaby v\u00ec \u0111\u01b0\u1ee3c d\u00e2n ch\u00fang \u0111\u1ed3ng t\u00ecnh \u1ee7ng h\u1ed9. Th\u00eam v\u00e0o \u0111\u00f3, th\u00e1ng 5 n\u0103m Gi\u00e1p Ng\u1ecd (1774) Tr\u1ecbnh l\u1ea1i \u0111em \u0111\u1ea1i qu\u00e2n v\u00e0o \u0111\u00e1nh Nguy\u1ec5n. C\u1ea3 T\u00e2y S\u01a1n l\u1eabn Tr\u1ecbnh \u0111\u1ec1u n\u00eau kh\u1ea9u hi\u1ec7u tr\u1eed kh\u1eed quy\u1ec1n th\u1ea7n Tr\u01b0\u01a1ng Ph\u00fac Loan v\u00e0 t\u00f4n ph\u00f2 Ho\u00e0ng T\u00f4n D\u01b0\u01a1ng. Chi\u1ebfn tranh lo\u1ea1n l\u1ea1c l\u1ea1i n\u1ed5 ra, \u0111\u1ea5t Thu\u1eadn Ho\u00e1 tr\u01b0\u1edbc tr\u00f9 ph\u00fa l\u00e0 th\u1ebf m\u00e0 nay tr\u0103m b\u1ec1 x\u01a1 x\u00e1c la li\u1ec7t, \\\"m\u1ed7i l\u1ebb g\u1ea1o tr\u1ecb gi\u00e1 m\u1ed9t ti\u1ec1n, ngo\u00e0i \u0111\u01b0\u1eddng x\u00e1c \u0111\u00f3i, ng\u01b0\u1eddi nh\u00e0 c\u00f3 khi \u0103n th\u1ecbt nhau\\\". Tr\u01b0\u1edbc t\u00ecnh c\u1ea3nh \u0111\u00f3, kh\u00f4ng c\u00f2n c\u00e1ch n\u00e0o kh\u00e1c, t\u00f4n th\u1ea5t nh\u00e0 Nguy\u1ec5n c\u00f9ng nhau h\u1ee3p s\u1ee9c b\u1eaft tr\u00f3i Tr\u01b0\u01a1ng Ph\u00fac Loan n\u1ed9p cho qu\u00e2n Tr\u1ecbnh. Th\u00e1ng 12 n\u0103m 1774, qu\u00e2n Tr\u1ecbnh chi\u1ebfm \u0111\u01b0\u1ee3c Ph\u00fa Xu\u00e2n v\u00e0 \u0111\u1eb7t quan cai tr\u1ecb Thu\u1eadn Ho\u00e1. Trong s\u1ed1 quan l\u1ea1i nh\u00e0 Tr\u1ecbnh \u0111\u01b0\u1ee3c c\u1eed v\u00e0o Thu\u1eadn Ho\u00e1 c\u00f3 L\u00ea Qu\u00ed \u0110\u00f4n (1776). T\u00e2y S\u01a1n t\u00ecm c\u00e1ch t\u1ea1m ho\u00e0 v\u1edbi Tr\u1ecbnh \u0111\u1ec3 y\u00ean m\u1eb7t B\u1eafc v\u00e0 c\u00f3 \u0111i\u1ec1u ki\u1ec7n \u0111\u00e1nh Nguy\u1ec5n \u1edf ph\u00eda Nam. \u0110\u1ea1i qu\u00e2n T\u00e2y S\u01a1n c\u1ea3 th\u1ee7y l\u1eabn b\u1ed9 \u0111\u00e1nh v\u00e0o S\u00e0i Gn\u0323 . Ch\u00faa Nguy\u1ec5n ch\u1ea1y v\u1ec1 \u0110\u1ecbnh T\u01b0\u1eddng r\u1ed3i l\u1ea1i sang Long Xuy\u00ean. Th\u00e1ng 9 n\u0103m \u0110inh D\u1eadu (1777) qu\u00e2n T\u00e2y S\u01a1n do Nguy\u1ec5n Hu\u1ec7 th\u1ed1ng l\u0129nh \u0111\u00e1nh chi\u1ebfm Long Xuy\u00ean, ch\u00faa Nguy\u1ec5n b\u1ecb ch\u1ebft tr\u1eadn. Nh\u01b0 v\u1eady Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Thu\u1ea7n \u1edf ng\u00f4i ch\u00faa 12 n\u0103m, khi ch\u1ebft m\u1edbi 24 tu\u1ed5i, kh\u00f4ng c\u00f3 con n\u1ed1i. Nguy\u1ec5n Ph\u00fac \u00c1nh (1780-1802) Nguy\u1ec5n Ph\u00fac \u00c1nh c\u00f2n c\u00f3 t\u00ean h\u00fay l\u00e0 Ch\u1ee7ng v\u00e0 No\u0103n, sinh n\u0103m Nh\u00e2m Ng\u1ecd (1762), con th\u1ee9 ba c\u1ee7a Nguy\u1ec5n Lu\u00e2n. M\u1eb9 Nguy\u1ec5n \u00c1nh l\u00e0 con g\u00e1i Di\u1ec5n Qu\u1ed1c C\u00f4ng Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Trung (c\u00f3 l\u1ebd Ph\u00fac Trung \u0111\u01b0\u1ee3c ban qu\u1ed1c t\u00ednh), ng\u01b0\u1eddi l\u00e0ng Minh Linh, ph\u1ee7 Th\u1eeba Thi\u00ean. Khi Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Lu\u00e2n b\u1ecb quy\u1ec1n th\u1ea7n Tr\u01b0\u01a1ng Ph\u00fac Loan ph\u1ebf tru\u1ea5t r\u1ed3i b\u1eaft giam n\u0103m \u1ea4t D\u1eadu (1765), Nguy\u1ec5n \u00c1nh c\u00f2n nh\u1ecf (4 tu\u1ed5i) \u0111ang \u1edf nh\u00e0 ri\u00eang. N\u0103m Qu\u00ed T\u00ed","(1773), T\u00e2y S\u01a1n kh\u1edfi ngh\u0129a, Nguy\u1ec5n Ph\u00fac \u00c1nh 13 tu\u1ed5i, theo ch\u00faa Ph\u00fac Thu\u1ea7n v\u00e0o Qu\u1ea3ng Nam. M\u00f9a thu n\u0103m \u0110inh D\u1eadu (1777) Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Thu\u1ea7n t\u1eed tr\u1eadn, Nguy\u1ec5n Ph\u00fac \u00c1nh m\u1ed9t m\u00ecnh ch\u1ea1y tho\u00e1t ra \u0111\u1ea3o Th\u1ed5 Chu. M\u1ed9t th\u00e1ng sau, Ph\u00fac \u00c1nh t\u1eadp h\u1ee3p \u0111\u01b0\u1ee3c m\u1ed9t \u0111\u1ed9i qu\u00e2n ngh\u0129a d\u0169ng, binh s\u0129 m\u1eb7c to\u00e0n \u0111\u1ed3 tang, quy\u1ebft t\u1eed \u0111\u00e1nh chi\u1ebfm l\u1ea1i S\u00e0i Gn\u0323 . Gi\u00fap Nguy\u1ec5n Ph\u00fac \u00c1nh l\u00fac \u0111\u00f3 m\u1edbi 17 tu\u1ed5i c\u00f3 \u0110\u1ed7 Thanh Nh\u00e2n v\u00e0 m\u1ed9t s\u1ed1 t\u01b0\u1edbng l\u0129nh kh\u00e1c. \u00c1nh ra s\u1ee9c x\u00e2y d\u1ef1ng l\u1ef1c l\u01b0\u1ee3ng, \u0111\u1eafp l\u0169y \u0111\u1ea5t \u1edf ph\u00eda T\u00e2y s\u00f4ng B\u1ebfn Ngh\u00e9, \u0111\u00f3ng c\u1ecdc g\u1ed7 \u1edf c\u00e1c c\u1eeda c\u1ea3ng \u0111\u1ec3 p\u1e25ng ng\u1eeba t\u1ea5n c\u00f4ng c\u1ee7a T\u00e2y S\u01a1n. \u00c1nh \u0111\u0103 c\u00f3 50 chi\u1ebfn thuy\u1ec1n. N\u0103m Canh T\u00fd (1780) Ph\u00fac \u00c1nh ch\u00ednh th\u1ee9c l\u00ean ng\u00f4i t\u1ea1i S\u00e0i Gn\u0323 , d\u00f9ng \u1ea5n \\\"\u0110\u1ea1i Vi\u1ec7t qu\u1ed1c Nguy\u1ec5n ch\u00faa v\u0129nh tr\u1ea5n chi b\u1ea3o\\\" l\u00e0m \u1ea5n truy\u1ec1n qu\u1ed1c, ni\u00ean hi\u00eau th\u00ec v\u1eabn theo ch\u00ednh s\u00f3c nh\u00e0 L\u00ea. Th\u00e1ng 3 n\u0103m Nh\u00e2m D\u1ea7n (1782) Nh\u1ea1c v\u00e0 Nguy\u1ec5n Hu\u1ec7 k\u00e9o qu\u00e2n v\u00e0o \u0111\u00e1nh S\u00e0i Gn\u0323 . Ph\u00fac \u00c1nh ch\u1ed1ng l\u1ea1i \u1edf c\u1eeda bi\u1ec3n nh\u01b0ng y\u1ebfu s\u1ee9c \u0111\u00e0nh thua tr\u1eadn. Ph\u00eda Ph\u00fac \u00c1nh l\u1ea7n n\u00e0y c\u00f3 c\u1ea3 s\u0129 quan Ph\u00e1p t\u1eed tr\u1eadn. \u00c1nh ph\u1ea3i c\u01b0\u1ee1i thuy\u1ec1n nh\u1ecf ch\u1ea1y ra bi\u1ec3n, \u0111\u1ebfn tr\u00fa \u1edf \u0111\u1ea3o Ph\u00fa Qu\u1ed1c. \u0110\u1ea1i qu\u00e2n c\u1ee7a T\u00e2y S\u01a1n r\u00fat v\u1ec1 Qui Nh\u01a1n, th\u00e1ng 8 n\u0103m Nh\u00e2m D\u1ea7n (1782) \u00c1nh l\u1ea1i thu th\u1eadp t\u00e0n qu\u00e2n tr\u1edf l\u1ea1i Gia \u0110\u1ecbnh. Th\u00e1ng 2 n\u0103m Qu\u00ed M\u0103o (1783) Nguy\u1ec5n Hu\u1ec7 v\u00e0 Nguy\u1ec5n L\u1eef l\u1ea1i k\u00e9o v\u00e0o \u0111\u00e1nh c\u1eeda bi\u1ec3n C\u1ea7n Gi\u1edd, qu\u00e2n Nguy\u1ec5n tan t\u00e1c. T\u00f4n Th\u1ea5t M\u00e2n, D\u01b0\u01a1ng C\u00f4ng Tr\u1eebng b\u1ecb b\u1eaft ho\u1eb7c ch\u1ebft, Chu V\u0103n Ti\u1ebfp b\u1ecf ch\u1ea1y. Nguy\u1ec5n \u00c1nh (t\u1ee9c Nguy\u1ec5n Ph\u00fac \u00c1nh) c\u00f9ng v\u1edbi 5, 6 ng\u01b0\u1eddi tu\u1ef3 t\u00f9ng, 100 l\u00ednh ch\u1ea1y v\u1ec1 Ba Gi\u1ed3ng. Th\u00e1ng 4 n\u0103m \u0111\u00f3, b\u1ecb Nguy\u1ec5n Hu\u1ec7 \u0111u\u1ed5i g\u1ea5p, \u00c1nh ph\u1ea3i c\u01b0\u1ee1i tr\u00e2u l\u1ed9i qua s\u00f4ng tho\u00e1t th\u00e2n r\u1ed3i \u0111em m\u1eb9, v\u1ee3 con ra Ph\u00fa Qu\u1ed1c. Th\u1ee7y qu\u00e2n T\u00e2y S\u01a1n truy \u0111u\u1ed5i \u0111\u1ebfn t\u1eadn \u0111\u1ea3o. T\u00ecnh th\u1ebf c\u1ef1c k\u1ef3 nguy kh\u1ed1n song nh\u1edd cai c\u01a1 L\u00ea Ph\u00fac \u0110i\u1ec3n m\u1eb7c \u00e1o ng\u1ef1 \u0111\u1ee9ng \u0111\u1ea7u thuy\u1ec1n gi\u1ea3 l\u00e0m Nguy\u1ec5n V\u01b0\u01a1ng \u0111\u00e1nh l\u1ea1c h\u01b0\u1edbng T\u00e2y S\u01a1n, Nguy\u1ec5n \u00c1nh ch\u1ea1y tho\u00e1t ra \u0111\u1ea3o C\u00f4n L\u00f4n. Ph\u00f2 m\u0103 Tr\u01b0\u01a1ng V\u0103n \u0110a li\u1ec1n k\u00e9o th\u1ee7y qu\u00e2n T\u00e2y S\u01a1n ra v\u00e2y ch\u1eb7t 3 v\u00f2ng quanh \u0111\u1ea3o, ch\u00faa Nguy\u1ec5n nh\u01b0 \\\"c\u00e1 n\u1eb1m tr\u00ean th\u1edbt\\\", b\u1ed7ng m\u1ed9t tr\u1eadn b\u0103o l\u1edbn l\u00e0m thi\u1ec7t h\u1ea1i n\u1eb7ng thu\u1ef7 qu\u00e2n T\u00e2y S\u01a1n, Nguy\u1ec5n \u00c1nh tho\u00e1t \u0111\u01b0\u1ee3c \u0111\u1ebfn \u1e25n C\u1ed5 C\u1ed1t, sau l\u1ea1i v\u1ec1 Ph\u00fa Qu\u1ed1c. Th\u1ea5t b\u1ea1i li\u00ean ti\u1ebfp, Nguy\u1ec5n \u00c1nh ph\u1ea3i trao con l\u00e0 Ho\u00e0ng t\u1eed C\u1ea3nh m\u1edbi 4 tu\u1ed5i cho B\u00e1 \u0110a L\u1ed9c l\u00e0m con tin sang c\u1ea7u vi\u1ec7n ng\u01b0\u1eddi Ph\u00e1p. R\u1ed3i Nguy\u1ec5n \u00c1nh t\u1eeb bi\u1ec7t m\u1eb9 v\u00e0 v\u1ee3 con \u0111em qu\u00e2n ch\u1ea1y ra ngo\u00e0i c\u01a1i. Nguy\u1ec5n \u00c1nh ch\u01a1i v\u00f5i ngo\u00e0i bi\u1ec3n su\u1ed1t m\u1ed9t tu\u1ea7n li\u1ec1n, thi\u1ebfu l\u01b0\u01a1ng \u0103n, n\u01b0\u1edbc ng\u1ecdt, qu\u00e2n s\u0129 t\u01b0\u1edfng kh\u00f3 tho\u00e1t ch\u1ebft, nh\u01b0ng nh\u1edd may m\u1eafn m\u00e0 s\u1ed1ng s\u00f3t. Nh\u1eefng ng\u00e0y th\u00e1ng b\u00f4n t\u1ea9u \u1edf ngo\u00e0i, Nguy\u1ec5n \u00c1nh th\u01b0\u1eddng ch\u1ec9 d\u00f9ng c\u01a1m v\u1edbi m\u1eafm t\u00f4m v\u00e0 c\u00e1c lo\u1ea1i gia v\u1ecb nh\u01b0 h\u1ed3 ti\u00eau, \u1edbt, h\u1ed3i h\u01b0\u01a1ng, qu\u1ebf chi, t\u1ecfi, g\u1eebng, \u00f4 mai t\u00e1n nh\u1ecf ho\u00e0 l\u1eabn v\u1edbi nhau. B\u1eefa n\u00e0o c\u0169ng \u0111\u1ea1m b\u1ea1c nh\u01b0 v\u1eady. Nguy\u1ec5n \u00c1nh th\u01b0\u1eddng cho b\u1ea7y t\u00f4i c\u00f9ng \u0103n v\u00e0 b\u1ea3o: \\\"Lam ch\u01b0\u1edbng \u1edf r\u1eebng \u1edf bi\u1ec3n, \u0103n c\u00e1c th\u1ee9 n\u00e0y t\u1ed1t l\u1eafm; v\u00e0 \u0111\u1ec3 t\u1ecf ra c\u00f9ng c\u00e1 khanh t\u00e2n kh\u1ed5 c\u00f3 nhau\\\".","Th\u00e1ng 2 n\u0103m Gi\u00e1p Th\u00ecn (1784), Nguy\u1ec5n \u00c1nh \u0111em theo c\u1ea3 m\u1eb9 v\u00e0 v\u1ee3 con ch\u1ea1y sang Xi\u00eam n\u01b0\u01a1ng th\u00e2n v\u00e0 c\u1ea7u vi\u1ec7n. M\u00f9a h\u00e8 n\u0103m \u0111\u00f3, Nguy\u1ec5n \u00c1nh d\u1eabn qu\u00e2n Xi\u00eam g\u1ed3m 2 v\u1ea1n th\u1ee7y qu\u00e2n v\u00e0 300 chi\u1ebfn thuy\u1ec1n k\u00e9o v\u1ec1 S\u00e0i Gn\u0323 , Gia \u0110\u1ecbnh. Nh\u1edd c\u00f3 vi\u1ec7n binh, Nguy\u1ec5n \u00c1nh chi\u1ebfm l\u1ea1i Ba X\u1eafc, Tr\u00e0 \u00d4n, M\u00e2n Th\u00edt, Sa \u0110\u00e9c... Th\u00e1ng 12 n\u0103m Gi\u00e1p Th\u00ecn (1784), Nguy\u1ec5n Nh\u1ea1c \u0111\u01b0\u1ee3c tin c\u1ea5p b\u00e1o, t\u1ee9c th\u00ec sai Nguy\u1ec5n Hu\u1ec7 \u0111em qu\u00e2n v\u00e0o c\u1ee9u S\u00e0i Gn\u0323 . Qu\u00e2n T\u00e2y S\u01a1n mai ph\u1ee5c \u1edf R\u1ea1ch G\u1ea7m v\u00e0 Xo\u00e0i M\u00fat (t\u1ec9nh \u0110\u1ecbnh T\u01b0\u1eddng), r\u1ed3i d\u1ee5 qu\u00e2n Xi\u00eam v\u00e0o tr\u1eadn. Qu\u00e2n Xi\u00eam \u0111\u1ea1i b\u1ea1i, Chi\u00eau T\u0103ng, Chi\u00eau S\u01b0\u1edbng c\u00f9ng v\u00e0i ngh\u0301 n s\u0129 t\u1ed1t theo \u0111\u01b0\u1eddng n\u00fai ch\u1ea1y v\u1ec1 n\u01b0\u1edbc. Nguy\u1ec5n \u00c1nh \u0111i Tr\u1ea5n Giang r\u1ed3i sang Xi\u00eam, xin tr\u00fa \u1edf Long K\u1ef3 (ng\u01b0\u1eddi Xi\u00eam g\u1ecdi l\u00e0 \u0110\u1ed3ng Khoai, \u1edf ngo\u00e0i th\u00e0nh V\u1ecdng C\u00e1c) sai ng\u01b0\u1eddi \u0111\u00f3n m\u1eb9 v\u00e0 v\u1ee3 con \u0111\u1ebfn. Qu\u00e2n Nguy\u1ec5n nh\u1edd \u0111\u1ea5t Xi\u00eam m\u00e0 s\u1ea3n xu\u1ea5t, tr\u1ed3ng c\u1ea5y, \u0111\u00f3ng chi\u1ebfn thuy\u1ec1n, t\u00edch tr\u1eef l\u01b0\u01a1ng th\u1ef1c, thu n\u1ea1p qu\u00e2n s\u0129, \u0111\u1ee3i th\u1eddi c\u01a1. L\u01b0u tr\u00fa tr\u00ean \u0111\u1ea5t Xi\u00eam, Nguy\u1ec5n \u00c1nh \u0111\u0103 gi\u00fap vua Xi\u00eam \u0111\u00e1nh b\u1ea1i Di\u1ebfn \u0110i\u1ec7n,... Vua Xi\u00eam th\u00e1n ph\u1ee5c, \u0111em v\u00e0ng l\u1ee5a \u0111\u1ebfn t\u1ea1 \u01a1n v\u00e0 h\u1ee9a gi\u00fap Nguy\u1ec5n \u00c1nh l\u1ea5y l\u1ea1i Gia \u0110\u1ecbnh. Sau tr\u1eadn \u0111\u00e1nh Di\u1ebfn \u0110i\u1ec7n, Nguy\u1ec5n \u00c1nh c\u00f2n gi\u00fap vua Xi\u00eam \u0111\u00e1nh l\u1ea1i qu\u00e2n Ch\u00e0 V\u00e0. N\u0103m \u0110inh M\u00f9i (1787), tr\u01b0\u1edbc l\u1ef1c l\u01b0\u1ee3ng h\u00f9ng m\u1ea1nh c\u1ee7a Nguy\u1ec5n \u00c1nh, l\u1ea1i \u0111\u01b0\u1ee3c B\u1ed3 \u0110\u00e0o Nh\u00e0 gi\u00fap \u0111\u1ee1, vua Xi\u00eam t\u1ecf ra kh\u00f4ng b\u1eb1ng l\u00f2ng. Bi\u1ebft vua Xi\u00eam kh\u00f4ng gi\u00fap g\u00ec h\u01a1n, Nguy\u1ec5n \u00c1nh l\u1eb7ng l\u1ebd r\u00fat qu\u00e2n v\u1ec1 n\u01b0\u1edbc, d\u00f9ng k\u1ebf ly gi\u00e1n gi\u1ebft Ph\u1ea1m V\u0103n Tham, \u0111u\u1ed5i Nguy\u1ec5n L\u1eefu chi\u1ebfm l\u1ea1i S\u00e0i Gn\u0323 - Gia \u0110\u1ecbnh th\u00e1ng 8 n\u0103m M\u1eadu Th\u00e2n (1788). Th\u1ebf l\u00e0 trong khi Nguy\u1ec5n Nh\u1ea1c b\u1ea5t l\u1ef1c ch\u1ec9 bi\u1ebft bo bo gi\u1eef Qui Nh\u01a1n, Nguy\u1ec5n Hu\u1ec7 ph\u1ea3i lo \u0111\u1ed1i ph\u00f3 v\u1edbi t\u00ecnh h\u00ecnh B\u1eafc H\u00e0, \u0111\u00e1nh \u0111u\u1ed5i 20 v\u1ea1n qu\u00e2n Thanh, Nguy\u1ec5n \u00c1nh \u1edf Gia \u0110\u1ecbnh n\u1eafm th\u1eddi c\u01a1 chu\u1ea9n b\u1ecb, c\u1ee7ng c\u1ed1 l\u1ef1c l\u01b0\u1ee3ng. Nguy\u1ec5n \u00c1nh c\u00f2n sai s\u1ee9 th\u1ea7n Phan V\u0103n Tr\u1ecdng v\u00e0 L\u00e2m \u0110\u1ed3 mang th\u01b0 v\u00e0 50 v\u1ea1n c\u00e2n l\u01b0\u01a1ng sang gi\u00fap nh\u00e0 Thanh. N\u0103m K\u1ef7 D\u1eadu (1789), Ho\u00e0ng t\u1eed C\u1ea3nh t\u1eeb ph\u01b0\u01a1ng T\u00e2y v\u1ec1 n\u01b0\u1edbc, C\u1ea3nh \u0111i c\u00f9ng B\u00e1 \u0110a L\u1ed9c sang Ph\u00e1p c\u1ea7u vi\u1ec7n, l\u00eanh \u0111\u00eanh tr\u00ean bi\u1ec3n v\u00e0 h\u1ea3i c\u1ea3ng c\u00e1c n\u01b0\u1edbc, hai n\u0103m sau m\u1edbi \u0111\u1ebfn Paris. Ho\u00e0ng t\u1eed Ph\u00e1p ti\u1ebfp \u0111\u0103i theo v\u01b0\u01a1ng l\u1ec5 song ch\u01b0a gi\u00fap \u0111\u01b0\u1ee3c g\u00ec. V\u00cc tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh c\u00f2n g\u1eb7p kh\u00f3 kh\u0103n. C\u1ea3nh v\u1ec1 \u0111\u1ebfn Gia \u0110\u1ecbnh v\u1eeba \u0111\u00fang b\u1ed1n n\u0103m \u0111i xa. Hai s\u0129 quan Ph\u00e1p \u1edf l\u1ea1i ph\u1ee5ng s\u1ef1 Ch\u00faa, \u0111\u01b0\u1ee3c \u00c1nh \u0111\u1eb7t t\u00ean l\u00e0 Th\u1eafng v\u00e0 Ch\u1ea5n, c\u1ea5p m\u1ed9t ngh\u0301 n quan ti\u1ec1n, trao cho ch\u1ee9c Cai \u0111\u1ed9i. Tr\u00ean l\u0103nh \u0111\u1ecba c\u1ee7a m\u00ecnh, Nguy\u1ec5n \u00c1nh \u0111\u0103 h\u1ebft s\u1ee9c c\u1ed1 g\u1eafng nhanh ch\u00f3ng t\u0103ng c\u01b0\u1eddng binh l\u1ef1c v\u00e0 m\u1ecdi m\u1eb7t. M\u1ed9t lo\u1ea1t ch\u00ednh s\u00e1ch \u0111\u01b0\u1ee3c ban h\u00e0nh: \u0111\u1eb7t quan \u0111i\u1ec1n \u1ea5n, chuy\u00ean lo vi\u1ec7c l\u00e0m ru\u1ed9ng, thi h\u00e0nh ph\u00e9p ng\u1ee5 binh c\u01b0 n\u00f4ng, trai tr\u00e1ng khi c\u1ea7n l\u00e0 l\u00ednh chi\u1ebfn, h\u1ebft tr\u1eadn v\u1ec1 l\u00e0m ru\u1ed9ng, \u0111\u1ecbnh l\u1ec7 khuy\u1ebfn n\u00f4ng, \u0111\u1eb7t \u0111\u1ed3n \u0111i\u1ec1n... Nguy\u1ec5n \u00c1nh \u0111\u1eb7c bi\u1ec7t quan t\u00e2m \u0111\u1ebfn phong th\u01b0\u01a1ng v\u00e0 \u0111\u0103i ng\u1ed9 t\u01b0\u1edbng s\u0129 tr\u1eadn vong ho\u1eb7c c\u00f3 c\u00f4ng lao. Nguy\u1ec5n \u00c1nh \u0111\u1eb7t quan h\u1ec7 t\u1ed1t v\u1edbi c\u00e1c n\u01b0\u1edbc l\u00e1ng gi\u1ec1ng, nh\u1ea5t l\u00e0 b\u00ednh s\u0129 Xi\u00eam nh\u1eb1m t\u0103ng c\u01b0\u1eddng thanh th\u1ebf. \u0110\u1ed1i v\u1edbi Ch\u00e2u \u00c2u \u0111ang gi\u00fap r\u1eadp, \u00c1nh h\u1ebft s\u1ee9c \u01b0u \u00e1i. Th\u00e1ng 9 n\u0103m K\u1ef7 M\u00f9i (1799) B\u00e1 \u0110a L\u1ed9c, gi\u00e1o s\u0129 ng\u01b0\u1eddi Ph\u00e1p, \u00e2n nh\u00e2n c\u1ee7a Nguy\u1ec5n \u00c1nh qua \u0111\u1eddi. \u00c1nh cho c\u1eed h\u00e0nh tang l\u1ec5 c\u1ef1c k\u1ef3 tr\u1ecdng th\u1ec3. Thi h\u00e0i \u0111\u01b0\u1ee3c \u01b0\u1edbp thu\u1ed1c th\u01a1m, quan t\u00e0i b\u1eb1ng g\u1ed7 t\u1ee9 thi\u1ebft,","chuy\u1ec3n t\u1eeb Di\u00ean Kh\u00e1nh v\u1ec1 Gia \u0110\u1ecbnh qu\u00e0n trong hai th\u00e1ng, l\u00e0m \u0111\u00fang qu\u1ed1c tang, truy t\u00f4n l\u00e0 Th\u00e1i ph\u00f3 Bi Nhu Qu\u1eadn c\u00f4ng. M\u1ed9t ng\u00f4i nh\u00e0 m\u1ed3 b\u1eb1ng g\u1ed7 qu\u00ed \u0111\u01b0\u1ee3c x\u00e2y c\u1ea5t, ng\u00e0y \u0111\u00eam c\u00f3 50 l\u00ednh canh p\u1e25ng c\u1ea9n m\u1eadt. Ng\u01b0\u1eddi th\u1eddi b\u1ea5y gi\u1edd \u0111\u0103 n\u00f3i r\u1eb1ng: xem c\u00e1i ch\u1ebft c\u1ee7a m\u1ed9t \u0111\u1ea1o tr\u01b0\u1edfng l\u00e0 qu\u1ed1c tang, d\u00f9ng \u0111\u1ebfn nghi l\u1ec5 trang nghi\u00eam tr\u1ecdng th\u1ec3 b\u1eadc nh\u1ea5t nh\u01b0 th\u1ebf qu\u1ea3 l\u00e0 t\u1eeb c\u1ed5 ch\u00ed kim, n\u01b0\u1edbc Nam ch\u01b0a l\u00e0m th\u1ebf bao gi\u1edd! Th\u1ebf r\u1ed3i, v\u1eeba ra s\u1ee9c c\u1ee7ng c\u1ed1 v\u00e0 ph\u00e1t tri\u1ec3n l\u1ef1c l\u01b0\u1ee3ng, t\u1eeb 1792 Nguy\u1ec5n \u00c1nh b\u1eaft \u0111\u1ea7u m\u1edf c\u00e1c \u0111\u1ee3t t\u1ea5n c\u00f4ng ra Qui Nh\u01a1n theo chi\u1ebfn thu\u1eadt \\\"t\u1eb1m \u0103n l\u00e1 d\u00e2u\\\" v\u00e0 theo t\u1eebng m\u00f9a gi\u00f3 n\u1ed3m: \\\"G\u1eb7p n\u1ed3m thu\u1eadn th\u00ec ti\u1ebfn, v\u0103n th\u00ec v\u1ec1; khi ph\u00e1t th\u00ec qu\u00e2n l\u00ednh \u0111\u1ee7 m\u1eb7t, v\u1ec1 th\u00ec t\u1ea3n ra \u0111\u1ed3ng ru\u1ed9ng\\\". Sau c\u00e1i ch\u1ebft c\u1ee7a Quang Trung, Nguy\u1ec5n \u00c1nh c\u00e0ng r\u00e1o ri\u1ebft th\u1ef1c thi chi\u1ebfn thu\u1eadt tr\u00ean. N\u0103m K\u1ef7 M\u00f9i (1799), Nguy\u1ec5n \u00c1nh b\u1eaft \u0111\u1ea7u gi\u00e0nh \u0111\u01b0\u1ee3c th\u1ebf \u00e1p \u0111\u1ea3o, khi\u1ebfn Nguy\u1ec5n Quang To\u1ea3n non y\u1ebfu, n\u1ed9i b\u1ed9 l\u1ee5c \u0111\u1ee5c kh\u00f4ng sao ch\u1ed1ng n\u1ed5i. Sau khi Nguy\u1ec5n Quang To\u1ea3n m\u1ea5t v\u00e0o th\u00e1ng 7 n\u0103m Nh\u00e2m Tu\u1ea5t (1802). Nguy\u1ec5n \u00c1nh l\u00ean ng\u00f4i ho\u00e0ng \u0111\u1ebf.","18.TRI\u1ec0U NGUY\u1ec4N TH\u1edcI K\u1ef2 \u0110\u1ed8C L\u1eacP (1802-1883) Gia Long Ho\u00e0ng \u0110\u1ebf (1802-1819) Nguy\u1ec5n \u00c1nh l\u1ea5y l\u1ea1i \u0111\u01b0\u1ee3c Gia \u0110\u1ecbnh n\u0103m M\u1eadu Th\u00e2n (1788) tuy \u0111\u00e3 x\u01b0ng v\u01b0\u01a1ng m\u00e0 ch\u01b0a \u0111\u1eb7t ni\u00ean hi\u1ec7u ri\u00eang, v\u1eabn d\u00f9ng ni\u00ean hi\u1ec7u vua L\u00ea. Th\u00e1ng 5 n\u0103m Nh\u00e2m Tu\u1ea5t (1802) l\u1ea5y l\u1ea1i \u0111\u01b0\u1ee3c to\u00e0n b\u1ed9 \u0111\u1ea5t \u0111ai c\u0169 c\u1ee7a c\u00e1c ch\u00faa Nguy\u1ec5n, Nguy\u1ec5n V\u01b0\u01a1ng Ph\u00fac \u00c1nh cho l\u1eadp \u0111\u00e0n t\u1ebf c\u00e1o tr\u1eddi \u0111\u1ea5t, thi\u1ebft tri\u1ec1u t\u1ea1i Ph\u00fa Xu\u00e2n, \u0111\u1eb7t ni\u00ean hi\u1ec7u Gia Long n\u0103m th\u1ee9 nh\u1ea5t. L\u00ea Quang \u0110\u1ecbnh \u0111\u01b0\u1ee3c c\u1eed l\u00e0m Ch\u00e1nh s\u1ee9 sang nh\u00e0 Thanh xin phong v\u01b0\u01a1ng v\u00e0 \u0111\u1ed5i t\u00ean n\u01b0\u1edbc l\u00e0 Nam Vi\u1ec7t. Nh\u00e0 Thanh cho r\u1eb1ng t\u00ean n\u01b0\u1edbc Nam Vi\u1ec7t s\u1ebd l\u1eabn v\u1edbi n\u01b0\u1edbc c\u1ee7a Tri\u1ec7u \u0110\u00e0 (g\u1ed3m c\u1ea3 \u0110\u00f4ng Vi\u1ec7t, T\u00e2y Vi\u1ec7t) n\u00ean \u0111\u1ed5i l\u00e0 Vi\u1ec7t Nam. Th\u1ebf l\u00e0 n\u0103m Gi\u00e1p T\u00fd (1804) \u00c1n s\u00e1t Qu\u1ea3ng T\u00e2y T\u1ec1 B\u1ed3 S\u00e2m \u0111\u01b0\u1ee3c vua Thanh ph\u00e1i sang phong v\u01b0\u01a1ng cho Gia Long v\u00e0 n\u01b0\u1edbc ta c\u00f3 t\u00ean l\u00e0 Vi\u1ec7t Nam. N\u0103m B\u00ednh D\u1ea7n (1806), Gia Long ch\u00ednh th\u1ee9c l\u00e0m l\u1ec5 x\u01b0ng \u0111\u1ebf \u1edf \u0111i\u1ec7n Th\u00e1i Ho\u00e0 v\u00e0 t\u1eeb \u0111\u00e2y qui \u0111\u1ecbnh h\u00e0ng th\u00e1ng c\u1ee9 ng\u00e0y r\u1eb1m v\u00e0 m\u1ed3ng m\u1ed9t th\u00ec thi\u1ebft \u0111\u1ea1i tri\u1ec1u; c\u00e1c ng\u00e0y 5, 10, 20 v\u00e0 25 th\u00ec thi\u1ebft ti\u1ec3u tri\u1ec1u. L\u00e0 vua s\u00e1ng nghi\u1ec7p c\u1ee7a tri\u1ec1u Nguy\u1ec5n, Gia Long ph\u1ea3i quy\u1ebft \u0111\u1ecbnh r\u1ea5t nhi\u1ec1u vi\u1ec7c \u0111\u1eb7t n\u1ec1n m\u00f3ng cho v\u01b0\u01a1ng tri\u1ec1u c\u00f3 m\u1ed9t \u0111\u1ecba b\u00e0n th\u1ed1ng tr\u1ecb r\u1ed9ng l\u1edbn t\u1eeb B\u1eafc ch\u00ed Nam. \u0110\u1ec3 tr\u00e1nh l\u1ed9ng quy\u1ec1n, ngay t\u1eeb \u0111\u1ea7u nh\u00e0 vua b\u00e3i b\u1ecf ch\u1ee9c v\u1ee5 T\u1ec3 t\u01b0\u1edbng. \u1ede tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh ch\u1ec9 \u0111\u1eb7t ra 6 b\u1ed9: L\u1ea1i, H\u1ed9, L\u1ec5, Binh, H\u00ecnh, C\u00f4ng do c\u00e1c Th\u01b0\u1ee3ng th\u01b0 \u0111\u1ee9ng \u0111\u1ea7u v\u00e0 T\u1ea3 h\u1eefu tham tri, T\u1ea3 h\u1eefu th\u1ecb lang gi\u00fap vi\u1ec7c. \u1ede trong cung c\u0169ng v\u1eady, nh\u00e0 vua kh\u00f4ng l\u1eadp ng\u00f4i Ho\u00e0ng h\u1eadu, ch\u1ec9 c\u00f3 Ho\u00e0ng phi v\u00e0 c\u00e1c cung t\u1ea7n. Qu\u1ea3n l\u00fd m\u1ed9t \u0111\u1ea5t n\u01b0\u1edbc th\u1ed1ng nh\u1ea5t k\u00e9o d\u00e0i t\u1eeb L\u1ea1ng S\u01a1n \u0111\u1ebfn H\u00e0 Ti\u00ean \u0111\u1ed1i v\u1edbi Gia Long l\u00fac \u0111\u00f3 l\u00e0 ho\u00e0n to\u00e0n m\u1edbi m\u1ebb. Gia Long cho t\u1ed5 ch\u1ee9c l\u1ea1i c\u00e1c \u0111\u01a1n v\u1ecb h\u00e0nh ch\u00ednh t\u1eeb trung \u01b0\u01a1ng xu\u1ed1ng. C\u1ea3 n\u01b0\u1edbc chia l\u00e0m 23 tr\u1ea5n, 4 doanh. T\u1eeb Ninh B\u00ecnh tr\u1edf ra g\u1ecdi l\u00e0 B\u1eafc th\u00e0nh g\u1ed3m 11 tr\u1ea5n (5 n\u1ed9i tr\u1ea5n v\u00e0 6 ngo\u1ea1i tr\u1ea5n); t\u1eeb B\u00ecnh Thu\u1eadn tr\u1edf v\u00e0o g\u1ecdi l\u00e0 Gia \u0110\u1ecbnh th\u00e0nh g\u1ed3m 5 tr\u1ea5n; \u1edf qu\u00e3ng gi\u1eefa l\u00e0 c\u00e1c tr\u1ea5n \u0111\u1ed9c l\u1eadp: Thanh Ho\u00e1, Ngh\u1ec7 An, Qu\u1ea3ng Ngh\u0129a, B\u00ecnh \u0110\u1ecbnh, Ph\u00fa Y\u00ean, B\u00ecnh Ho\u00e0, B\u00ecnh Thu\u1eadn; \u0111\u1ea5t kinh k\u1ef3 \u0111\u1eb7t 4 doanh: Tr\u1ef1c L\u1ec7 Qu\u1ea3ng \u0110\u1ee9c doanh (t\u1ee9c Th\u1eeba Thi\u00ean), Qu\u1ea3ng Tr\u1ecb doanh, Qu\u1ea3ng B\u00ecnh doanh v\u00e0 Qu\u1ea3ng Nam doanh. Cai qu\u1ea3n B\u1eafc th\u00e0nh v\u00e0 Gia \u0110\u1ecbnh th\u00e0nh c\u00f3 T\u1ed5ng tr\u1ea5n v\u00e0 Ph\u00f3 t\u1ed5ng tr\u1ea5n. M\u1ed7i tr\u1ea5n c\u00f3 L\u01b0u tr\u1ea5n hay Tr\u1ea5n th\u01b0, cai b\u1ea1 v\u00e0 k\u00fd l\u1ee5c. Tr\u1ea5n chia ra ph\u1ee7, huy\u1ec7n, ch\u00e2u c\u00f3 tri ph\u1ee7, tri huy\u1ec7n, tri ch\u00e2u \u0111\u1ee9ng \u0111\u1ea7u. \u0110\u00e2y l\u00e0 l\u1ea7n \u0111\u1ea7u tr\u00ean m\u1ed9t l\u00e3nh th\u1ed5 th\u1ed1ng nh\u1ea5t, c\u00e1c t\u1ed5 ch\u1ee9c h\u00e0nh ch\u00ednh \u0111\u01b0\u1ee3c s\u1eafp \u0111\u1eb7t ch\u00ednh quy nh\u01b0 v\u1eady. Qu\u1ea3n l\u00fd \u0111inh kh\u1ea9u, ru\u1ed9ng \u0111\u1ea5t v\u00e0 thu\u1ebf kho\u00e1 \u00e1p d\u1ee5ng theo m\u1eabu h\u00ecnh th\u1eddi L\u00ea s\u01a1 nh\u01b0ng \u0111\u01b0\u1ee3c th\u1ef1c hi\u1ec7n tr\u00ean quy m\u00f4 l\u1edbn h\u01a1n, c\u00f3 quy c\u1ee7 h\u01a1n. \u0110\u00e1ng ch\u00fa \u00fd la vi\u1ec7c l\u00e0m s\u1ed5 ru\u1ed9ng (\u0111\u1ecba b\u1ea1) d\u01b0\u1edbi th\u1eddi Gia Long \u0111\u01b0\u1ee3c ti\u1ebfn h\u00e0nh nh\u1ea5t lo\u1ea1t, c\u00f3 quy m\u00f4 to\u00e0n qu\u1ed1c. C\u00e1c l\u00e0ng","x\u00e3 ph\u1ea3i l\u1eadp s\u1ed5 \u0111\u1ecba b\u1ea1 ghi r\u00f5 t\u1eebng lo\u1ea1i ru\u1ed9ng \u0111\u1ea5t, di\u1ec7n t\u00edch, v\u1ecb tr\u00ed, c\u00f4ng, t\u01b0... ch\u00e9p th\u00e0nh 3 b\u1ea3n n\u1ed9p l\u00ean b\u1ed9 H\u1ed9. B\u1ed9 \u0111\u00f3ng d\u1ea5u ki\u1ec1m, l\u01b0u 1 quy\u1ec3n, t\u1ec9nh gi\u1eef 1, x\u00e3 gi\u1eef 1. N\u0103m n\u0103m l\u00e0m l\u1ea1i \u0111\u1ecba b\u1ea1 m\u1ed9t l\u1ea7n. \u0110\u1ebfn nay c\u00f2n l\u01b0u gi\u1eef kh\u00e1 \u0111\u1ee7 to\u00e0n b\u1ed9 \u0111\u1ecba b\u1ea1 Gia Long c\u1ee7a c\u00e1c tr\u1ea5n, doanh c\u1ea3 n\u01b0\u1edbc. Tr\u00ean c\u01a1 s\u1edf \u0111i\u1ec1u tra k\u00ea c\u1ee9u \u0111\u1ecba ch\u00ed c\u00e1c \u0111\u1ecba ph\u01b0\u01a1ng. C\u1ea3 n\u01b0\u1edbc g\u1ed3m 4 \u0111\u1ecba h\u00ecnh s\u00f4ng n\u00fai, c\u1ea7u qu\u00e1n, ch\u1ee3 b\u00faa, phong t\u1ee5c, th\u1ed5 s\u1ea3n..., n\u0103m B\u00ednh D\u1ea7n (1806), vua Gia Long sai bi\u00ean so\u1ea1n v\u00e0 ban h\u00e0nh b\u1ed9 \\\"Nh\u1ea5t th\u1ed1ng \u0111\u1ecba d\u01b0 ch\u00ed\\\" g\u1ed3m 10 quy\u1ec3n. N\u0103m \u1ea4t H\u1ee3i (1815) b\u1ed9 \\\"Qu\u1ed1c tri\u1ec1u h\u00ecnh lu\u1eadt\\\" g\u1ed3m 22 quy\u1ec3n v\u1edbi 398 \u0111i\u1ec1u lu\u1eadt \u0111\u00e3 \u0111\u01b0\u1ee3c ban h\u00e0nh. C\u00f4ng cu\u1ed9c khai hoang v\u00f9ng \u0111\u1ed3ng b\u1eb1ng s\u00f4ng C\u1eedu Long \u0111\u01b0\u1ee3c ti\u1ebfp t\u1ee5c. Nh\u00e0 n\u01b0\u1edbc \u0111\u00e3 b\u1ecf ti\u1ec1n \u0111\u00e0o k\u00eanh tho\u00e1t n\u01b0\u1edbc Th\u1ee5y H\u00e0 v\u00e0 s\u00f4ng V\u0129nh T\u1ebf t\u1ea1o thu\u1eadn l\u1ee3i cho vi\u1ec7c kh\u1ea9n hoang. Nh\u1eefng c\u00f4ng tr\u00ecnh l\u1edbn nh\u01b0 s\u00f4ng V\u0129nh T\u1ebf huy \u0111\u1ed9ng s\u1ee9c ng\u01b0\u1eddi, s\u1ee9c c\u1ee7a c\u1ea3 d\u00e2n Vi\u1ec7t v\u00e0 Ch\u00e2n L\u1ea1p d\u1ecdc hai b\u1edd c\u00f3 s\u00f4ng ch\u1ea1y qua. Vi\u1ec7c tr\u1ecb th\u1ee7y v\u00f9ng \u0111\u1ed3ng b\u1eb1ng B\u1eafc B\u1ed9 c\u0169ng \u0111\u01b0\u1ee3c Gia Long ch\u00fa \u00fd ngay t\u1eeb \u0111\u1ea7u. N\u0103m Gi\u00e1p T\u00ed (1804), tr\u00ean \u0111\u01b0\u1eddng ra B\u1eafc l\u00e0m l\u1ec5 th\u1ee5 phong c\u1ee7a nh\u00e0 Thanh, Gia Long c\u0169ng n\u00eau v\u1ea5n \u0111\u1ec1 \u0111\u1eafp \u0111\u00ea \u0111\u1ec3 s\u0129 phu B\u1eafc H\u00e0 b\u00e0n lu\u1eadn. M\u1eb7c d\u00f9 ch\u01b0a nh\u1ea5t tr\u00ed, nh\u00e0 vua v\u1eabn quy\u1ebft \u0111\u1ecbnh \u0111\u1eafp \u0111\u00ea. Th\u1eddi Gia Long kh\u1ed1i l\u01b0\u1ee3ng \u0111\u00ea, k\u00e8, c\u1ed1ng \u0111\u01b0\u1ee3c \u0111\u1eafp nhi\u1ec1u nh\u1ea5t so v\u1edbi c\u00e1c tri\u1ec1u tr\u01b0\u1edbc. \u0110\u1ed1i ngo\u1ea1i, tri\u1ec1u Nguy\u1ec5n m\u1ed9t m\u1eb7t tranh th\u1ee7 s\u1ef1 \u1ee7ng h\u1ed9 v\u00e0 gi\u1eef l\u1ec5 th\u1ea7n ph\u1ee5c nh\u00e0 Thanh, m\u1eb7t kh\u00e1c l\u1ea1i t\u1ea1o quan h\u1ec7 \u0111\u00e0n anh \u0111\u1ed1i v\u1edbi Ch\u00e2n L\u1ea1p v\u00e0 Ai Lao. \u0110\u1ed1i v\u1edbi c\u00e1c n\u01b0\u1edbc ph\u01b0\u01a1ng T\u00e2y, t\u1eeb ch\u1ed7 d\u1ef1a v\u00e0o l\u1ef1c l\u01b0\u1ee3ng c\u1ee7a h\u1ecd \u0111\u1ec3 gi\u00e0nh th\u1eafng l\u1ee3i chuy\u1ec3n sang l\u1ea1nh nh\u1ea1t. N\u0103m Qu\u00ed H\u1ee3i (1803), n\u01b0\u1edbc Anh xin m\u1edf c\u1eeda h\u00e0ng bu\u00f4n b\u00e1n \u1edf Tr\u00e0 S\u01a1n (Qu\u1ea3ng Nam) b\u1ecb nh\u00e0 vua t\u1eeb ch\u1ed1i. S\u0129 quan Ph\u00e1p \u0111\u00e3 t\u1eebng gi\u00fap vua \u0111\u01b0\u1ee3c tr\u1ecdng \u0111\u00e3i, gi\u1eef ch\u1ee9c t\u1ea1i tri\u1ec1u, m\u1ed7i ng\u01b0\u1eddi c\u00f3 50 l\u00ednh h\u1ea7u, gia \u0111\u1eb7c \u00e2n bu\u1ed5i ch\u1ea7u kh\u00f4ng ph\u1ea3i l\u1ea1y... C\u00f2n y\u00eau s\u00e1ch kh\u00e1c c\u1ee7a ch\u00ednh ph\u1ee7 Ph\u00e1p \u0111\u1ec1u b\u1ecb kh\u01b0\u1edbc t\u1eeb. N\u0103m \u0110inh S\u1eedu (1817) t\u00e0u bu\u00f4n Ph\u00e1p t\u00ean l\u00e0 \\\"La paix\\\" (ho\u00e0 b\u00ecnh) ch\u1edf h\u00e0ng sang b\u00e1n nh\u01b0ng l\u00e0 h\u00e0ng kh\u00f4ng h\u1ee3p th\u1ecb hi\u1ebfu ng\u01b0\u1eddi Vi\u1ec7t Nam, ph\u1ea3i tr\u1edf v\u1ec1, mi\u1ec5n thu\u1ebf. \u0110\u1ebfn khi t\u00e0u Cyb\u00e8le v\u00e0o \u0110\u00e0 N\u1eb5ng \u0111\u01b0a th\u01b0 Ho\u00e0ng \u0111\u1ebf Ph\u00e1p nh\u1eafc l\u1ea1i vi\u1ec7c thi h\u00e0nh \u0111i\u1ec1u \u01b0\u1edbc k\u00fd n\u0103m \u0110inh M\u00f9i (1787) (B\u00e1 \u0110a L\u1ed9c thay m\u1eb7t Nguy\u1ec5n \u00c1nh, c\u00f3 kho\u1ea3n Nguy\u1ec5n \u00c1nh nh\u01b0\u1eddng cho Ph\u00e1p c\u1eeda bi\u1ec3n \u0110\u00e0 N\u1eb1ng v\u00e0 \u0111\u1ea3o C\u00f4n L\u00f4n). Gia Long ki\u00ean quy\u1ebft b\u00e1c b\u1ecf vi\u1ec7n l\u00fd r\u1eb1ng: \u0110i\u1ec1u \u01b0\u1edbc tuy \u0111\u00e3 k\u00fdnh\u01b0ng thu\u1edf \u0111\u00f3 ph\u00eda Ph\u00e1p kh\u00f4ng th\u1ef1c hi\u1ec7n th\u00ec nay kh\u00f4ng c\u00f2n gi\u00e1 tr\u1ecb n\u1eefa! Nh\u00e0 Nguy\u1ec5n kh\u00f4ng c\u1ea5m h\u1eb3n c\u00e1c thuy\u1ec1n bu\u00f4n ph\u01b0\u01a1ng T\u00e2y song c\u0169ng kh\u00f4ng m\u1eddi ch\u00e0o, khuy\u1ebfn kh\u00edch ho\u1eb7c c\u00f3 m\u1ed9t ch\u00ednh s\u00e1ch t\u1ecf ra ch\u1ee7 \u0111\u1ed9ng, t\u00edch c\u1ef1c h\u01a1n. M\u1ed9t trong nh\u1eefng tai ti\u1ec1ng v\u00e0 g\u1ea7n nh\u01b0 l\u00e0 c\u0103n b\u1ec7nh c\u1ee7a m\u1ecdi vua, ch\u00faa s\u00e1ng nghi\u1ec7p gian nan v\u00e0 l\u00e2u d\u00e0i l\u00e0 s\u00e1t h\u1ea1i c\u00f4ng th\u1ea7n. C\u00f3 c\u00f4ng nh\u01b0 Nguy\u1ec5n V\u0103n Th\u00e0nh v\u00e0 \u0110\u1eb7ng Tr\u1ea7n Th\u01b0\u1eddng \u0111\u1ec1u b\u1ecb gi\u1ebft h\u1ea1i gi\u1eefa l\u00fac Gia Long \u0111ang tr\u1ecb v\u00ec.","Nguy\u1ec5n V\u0103n Th\u00e0nh nguy\u00ean l\u00e0 ng\u01b0\u1eddi Th\u1eeba Thi\u00ean, v\u00e0o Gia \u0110\u1ecbnh \u0111\u00e3 hai ba \u0111\u1eddi, theo Nguy\u1ec5n \u00e1nh t\u1eeb nh\u1eefng ng\u00e0y \u0111\u1ea7u v\u00e0 ch\u1ecbu mu\u00f4n n\u1ed7i gian tru\u00e2n c\u00f9ng ch\u1ee7 t\u01b0\u1edbng. Nguy\u1ec5n V\u0103n Th\u00e0nh c\u00f3 t\u00e0i v\u00e0 l\u1eadp \u0111\u01b0\u1ee3c nhi\u1ec1u c\u00f4ng l\u1edbn, \u0111\u1ee9ng \u0111\u1ea7u h\u00e0ng c\u00f4ng th\u1ea7n. Gia Long l\u00ean ng\u00f4i giao cho Nguy\u1ec5n V\u0103n Th\u00e0nh l\u00e0m T\u1ed5ng tr\u1ea5n B\u1eafc Th\u00e0nh. Qua m\u1ea5y n\u0103m cai qu\u1ea3n c\u1ee7a Nguy\u1ec5n V\u0103n Th\u00e0nh, t\u00ecnh h\u00ecnh \u0111\u1ea5t B\u1eafc \u0111\u00e3 y\u00ean \u1ed5n sau nhi\u1ec1u n\u0103m lo\u1ea1n l\u1ea1c li\u00ean mi\u00ean. Sau \u0111\u00f3 Th\u00e0nh \u0111\u01b0\u1ee3c tri\u1ec7u v\u1ec1 kinh l\u00e3nh ch\u1ee9c Trung qu\u00e2n. Th\u00e0nh v\u1ed1n c\u00f3 t\u00e0i tr\u01b0\u1edbc thu\u1eadt n\u00ean \u0111\u01b0\u1ee3c giao l\u00e0m T\u1ed5ng t\u00e0i b\u1ed9 qu\u1ed1c tri\u1ec1u h\u00ecnh lu\u1eadt v\u00e0 bi\u00ean so\u1ea1n qu\u1ed1c s\u1eed. Cong trai \u00f4ng Nguy\u1ec5n V\u0103n Thuy\u00ean \u0111\u1ed7 c\u1eed nh\u00e2n, h\u00e2m m\u1ed9 v\u0103n ch\u01b0\u01a1ng. Nh\u00e2n Thuy\u00ean l\u00e0m th\u01a1 ng\u00e2m v\u1ecbnh v\u1edbi b\u1ea1n b\u00e8, l\u1eddi l\u1ebd khi ng\u00f4ng, c\u00e1c \u0111\u1ed1i th\u1ee7 v\u1ed1n ng\u1ea7m \u0111\u1ed1 k\u1ef5 c\u00f4ng lao c\u1ee7a Th\u00e0nh li\u1ec1n vu cho Thuy\u00ean c\u00f3 m\u01b0u \u0111\u1ed3 tho\u00e1n \u0111o\u1ea1t ng\u00f4i vua, cha con Nguy\u1ec5n V\u0103n Th\u00e0nh c\u00f9ng b\u1ecb h\u1ea1ch t\u1ed9i. Thuy\u00ean b\u1ecb b\u1eaft giam, Th\u00e0nh b\u1ecb tri\u1ec1u th\u1ea7n ngh\u1ecb t\u1ed9i t\u1eed. Sau bu\u1ed5i tri\u1ec1u ki\u1ebfn, Th\u00e0nh ch\u1ea1y theo n\u1eafm l\u1ea5y \u00e1o vua, k\u00eau kh\u00f3c th\u1ea3m thi\u1ebft: - Th\u1ea7n theo b\u1ec7 h\u1ea1 t\u1eeb thu\u1edf c\u00f2n nh\u1ecf \u0111\u1ebfn b\u00e2y gi\u1edd, nay ch\u1eb3ng c\u00f3 t\u1ed9i g\u00ec m\u00e0 b\u1ecb ng\u01b0\u1eddi ta c\u1ea5u x\u00e9. B\u1ec7 h\u1ea1 n\u1ee1 l\u00f2ng n\u00e0o ng\u1ed3i nh\u00ecn ng\u01b0\u1eddi ta gi\u1ebft th\u1ea7n m\u00e0 kh\u00f4ng c\u1ee9u! Gia Long kh\u00f4ng n\u00f3i g\u00ec, gi\u1eadt \u00e1o ra, \u0111i v\u00e0o cung, t\u1eeb \u0111\u00f3 c\u1ea5m kh\u00f4ng cho Th\u00e0nh v\u00e0o ch\u1ea7u n\u1eefa. L\u00ea V\u0103n Duy\u1ec7t \u0111em Thuy\u00ean ra tra kh\u1ea3o, b\u1eaft ph\u1ea3i nh\u1eadn t\u1ed9i ph\u1ea3n ngh\u1ecbch. Th\u00e0nh s\u1ee3, u\u1ed1ng thu\u1ed1c \u0111\u1ed9c t\u1ef1 t\u1eed, Thuy\u00ean b\u1ecb ch\u00e9m. B\u1eadc c\u00f4ng th\u1ea7n th\u1ee9 hai c\u00f3 t\u00e0i v\u0103n h\u1ecdc, \u0111\u00e3 gi\u00fap Nguy\u1ec5n \u00c1nh t\u1eeb nh\u1eefng ng\u00e0y \u0111\u1ea7u, l\u00e0m \u0111\u1ebfn Binh B\u1ed9 th\u01b0\u1ee3ng th\u01b0. Sau v\u00ec b\u1ecb h\u1ea1ch t\u1ed9i l\u00e0m s\u1eafc phong cho Ho\u00e0ng Ng\u0169 Ph\u00fac (t\u01b0\u1edbng Tr\u1ecbnh) l\u00e0m Ph\u00fac th\u1ea7n b\u1ecb \u00e1n gi\u1ea3o. \u00c2u \u0111\u00e2y c\u0169ng l\u00e0 m\u1ed9t th\u1ee9 lu\u1eadt \u0111\u1ed1i v\u1edbi nh\u1eefng ng\u01b0\u1eddi kh\u00f4ng bi\u1ebft d\u1eebng ch\u00e2n tr\u01b0\u1edbc b\u1ea3 c\u00f4ng danh! Th\u00e1ng 11 n\u0103m K\u1ef7 M\u00e3o (1818), vua kh\u00f4ng \u0111\u01b0\u1ee3c kho\u1ebb, Ho\u00e0ng Th\u00e1i T\u1eed v\u00e0 c\u1eadn th\u1ea7n v\u00e0o h\u1ea7u, vua h\u1ea1 chi\u1ebfu cho Ho\u00e0ng Th\u00e1i t\u1eed quy\u1ebft \u0111o\u00e1n vi\u1ec7c n\u01b0\u1edbc, t\u00e2u l\u00ean vua sau. Th\u00e1ng 12, b\u1ec7nh nguy k\u1ecbch, vua g\u1ecdi Ho\u00e0ng Th\u00e1i t\u1eed, c\u00e1c ho\u00e0ng t\u1eed v\u00e0 \u0111\u1ea1i th\u1ea7n L\u00ea V\u0103n Duy\u1ec7t, Ph\u1ea1m \u0110\u0103ng H\u01b0ng v\u00e0o h\u1ea7u. Vua cho b\u00e0y \u1ea5n ng\u1ecdc, c\u1edd, g\u01b0\u01a1m tr\u00ean \u00e1n v\u00e0ng tr\u01b0\u1edbc gi\u01b0\u1eddng ng\u1ef1 r\u1ed3i d\u1ee5 Ho\u00e0ng Th\u00e1i t\u1eed r\u1eb1ng: - \u0110\u1ea5y l\u00e0 c\u01a1 nghi\u1ec7p gian nan c\u1ee7a tr\u1eabm, nay giao cho con, con n\u00ean c\u1ea9n th\u1ea9n gi\u1eef g\u00ecn. Ho\u00e0ng t\u1eed c\u00f9ng c\u00e1c t\u01b0\u1edbc c\u00f4ng, \u0111\u1ea1i th\u1ea7n \u1ee7y l\u1ea1o nh\u00e0 vua, khuy\u00ean g\u1eafng g\u01b0\u1ee3ng thu\u1ed1c thang, an t\u00e2m t\u1ec9nh d\u01b0\u1ee1ng, ch\u1edb n\u00ean lo l\u1eafng g\u00ec nhi\u1ec1u... Vua n\u00f3i: - \\\"\u0110i\u1ec1u n\u00e0y, b\u1ecdn ng\u01b0\u01a1i kh\u00f4ng bi\u1ebft \u0111\u00e2u! Ph\u00e0m truy\u1ec1n ng\u00f4i l\u00e0 vi\u1ec7c l\u1edbn x\u01b0a nay, h\u00f4m nay c\u00f2n n\u00f3i \u0111\u01b0\u1ee3c m\u00e0 kh\u00f4ng n\u00f3i, ng\u00e0y kh\u00e1c ch\u1ebft th\u00ec n\u00f3i sao k\u1ecbp!\\\" Vua li\u1ec1n g\u1ecdi Th\u00e1i t\u1eed \u0111\u1ebfn tr\u01b0\u1edbc gi\u01b0\u1eddng, d\u1ee5 r\u1eb1ng: - \\\"Nay vi\u1ec7c l\u1edbn c\u1ee7a thi\u00ean h\u1ea1 \u0111\u00e3 \u0111\u1ecbnh r\u1ed3i. Ta c\u0169ng s\u1eafp ch\u1ebft, kh\u00f4ng n\u00f3i g\u00ec, ch\u1ec9 c\u00f3 m\u1ed9t vi\u1ec7c l\u00e0 ng\u00e0y sau ph\u1ea3i c\u1ea9n th\u1eadn, ch\u1edb n\u00ean g\u00e2y h\u1ea5n ngo\u00e0i bi\u00ean\\\".","N\u00f3i r\u1ed3i vua sai Ho\u00e0ng th\u00e1i t\u1eed l\u1ea5y b\u00fat ch\u00e9p l\u1ea1i l\u1eddi \u0111\u00f3. Th\u00e1i t\u1eed ng\u1eadp ng\u1eebng mu\u1ed1n tr\u00e1nh ch\u1eef \\\"b\u0103ng\\\", vua li\u1ec1n c\u1ea7m b\u00fat ph\u00ea v\u00e0o. Ng\u00e0y \u0110inh M\u00f9i th\u00e1ng 12, vua b\u0103ng \u1edf \u0111i\u1ec7n Trung Hoa, th\u1ecd 59 tu\u1ed5i. Gia Long ti\u1ebfp t\u1ee5c ng\u00f4i ch\u00faa trong 25 n\u0103m, l\u00e0m vua c\u1ea3 n\u01b0\u1edbc 18 n\u0103m t\u1ed5ng c\u1ed9ng 43 n\u0103m. Gia Long c\u00f3 hai v\u1ee3 ch\u00ednh: th\u1ee9 nh\u1ea5t l\u00e0 Th\u1ebf t\u1ed5 Th\u1eeba Thi\u00ean Cao ho\u00e0ng h\u1eadu h\u1ecd T\u1ed1ng, ng\u01b0\u1eddi huy\u1ec7n T\u1ed1ng S\u01a1n, Thanh Ho\u00e1, con g\u00e1i Qu\u00ed Qu\u1ed1c c\u00f4ng T\u1ed1ng Ph\u00fac Khu\u00f4ng. Nguy\u1ec5n Ph\u00fac \u00c1nh c\u01b0\u1edbi b\u00e0 l\u00e0m v\u1ee3 n\u0103m 18 tu\u1ed5i, ng\u01b0\u1eddi cung k\u00ednh, c\u1ea9n th\u1eadn, c\u00f3 ph\u00e9p t\u1eafc l\u1ec5 \u0111\u1ed9. B\u00e0 sinh \u0111\u01b0\u1ee3c hai ho\u00e0ng t\u1eed, con c\u1ea3 l\u00e0 Chi\u00eau ch\u1ebft s\u1edbm; con th\u1ee9 l\u00e0 Ho\u00e0ng t\u1eed C\u1ea3nh t\u1eebng theo B\u00e1 \u0110a L\u1ed9c l\u00e0m con tin sang c\u1ea7u vi\u1ec7n Ph\u00e1p r\u1ed3i v\u1ec1 n\u01b0\u1edbc \u0111\u01b0\u1ee3c l\u1eadp l\u00e0m Th\u00e1i t\u1eed, sau b\u1ecb b\u1ec7nh \u0111\u1eadu m\u00f9a m\u1ea5t n\u0103m T\u00e2n D\u1eadu (1801). B\u00e0 th\u1ee9 hai l\u00e0 Thu\u1eadn thi\u00ean Cao ho\u00e0ng h\u1eadu h\u1ecd Tr\u1ea7n, ng\u01b0\u1eddi huy\u1ec7n H\u01b0\u01a1ng Tr\u00e0, ph\u1ee7 Th\u1eeba Thi\u00ean, con g\u00e1i Th\u1ecd Qu\u1ed1c c\u00f4ng Tr\u1ea7n H\u01b0ng \u0110\u1ea1t, \u0111\u01b0\u1ee3c ti\u1ebfn v\u00e0o h\u1ea7u Nguy\u1ec5n \u00c1nh t\u1eeb n\u0103m Gi\u00e1p Ng\u1ecd (1774), n\u0103m K\u1ef7 D\u1eadu (1789) \u0111\u01b0\u1ee3c t\u1ea5n phong l\u00e0 T\u1ea3 cung t\u1ea7n, hi\u1ec7u Nh\u1ecb phi. B\u00e0 sinh \u0111\u01b0\u1ee3c 4 ho\u00e0ng t\u1eed: Nguy\u1ec5n Ph\u00fac \u0110\u1edfm (sau l\u00ean ng\u00f4i l\u1ea5y hi\u1ec7u l\u00e0 Minh M\u1ec7nh); Nguy\u1ec5n Ph\u00fac \u0110\u00e0i (Ki\u1ebfn an v\u01b0\u01a1ng); Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Hi\u1ec7u (m\u1ea5t s\u1edbm), Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Th\u1ea5n (Thi\u1ec7u Ho\u00e1 qu\u1eadn v\u01b0\u01a1ng). Ngo\u00e0i 6 ng\u01b0\u1eddi con v\u1edbi hai v\u1ee3 ch\u00ednh \u0111\u00e3 k\u1ec3 tr\u00ean Gia Long c\u00f2n 7 ng\u01b0\u1eddi con trai v\u1edbi c\u00e1c b\u00e0 kh\u00e1c, t\u1ed5ng c\u1ed9ng 13 ho\u00e0ng t\u1eed, 18 c\u00f4ng ch\u00faa. Minh M\u1ec7nh Ho\u00e0ng \u0110\u1ebf (1820-1840) Vua h\u00fay l\u00e0 Hi\u1ec7u, l\u1ea1i c\u00f3 t\u00ean l\u00e0 \u0110\u1edfm, sinh ng\u00e0y 23 th\u00e1ng gi\u00eang n\u0103m T\u00e2n H\u1ee3i (1789), l\u00e0 con th\u1ee9 t\u01b0 c\u1ee7a vua Gia Long. Th\u00e1ng gi\u00eang n\u0103m Canh Th\u00ecn (1820), Ho\u00e0ng th\u00e1i t\u1eed \u0110\u1edfm l\u00ean ng\u00f4i vua, \u0111\u1eb7t qu\u1ed1c hi\u1ec7u l\u00e0 \u0110\u1ea1i Nam, ni\u00ean hi\u1ec7u l\u00e0 Minh M\u1ec7nh, 30 tu\u1ed5i. Minh M\u1ec7nh c\u00f3 t\u01b0 ch\u1ea5t th\u00f4ng minh, hi\u1ebfu h\u1ecdc, n\u0103ng \u0111\u1ed9ng v\u00e0 quy\u1ebft \u0111o\u00e1n. T\u1eeb khi l\u00ean ng\u00f4i, \u00f4ng ra coi ch\u1ea7u r\u1ea5t s\u1edbm, xem x\u00e9t m\u1ecdi vi\u1ec7c trong tri\u1ec1u v\u00e0 t\u1ef1 tay \\\"ch\u00e2u ph\u00ea\\\" r\u1ed3i m\u1edbi cho thi h\u00e0nh - Thu\u1eadt ng\u1eef \\\"ch\u00e2u ph\u00ea\\\" b\u1eaft \u0111\u1ea7u c\u00f3 t\u1eeb \u0111\u00e2y. Minh M\u1ec7nh mu\u1ed1n quan l\u1ea1i c\u00e1c c\u1ea5p ph\u1ea3i c\u00f3 \u0111\u1ee9c \u0111\u1ed9 v\u00e0 n\u0103ng l\u1ef1c, n\u00ean khi m\u1edbi l\u00ean ng\u00f4i \u0111\u0103 \u0111\u1eb7t ra l\u1ec7 m\u00e0 v\u1ec1 sau kh\u00f3 ai th\u1ef1c hi\u1ec7n n\u1ed5i. Quan l\u1ea1i \u1edf Th\u00e0nh, Dinh, Tr\u1ea5n, v\u0103n t\u1eeb Hi\u1ec7p tr\u1ea5n, Cai b\u1ea1, K\u00fd l\u1ee5c, Tham hi\u1ec7p; v\u00f5 t\u1eeb Th\u1ed1ng qu\u1ea3n c\u01a1 \u0111\u1ebfn Ph\u00f3 v\u1ec7 \u00fay..., ai \u0111\u01b0\u1ee3c th\u0103ng \u0111i\u1ec7n, b\u1ed5 nhi\u1ec7m... \u0111\u1ec1u cho \u0111\u1ebfn kinh g\u1eb7p vua tr\u01b0\u1edbc khi nh\u1eadn ch\u1ee9c \u0111\u1ec3 nh\u00e0 vua h\u1ecfi han c\u00f4ng vi\u1ec7c, ki\u1ec3m tra n\u0103ng l\u1ef1c v\u00e0 khuy\u00ean b\u1ea3o... Minh M\u1ec7nh l\u00e0 ng\u01b0\u1eddi ham hi\u1ec3u bi\u1ebft, th\u01b0\u1eddng khi tan ch\u1ea7u, nh\u00e0 vua cho \u0111i\u0323 m\u1ed9t v\u00e0i \u0111\u1ea1i th\u1ea7n t\u1edbi b\u00e0n c\u00e1c vi\u1ec7c kinh l\u01b0, h\u1ecfi s\u1ef1 t\u00edch \u0111\u1eddi x\u01b0a, danh nh\u00e2n v\u00e0 phong t\u1ee5c c\u00e1c n\u01b0\u1edbc xa l\u1ea1. Nhi\u1ec1u \u0111\u00eam vua th\u1eafp \u0111\u00e8n xem ch\u01b0\u01a1ng, s\u1edb \u0111\u1ebfn canh hai canh ba m\u1edbi ngh\u1ec9. Vua th\u01b0\u1eddng n\u00f3i v\u1edbi tri\u1ec1u th\u1ea7n:","- \u1e36ng ng\u01b0\u1eddi, ai ch\u1ea3 mu\u1ed1n y\u00ean, hay g\u00ec sinh s\u1ef1 \u0111\u1ec3 thay \u0111\u1ed5i lu\u00f4n, nh\u01b0ng l\u00fac tr\u1ebb kho\u1ebb m\u00e0 kh\u00f4ng bi\u1ebft s\u1eeda sang m\u1ecdi vi\u1ec7c, \u0111\u1ebfn l\u00fac gi\u00e0 y\u1ebfu, m\u1ecfi m\u1ec7t h\u1ecfi mong l\u00e0m g\u00ec \u0111\u01b0\u1ee3c n\u1eefa. B\u1edfi th\u1ebf tr\u1eabm kh\u00f4ng d\u00e1m l\u01b0\u1eddi bi\u1ebfng b\u1ea5t k\u1ef3 l\u00fac n\u00e0o. L\u00e0 ng\u01b0\u1eddi tinh th\u00e2m Nho h\u1ecdc, s\u00f9ng \u0111\u1ea1o Kh\u1ed5ng M\u1ea1nh, Minh M\u1ec7nh r\u1ea5t quan t\u00e2m \u0111\u1ebfn h\u1ecdc h\u00e0nh khoa c\u1eed, tuy\u1ec3n ch\u1ecdn nh\u00e2n t\u00e0i. D\u1ef1ng Qu\u1ed1c t\u1eed gi\u00e1m, \u0111\u1eb7t ch\u1ee9c T\u1ebf t\u1eedu v\u00e0 T\u01b0 nghi\u1ec7p n\u0103m T\u00e2n T\u1ecb (1821), m\u1edf l\u1ea1i thi H\u1ed9i thi \u0110\u00ecnh n\u0103m Nh\u00e2m Ng\u1ecd (1822). Tr\u01b0\u1edbc \u0111\u00f3, 6 n\u0103m m\u1ed9t khoa thi nay r\u00fat xu\u1ed1ng 3 n\u0103m: c\u00e1c n\u0103m T\u00fd, Ng\u1ecd, M\u0103o, D\u1eadu, thi H\u01b0\u01a1ng; c\u00e1c n\u0103m Th\u00ecn, Tu\u1ea5t, S\u1eedu, M\u00f9i thi H\u1ed9i thi \u0110\u00ecnh. Vua c\u00f2n cho \u0111\u1eb7t \u0111\u1ed1c h\u1ecdc \u1edf Gia \u0110\u1ecbnh th\u00e0nh, d\u00f9ng th\u1ea7y gi\u00e1o ng\u01b0\u1eddi Ngh\u1ec7 An l\u00e0 Nguy\u1ec5n Tr\u1ecdng V\u0169 l\u00e0m ph\u00f3 \u0111\u1ed1c h\u1ecdc \u0111\u1ec3 khuy\u1ebfn kh\u00edch vi\u1ec7c h\u1ecdc t\u1eadp \u1edf Nam b\u1ed9. Minh M\u1ec7nh th\u01b0\u1eddng n\u00f3i: - Ng\u01b0\u1eddi Gia \u0110\u1ecbnh v\u1ed1n t\u00ednh trung ngh\u0129a nh\u01b0ng \u00edt h\u1ecdc, do \u0111\u00f3 hay t\u1ee9c kh\u00ed v\u1edbi nhau. N\u1ebfu \u0111\u01b0\u1ee3c b\u1eadc \u0111\u1ea1i nho t\u00fac h\u1ecdc l\u00e0m th\u1ea7y d\u1ea1y b\u1ea3o cho \u0111i\u1ec3n l\u1ec5 nh\u01b0\u1ee3ng th\u00ec d\u1ec5 ho\u00e1 l\u00e0m thi\u1ec7n m\u00e0 th\u00e0nh t\u00e0i s\u1ebd nhi\u1ec1u \u0111\u00f3. Th\u1eddi \u0111\u00f3, Gia \u0110\u1ecbnh ch\u1ec9 c\u00f3 Tr\u1ecbnh Ho\u00e0i \u0110\u1ee9c l\u00e0 c\u00f3 h\u1ecdc, \u0111\u01b0\u1ee3c vua r\u1ea5t tin d\u00f9ng, cho l\u00e0m Hi\u1ec7p bi\u1ec7n \u0110\u1ea1i h\u1ecdc s\u0129, l\u00e0m Th\u01b0\u1ee3ng th\u01b0 b\u1ed9 l\u1ea1i ki\u00eam Th\u01b0\u1ee3ng th\u01b0 b\u1ed9 Binh. Minh M\u1ec7nh cho l\u1eadp Qu\u1ed1c s\u1eed qu\u00e1n \u0111\u1ec3 bi\u00ean so\u1ea1n l\u1ecbch s\u1eed d\u00e2n t\u1ed9c v\u00e0 c\u00e1c tri\u1ec1u \u0111\u1ea1i. Trong vi\u1ec7c d\u00f9ng ng\u01b0\u1eddi, Minh M\u1ec7nh \u0111\u1eb7c bi\u1ec7t ch\u00fa tr\u1ecdng \u0111\u1ebfn h\u1ecdc th\u1ee9c. N\u0103m Nh\u00e2m Ng\u1ecd (1822), L\u00ea V\u0103n Li\u00eam \u0111\u01b0\u1ee3c Th\u1ef1 ti\u1ec1n qu\u00e2n Tr\u1ea7n V\u0103n N\u0103ng ti\u1ebfn c\u1eed l\u00e0m Tri ph\u1ee7 Ninh Giang, b\u1ed9 L\u1ea1i \u0111\u01b0a v\u00e0o b\u1ec7 ki\u1ebfn, vua x\u00e9t h\u1ecfi, Li\u00eam \u0111\u00e1p l\u00e0 \u00edt h\u1ecdc. Vua n\u00f3i: - Tri ph\u1ee7 gi\u1eef ch\u00ednh l\u1ec7nh trong m\u1ed9t ph\u1ee7, kh\u00f4ng h\u1ecdc th\u00ec kh\u00f4ng r\u00f5 lu\u1eadt l\u1ec7, l\u1ee1 khi x\u1eed \u0111o\u00e1n sai l\u1ea7m th\u00ec ph\u00e1p lu\u1eadt kh\u00f3 dung, nh\u01b0 th\u1ebf l\u00e0 l\u00e0m h\u1ea1i ch\u1ee9 kh\u00f4ng ph\u1ea3i l\u00e0 y\u00eau\\\". Th\u1ebf l\u00e0 Li\u00eam kh\u00f4ng \u0111\u01b0\u1ee3c b\u1ed5 d\u1ee5ng. Nh\u00e0 vua \u0111\u0103 c\u00f3 l\u1ea7n c\u00f4ng b\u1ed1 thu\u1eadt d\u00f9ng ng\u01b0\u1eddi r\u1ea5t ch\u00ed l\u01b0: - Nay d\u00f9ng ng\u01b0\u1eddi kh\u00f4ng ngo\u00e0i hai \u0111\u01b0\u1eddng l\u00e0 khoa m\u1ee5c v\u00e0 ti\u1ebfn c\u1eed, ng\u01b0\u1eddi gi\u1ecfi khoa m\u1ee5c kh\u00f4ng ch\u1eafc \u0111\u0103 gi\u1ecfi ch\u00ednh s\u1ef1. Nh\u01b0ng c\u0169ng ch\u01b0a c\u00f3 ai h\u1ecdc nu\u00f4i con r\u1ed3i sau m\u1edbi l\u1ea5y ch\u1ed3ng. Ch\u00ednh s\u1ef1 c\u1ed1t \u1edf nu\u00f4i d\u00e2n, mu\u1ed1n y\u00ean d\u00e2n th\u00ec \u0111\u1eebng nhi\u1ec5u d\u00e2n; l\u00e0m quan ph\u1ee7 huy\u1ec7n kh\u00f4ng tham kh\u00f4ng nhi\u1ec5u th\u00ec ch\u00ednh s\u1ef1 c\u00f3 kh\u00f3 g\u00ec \u0111\u00e2u! N\u1ebfu kh\u00f4ng th\u1ebf th\u00ec v\u0103n h\u1ecdc d\u1eabu nhi\u1ec1u h\u00e1 d\u00f9ng l\u00e0m g\u00ec? Ch\u1ebf \u0111\u1ed9 ti\u1ec1n l\u01b0\u01a1ng nho quan l\u1ea1i c\u0169ng \u0111\u01b0\u1ee3c quy \u0111\u1ecbnh kh\u00e1 chi ti\u1ebft, t\u1eeb ch\u00e1nh Nh\u1ea5t ph\u1ea9m \u0111\u1ebfn \u1e6dng C\u1eedu ph\u1ea9m c\u00e1ch nhau ch\u1eebng 18 b\u1eadc, ti\u1ec1n l\u01b0\u01a1ng c\u0169ng ch\u00eanh nhau kho\u1ea3ng 18 \u0111\u1ebfn 20 l\u1ea7n. Ngo\u00e0i ra, tri ph\u1ee7, \u0111\u1ed3ng tri ph\u1ee7, tri huy\u1ec7n, tri ch\u00e2u c\u00f2n c\u00f3 kho\u1ea3n ti\u1ec1n \\\"d\u01b0\u1ee1ng li\u00eam\\\" t\u1eeb 20 \u0111\u1ebfn 50 quan t\u00f9y theo c\u01b0\u01a1ng v\u1ecb kh\u00e1c nhau, nh\u00e0 vua nghi\u00eam tr\u1ecb b\u1ecdn quan l\u1ea1i tham nh\u0169ng. C\u00f3 vi\u00ean quan kh\u00f4ng d\u00f9ng th\u01b0\u1edbc \u0111\u1ec3 g\u1ea1t th\u0103ng \u0111ong th\u00f3c thu\u1ebf,","th\u01b0\u1eddng d\u00f9ng tay \u0111\u1ec3 d\u1ec5 b\u1ec1 l\u1ea1m d\u1ee5ng, bi\u1ebft chuy\u1ec7n nh\u00e0 vua l\u1eadp t\u1ee9c sai ch\u1eb7t tay t\u00ean l\u1ea1i \u0111\u00f3. Minh M\u1ec7nh r\u1ea5t quan t\u00e2m \u0111\u1ebfn v\u00f5 b\u1ecb, \u0111\u1eb7c bi\u1ec7t l\u00e0 th\u1ee7y qu\u00e2n. Ngay nh\u1eefng n\u0103m \u0111\u1ea7u l\u00ean ng\u00f4i, vua \u0111\u0103 sai ng\u01b0\u1eddi t\u00ecm c\u00e1ch \u0111\u00f3ng t\u00e0u c\u1ee7a Ch\u00e2u \u00c2u v\u00e0 quy\u1ebft t\u00e2m l\u00e0m cho ng\u01b0\u1eddi Vi\u1ec7t t\u1ef1 \u0111\u00f3ng \u0111\u01b0\u1ee3c t\u00e0u theo ki\u1ec3u T\u00e2y \u00c2u v\u00e0 bi\u1ebft l\u00e1i t\u00e0u v\u01b0\u1ee3t \u0111\u1ea1i d\u01b0\u01a1ng, c\u00e1c quy ch\u1ebf luy\u1ec7n t\u1eadp th\u1ee7y qu\u00e2n, kh\u1ea3o s\u00e1t v\u1ecb tr\u00ed b\u1edd bi\u1ec3n, h\u1ea3i c\u1ea3ng c\u0169ng \u0111\u01b0\u1ee3c ch\u00fa \u00fd. H\u00e0ng n\u0103m, nh\u00e0 vua th\u01b0\u1eddng ph\u00e1i nhi\u1ec1u t\u00e0u v\u01b0\u1ee3t bi\u1ec3n sang c\u00e1c n\u01b0\u1edbc v\u00e0 c\u00e1c c\u1ea3ng l\u1edbn v\u00f9ng vi\u1ec3n \u0110\u00f4ng nh\u01b0 Jakarta, Singapore, Malaysia... \u0111\u1ec3 b\u00e1n h\u00e0ng, mua h\u00e0ng, luy\u1ec7n t\u1eadp \u0111i bi\u1ec3n v\u00e0 xem x\u00e9t t\u00ecnh h\u00ecnh c\u00e1c n\u01b0\u1edbc. Minh M\u1ec7nh \u0111\u0103 cho ho\u00e0n ch\u1ec9nh h\u1ec7 th\u1ed1ng \u0111\u00ea \u0111i\u1ec1u \u1edf B\u1eafc B\u1ed9, \u0111\u1eb7t quan khuy\u1ebfn n\u00f4ng, khai hoang ven bi\u1ec3n B\u1eafc b\u1ed9 l\u1eadp hai huy\u1ec7n m\u1edbi Kim S\u01a1n v\u00e0 Ti\u1ec1n H\u1ea3i. C\u00f4ng cu\u1ed9c khao hoang v\u00e0 th\u1ee7y l\u1ee3i \u1edf Nam b\u1ed9 c\u0169ng \u0111\u01b0\u1ee3c \u0111\u1ea9y m\u1ea1nh. Minh M\u1ec7nh \u0111\u0103 th\u1eed nghi\u1ec7m gi\u1ea3i ph\u00e1p b\u1ecf \u0111\u00ea ph\u00eda Nam H\u00e0 N\u1ed9i..., \u0111\u00e0o s\u00f4ng tho\u00e1t l\u0169 C\u1eedu An (H\u01b0ng Y\u00ean)... Tr\u00ean c\u01a1 s\u1edf \u0111\u0103 c\u00f3 t\u1eeb th\u1eddi Gia Long, nay Minh M\u1ec7nh c\u1ee7ng c\u1ed1 v\u00e0 ho\u00e0n thi\u1ec7n h\u01a1n b\u1ed9 m\u00e1y qu\u1ea3n l\u01b0 \u0111\u1ea5t n\u01b0\u1edbc: \u0111\u1eb7t n\u1ed9i c\u00e1c trong cung \u0111i\u1ec7n \u0111\u1ec3 khi c\u1ea7n vua h\u1ecfi han v\u00e0 l\u00e0m gi\u1ea5y t\u1edd: bi\u1ec3u s\u1eafc, ch\u1ebf c\u00e1o n\u0103m K\u1ef7 S\u1eedu (1829); \u0111\u1eb7t c\u01a1 m\u1eadt vi\u1ec7n n\u0103m Gi\u00e1p Ng\u1ecd (1834) d\u00f9ng 4 \u0111\u1ea1i th\u1ea7n, \u0111eo kim b\u00e0i \u0111\u1ec3 ph\u00e2n bi\u1ec7t ch\u1ee9c v\u1ecb. C\u01a1 m\u1eadt vi\u1ec7n c\u00f9ng vua b\u00e0n b\u1ea1c v\u00e0 quy\u1ebft \u0111\u1ecbnh nh\u1eefng vi\u1ec7c quan tr\u1ecdng nh\u1ea5t. N\u0103m T\u00e2n M\u0103o (1831), Minh M\u1ec7nh cho ti\u1ebfn h\u00e0nh c\u1ea3i c\u00e1ch h\u00e0nh ch\u00ednh tr\u00ean quy m\u00f4 l\u1edbn, chia c\u1ea3 n\u01b0\u1edbc ra l\u00e0m 31 t\u1ec9nh. T\u1eeb \u0111\u00e2y, t\u1ec9nh l\u00e0 \u0111\u01a1n v\u1ecb h\u00e0nh ch\u00ednh th\u1ed1ng nh\u1ea5t trong c\u1ea3 n\u01b0\u1edbc c\u00f3 c\u01b0\u01a1ng v\u1ef1c v\u00e0 \u0111\u1ecba h\u00ecnh kh\u00e1 h\u1ee3p l\u01b0. M\u1ed7i t\u1ec9nh c\u00f3 T\u1ed5ng \u0111\u1ed1c, Tu\u1ea7n ph\u1ee7, B\u1ed1 ch\u00ednh, \u00c1n s\u00e1t \u0111\u1ec3 tr\u00f4ng coi c\u00f4ng vi\u1ec7c. C\u00e1c ch\u00e2u mi\u1ec1n n\u00fai d\u1ef1a theo \u0111\u01a1n v\u1ecb h\u00e0nh ch\u00ednh th\u1ed1ng nh\u1ea5t v\u1edbi mi\u1ec1n xu\u00f4i. Tuy v\u1eady d\u01b0\u1edbi th\u1eddi Minh M\u1ec7nh, nhi\u1ec1u cu\u1ed9c kh\u1edfi ngh\u0129a n\u1ed5 ra v\u1edbi nhi\u1ec1u lo\u1ea1i kh\u00e1c nhau. N\u00f4ng d\u00e2n ngh\u00e8o n\u1ed5i l\u00ean ch\u1ed1ng quan l\u1ea1i nh\u0169ng nhi\u1ec5u, h\u00e0 kh\u1eafc nh\u01b0 Phan B\u00e1 V\u00e0nh \u1edf \u0111\u1ed3ng b\u1eb1ng B\u1eafc B\u1ed9. C\u1ef1u th\u1ea7n nh\u00e0 L\u00ea nh\u01b0 L\u00ea Duy C\u01b0\u01a1ng n\u1ed5i l\u00ean ch\u1ed1ng l\u1ea1i tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh. C\u00e1c t\u00f9 tr\u01b0\u1edfng ng\u01b0\u1eddi thi\u1ec3u s\u1ed1 nh\u01b0 N\u00f4ng V\u0103n V\u00e2n ho\u1eb7c h\u1ecd Qu\u00e1ch \u1edf v\u00f9ng Ho\u00e0 B\u00ecnh, Thanh Ho\u00e1... Minh M\u1ec7nh ph\u1ea3i c\u1eed Tr\u01b0\u01a1ng Minh Gi\u1ea3ng, T\u1ea1 Quang C\u1ef1, L\u00ea V\u0103n \u0110\u1ee9c, Nguy\u1ec5n C\u00f4ng Tr\u1ee9 c\u1ea7m qu\u00e2n \u0111i \u0111\u00e1nh gi\u1eb7c. M\u1eb7c d\u00f9 c\u00f3 di chi\u1ebfu c\u1ee7a vua cha: \\\"ph\u1ea3i c\u1ea9n th\u1eadn, ch\u1edb n\u00ean g\u00e2y h\u1ea5n ngo\u00e0i bi\u00ean\\\": v\u00e0 s\u1edb c\u1ee7a th\u01b0\u1ee3ng th\u01b0 b\u1ed9 binh Nguy\u1ec5n T\u01b0\u1eddng L\u00e2n trong di bi\u1ec3u tr\u01b0\u1edbc khi \u00f4ng ch\u1ebft th\u00e1ng 9 n\u0103m Canh Th\u00ecn (1820) r\u1eb1ng: \\\"\u0111\u1ebfn nh\u01b0 n\u01b0\u1edbc Xi\u00eam La, n\u1ebfu c\u00f3 l\u1ed7i nh\u1ecf c\u0169ng c\u1ea7n b\u1ecf qua \u0111\u1ec3 c\u00f9ng nhau l\u00e0m \u0111\u1ea1o l\u1edbn, th\u00ec kh\u00f4ng nh\u1eefng l\u00e0 b\u00e1o ngh\u0129a Ti\u00ean \u0111\u1ec3 d\u1eebng ch\u00e2n \u1edf \u0111\u1ea5y m\u00e2y n\u0103m, m\u00e0 c\u00f2n tr\u00e1nh kh\u1ecfi m\u1ed1i lo tr\u0103m \u0111\u1eddi c\u1ee7a n\u0103m k\u1ebb b\u1ec1 t\u00f4i l\u1edbn ngo\u00e0i bi\u00ean. Minh M\u1ec7nh v\u1eabn \u0111\u01b0a qu\u00e2n ra qu\u00e1 bi\u00ean gi\u1edbi. N\u0103m Qu\u00ed T\u1ef5 (1833), L\u00ea V\u0103n Kh\u00f4i kh\u1edfi binh \u1edf Gia \u0110\u1ecbnh ch\u1ed1ng l\u1ea1i tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh, Kh\u00f4i sai ng\u01b0\u1eddi sang c\u1ea7u c\u1ee9u, ng\u01b0\u1eddi Xi\u00eam \u0111em qu\u00e2n th\u1ee7y b\u1ed9 sang gi\u00fap L\u00ea V\u0103n Kh\u00f4i \u0111\u00e1nh l\u1ea1i qu\u00e2n Nguy\u1ec5n. Tr\u01b0\u01a1ng Minh Gi\u1ea3ng, Nguy\u1ec5n","Xu\u00e2n \u0111\u1ea1i ph\u00e1 \u0111\u01b0\u1ee3c qu\u00e2n Xi\u00eam, \u0111u\u1ed5i ra kh\u1ecfi b\u1edd c\u01a1i. Kh\u00f4ng d\u1eebng l\u1ea1i \u1edf \u0111\u00f3, n\u0103m \u1ea4t M\u00f9i (1835), nh\u00e0 Nguy\u1ec5n c\u00f2n ti\u1ebfn qu\u00e2n sang t\u1eadn Nam Vang (Phn\u00f4mp\u00eanh), b\u1eaft vua Ch\u00e2n L\u1ea1p v\u00e0 N\u1eb7c \u00d4ng Ch\u00e2u \u0111\u1ed5i Ch\u00e2n L\u1ea1p th\u00e0nh Tr\u1ea5n t\u00e2y \u0111\u1ec3 cai qu\u1ea3n. Nh\u00e0 Nguy\u1ec5n chi\u1ebfm Ch\u00e2n L\u1ea1p kho\u1ea3ng 5 n\u0103m, khi Minh M\u1ec7nh m\u1ea5t, quan qu\u00e2n \u0111\u0103 b\u1ecf tr\u1ea5n T\u00e2y Th\u00e0nh, r\u00fat v\u1ec1 An Giang. V\u1ec1 \u0111\u1ed1i ngo\u1ea1i, Minh M\u1ec7nh \u0111\u1eb7c bi\u1ec7t ch\u00fa \u00fd th\u1ea7n ph\u1ee5c nh\u00e0 Thanh. L\u1ec5 th\u1ee5 phong c\u1ee7a nh\u00e0 vua \u1edf th\u00e0nh Th\u0103ng Long \u0111\u01b0\u1ee3c t\u1ed5 ch\u1ee9c c\u1ef1c k\u1ef3 tr\u1ecdng th\u1ec3. Ng\u00e0y 10 th\u00e1ng 10 n\u0103m T\u00e2n T\u1ecb (1821), nh\u00e0vua d\u1eabn \u0111\u1ea7u m\u1ed9t \u0111o\u00e0n t\u00f9y t\u00f9ng c\u00f3 1782 ng\u01b0\u1eddi g\u1ed3m Ho\u00e0ng th\u00e2n, b\u00e1 quan v\u0103n v\u00f5 v\u00e0 5150 l\u00ednh (t\u1ed5ng c\u1ed9ng 6932 ng\u01b0\u1eddi) r\u1eddi Ph\u00fa Xu\u00e2n ra Th\u0103ng Long \u0111\u1ec3 nh\u1eadn s\u1eafc phong c\u1ee7a \\\"thi\u00ean tri\u1ec1u\\\". H\u00e0nh tr\u00ecnh k\u00e9o d\u00e0i 33 ng\u00e0y \u0111\u00eam. \u0110o\u00e0n ng\u01b0\u1eddi \u0111\u00f4ng \u0111\u00fac \u0111\u00f3 ph\u1ea3i n\u1eb1m ch\u1edd \u1edf Th\u0103ng Long m\u0103i t\u1eeb khi s\u1ee9 Thanh \u0111\u1ebfn v\u00e0 xong l\u1ec5. Th\u1ee7 t\u1ee5c \u0111\u00f3n ti\u1ebfp v\u00e0 chi\u00eau \u0111\u0103i s\u1ee9 Thanh di\u1ec5n ra h\u1ebft s\u1ee9c chu \u0111\u00e1o v\u00e0 long tr\u1ecdng. \u0110\u1ed1i v\u1edbi c\u00e1c n\u01b0\u1edbc ph\u01b0\u01a1ng T\u00e2y, nh\u00e0 vua l\u1ea1i t\u1ecf ra l\u1ea1nh nh\u1ea1t v\u00e0 nghi k\u1ef5. Ch\u00ednh s\u00e1ch th\u1ee5 \u0111\u1ed9ng nh\u01b0 v\u1eady \u0111\u0103 k\u00ecm h\u00e3m s\u1ef1 ph\u00e1t tri\u1ec3n c\u1ee7a \u0111\u1ea5t n\u01b0\u1edbc. Minh M\u1ec7nh c\u00f2n l\u00e0 ng\u01b0\u1eddi \u0111\u01b0\u1ee3c ghi nh\u1edb nhi\u1ec1u b\u1edfi ph\u00e9p \u0111\u1eb7t t\u00ean r\u1ea5t \u0111\u1ed9c \u0111\u00e1o. Gia Long \u0111\u0103 quy \u0111\u1ecbnh c\u00e1ch vi\u1ebft t\u1ed9c ph\u1ea3 nh\u00e0 Nguy\u1ec5n: con ch\u00e1u Nguy\u1ec5n Ho\u00e0ng v\u00e0o Nam th\u00ec ch\u00e9p theo h\u1ecd t\u00f4n th\u1ea5t Nguy\u1ec5n Ph\u00fac, con ch\u00e1u c\u1ee7a Nguy\u1ec5n Ho\u00e0ng \u1edf B\u1eafc v\u00e0 c\u00e1c chi tr\u01b0\u1edbc Nguy\u1ec5n Ho\u00e0ng \u1edf Thanh Ho\u00e1 th\u00ec thu\u1ed9c v\u1ec1 c\u00f4ng t\u00ednh h\u1ecd Nguy\u1ec5n H\u1ef1u. N\u0103m Qu\u00ed M\u00f9i (1823), Minh M\u1ec7nh \u0111\u0103 ngh\u0129 \u0111\u1ebfn chuy\u1ec7n tr\u00e1nh tranh ch\u1ea5p trong n\u1ed9i b\u1ed9 ho\u00e0ng gia, \u0111\u1ea3m b\u1ea3o \u0111\u1ebf nghi\u1ec7p l\u00e2u d\u00e0i cho m\u00ecnh v\u00e0 con ch\u00e1u. Vua t\u00ecm ra ph\u00e9p \u0111\u1eb7t t\u00ean \u0111\u00f4i kh\u00e1 ch\u1eb7t ch\u1ebd v\u00e0 t\u1ebf nh\u1ecb d\u1ec5 ch\u1ea5p nh\u1eadn \u0111\u1ed1i v\u1edbi c\u00e1c ho\u00e0ng t\u1eed ru\u1ed9t th\u1ecbt. Vua \u0111\u0103 th\u1ea3o ra 11 b\u00e0i th\u01a1, trong \u0111\u00f3 c\u00f3 b\u00e0i \\\"\u0110\u1ebf h\u1ec7 thi\\\" v\u00e0 10 b\u00e0i \\\"Phi\u00ean h\u1ec7 thi\\\". M\u1ed7i b\u00e0i 20 ch\u1eef, ch\u1eef c\u00f3 ngh\u0129a t\u1ed1t v\u00e0 uy\u00ean b\u00e1c d\u00f9ng l\u00e0m ti\u1ec1n t\u1eeb cho 20 \u0111\u1eddi n\u1ed1i ti\u1ebfp sau k\u1ec3 t\u1eeb Minh M\u1ec7nh. \\\"\u0110\u1ebf h\u1ec7 thi\\\" c\u00f3 20 ch\u1eef nh\u01b0 sau: Mi\u00ean, H\u01b0\u1eddng, \u01afng, B\u1eedu, V\u0129nh B\u1ea3o, Qu\u00ed, \u0110\u1ecbnh, Long, T\u01b0\u1eddng Hi\u1ec1n, N\u0103ng, Kham, K\u1ebf, Thu\u1eadt Th\u1ebf, Tho\u1ea1i, Qu\u1ed1c, Gia, X\u01b0\u01a1ng Theo ph\u00e9p n\u00e0y, t\u1ea5t c\u1ea3 con trai Minh M\u1ec7nh \u0111\u1ec1u ph\u1ea3i c\u00f3 ti\u1ec1n t\u1eeb \\\"Mi\u00ean\\\", th\u00eam sau t\u00ean do gia \u0111\u00ecnh \u0111\u1eb7t; \u0111\u1ebfn l\u01b0\u1ee3t m\u00ecnh m\u1ecdi con trai c\u1ee7a th\u1ebf h\u1ec7 \\\"Mi\u00ean\\\" \u0111\u1ec1u ph\u1ea3i c\u00f3 t\u00ean b\u1eaft \u0111\u1ea7u","b\u1eb1ng \\\"H\u01b0\u1eddng\\\" th\u00eam sau t\u00ean do gia \u0111\u00ecnh \u0111\u1eb7t; m\u1ecdi trai c\u1ee7a th\u1ebf h\u1ec7 \\\"H\u01b0\u1eddng\\\" l\u1ea1i l\u1ea5y ti\u1ec1n t\u1eeb \\\"\u01afng\\\" th\u00eam sau t\u00ean do gia \u0111\u00ecnh t\u1ef1 \u0111\u1eb7t... c\u1ee9 th\u1ebf \u0111\u1ebfn h\u1ebft 20 ch\u1eef c\u1ee7a b\u00e0i th\u01a1 \u0110\u1ebf h\u1ec7\\\". 10 b\u00e0i \\\"Phi\u00ean h\u1ec7\\\" c\u0169ng theo nguy\u00ean t\u1eafc tr\u00ean. M\u1ee5c \u0111\u00edch vi\u1ec7c n\u00e0y nh\u1eb1m t\u1eeb \u0111\u00e2y chia c\u00e1c ho\u00e0ng t\u1eed vua Gia Long ra l\u00e0m hai h\u1ec7: \u0111\u1ebf h\u1ec7 v\u00e0 phi\u00ean h\u1ec7. \u0110\u1ebf h\u1ec7 \u0111\u01b0\u1ee3c k\u1ebf th\u1eeba \u0111\u1ebf nghi\u1ec7p, phi\u00ean h\u1ec7 l\u00e0 b\u1edd r\u00e0o bao quanh b\u1ea3o v\u1ec7 \u0111\u1ebf h\u1ec7. Khi ban b\u1ed1 c\u00e1ch \u0111\u1eb7t t\u00ean n\u00e0y, Minh M\u1ec7nh n\u00f3i: Tr\u1eabm kh\u00f4ng s\u00e1m so s\u00e1nh v\u1edbi nh\u00e0 Chu x\u01b0a \u1edf Trung Nguy\u00ean n\u00f3i n\u0103m \u0111\u01b0\u1ee3c 700 n\u0103m, b\u00f3i \u0111\u1eddi \u0111\u01b0\u1ee3c 30 \u0111\u1eddi. Nh\u1edd c\u00e1c ti\u00ean \u0111\u1ebf ta t\u00ednh nh\u00e2n \u0111\u1ee9c, ch\u00ednh s\u1ef1 \u00e2n hu\u1ec7 t\u1ed1t h\u1ecd Nguy\u1ec5n Ph\u00fac \u0111\u01b0\u1ee3c c\u1ed9i s\u00e2u g\u1ed1c b\u1ec1n, nghi\u1ec7p l\u1edbn t\u1ed1t th\u1ecbnh. Tr\u1eabm ch\u1ec9 gi\u01a1 tay l\u00ean tr\u00e1n c\u1ea7u tr\u1eddi cho t\u1eeb nay v\u1ec1 sau con ch\u00e1u ta nh\u1eadn n\u1ed1i c\u01a1 \u0111\u1ed3 l\u1edbn, \u0111\u01b0\u1ee3c h\u01b0\u1edfng 500 n\u0103m, t\u1ee9c l\u00e0 h\u01a1n 20 \u0111\u1eddi, ch\u1eb3ng d\u00e1m mong nhi\u1ec1u h\u01a1n! C\u00f9ng n\u0103m ban h\u00e0nh ph\u00e9p \u0111\u1eb7t t\u00ean n\u00e0y, 23 Ho\u00e0ng t\u1eed c\u1ee7a vua Minh M\u1ec7nh th\u1ea3y \u0111\u01b0\u1ee3c \u0111\u1ed5i t\u00ean l\u1ea5y Mi\u00ean \u0111\u1ee9ng \u0111\u1ea7u: Mi\u00ean T\u00f4ng, Mi\u00ean \u0110\u1ecbnh, Mi\u00ean Nghi, Mi\u00ean Ho\u00e0nh, Mi\u00ean An... T\u1eeb \u0111\u00f3 tr\u1edf \u0111i, h\u1ec5 sinh th\u00eam Ho\u00e0ng t\u1eed, \u0111\u1ea7y 100 ng\u00e0y ph\u1ea3i l\u00e0m l\u1ec5 \\\"b\u1ea3o ki\u1ebfn\\\" (\u1eb5m \u0111\u1ebfn ra m\u1eaft vua) chi\u1ebfu theo \\\"\u0111\u1ebf h\u1ec7 th\u01b0\\\" m\u00e0 cho t\u00ean. C\u00f3 t\u00ean m\u1edbi ch\u1ea5m d\u1ee9t d\u00f9ng t\u00ean c\u0169 . Tri\u1ec1u Nguy\u1ec5n \u0111\u0103 th\u1ef1c hi\u1ec7n b\u00e0i \\\"\u0110\u1ebf h\u1ec7 thi\\\" \u0111\u1ebfn ch\u1eef th\u1ee9 5 - \\\"V\u0129nh\\\" th\u00ec b\u1ecb cu\u1ed9c c\u00e1ch m\u1ea1ng th\u00e1ng T\u00e1m 1945 l\u1eadt \u0111\u1ed5. Minh M\u1ec7nh c\u00f3 r\u1ea5t nhi\u1ec1u v\u1ee3, s\u1ed1 ch\u00ednh x\u00e1c th\u00ec ch\u01b0a th\u1ea5y c\u00f3 t\u00e0i li\u1ec7u n\u00e0o n\u00f3i \u0111\u1ebfn, nh\u01b0ng c\u0103n c\u1ee9 v\u00e0o c\u00e2u th\u01a1 c\u1ee7a Minh M\u1ec7nh: \\\"Nh\u1ea5t d\u1ea1 ng\u0169 giao, tam h\u1eefu d\u00e2ng\\\" (m\u1ed9t \u0111\u00eam ng\u1ee7 v\u1edbi n\u0103m v\u1ee3 th\u00ec 3 v\u1ee3 c\u00f3 thai) v\u00e0 theo s\u1eed s\u00e1ch, nh\u00e2n c\u00f3 n\u0103m tr\u1eddi l\u00e0m h\u1ea1n h\u00e1n, nh\u00e0 vua cho r\u1eb1ng trong th\u00e2m cung c\u00f3 qu\u00e1 nhi\u1ec1u cung n\u1eef kh\u00ed u\u1ea5t t\u1eafc m\u00e0 n\u00ean, nh\u00e0 vua b\u00e8n cho th\u1ea3i ra 100 ng\u01b0\u1eddi. V\u1edbi sinh ho\u1ea1t nh\u01b0 v\u1eady v\u00e0 m\u1ed9t l\u00fac d\u00e1m th\u1ea3i ra 100 ng\u01b0\u1eddi th\u00ec r\u00f5 r\u00e0ng s\u1ed1 cung n\u1eef th\u01b0\u1eddng xuy\u00ean \u00edt nh\u1ea5 c\u0169ng g\u1ea5p b\u1ed1n n\u0103m l\u1ea7n! S\u1ed1 li\u1ec7u ch\u00ednh x\u00e1c v\u1ec1 con c\u1ee7a Minh M\u1ec7nh l\u00e0 78 ho\u00e0ng nam, 64 ho\u00e0ng n\u1eef, t\u1ed5ng c\u1ed9ng 142 ng\u01b0\u1eddi. Tr\u1ecb v\u00ec 21 n\u0103m, Minh M\u1ec7nh lo toan c\u00f4ng vi\u1ec7c th\u01b0\u1eddng nh\u01b0 m\u1ed9t ng\u00e0y, s\u1ee9c l\u00e0m vi\u1ec7c ph\u1ea3i n\u00f3i l\u00e0 \u0111\u00e1ng ng\u1ea1c nhi\u00ean! M\u1ecdi ph\u00ea b\u1ea3o, d\u1ee5 ch\u1ec9, ch\u1ebf c\u00e1o \u0111\u1ec1u t\u1ef1 tay vua vi\u1ebft ra v\u1edbi s\u1ed1 l\u01b0\u1ee3ng kh\u00f4ng nh\u1ecf. Kh\u00f4ng nh\u1eefng th\u1ebf, khi r\u1ed7i r\u0103i, \u00f4ng c\u00f2n l\u00e0m th\u01a1 vi\u1ebft v\u0103n. Vua c\u00f2n \u0111\u1ec3 l\u1ea1i 5 t\u1eadp th\u01a1 v\u00e0 2 t\u1eadp v\u0103n. Th\u00e1ng 12 n\u0103m Canh T\u00ed (1840), \u1ed1m n\u1eb7ng, vua cho v\u1eddi Ho\u00e0ng t\u1eed, c\u00e1c th\u00e2n c\u00f4ng v\u00e0 c\u01a1 m\u1eadt vi\u1ec7n \u0111\u1ea1i th\u1ea7n Tr\u01b0\u01a1ng \u0110\u0103ng Qu\u1ebf v\u00e0o h\u1ea7u. Vua d\u1ee5 Tr\u01b0\u01a1ng \u0110\u0103ng Qu\u1ebf r\u1eb1ng: - Ho\u00e0ng t\u1eed Tr\u01b0\u1eddng Kh\u00e1nh C\u00f4ng, l\u1ea5y v\u1ec1 ng\u00f4i th\u1ee9 l\u00e0 h\u00e0ng tr\u01b0\u1edfng, l\u1ea5y v\u1ec1 \u0111\u1ee9c, v\u1ec1 tu\u1ed5i, n\u00ean n\u1ed1i ng\u00f4i l\u1edbn. Ng\u01b0\u01a1i n\u00ean h\u1ebft l\u00f2ng h\u1ebft s\u1ee9c gi\u00fap r\u1eadp, h\u1ec5 vi\u1ec7c g\u00ec ch\u01b0a h\u1ee3p l\u1ec7, ng\u01b0\u01a1i n\u00ean d\u1eabn l\u1eddi n\u00f3i c\u1ee7a ta m\u00e0 can gi\u00e1n. Xong, n\u00f3i v\u1edbi Ho\u00e0ng t\u1eed tr\u01b0\u1edfng:","- Tr\u01b0\u01a1ng \u0110\u0103ng Qu\u1ebf th\u1edd ta \u0111\u1ebfn nay \u0111\u0103 21 n\u0103m, tr\u1ecdn \u0111\u1ea1o l\u00e0m t\u00f4i, m\u1ed9t l\u00f2ng c\u00f4ng trung, b\u00e0y m\u01b0u d\u01b0\u1edbi tr\u01b0\u1edbng, ra s\u1ee9c gi\u00fap vi\u1ec7c ngo\u00e0i bi\u00ean, th\u1ef1c l\u00e0 m\u1ed9t ng\u01b0\u1eddi c\u00f4ng th\u1ea7n k\u1ef3 c\u1ef1u c\u1ee7a tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh, ng\u01b0\u01a1i n\u00ean \u0111\u0103i ng\u1ed9 m\u1ed9t c\u00e1ch tr\u1ecdng h\u1eadu, h\u1ec5 n\u00f3i g\u00ec ph\u1ea3i nghe, b\u00e0y m\u01b0u k\u1ebf g\u00ec ph\u1ea3i theo...\\\" N\u00f3i r\u1ed3i vua m\u1ea5t, th\u1ecd 50 tu\u1ed5i. Mi\u1ebfu hi\u1ec7u l\u00e0 Th\u00e1nh t\u1ed5. Thi\u1ec7u Tr\u1ecb Ho\u00e0ng \u0110\u1ebf (1841-1847) Trong s\u1ed1 r\u1ea5t nhi\u1ec1u v\u1ee3 c\u1ee7a Minh M\u1ec7nh, c\u00f3 b\u00e0 v\u1ee3 c\u1ea3 h\u1ecd H\u1ed3, con g\u00e1i l\u1edbn c\u1ee7a c\u00f4ng th\u1ea7n H\u1ed3 V\u0103n B\u00f4i, qu\u00ea huy\u1ec7n B\u00ecnh An, t\u1ec9nh Bi\u00ean Ho\u00e0. H\u1ed3 V\u0103n B\u00f4i \u0111\u0103 c\u00f3 c\u00f4ng theo gi\u00fap vua Gia Long t\u1eeb bu\u1ed5i \u0111\u1ea7u. Gia Long v\u00e0 b\u00e0 Nh\u1ecb phi \u0111\u0103 ch\u1ecdn k\u1ef9 v\u00e0 c\u01b0\u1edbi c\u00f4 g\u00e1i h\u1ecd H\u1ed3 v\u1ec1 l\u00e0m v\u1ee3 Ho\u00e0ng t\u1eed \u0110\u1edfm. L\u00e0 ng\u01b0\u1eddi trang k\u00ednh, ch\u00edn ch\u1eafn, th\u1eadn tr\u1ecdng, hi\u1ec1n ho\u00e0, trinh nh\u1ea5t... \u0111\u01b0\u1ee3c Minh M\u1ec7nh h\u1ebft l\u00f2ng y\u00eau k\u00ednh, phong l\u00e0 Thu\u1eadn \u0111\u1ee9c Th\u1ea7n phi. B\u00e0 sinh Ho\u00e0ng th\u00e1i t\u1eed Dong \u0111\u01b0\u1ee3c 13 ng\u00e0y th\u00ec m\u1ea5t. Ho\u00e0ng t\u1eed Dong \u0111\u01b0\u1ee3c c\u00e1c cung n\u1eef kh\u00e1c nu\u00f4i n\u1ea5ng. N\u0103m Qu\u00ed M\u00f9i (1823), theo ph\u00e9p \u0111\u1eb7t t\u00ean c\u1ee7a \u0111\u1ebf h\u1ec7. Ho\u00e0ng t\u1eed Dong c\u00f3 t\u00ean m\u1edbi l\u00e0 Mi\u00ean T\u00f4ng. Mi\u00ean T\u00f4ng l\u00e0 con tr\u01b0\u1edfng trong s\u1ed1 78 ho\u00e0ng t\u1eed c\u1ee7a Minh M\u1ec7nh n\u00ean \u0111\u01b0\u1ee3c n\u1ed1i ng\u00f4i. Th\u00e1ng gi\u00eang n\u0103m T\u00e2n S\u1eedu (1841) Mi\u00ean T\u00f4ng l\u00ean ng\u00f4i \u1edf \u0111i\u1ec7n Th\u00e1i Ho\u00e0, \u0111\u1eb7t ni\u00ean hi\u1ec7u l\u00e0 Thi\u1ec7u Tr\u1ecb, v\u1eeba \u0111\u00fang 34 tu\u1ed5i. Thi\u1ec7u Tr\u1ecb hi\u1ec1n ho\u00e0, kh\u00f4ng hay b\u00e0y vi\u1ec7c. V\u1ea3 ch\u0103ng, m\u1ecdi quy ch\u1ebf \u0111\u0103 \u0111\u01b0\u1ee3c s\u1eafp \u0111\u1eb7t kh\u00e1 quy c\u1ee7 t\u1eeb th\u1eddi Minh M\u1ec7nh, Thi\u1ec7u Tr\u1ecb gi\u1eef n\u1ebfp c\u0169, ch\u1ec9 r\u0103m r\u1eafp l\u00e0m theo di hu\u1ea5n c\u1ee7a cha th\u00f4i. B\u1ea7y t\u00f4i c\u0169 t\u1eebng gi\u00fap Minh M\u1ec7nh nay v\u1eabn l\u00e0 v\u00e2y c\u00e1nh, ch\u00e2n tay c\u1ee7a Thi\u1ec7u Tr\u1ecb nh\u01b0ng Tr\u01b0\u01a1ng \u0110\u0103ng Qu\u1ebf, L\u00ea V\u0103n \u0110\u1ee9c, Do\u0103n U\u1ea9n, V\u01a1 V\u0103n Gi\u1ea3i, Nguy\u1ec5n Tri Ph\u01b0\u01a1ng, L\u00e2m Duy Ti\u1ebfp... Th\u1eddi k\u1ef3 c\u1ea7m quy\u1ec1n ng\u1eafn ng\u1ee7i c\u1ee7a Thi\u1ec7u Tr\u1ecb ch\u1ec9 \u0111\u1ee7 \u0111\u1ec3 gi\u1ea3i quy\u1ebft m\u1ed9t s\u1ed1 h\u1eadu qu\u1ea3 \u0111\u1ec3 l\u1ea1i t\u1eeb th\u1eddi Minh M\u1ec7nh. Th\u1ee9 nh\u1ea5t l\u00e0 kh\u1eafc ph\u1ee5c h\u1eadu qu\u1ea3 c\u1ee7a gi\u1ea3i ph\u00e1p b\u1ecf \u0111\u00ea \u1edf B\u1eafc B\u1ed9. V\u00e0o n\u0103m Qu\u00ed T\u1ecb (1833), sau nhi\u1ec1u c\u1ed1 g\u1eafng c\u1ee7ng c\u1ed1 v\u00e0 ho\u00e0n thi\u1ec7n h\u1ec7 th\u1ed1ng \u0111\u00ea \u0111i\u1ec1u \u1edf B\u1eafc B\u1ed9 m\u00e0 v\u1eabn l\u1ee5t l\u1ed9i, Minh M\u1ec7nh m\u1ea1nh d\u1ea1ng \u00e1p d\u1ee5ng gi\u1ea3i ph\u00e1p \\\"\u0111\u00e0o s\u00f4ng thay \u0111\u00ea\\\". Vua cho ph\u00e1 b\u1ecf \u0111\u00ea \u0111i\u1ec1u v\u00f9ng tr\u0169ng ph\u00eda Nam H\u00e0 N\u1ed9i, kh\u01a1i \u0111\u00e0o s\u00f4ng tho\u00e1t l\u0169 v\u00f9ng H\u1ea3i D\u01b0\u01a1ng, H\u01b0ng Y\u00ean nh\u01b0ng v\u00f4 hi\u1ec7u. Theo \u00fd nguy\u1ec7n th\u1ea7n d\u00e2n \u0111\u1ecba ph\u01b0\u01a1ng, Thi\u1ec7u Tr\u1ecb l\u1ea1i cho \u0111\u1eafp \u0111\u00ea, \u0111\u1eadp ch\u1eafn ngang c\u1eeda s\u00f4ng C\u1eedu An. Vi\u1ec7c th\u1ee9 hai l\u00e0 gi\u1ea3i quy\u1ebft v\u1ea5n \u0111\u1ec1 Ch\u00e2n L\u1ea1p. Cu\u1ed1i \u0111\u1eddi Minh M\u1ec7nh, th\u00e0nh Tr\u1ea5n T\u00e2y l\u00e0 m\u1ed1i lo c\u1ea7n gi\u1ea3i quy\u1ebft. Tr\u01b0\u01a1ng Minh Gi\u1ea3ng, Nguy\u1ec5n Ti\u1ebfn L\u00e2m, L\u00ea V\u0103n \u0110\u1ee9c, Nguy\u1ec5n C\u00f4ng Tr\u1ee9... \u0111em qu\u00e2n \u0111\u00e1nh d\u1eb9p m\u0103i kh\u00f4ng y\u00ean. V\u00cc th\u1ebf ngay n\u0103m \u0111\u1ea7u l\u00ean ng\u00f4i, tri\u1ec1u quan nh\u01b0 T\u1ea1 Quang C\u1ef1 t\u00e2u xin b\u1ecf \u0111\u1ea5t Ch\u00e2n L\u1ea1p, r\u00fat qu\u00e2n v\u1ec1 gi\u1eef An Giang. Vua nghe theo, xu\u1ed1ng chi\u1ebfu b\u0103i binh. Tr\u01b0\u01a1ng Minh Gi\u1ea3ng v\u1ec1 \u0111\u1ebfn An Giang th\u00ec m\u1ea5t. Th\u00e1ng 6 n\u0103m \u1ea4t T\u1ef5 (1845), Ch\u00e2n L\u1ea1p b\u1ecb Xi\u00eam chi\u1ebfm \u0111\u00f3ng, \u0111\u00e1p l\u1eddi c\u1ea7u vi\u1ec7n c\u1ee7a Ch\u00e2n L\u1ea1p, tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh l\u1ea1i c\u1eed binh sang bu\u1ed9c t\u01b0\u1edbng Xi\u00eam l\u00e0 Ch\u1ea5t Tri k\u00fd ho\u00e0 \u01b0\u1edbc r\u1ed3i hai n\u01b0\u1edbc c\u0169ng b\u0103i binh. Nguy\u1ec5n Tri Ph\u01b0\u01a1ng, Do\u0103n U\u1ea9n r\u00fat qu\u00e2n v\u1ec1 \u0111\u00f3ng \u1edf Tr\u1ea5n T\u00e2y. N\u0103m B\u00ednh Ng\u1ecd (1846), N\u1eb7c \u00d4ng \u0110\u01a1n l\u00e0 Cao Mi\u00ean qu\u1ed1c v\u01b0\u01a1ng v\u00e0 M\u1ef9","L\u00e2m qu\u1eadn ch\u00faa, Cao mi\u00ean qu\u1eadn ch\u00faa l\u1ea1i xu\u1ed1ng chi\u1ebfu cho qu\u00e2n th\u1ee9 \u1edf Tr\u1ea5n T\u00e2y r\u00fat v\u1ec1 An Giang. T\u1eeb \u0111\u00f3, Ch\u00e2n L\u1ea1p l\u1ea1i c\u00f3 vua v\u00e0 ph\u00eda T\u00e2y Nam b\u1eaft \u0111\u1ea7u y\u00ean d\u1ea7n V\u1ea5n \u0111\u1ec1 th\u1ee9 ba l\u00e0 quan h\u1ec7 v\u1edbi ph\u01b0\u01a1ng T\u00e2y. Khi Thi\u1ec7u Tr\u1ecb l\u00ean c\u1ea7m quy\u1ec1n th\u00ec vi\u1ec7c c\u1ea5m \u0111\u1ea1o c\u00f3 ngu\u00f4i \u0111i \u00edt nhi\u1ec1u. M\u1ed9t s\u1ed1 gi\u00e1o s\u0129 b\u1ecb b\u1eaft giam t\u1eeb tr\u01b0\u1edbc t\u1ea1i Hu\u1ebf, b\u1ecb k\u1ebft \u00e1n t\u1eed h\u00ecnh nay \u0111\u01b0\u1ee3c t\u1ef1 do nh\u1edd s\u1ef1 can thi\u1ec7p c\u1ee7a h\u1ea3i qu\u00e2n Ph\u00e1p. N\u0103m \u0110inh M\u00f9i (1847) Ph\u00e1p sai m\u1ed9t \u0111\u1ea1i t\u00e1, m\u1ed9t trung t\u00e1 \u0111em hai chi\u1ebfc thuy\u1ec1n v\u00e0o \u0110\u00e0 N\u1eb5ng xin b\u1ecf ch\u1ec9 d\u1ee5 c\u1ea5m \u0111\u1ea1o v\u00e0 cho t\u1ef1 do t\u00edn ng\u01b0\u1ee1ng. \u0110ang tr\u00ean b\u00e0n th\u01b0\u01a1ng l\u01b0\u1ee3ng th\u00ec Ph\u00e1p d\u00f9ng \u0111\u1ea1i b\u00e1c b\u1eafn \u0111\u1eafm t\u00e0u thuy\u1ec1n c\u1ee7a Vi\u1ec7t Nam neo \u0111\u1ed7 b\u00ean c\u1ea1nh r\u1ed3i ch\u1ea1y ra b\u1ec3. Tr\u01b0\u1edbc s\u1ef1 ki\u1ec7n \u0111\u00f3, Thi\u1ec7u Tr\u1ecb v\u00f4 c\u00f9ng t\u1ee9c gi\u1eadn, ban th\u00eam s\u1eafc d\u1ee5 c\u1ea5m ng\u01b0\u1eddi ngo\u1ea1i qu\u1ed1c gi\u1ea3ng \u0111\u1ea1o v\u00e0 tr\u1ecb t\u1ed9i ng\u01b0\u1eddi trong n\u01b0\u1edbc \u0111i \u0111\u1ea1o. Sau \u0111\u00f3, th\u00e1ng 9 n\u0103m \u0110inh M\u00f9i (1847), Thi\u1ec7u Tr\u1ecb b\u1ecb b\u1ec7nh r\u1ed3i m\u1ea5t, \u1edf ng\u00f4i \u0111\u01b0\u1ee3c 7 n\u0103m, th\u1ecd 41 tu\u1ed5i, mi\u1ebfu hi\u1ec7u l\u00e0 Hi\u1ebfu t\u1ed5 ch\u01b0\u01a1ng ho\u00e0ng \u0111\u1ebf, c\u00f3 54 ng\u01b0\u1eddi con (29 ho\u00e0ng t\u1eed v\u00e0 25 ho\u00e0ng n\u1eef). T\u1ef1 \u0110\u1ee9c Ho\u00e0ng \u0110\u1ebf (1848-1883) Vua hu\u00fd l\u00e0 Th\u00ec, t\u00ean \u0111\u1eb7t theo \u0111\u1ebf h\u1ec7 l\u00e0 H\u1ed3ng Nh\u1eadm, sinh ng\u00e0y 25 th\u00e1ng 8 n\u0103m K\u1ef7 S\u1eedu (1829), con th\u1ee9 hai c\u1ee7a Thi\u1ec7u Tr\u1ecb. M\u1eb9 h\u1ecd Ph\u1ea1m, con g\u00e1i th\u01b0\u1ee3ng th\u01b0 b\u1ed9 L\u1ec5 Ph\u1ea1m \u0110\u0103ng H\u01b0ng, ng\u01b0\u1eddi huy\u1ec7n T\u00e2n Ho\u00e0 (Gia \u0110\u1ecbnh). Th\u00e1ng Gi\u00eang n\u0103m Thi\u1ec7u Tr\u1ecb th\u1ee9 3, n\u0103m Qu\u00ed M\u0103o (1843) Th\u00ec 14 tu\u1ed5i, \u0111\u01b0\u1ee3c phong l\u00e0m Ph\u00fac Tuy c\u00f4ng, l\u1ea5y v\u1ee3 l\u00e0 con g\u00e1i V\u0169 Xu\u00e2n C\u1ea9n. Khi \u1ea5y Y\u00ean phong c\u00f4ng H\u1ed3ng B\u1ea3o tuy \u0111\u0103 l\u1edbn nh\u01b0ng l\u00e0 con c\u1ee7a v\u1ee3 th\u1ee9 l\u1ea1i \u00edt h\u1ecdc, ch\u1ec9 ham vui ch\u01a1i. Ng\u01b0\u1ee3c l\u1ea1i, H\u1ed3ng Nh\u1eadm nh\u00e2n hi\u1ebfu, th\u00f4ng s\u00e1ng v\u00e0 ch\u0103m h\u1ecdc, \u0111\u01b0\u1ee3c vua cha r\u1ea5t y\u00eau qu\u00ed, b\u1ea3o c\u00f3 nhi\u1ec1u t\u00ednh gi\u1ed1ng m\u00ecnh n\u00ean c\u00f3 \u00fd truy\u1ec1n ng\u00f4i cho con. H\u1ed3ng Nh\u1eadm, v\u00ec th\u1ebf th\u01b0\u1eddng \u0111\u01b0\u1ee3c vua g\u1ecdi v\u00e0o ch\u1ea7u ri\u00eang \u0111\u1ec3 d\u1ea1y b\u1ea3o. Th\u00e1ng 10 n\u0103m \u0110inh M\u00f9i (1847), H\u1ed3ng Nh\u1eadm l\u00ean ng\u00f4i \u1edf \u0111i\u1ec7n Th\u00e1i Ho\u00e0, l\u1ea5y ni\u00ean hi\u1ec7u l\u00e0 T\u1ef1 \u0110\u1ee9c, 19 tu\u1ed5i. V\u00cc cho con \u00edt tu\u1ed5i l\u00ean n\u1ed1i ng\u00f4i n\u00ean H\u1ed3ng Nh\u1eadm v\u00e0 H\u1ed3ng B\u1ea3o tranh ch\u1ea5p nhau. B\u1ea3o thua, sau b\u1ecb gi\u1ebft. T\u1ef1 \u0110\u1ee9c \u1ed1m y\u1ebfu, ph\u1ea3i lu\u00f4n s\u1ed1ng t\u1ea1i cung \u0111i\u1ec7n Hu\u1ebf, tr\u1eeb m\u1ed7i n\u0103m hai l\u1ea7n ngh\u1ec9 h\u00e8 v\u00e0 ngh\u1ec9 \u0111\u00f4ng \u1edf c\u1eeda bi\u1ec3n Thu\u1eadn An. Su\u1ed1t \u0111\u1eddi vua ch\u1ec9 \u0111i xa m\u1ed9t chuy\u1ebfn, \u0111\u00f3 l\u00e0 d\u1ecbp ph\u00f2 gi\u00e1 vua cha ra B\u1eafc nh\u1eadn l\u1ec5 th\u1ee5 phong c\u1ee7a nh\u00e0 Thanh \u1edf Th\u0103ng Long n\u0103m 1842, khi \u0111\u00f3 m\u1edbi 13 tu\u1ed5i. Ch\u00ednh v\u00e0 k\u00e9m s\u1ee9c kho\u1ebb n\u00ean khi l\u00ean ng\u00f4i, s\u1ee9 th\u1ea7n sang nh\u00e0 Thanh ph\u1ea3i bi\u1ec7n lu\u1eadn kh\u00f3 kh\u0103n \u0111\u1ec3 bu\u1ed9c s\u1ee9 Thanh ph\u1ea3i v\u00e0o Ph\u00fa Xu\u00e2n l\u00e0m l\u1ec5 phong v\u01b0\u01a1ng cho T\u1ef1 \u0110\u1ee9c. C\u00f3 nh\u1eefng l\u1ea7n \u0111\u00edch th\u00e2n vua ph\u1ea3i \u0111\u1ee9ng l\u00e0m ch\u1ee7 t\u1ebf nh\u01b0ng m\u1ec7t l\u1ea1i ph\u1ea3i sai Xu\u00e2n th\u1ecd c\u00f4ng Mi\u00ean \u0110\u1ecbnh ho\u1eb7c An phong c\u00f4ng H\u1ed3ng B\u1ea3o l\u00e0m thay. C\u0169ng ch\u00ednh v\u00ec l\u01b0 do tr\u00ean m\u00e0 vua \u00edt s\u00e1t d\u00e2n t\u00ecnh, ng\u00e0y c\u00e0ng tr\u1edf n\u00ean quan li\u00eau, m\u1ec7nh l\u1ec7nh. B\u00f9 l\u1ea1i s\u1ef1 y\u1ebfu k\u00e9m s\u1ee9c kho\u1ebb, T\u1ef1 \u0110\u1ee9c l\u1ea1i r\u1ea5t th\u00f4ng minh v\u00e0 c\u00f3 t\u00e0i v\u0103n h\u1ecdc. Vua th\u00edch nghi\u1ec1n ng\u1eabm kinh \u0111i\u1ec3n Nho gi\u00e1o, xem s\u00e1ch \u0111\u1ebfn khuya. C\u00f3 th\u1ec3 n\u00f3i T\u1ef1 \u0110\u1ee9c l\u00e0 m\u1ed9t trong nh\u1eefng ng\u01b0\u1eddi uy\u00ean b\u00e1c nh\u1ea5t th\u1eddi \u0111\u00f3 v\u00e0 l\u00e0 m\u00f4n \u0111\u1ed3 t\u00edch c\u1ef1c c\u1ee7a Kh\u1ed5ng h\u1ecdc.","L\u1ebd d\u1ec3 hi\u1ec3u T\u1ef1 \u0110\u1ee9c l\u00e0 ng\u01b0\u1eddi con r\u1ea5t c\u00f3 hi\u1ebfu. C\u0169ng m\u1edbi l\u00ean n\u1ed1i ng\u00f4i, T\u1ef1 \u0110\u1ee9c \u0111\u0103 l\u00e0m tang vua cha c\u1ef1c k\u1ef3 c\u1ea9n th\u1eadn, trang tr\u1ecdng, t\u1ed1n k\u00e9m. Vua t\u1eebng truy\u1ec1n ph\u00e1n: - S\u1eeda sang tang nghi l\u00e0 vi\u1ec7c l\u1edbn, d\u1eabu h\u1ee3p c\u1ea3 t\u00e0i l\u1ef1c c\u1ee7a b\u1ed1n b\u1ec3 n\u0103m ch\u00e2u c\u0169ng ch\u01b0a d\u00e1m cho l\u00e0 xa x\u1ec9. Vua c\u0169ng r\u1ea5t c\u00f3 hi\u1ebfu v\u1edbi m\u1eb9 l\u00e0 T\u1eeb D\u1ee5. Vua t\u1ef1 quy \u0111\u1ecbnh ng\u00e0y l\u1ebb th\u00ec thi\u1ebft tri\u1ec1u, ng\u00e0y ch\u1eb5n v\u00e0o ch\u1ea7u th\u0103m m\u1eb9. Nh\u01b0 v\u1eady, m\u1ed7i th\u00e1ng vua ng\u1ef1 tri\u1ec1u 15 l\u1ea7n, th\u0103m m\u1eb9 15 l\u1ea7n! Khi \u0111\u1ebfn v\u1edbi m\u1eb9 th\u00ec s\u1eeda m\u00ecnh, n\u00e9n h\u01a1i, qu\u1ef3 xu\u1ed1ng h\u1ecfi th\u0103m s\u1ee9c kho\u1ebb, r\u1ed3i c\u00f9ng m\u1eb9 b\u00e0n lu\u1eadn kinh s\u00e1ch v\u00e0 s\u1ef1 t\u00edch x\u01b0a nay, nh\u1ea5t l\u00e0 ch\u00ednh s\u1ef1. T\u1eeb D\u1ee5 l\u00e0 ng\u01b0\u1eddi thu\u1ed9c nhi\u1ec1u s\u1eed s\u00e1ch, bi\u1ebft nhi\u1ec1u chuy\u1ec7n c\u1ed5 kim. H\u1ec5 m\u1eb9 n\u00f3i g\u00ec l\u00e0 vua ghi ng\u00e0y v\u00e0o s\u1ed5 nh\u1ecf g\u1ecdi l\u00e0 \\\"T\u1eeb hu\u1ea5n l\u1ee5c\\\". Tr\u1ea3i 36 n\u0103m \u1edf ng\u00f4i, vua duy Tr\u00ec \u0111\u1ec1u \u0111\u1eb7n n\u1ec1 n\u1ebfp \u1ea5y, ch\u1ec9 tr\u1eeb l\u00fac \u0111au y\u1ebfu. Chuy\u1ec7n k\u1ec3 r\u1eb1ng T\u1ef1 \u0110\u1ee9c kh\u00f4ng th\u00edch g\u00ec h\u01a1n l\u00e0 \u0111i s\u0103n \u0111\u1ec3 gi\u1ea3i tr\u00ed ngo\u00e0i vi\u1ec7c ch\u00ednh s\u1ef1. M\u1ed9t h\u00f4m r\u1ea3nh vi\u1ec7c, vua \u0111i s\u0103n t\u1ea1i v\u01b0\u1eddn Thu\u1eadn Tr\u1ef1c g\u1eb7p m\u01b0a l\u0169, kh\u00f4ng v\u1ec1 k\u1ecbp gi\u1ed7 Thi\u1ec7u Tr\u1ecb. T\u1eeb D\u1ee5 n\u00f3ng ru\u1ed9t sai ng\u01b0\u1eddi \u0111i \u0111\u00f3n. Thuy\u1ec1n ng\u1ef1 v\u1ec1 \u0111\u1ebfn b\u1ebfn, tr\u1eddi c\u00f2n m\u01b0a to m\u00e0 nh\u00e0 vua li\u1ec1n ng\u1ed3i ki\u1ec7u tr\u1ea7n \u0111i th\u1eb3ng v\u00e0o cung l\u1ea1y xin tr\u1ecb t\u1ed9i. T\u1eeb D\u1ee5 ng\u1ed3i xoay m\u1eb7t v\u00e0o trong, kh\u00f4ng th\u00e8m n\u00f3i n\u1eeda l\u1eddi. T\u1ef1 \u0110\u1ee9c l\u1ea5y roi m\u00e2y d\u00e2ng l\u00ean tr\u00e1t k\u1ef7 r\u1ed3i t\u1ef1 n\u1eb1m xu\u1ed1ng xin ch\u1ecbu \u0111\u00f2n. T\u1eeb D\u1ee5 tha cho m\u1edbi \u0111\u1ee9ng d\u1eady. H\u1eb1ng n\u0103m \u0111\u1ebfn k\u1ef3 ngh\u1ec9 \u1edf Thu\u1eadn An, T\u1ef1 \u0110\u1ee9c hay \u0111i c\u00f9ng m\u1eb9. Xem th\u1ebf \u0111\u1ee7 bi\u1ebft b\u00e0 m\u1eb9 c\u00f3 \u1ea3nh h\u01b0\u1edfng l\u1edbn \u0111\u1ebfn ch\u00ednh s\u1ef1 c\u1ee7a nh\u00e0 vua! T\u1ef1 \u0110\u1ee9c c\u00f3 d\u00e1ng v\u1ebb m\u1ed9t nho s\u0129, kh\u00f4ng cao kh\u00f4ng th\u1ea5p, tr\u1ea1c ng\u01b0\u1eddi b\u1eadc trung, h\u01a1i g\u1ea7y, m\u1eb7t h\u01a1i d\u00e0i, c\u1eb1m th\u1ecf, tr\u00e1n r\u1ed9ng m\u00e0 th\u1eb3ng, m\u0169i cao m\u00e0 tr\u00f2n, hai con m\u1eaft tinh m\u00e0 hi\u1ec1n. Vua th\u01b0\u1eddng m\u1eb7c qu\u1ea7n \u00e1o m\u00e0u v\u00e0ng, kh\u00f4ng \u01b0a trang s\u1ee9c v\u00e0 c\u0169ng kh\u00f4ng mu\u1ed1n cung n\u1eef \u0111eo \u0111\u1ed7 n\u1eef trang, ch\u1ec9 l\u1ea5y s\u1ef1 s\u1ea1ch s\u1ebd l\u00e0m \u0111\u1eb9p. Nh\u00e0 vua si\u00eang n\u0103ng vi\u1ec7c ch\u00ednh s\u1ef1, s\u00e1ng 5 gi\u1edd \u0111\u0103 t\u1ec9nh gi\u1ea5c, 6 gi\u1edd \u0111\u0103 ra tri\u1ec1u. V\u00ec th\u1ebf, nh\u1eefng bu\u1ed5i thi\u1ebft tri\u1ec1u, c\u00e1c quan c\u0169ng ph\u1ea3i d\u1eady s\u1edbm, th\u1eafp \u0111\u00e8n \u0103n ch\u00e1o \u0111\u1ec3 v\u00e0o tri\u1ec1u k\u1ecbp. Vua th\u01b0\u1eddng ng\u1ef1 tri\u1ec1u t\u1ea1i \u0111i\u1ec7n V\u0103n Minh, b\u00ean t\u1ea3 \u0111i\u1ec7n C\u1ea7n Ch\u00e1nh. Quan v\u0103n ng\u1ed3i tr\u1ef1c b\u00ean t\u1ea3 vu, quan v\u00f5 b\u00ean h\u1eefu vu. Khi vua ra, th\u00e1i gi\u00e1m tuy\u00ean tri\u1ec7u tri\u1ec1u quan, c\u00e1c quan \u0111\u00eau m\u1eb7c \u00e1o th\u1ee5ng xanh, \u0111eo b\u00e0i ng\u00e0, quan v\u0103n b\u00ean h\u1eefu, quan v\u00f5 b\u00ean t\u1ea3... B\u00e1i m\u1ea1ng xong, b\u1ed9 n\u00e0o c\u00f3 vi\u1ec7c th\u00ec t\u00e2u qu\u1ef3 t\u1ea1i ch\u1ed7. C\u1ea1nh quan t\u1ea5u c\u00f3 quan N\u1ed9i c\u00e1c ghi ch\u00e9p l\u1eddi vua ban. C\u00e1c bu\u1ed5i thi\u1ebft tri\u1ec1u k\u00e9o d\u00e0i \u0111\u1ebfn ch\u00edn m\u01b0\u1eddi gi\u1edd. L\u00fac kh\u00f4ng thi\u1ebft tri\u1ec1u, vua l\u00e0m vi\u1ec7c \u1edf ch\u00e1i \u0110\u00f4ng \u0111i\u1ec7n C\u1ea7n Ch\u00e1nh: Nh\u00e0 vua ng\u1ed3i l\u00e0m vi\u1ec7c m\u1ed9t m\u00ecnh, c\u00f3 v\u00e0i th\u1ecb n\u1eef \u0111\u1ee9ng h\u1ea7u, m\u00e0i son, ch\u00e2m thu\u1ed1c ho\u1eb7c \u0111\u1ec3 truy\u1ec1n vi\u1ec7c. Tri\u1ec1u quan kh\u00f4ng \u0111\u01b0\u1ee3c v\u00e0o ch\u1ed7 ng\u1ef1 to\u1ea1, m\u1ecdi vi\u1ec7c l\u1edbn, nh\u1ecf, nh\u00e0 vua ph\u1ea3i t\u1ef1 xem. Phi\u1ebfu s\u1edb t\u1eeb c\u00e1c n\u01a1i g\u1edfi v\u1ec1 n\u1ed9i c\u00e1c, \u0111\u01b0\u1ee3c x\u1ebfp v\u00e0o tr\u00e1t t\u1ea5u s\u1ef1, \u0111\u01b0a cho gi\u00e1m, gi\u00e1m \u0111\u01b0a cho n\u1eef quan d\u00e2ng vua. Vua xem xong, giao l\u1ea1i n\u1ed9i c\u00e1c, N\u1ed9i c\u00e1c gi\u1eef b\u1ea3n ch\u00ednh c\u00f3 ch\u00e2u","\u0111i\u1ec3m, ch\u00e2u ph\u00ea, sao l\u1ee5c g\u1eedi c\u00e1c b\u1ed9, nha thi h\u00e0nh. Nh\u1eefng phi\u1ebfu t\u1ea5u c\u00f3 ch\u1eef \\\"ch\u00e2u ph\u00ea\\\" c\u1ee7a T\u1ef1 \u0110\u1ee9c c\u00f2n l\u1ea1i cho th\u1ea5y nh\u00e0 vua \u0111\u0103 t\u1ed1t ch\u1eef m\u00e0 v\u0103n l\u1ea1i hay. C\u00f3 nhi\u1ec1u t\u1edd t\u1ea5u, vua ph\u00ea d\u00e0i h\u01a1n c\u1ea3 l\u1eddi t\u00e2u. Xem nh\u01b0 th\u1ebf, r\u00f5 r\u00e0ng vua r\u1ea5t ch\u0103m ch\u1ec9 v\u00e0 c\u1ea9n th\u1eadn vi\u1ec7c ch\u00ednh s\u1ef1. T\u1ef1 \u0110\u1ee9c tr\u1ecb v\u00ec \u0111\u1ea5t n\u01b0\u1edbc trong b\u1ed1i c\u1ea3nh g\u1eb7p nhi\u1ec1u th\u1eed th\u00e1ch s\u1ed1ng c\u00f2n. Nh\u00e0 vua thi\u1ebfu t\u00ednh quy\u1ebft \u0111o\u00e1n, ph\u1ea3i d\u1ef1a v\u00e0o tri\u1ec1u th\u1ea7n b\u00e0n vi\u1ec7c, m\u00e0 tri\u1ec1u th\u1ea7n tuy c\u00f3 ng\u01b0\u1eddi thanh li\u00eam v\u00e0 c\u00f3 th\u1ef1c quy\u1ec1n nh\u01b0 Tr\u01b0\u01a1ng \u0110\u0103ng Qu\u1ebf song l\u1ea1i b\u1ea3o th\u1ee7. Tr\u00ean th\u1ebf gi\u1edbi, khoa h\u1ecdc v\u00e0 c\u00f4ng nghi\u1ec7p \u0111\u0103 ph\u00e1t tri\u1ec3n m\u1ea1nh m\u1ebd, c\u1ea1nh tranh bu\u00f4n b\u00e1n ng\u00e0y c\u00e0ng gay g\u1eaft, th\u1ebf m\u00e0 \u0111\u00ecnh th\u1ea7n quanh vua ch\u1ec9 ch\u0103m lo vi\u1ec7c v\u0103n ch\u01b0\u01a1ng, kh\u00e9o ngh\u1ec1 nghi\u00ean b\u00fat, b\u00e0n \u0111\u1ebfn qu\u1ed1c s\u1ef1 th\u00ec l\u1ea5y Nghi\u00eau Thu\u1ea5n, H\u1ea1, Th\u01b0\u01a1ng Chu xa x\u01b0a l\u00e0m g\u01b0\u01a1ng, t\u1ef1 v\u1ed7 ng\u1ef1c l\u00e0 v\u0103n minh, ch\u00ea thi\u00ean h\u1ea1 l\u00e0 ngo\u1ea1i d\u1ecb. V\u00cc th\u1ebf, T\u1ef1 \u0110\u1ee9c c\u1ea5m bu\u00f4n b\u00e1n ng\u00e0y c\u00e0ng gay g\u1eaft h\u01a1n. \u0110\u1ebfn khi Gia \u0110\u1ecbnh \u0111\u0103 r\u01a1i v\u00e0o tay Ph\u00e1p, nh\u00e0 vua h\u1ecfi \u0111\u1ebfn vi\u1ec7c Ph\u00fa qu\u1ed1c c\u01b0\u1eddng binh th\u00ec tri\u1ec1u th\u1ea7n kh\u00f4ng \u0111\u01b0a ra \u0111\u01b0\u1ee3c k\u1ebf s\u00e1ch g\u00ec. C\u0169ng c\u00f3 nh\u1eefng ng\u01b0\u1eddi \u0111\u0103 \u0111i ra ngo\u00e0i du h\u1ecdc ho\u1eb7c \u0111\u01b0\u1ee3c ti\u1ebfp x\u00fac, c\u00f3 c\u00e1ch nh\u0301 n m\u1edbi, mu\u1ed1n thay \u0111\u1ed5i, c\u1ea3i c\u00e1ch nh\u01b0 Phan Thanh Gi\u1ea3n, Ph\u1ea1m Ph\u00fa Th\u1ee9 (1864), Nguy\u1ec5n Tr\u01b0\u1eddng T\u1ed9 (1866), \u0110inh V\u0103n \u0110i\u1ec1n (1868), Nguy\u1ec5n Hi\u1ec7p (1867), L\u00ea \u0110\u0129nh (1881)... d\u00e2ng \u0111i\u1ec1u tr\u1ea7n xinh nh\u00e0 vua c\u1ea3i c\u00e1ch m\u1ecdi m\u1eb7t: ch\u00ednh tr\u1ecb, kinh t\u1ebf, qu\u00e2n s\u1ef1... theo g\u01b0\u01a1ng Nh\u1eadt B\u1ea3n, Th\u00e1i Lan, H\u01b0\u01a1ng C\u1ea3ng v\u00e0 c\u00e1c n\u01b0\u1edbc ph\u01b0\u01a1ng T\u00e2y. \u0110\u00ecnh th\u1ea7n ho\u1eb7c cho l\u00e0 n\u00f3i c\u00e0n, b\u00e0n nh\u1ea3m ho\u1eb7c cho l\u00e0 kh\u00f4ng h\u1ee3p th\u1eddi th\u1ebf ho\u1eb7c c\u00f2n \u0111\u1ec3 h\u1ecfi xem c\u00e1c t\u1ec9nh v\u00e0 l\u00e0m t\u1eeb t\u1eeb... N\u0103m M\u1eadu D\u1ea7n (1878), xem b\u00e1o \\\"H\u01b0\u01a1ng C\u1ea3ng t\u00e2n v\u0103n\\\", th\u1ea5y b\u00e0n \u0111\u1ebfn vi\u1ec7c ch\u1ea5n h\u01b0ng \u0111\u1ea5t n\u01b0\u1edbc ph\u1ea3i th\u00f4ng th\u01b0\u01a1ng v\u00e0 ch\u1ed1ng l\u1ea1i b\u1ea3o th\u1ee7, \u0111\u00fac s\u00fang, \u0111\u00f3ng t\u00e0u, c\u1eed ng\u01b0\u1eddi h\u1ecdc ti\u1ebfng n\u01b0\u1edbc ngo\u00e0i, nh\u00e0 vua mu\u1ed1n cho thi h\u00e0nh, b\u1ea3o vi\u1ec7n c\u01a1 m\u1eadt xem x\u00e9t r\u1ed3i t\u00e2u l\u00ean. Vi\u1ec7n c\u01a1 m\u1eadt cho r\u1eb1ng th\u00f4ng th\u01b0\u01a1ng, h\u1ecdc ti\u1ebfng, \u0111\u00f3ng t\u00e0u... th\u1eadt l\u00e0 c\u1ea5p thi\u1ebft nh\u01b0ng ng\u01b0\u1eddi T\u00e2y d\u01b0\u01a1ng l\u00e0m d\u1ec5 c\u00f2n ta l\u00e0m kh\u00f4ng \u0111\u01b0\u1ee3c... h\u01a1n n\u1eefa mu\u1ed1n thay \u0111\u1ed5i t\u1eadp qu\u00e1n t\u1ea5t ph\u1ea3i d\u1ea7n d\u1ea7n, l\u00e0m ngay m\u1ed9t l\u00fac, th\u1ef1c kh\u00f3 \u0111\u01b0\u1ee3c nh\u01b0 \u00fd, r\u1ed3i c\u00f2n ph\u1ea3i ch\u1edd k\u1ef3 ti\u1ebfn c\u00f4ng nh\u00e0 Thanh n\u0103m t\u1edbi, xem sao r\u1ed3i li\u1ec7u sau... T\u1ef1 \u0110\u1ee9c xem l\u1eddi t\u00e2u, d\u1ee5 r\u1eb1ng: - X\u00e9t vi\u1ec7c th\u00ec n\u00ean c\u1ea7n th\u1eadn v\u00e0 suy ngh\u0129 cho ch\u00edn, nh\u01b0ng c\u0169ng n\u00ean l\u00e0m th\u1ebf n\u00e0o cho ti\u1ebfn b\u1ed9, ch\u1ee9 kh\u00f4ng ti\u1ebfn l\u00e0 tho\u00e1i v\u1eady! Vua ph\u00ea chu\u1ea9n vi\u1ec7c h\u1ecdc ti\u1ebfng n\u01b0\u1edbc ngo\u00e0i, cho s\u1ee9c l\u00e0m ngay. Th\u00e1ng 11 n\u0103m M\u1eadu D\u1ea7n (1878), c\u00f9ng v\u1edbi s\u1ee9 b\u1ed9 sang Xi\u00eam c\u00f3 m\u1ed9t s\u1ed1 thanh ni\u00ean do H\u1ed3 Kh\u1eafc H\u00e0i d\u1eabn \u0111\u1ea7u sang h\u1ecdc ti\u1ebfng Xi\u00eam... Nh\u1eadn ra v\u00e0 l\u00e0m \u0111\u1ebfn l\u00fac \u0111\u00f3 \u0111\u0103 l\u00e0 qu\u00e1 ch\u1eadm, th\u1ebf nh\u01b0ng qu\u1ea7n th\u1ea7n v\u1eabn ch\u1ea7n ch\u1eeb, ng\u1ea1i c\u1ea3i c\u00e1ch, n\u1ebfu c\u00f3 l\u00e0m, l\u1ea1i d\u00e8 d\u1eb7t, n\u1eeda ch\u1eebng... Tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh chia th\u00e0nh hai phe: ch\u1ee7 chi\u1ebfn v\u00e0 ch\u1ee7 ho\u00e0. Nh\u1eefng ng\u01b0\u1eddi ch\u1ee7 chi\u1ebfn d\u00f9 r\u1ea5t anh d\u0169ng nh\u01b0ng chi\u1ebfn \u0111\u1ea5u trong \u0111i\u1ec1u ki\u1ec7n","qu\u00e1 ch\u00eanh l\u1ec7ch v\u1ec1 l\u1ef1c l\u01b0\u1ee3ng, v\u0169 kh\u00ed n\u00ean cu\u1ed1i c\u00f9ng b\u1ecb th\u1ea5t b\u1ea1i. N\u0103m Nh\u00e2m Ng\u1ecd (1882), tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh c\u1eed Th\u01b0\u1ee3ng th\u01b0 b\u1ed9 h\u00ecnh Ph\u1ea1m Th\u1eadn Du\u1eadt \u0111i s\u1ee9 Thi\u00ean T\u00e2n ( Trung Qu\u1ed1c) c\u1ea7u vi\u1ec7n nh\u00e0 Thanh \u0111\u00e1nh Ph\u00e1p. Trung Qu\u1ed1c \u0111ang b\u1ecb c\u00e1c n\u01b0\u1edbc ph\u01b0\u01a1ng T\u00e2y x\u00e2u x\u00e9m ch\u1eb3ng n\u1eefng kh\u00f4ng c\u1ee9u \u0111\u01b0\u1ee3c m\u00e0 c\u00f2n mu\u1ed1n nh\u00e2n d\u1ecbp n\u00e0y chi\u1ebfm c\u00e1c t\u1ec9nh ph\u00eda B\u1eafc n\u01b0\u1edbc ta. Ng\u00e0y 16\/6 n\u0103m Qu\u00ed M\u00f9i (1883), T\u1ef1 \u0110\u1ee9c m\u1ea5t, tr\u1ecb v\u00ec \u0111\u01b0\u1ee3c 36 n\u0103m, th\u1ecd 55 tu\u1ed5i. Tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh Hu\u1ebf ph\u1ea3i k\u00fd ho\u00e0 \u01b0\u1edbc Qu\u00ed M\u00f9i (1883) r\u1ed3i ho\u00e0 \u01b0\u1edbc Pat\u01a1n\u1ed1t (1885), \u0111\u1ea5t n\u01b0\u1edbc b\u1ecb chia l\u00e0m 3 k\u1ef3 ch\u1ecbu s\u1ef1 b\u1ea3o h\u1ed9 c\u1ee7a th\u1ef1c d\u00e2n Ph\u00e1p. T\u1ef1 \u0110\u1ee9c l\u1ea5y v\u1ee3 t\u1eeb n\u0103m 14-15 tu\u1ed5i v\u00e0 sau \u0111\u00f3 c\u00f2n l\u1ea5y th\u00eam 103 v\u1ee3 n\u1eefa, nh\u01b0ng \u0111\u1ebfn n\u0103m 35 tu\u1ed5i v\u1eabn ch\u01b0a c\u00f3 con, m\u1eb7c d\u00f9 \u0111\u0103 ch\u1ea1y ch\u1eefa b\u1eb1ng m\u1ecdi gi\u00e1, c\u1ea7u t\u1ef1 kh\u1eafp \u0111\u1ec1n ch\u00f9a c\u00f3 ti\u1ebfng trong n\u01b0\u1edbc, th\u1eadm ch\u00ed nh\u00e0 cua c\u00f2n h\u1ea1 c\u1ed1 l\u1ea5y m\u1ed9t ph\u1ee5 n\u1eef \u0111\u0103 qua m\u1ed9t \u0111\u1eddi ch\u1ed3ng, c\u00f3 con m\u00e0 v\u1eabn \\\"v\u00f4 h\u1eadu\\\". Nh\u00e0 vua ph\u1ea3i nu\u00f4i l\u1ea5y 3 ng\u01b0\u1eddi con c\u00e1c anh m\u00ecnh l\u00e0m con nu\u00f4i: \\\"Tr\u1eabm nu\u00f4i s\u1eb5n ba con, \u01afng Ch\u00e2n c\u1ed1 nhi\u00ean l\u00e0 h\u1ecdc l\u00e2u tr\u01b0\u1edfng th\u00e0nh, ch\u00ednh danh \u0111\u0103 l\u00e2u, nh\u01b0ng m\u1eb7t h\u01a1i c\u00f3 t\u1eadt, gi\u1ea5u k\u00edn kh\u00f4ng r\u00f5 r\u00e0ng, s\u1ee3 sau kh\u00f4ng s\u00e1ng, t\u00ednh l\u1ea1i hi\u1ebfu d\u00e2m, c\u0169ng r\u1ea5t l\u00e0 kh\u00f4ng t\u1ed1t, ch\u01b0a ch\u1eafc \u0111\u01b0\u01a1ng n\u1ed5i vi\u1ec7c l\u1edbn. Nh\u01b0ng n\u01b0\u1edbc c\u1ea7n c\u00f3 vua nhi\u1ec1u tu\u1ed5i, \u0111\u01b0\u01a1ng l\u00fac kh\u00f3 kh\u0103n n\u00e0y kh\u00f4ng d\u00f9ng h\u1eafn th\u00ec d\u00f9ng ai? Sau khi Tr\u1eabm mu\u00f4n tu\u1ed5i, n\u00ean cho Qu\u1ed1c c\u00f4ng \u01afng Ch\u00e2n n\u1ed1i nghi\u1ec7p...\\\" V\u1ec1 sau, Tr\u1ea7n Ti\u1ebfn Th\u00e0nh, Nguy\u1ec5n V\u0103n T\u01b0\u1eddng, T\u00f4n Th\u1ea5t Thuy\u1ebft l\u00e0 c\u00e1c ph\u1ee5 ch\u00ednh \u0111\u1ea1i th\u1ea7n m\u01b0u b\u1ecf vua n\u00e0y l\u1eadp vua kh\u00e1c g\u00e2y ra th\u1ea3m k\u1ecbch trong tri\u1ec1u Nguy\u1ec5n sau khi T\u1ef1 \u0110\u1ee9c m\u1ea5t.","19.TH\u1edcI K\u1ef2 B\u1eaeT \u0110\u1ea6U THU\u1ed8C PH\u00c1P: D\u1ee5c \u0110\u1ee9c (L\u00e0m Vua Ba Ng\u00e0y) Tr\u01b0\u1edbc ng\u00e0y \u0111\u0103ng quang, D\u1ee5c \u0110\u1ee9c b\u00e0n v\u1edbi ba \u0111\u1ea1i th\u1ea7n ph\u1ee5 ch\u00e1nh l\u00e0 Nguy\u1ec5n V\u0103n T\u01b0\u1eddng, T\u00f4n Th\u1ea5t Thuy\u1ebft v\u00e0 Tr\u1ea7n Ti\u1ebfn Th\u00e0nh s\u1ebd kh\u00f4ng \u0111\u1ecdc m\u1ed9t \u0111o\u1ea1n nh\u1eadn x\u00e9t v\u1ec1 m\u00ecnh trong di chi\u1ebfu t\u1ea1i l\u1ec5 l\u00ean ng\u00f4i. C\u1ea3 ba v\u1ecb ph\u1ee5 ch\u00ednh \u0111\u1ec1u \u0111\u1ed3ng \u00fd. Ng\u00e0y h\u00f4m sau, khi Tr\u1ea7n Ti\u1ebfn Th\u00e0nh \u0111\u1ecdc \u0111\u1ebfn \u0111o\u1ea1n \u1ea5y, h\u1ea1 gi\u1ecdng xu\u1ed1ng h\u1ea7u nh\u01b0 kh\u00f4ng ai nghe r\u00f5, th\u00ec Nguy\u1ec5n V\u0103n T\u01b0\u1eddng, T\u00f4n Th\u1ea5t Thuy\u1ebft n\u1ed5i gi\u1eadn b\u1ea3o Nguy\u1ec5n Tr\u1ecdng H\u1ee3p \u0111\u1ecdc l\u1ea1i r\u1ed3i chia qu\u00e2n t\u00fac v\u1ec7 canh g\u00e1c trong ngo\u00e0i th\u00e0nh th\u1eadt nghi\u00eam ng\u1eb7t v\u00e0 b\u1eaft g\u1ecdn 10 ng\u01b0\u1eddi th\u00e2n t\u00edn c\u1ee7a vua n\u1ed1i ng\u00f4i trong \u0111\u00f3 c\u00f3 Nguy\u1ec5n Nh\u01b0 Khu\u00ea. Hai h\u00f4m sau, t\u1ea1i bu\u1ed5i thi\u1ebft tri\u1ec1u c\u00f3 \u0111\u00f4ng \u0111\u1ee7 ho\u00e0ng th\u00e2n v\u00e0 \u0111\u00ecnh th\u1ea7n, Nguy\u1ec5n V\u0103n T\u01b0\u1eddng \u0111\u1ee9ng l\u00ean tuy\u00ean c\u00e1o ph\u1ebf tru\u1ea5t D\u1ee5c \u0110\u1ee9c v\u00ec b\u1ed1n t\u1ed9i: - C\u1eaft b\u1edbt m\u1ed9t \u0111o\u1ea1n trong di chi\u1ebfu c\u1ee7a vua cha. - T\u1ef1 ti\u1ec7n \u0111\u01b0a m\u1ed9t gi\u00e1o s\u0129 v\u00e0o ho\u00e0ng th\u00e0nh. - M\u1eb7c \u00e1o m\u00e0u xanh trong khi \u0111\u1ec3 tang vua cha. - Th\u00f4ng d\u00e2m v\u1edbi nhi\u1ec1u cung n\u1eef c\u1ee7a vua cha. D\u1ee5c \u0110\u1ee9c b\u1ecb t\u1ed1ng giam t\u1ea1i m\u1ed9t ph\u00f2ng k\u00edn v\u1eeba \u0111\u01b0\u1ee3c c\u1ea5p t\u1ed1c x\u00e2y l\u00ean ngay trong bi\u1ec7t \u0111i\u1ec7n m\u00ecnh. D\u1ee5c \u0110\u1ee9c b\u1ecb \u0111\u1ed1i x\u1eed nh\u01b0 m\u1ed9t t\u00f9 nh\u00e2n th\u01b0\u1eddng. Nh\u1edd ng\u01b0\u1eddi l\u00ednh g\u00e1c th\u01b0\u01a1ng t\u00ecnh ch\u1ee7 c\u0169, h\u00e0ng ng\u00e0y \u0111\u00fat cho m\u1ed9t n\u1eafm c\u01a1m v\u00e0 m\u1ed9t chi\u1ebfc \u00e1o c\u0169 th\u1ea5m n\u01b0\u1edbc, v\u1eaft ra u\u1ed1ng, D\u1ee5c \u0110\u1ee9c s\u1ed1ng thoi th\u00f3p \u0111\u01b0\u1ee3c g\u1ea7n m\u1ed9t th\u00e1ng th\u00ec ch\u1ebft, x\u00e1c v\u00f9i tr\u00ean m\u1ed9t qu\u1ea3 \u0111\u1ed3i, kh\u00f4ng quan t\u00e0i v\u00e0 kh\u00f4ng ai \u0111\u01b0\u1ee3c \u0111i \u0111\u01b0a tang. H\u01a1n 20 n\u0103m sau, con trai th\u1ee9 7 t\u1ee9c Th\u00e0nh Th\u00e1i l\u00ean l\u00e0m vua, D\u1ee5c \u0110\u1ee9c m\u1edbi \u0111\u01b0\u1ee3c kh\u00f4i ph\u1ee5c l\u1ea1i \u0111\u1ebf hi\u1ec7u v\u00e0 t\u00f4n l\u00e0 \\\"Cung t\u00f4n hu\u1ec7 ho\u00e0ng \u0111\u1ebf\\\". Hi\u1ec7p Ho\u00e0 (6\/1883-11\/1883) T\u00ean th\u1eadt l\u00e0 H\u1ed3ng D\u1eadt, con th\u1ee9 29 v\u00e0 l\u00e0 con \u00fat c\u1ee7a Thi\u1ec7u Tr\u1ecb, sinh th\u00e1ng 9 n\u0103m Thi\u1ec7u Tr\u1ecb th\u1ee9 7 t\u1ee9c n\u0103m B\u00ednh Ng\u1ecd (1846). N\u0103m \u1ea4t S\u1eedu (1865) T\u1ef1 \u0110\u1ee9c 18 tu\u1ed5i \u0111\u01b0\u1ee3c phong V\u0103n L\u00e3ng c\u00f4ng. N\u0103m T\u1ef1 \u0110\u1ee9c th\u1ee9 31 t\u1ee9c n\u0103m K\u1ef7 M\u00e3o (1879) \u0111\u01b0\u1ee3c t\u1ea5n phong L\u00e3ng Qu\u1ed1c c\u00f4ng. Th\u00e1ng 6 n\u0103m Qu\u00ed M\u00f9i (1883) ph\u1ebf xong D\u1ee5c \u0110\u1ee9c, theo \u00fd c\u1ee7a T\u00f4n Th\u1ea5t Thuy\u1ebft v\u00e0 Nguy\u1ec5n V\u0103n T\u01b0\u1eddng, \u0111\u01b0\u1ee3c \u00fd ch\u1ec9 c\u1ee7a T\u1eeb D\u1ee5 Ho\u00e0ng th\u00e1i h\u1eadu, tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh c\u1eed","m\u1ed9t ph\u00e1i \u0111o\u00e0n ra Kim Long r\u01b0\u1edbc L\u00e3ng Qu\u1ed1c c\u00f4ng v\u00e0o \u0110\u1ea1i N\u1ed9i \u0111\u1ec3 chu\u1ea9n b\u1ecb l\u00e0m l\u1ec5 \u0111\u0103ng quang. L\u00e3ng Qu\u1ed1c c\u00f4ng v\u00e0o \u0110\u1ea1i N\u1ed9i \u0111\u1ec3 chu\u1ea9n b\u1ecb l\u00e0m l\u1ec5 \u0111\u0103ng quang. L\u00e3ng Qu\u1ed1c c\u00f4ng kh\u00f3c m\u00e0 n\u00f3i r\u1eb1ng: T\u00f4i l\u00e0 con \u00fat c\u1ee7a ti\u00ean \u0111\u1ebf, t\u01b0 ch\u1ea5t t\u1ea7m th\u01b0\u1eddng, kh\u00f4ng d\u00e1m nh\u1eadn ng\u00f4i vua. Ph\u00e1i \u0111o\u00e0n v\u1eeba ph\u1ea3i n\u0103n n\u1ec9 v\u1eeba d\u00f9ng v\u0169 l\u1ef1c m\u1edbi \u0111\u01b0a \u0111\u01b0\u1ee3c H\u1ed3ng D\u1eadt v\u00e0o C\u1ea5m th\u00e0nh. Th\u1ebf l\u00e0 hai h\u00f4m sau L\u00e3ng Qu\u1ed1c c\u00f4ng tr\u1edf th\u00e0nh vua Hi\u1ec7p Ho\u00e0! Hi\u1ec7p Ho\u00e0 l\u00ean n\u1ed1i ng\u00f4i, Nguy\u1ec5n V\u0103n T\u01b0\u1eddng v\u00e0 T\u00f4n Th\u1ea5t Thuy\u1ebft c\u1eady c\u00f4ng t\u00f4n l\u1eadp n\u00ean th\u00e2u t\u00f3m m\u1ecdi quy\u1ec1n h\u00e0nh, kh\u00f4ng th\u00e8m \u0111\u1ebfm x\u1ec9a g\u00ec \u0111\u1ebfn vua. Hi\u1ec7p Ho\u00e0 gh\u00e9t l\u1eafm, mu\u1ed1n t\u01b0\u1edbc b\u1edbt quy\u1ec1n l\u1ef1c c\u1ee7a h\u1ecd. Vua \u0111\u00e3 ki\u00ean quy\u1ebft \u0111i\u1ec1u T\u00f4n Th\u1ea5t Thuy\u1ebft t\u1eeb b\u1ed9 Binh sang b\u1ed9 L\u1ea1i. L\u00e0m vua \u0111\u01b0\u1ee3c b\u1ed1n th\u00e1ng th\u00ec Hi\u1ec7p Ho\u00e0 nh\u1eadn \u0111\u01b0\u1ee3c m\u1eadt s\u1edb c\u1ee7a hai ng\u01b0\u1eddi th\u00e2n t\u00edn l\u00e0 H\u1ed3ng Phi (Tham tri b\u1ed9 L\u1ea1i, con trai T\u00f9ng Thi\u1ec7n v\u01b0\u01a1ng) xin gi\u1ebft hai quy\u1ec1n th\u1ea7n Nguy\u1ec5n V\u0103n T\u01b0\u1eddng v\u00e0 T\u00f4n Th\u1ea5t Thuy\u1ebft. Hi\u1ec7p Ho\u00e0 ph\u00ea v\u00e0o s\u1edb: \\\"Giao cho Tr\u1ea7n Khanh (Tr\u1ea7n Ti\u1ebfn Th\u00e0nh) ph\u1ee5ng duy\u1ec7t\\\", b\u1ecf s\u1edb v\u00e0o tr\u00e1p giao th\u00e1i gi\u00e1m Tr\u1ea7n \u0110\u1ea1i \u0111em \u0111\u1ebfn nh\u00e0 Tr\u1ea7n Ti\u1ebfn Th\u00e0nh \u1edf ch\u1ee3 Dinh \u00d4ng. Vi\u1ec7c b\u1ea1i l\u1ed9, T\u00f4n Th\u1ea5t Thuy\u1ebft c\u00f9ng v\u1edbi Nguy\u1ec5n V\u0103n T\u01b0\u1eddng b\u00e0n c\u00e1ch ph\u1ebf tru\u1ea5t Hi\u1ec7p Ho\u00e0. H\u1ecd cho m\u1eddi c\u00e1c \u0111\u1ea1i th\u1ea7n \u0111\u1ebfn h\u1ecdp, k\u1ec3 t\u1ed9i Hi\u1ec7p Ho\u00e0 v\u00e0 Tr\u1ea7n Ti\u1ebfn Th\u00e0nh, H\u1ed3ng Phi v\u00e0 H\u1ed3ng S\u00e2m c\u00f3 \u00e2m m\u01b0u d\u1ef1a v\u00e0o qu\u00e2n Ph\u00e1p gi\u1ebft h\u1ea1i \u0111\u1ea1i th\u1ea7n ph\u1ee5 ch\u00ednh, v\u1edbi ch\u1ee9ng c\u1ee9 h\u1eb3n hoi (t\u1edd m\u1eadt s\u1edb): Sau \u00e9p c\u00e1c quan k\u00fd v\u00e0o t\u1edd s\u1edb \u0111\u00f2i ph\u1ebf tru\u1ea5t Hi\u1ec7p Ho\u00e0 xong, Nguy\u1ec5n V\u0103n T\u01b0\u1eddng, T\u00f4n Th\u1ea5t Thuy\u1ebft v\u00e0o cung xin \u00fd ch\u1ec9 c\u1ee7a Ho\u00e0ng th\u00e1i h\u1eadu \u0111\u1ed3ng th\u1eddi cho ng\u01b0\u1eddi d\u1eabn 50 l\u00ednh v\u00e0o \u0111i\u1ec7n C\u00e0n Th\u00e0nh b\u1eaft Hi\u1ec7p Ho\u00e0 ph\u1ea3i t\u1ef1 x\u1eed m\u00ecnh theo l\u1ec7 \\\"Tam ban tri\u1ec1u \u0111i\u1ec3n\\\" d\u00e0nh cho c\u00e1c \u0111\u1ebf v\u01b0\u01a1ng, khanh t\u01b0\u1edbng ph\u1ea1m t\u1ed9i t\u1eed h\u00ecnh. \u0110ang \u0111\u00eam khuya nh\u00e0 vua m\u1edbi bi\u1ebft c\u00f3 s\u1ef1 bi\u1ebfn, h\u1ecfi \u0111\u1ebfn tr\u1ef1c h\u1ea7u, th\u00ec ch\u1ec9 c\u00f3 m\u1ed9t v\u00e0i th\u00e1i gi\u00e1m. Vua sai th\u00e1i gi\u00e1m Tr\u1ea7n \u0110\u1ea1t \u0111em chi\u1ebfu nh\u01b0\u1eddng ng\u00f4i t\u1edbi v\u00e0 xin \u0111\u01b0\u1ee3c tr\u1edf v\u1ec1 ph\u1ee7 c\u0169. T\u00f4n Th\u1ea5t Thuy\u1ebft v\u00e0 Nguy\u1ec5n V\u0103n T\u01b0\u1eddng gi\u1ea3 v\u1edd nh\u1eadn l\u1eddi, cho ng\u01b0\u1eddi \u0111em v\u00f5ng \u0111\u01b0a vua v\u00e0 cung phi v\u1ec1 ph\u1ee7 c\u0169 \u1edf x\u00e3 Ph\u00fa Xu\u00e2n xong l\u1ea1i b\u00ed m\u1eadt d\u1eb7n ri\u00eang \u00d4ng \u00cdch Khi\u00eam v\u00e0 Tr\u01b0\u01a1ng V\u0103n \u0110\u1ec5 \u0111\u00f3n \u1edf c\u1eeda , ch\u1eb7n \u0111\u01b0\u1eddng \u0111\u01b0a vua \u0111\u1ebfn nh\u00e0 H\u1ed9 Th\u00e0nh, \u00e9p u\u1ed1ng thu\u1ed1c \u0111\u1ed9c t\u1ef1 v\u1eabn. Ri\u00eang Tr\u1ea7n Ti\u1ebfn Th\u00e0nh, c\u00e1o \u1ed1m n\u1eb1m \u1edf nh\u00e0 c\u0169ng b\u1ecb l\u00ednh \u0111\u1ebfn gi\u1ebft ngay \u0111\u00eam \u1ea5y. \u0110\u00f3 l\u00e0 m\u1ed9t ng\u00e0y m\u00f9a \u0110\u00f4ng (29\/11\/1883). Hi\u1ec7p Ho\u00e0 l\u00e0m vua \u0111\u01b0\u1ee3c 4 th\u00e1ng, ch\u1ebft 36 tu\u1ed5i, giao cho ph\u1ee7 T\u00f4n nh\u00e2n ch\u00f4n c\u1ea5t theo nghi th\u1ee9c Qu\u1ed1c c\u00f4ng. Ki\u1ebfn Ph\u00fac (12\/1883-8\/1884) H\u00fay l\u00e0 H\u1ea1o, t\u1ef1 l\u00e0 \u01afng H\u1ed7, l\u1ea1i c\u00f3 t\u1ef1 l\u00e0 \u01afng \u0110\u0103ng, con nu\u00f4i th\u1ee9 3 c\u1ee7a T\u1ef1 \u0110\u1ee9c, sinh ng\u00e0y 2 th\u00e1ng Gi\u00eang n\u0103m Canh Ng\u1ecd (1870). N\u0103m l\u00ean hai, (1871) v\u00ec T\u1ef1 \u0110\u1ee9c kh\u00f4ng c\u00f3 con, H\u1ea1o \u0111\u01b0\u1ee3c k\u00e9n v\u00e0o cung, sung l\u00e0m Ho\u00e0ng thi\u1ebfu t\u1eed, do h\u1ecdc phi Nguy\u1ec5n Th\u1ecb Chuy\u00ean nu\u00f4i d\u01b0\u1ee1ng. T\u1eeb nh\u1ecf H\u1ea1o \u0111\u00e3 s\u1edbm hi\u1ec3u bi\u1ebft, \u00f4n ho\u00e0, l\u1eb7ng l\u1ebd v\u00e0 s\u1ea1ch s\u1ebd, c\u1ea9n","th\u1eadn l\u1eddi n\u00f3i v\u00e0 vi\u1ec7c l\u00e0m. V\u00ec th\u1ebf, T\u1ef1 \u0110\u1ee9c r\u1ea5t khen v\u00e0 t\u1ecf \u00fd y\u00eau d\u1ea5u kh\u00e1c th\u01b0\u1eddng. M\u00f9a thu n\u0103m Nh\u00e2m Ng\u1ecd (1882) \u0111\u01b0\u1ee3c t\u1edbi nh\u00e0 \u0111\u1ecdc s\u00e1ch g\u1ecdi l\u00e0 D\u01b0\u1ee1ng Thi\u1ec7u \u0111\u01b0\u1eddng v\u00e0 \u0111\u01b0\u1ee3c vua sai k\u00e8m c\u1eb7p \u0111\u1ea1o l\u00e0m vua. Trong di chi\u1ebfu, T\u1ef1 \u0110\u1ee9c t\u1ecf \u00fd mu\u1ed1n nh\u01b0\u1eddng ng\u00f4i nh\u01b0ng v\u00ec nh\u1ecf tu\u1ed5i (m\u1edbi 14 tu\u1ed5i) \u0111\u00e0nh th\u00f4i. T\u1ef1 \u0110\u1ee9c m\u1ea5t, Ho\u00e0ng thi\u1ebfu t\u1eed ra ngo\u00e0i th\u00e0nh, \u1edf nh\u00e0 Quan x\u00e1 ngo\u00e0i c\u1eeda V\u1ee5 Khi\u00eam. M\u1edd s\u00e1ng ng\u00e0y 30\/11 n\u0103m Qu\u00ed M\u00f9i (1883) \u0111\u01b0\u1ee3c qu\u1ea7n th\u1ea7n \u0111\u00f3n v\u1ec1 \u0111i\u1ec7n Quan Canh \u1edf s\u1edf T\u1ecbch \u0110i\u1ec1n. Th\u1ea5y ng\u01b0\u1eddi \u0111\u1ebfn \u0111\u00f3n, Ho\u00e0ng t\u1eed s\u1ee3 h\u00e3i, qu\u00e2n l\u00ednh ph\u1ea3i \u00f4m l\u00ean v\u00f5ng kh\u00eanh \u0111i. \u0110\u1ebfn n\u01a1i, T\u00f4n Th\u1ea5t Thuy\u1ebft v\u00e0 Nguy\u1ec5n V\u0103n T\u01b0\u1eddng b\u00e1o l\u00e0 xin l\u1eadp l\u00ean l\u00e0m vua. Ho\u00e0ng t\u1eed tr\u1ea3 l\u1eddi: - Ta c\u00f2n b\u00e9, s\u1ee3 l\u00e0m kh\u00f4ng n\u1ed5i. Hai ph\u1ee5 ch\u00e1nh n\u00f3i: - Ti\u00ean \u0111\u1ebf (t\u1ee9c T\u1ef1 \u0110\u1ee9c) \u0111\u00e3 c\u00f3 \u00fd \u1ea5y nh\u01b0ng ch\u01b0a k\u1ecbp l\u00e0m. Nay l\u00e0 m\u1ec7nh tr\u1eddi, v\u1eady xin ngh\u0129 \u0111\u1ebfn t\u00f4n mi\u1ebfu x\u00e3 t\u1eafc l\u00e0m tr\u1ecdng. Xong h\u1ecd truy\u1ec1 l\u1ec7nh h\u1ecdp tri\u1ec1u th\u1ea7n l\u1ea1i t\u00f4n l\u1eadp vua m\u1edbi. Th\u1ebf l\u00e0 ng\u00e0y 1\/12 n\u0103m Qu\u00ed M\u00f9i (1883), D\u01b0\u1ee1ng Thi\u1ec7n (\u01afng \u0110\u0103ng) l\u00ean n\u1ed1i ng\u00f4i, ni\u00ean hi\u1ec7u l\u00e0 Ki\u1ebfn Ph\u00fac. T\u1eeb ng\u00e0y Ki\u1ebfn Ph\u00fac l\u00ean ng\u00f4i th\u1ebf l\u1ef1c b\u00e0 H\u1ecdc Phi ng\u00e0y c\u00e0ng l\u1edbn. Nguy\u1ec5n V\u0103n T\u01b0\u1eddng \u0111\u00e3 nh\u1eadn ra \u0111i\u1ec1u n\u00e0y v\u00e0 h\u1ebft s\u1ee9c tranh th\u1ee7 c\u1ea3m t\u00ecnh c\u1ee7a b\u00e0. D\u1ecbp may \u0111\u00e3 \u0111\u1ebfn v\u1edbi Nguy\u1ec5n V\u0103n T\u01b0\u1eddng khi nh\u00e0 vua v\u1ecb b\u1ec7nh \u0111\u1eadu m\u00f9a. B\u00e0 H\u1ecdc Phi ng\u00e0y n\u00e0o c\u0169ng \u1edf c\u1ea1nh vua c\u00f2n b\u00e9 b\u1ecfng c\u1ee7a m\u00ecnh t\u1eeb m\u1edd s\u00e1ng \u0111\u1ebfn n\u1eeda \u0111\u00eam. Th\u1ebf l\u00e0 ph\u1ee5 ch\u00ednh Nguy\u1ec5n V\u0103n T\u01b0\u1eddng t\u1ed1i n\u00e0o c\u0169ng v\u00e0o ch\u1ea7u Ho\u00e0ng \u0111\u1ebf v\u00e0 Ho\u00e0ng m\u1eabu, c\u00f3 khi \u0111\u1ebfn n\u1eeda \u0111\u00eam m\u1edbi v\u1ec1. Tr\u01b0\u1edbc th\u00e1i \u0111\u1ed9 qu\u00e1 \u00e2n c\u1ea7n v\u00e0 c\u00f3 nhi\u1ec1u l\u1ea3 l\u01a1i c\u1ee7a Nguy\u1ec5n V\u0103n T\u01b0\u1eddng v\u1edbi b\u00e0 m\u1eb9 nu\u00f4i, Ki\u1ebfn Ph\u00fac \u0111\u1ea3 t\u1ecf th\u00e1i \u0111\u1ed9 h\u1ebft s\u1ee9c kh\u00f3 ch\u1ecbu. C\u00f3 l\u1ea7n thiu thiu ng\u1ee7, nghe \u0111\u01b0\u1ee3c c\u00e2u chuy\u1ec7n gi\u1eefa hai ng\u01b0\u1eddi, vua li\u1ec1n qu\u00e1t: \\\"Khi n\u00e0o l\u00e0nh b\u1ec7nh r\u1ed3i tao s\u1ebd ch\u1eb7t \u0111\u1ea7u c\u1ea3 ba h\u1ecd nh\u00e0 mi\\\". T\u01b0\u1eddng nghe \u0111\u01b0\u1ee3c b\u00e8n xu\u1ed1ng th\u00e1i y vi\u1ec7n l\u1ea5y thu\u1ed1c pha ch\u1ebf \u0111\u01b0a cho H\u1ecdc Phi. Theo l\u1eddi khuy\u00ean c\u1ee7a d\u01b0\u1ee1ng m\u1eabu, Ki\u1ebfn Ph\u00fac \u0111\u00e3 u\u1ed1ng thu\u1ed1c \u0111\u00f3 t\u1edbi s\u00e1ng h\u00f4m sau th\u00ec qua \u0111\u1eddi. Ngay chi\u1ec1u h\u00f4m \u0111\u00f3, t\u1ea1i bu\u1ed5i thi\u1ebft tri\u1ec1u b\u1ea5t th\u01b0\u1eddng, Nguy\u1ec5n V\u0103n T\u01b0\u1eddng tuy\u00ean c\u00e1o Ki\u1ebfn Ph\u00fac \u0111\u00e3 b\u0103ng v\u00ec b\u1ec7nh t\u00ecnh bi\u1ebfn chuy\u1ec3n \u0111\u1ed9t ng\u1ed9t v\u00e0 \u0111\u01b0a em ru\u1ed9t l\u00e0 \u01afng L\u1ecbch l\u00ean n\u1ed1i ng\u00f4i. Ki\u1ebfn Ph\u00fac l\u00e0m vua \u0111\u01b0\u1ee3c 8 th\u00e1ng th\u00ec m\u1ea5t, m\u1edbi 15 tu\u1ed5i. H\u00e0m Nghi (8\/1884-8\/1885) H\u00e0m Nghi t\u00ean th\u1eadt l\u00e0 \u01afng L\u1ecbch, em ru\u1ed9t Ki\u1ebfn Ph\u00fac. Sau khi Ki\u1ebfn Ph\u00fac b\u1ecb gi\u1ebft, \u01afng L\u1ecbch m\u1edbi 13 tu\u1ed5i v\u00e0 \u0111\u01b0\u1ee3c \u0111\u01b0a l\u00ean ng\u00f4i ng\u00e0y 1\/8 n\u0103m Gi\u00e1p Th\u00ecn (1884). L\u00fac \u0111\u00f3, ho\u00e0","\u01b0\u1edbc Gi\u00e1p Th\u00e2n (6-6-1884) \u0111\u00e3 \u0111\u01b0\u1ee3c k\u00fd k\u1ebft. L\u1ec5 \u0111\u0103ng quang c\u1ee7a H\u00e0m Nghi kh\u00f4ng \u0111\u01b0\u1ee3c Nam tri\u1ec1u th\u00f4ng b\u00e1o cho kh\u00e2m s\u1ee9 Ph\u00e1p t\u1ea1i Trung K\u1ef3, v\u00ec th\u1ebf R\u00ea-na kh\u00f4ng th\u1eeba nh\u1eadn vua m\u1edbi. Ch\u00fang y\u00eau c\u1ea7u m\u1eddi c\u00e1c \u0111\u1ea1i th\u1ea7n c\u01a1 m\u1eadt sang to\u00e0 Kh\u00e2m s\u1ee9 \u0111\u1ec3 b\u00e0n \u0111\u1ecbnh nghi th\u1ee9c g\u1eb7p g\u1ee1 gi\u1eefa vua H\u00e0m Nghi v\u00e0 \u0111\u1ea1i di\u1ec7n t\u1ed1i cao c\u1ee7a ch\u00ednh ph\u1ee7 Ph\u00e1p song T\u00f4n Th\u1ea5t Thuy\u1ebft t\u1eeb ch\u1ed1i. T\u01b0\u1edbng \u0110\u1edd Cu\u1ed1c-xy do\u1ea1 s\u1ebd \u0111em qu\u00e2n sang b\u1eaft. Tr\u01b0\u1edbc t\u00ecnh th\u1ebf kh\u00f4ng th\u1ec3 tr\u00ec ho\u00e3n, n\u1eeda \u0111\u00eam 7\/7 n\u0103m \u1ea4t T\u1ecb (1885) T\u00f4n Th\u1ea5t Thuy\u1ebft ra l\u1ec7nh t\u1ea5n c\u00f4ng b\u1ea5t ng\u1edd v\u00e0o \u0111\u1ed3n Mang C\u00e1 v\u00e0 \u0111\u1ed3n Ph\u00e1p c\u1ea1nh to\u00e0 Kh\u00e2m s\u1ee9. Qu\u00e2n Nam \u0111\u00e1nh r\u1ea5t h\u0103ng h\u00e1i, song v\u0169 kh\u00ed qu\u00e1 th\u00f4 s\u01a1 v\u00e0 giao li\u00ean non k\u00e9m n\u00ean ch\u1ec9 m\u1ea5y gi\u1edd sau b\u1ecb th\u1ea5t b\u1ea1i. Kinh th\u00e0nh Hu\u1ebf th\u1ea5t th\u1ee7. T\u00f4n Th\u1ea5t Thuy\u1ebft h\u1ea1 l\u1ec7nh t\u1eadp h\u1ee3p t\u00e0n qu\u00e2n ch\u1ef1c s\u1eb5n \u1edf c\u1eeda Ch\u01b0\u01a1ng \u0110\u1ee9c, v\u00e0o cung vua v\u00e0 tam cung ch\u1ea1y kh\u1ecfi Ho\u00e0ng th\u00e0nh xa gi\u00e1 ra Qu\u1ea3ng Tr\u1ecb. \u0110\u1ea1o Ng\u1ef1 c\u00f3 h\u01a1n ng\u00e0n ng\u01b0\u1eddi, ph\u1ea7n \u0111\u00f4ng l\u00e0 c\u00e1c \u0111\u1ea1i th\u1ea7n, \u00f4ng ho\u00e0ng v\u00e0 ch\u00faa, gi\u00e0 c\u00f3, tr\u1ebb c\u00f3, \u0111i ki\u1ec7u, \u0111i ng\u1ef1a v\u00e0 \u0111i b\u1ed9. Ho\u00e0ng t\u1eed Ch\u00e1nh M\u00f4ng c\u01b0\u1ee1i ng\u1ef1a v\u00ec ch\u1ea1y nhanh, ti\u1ec1n v\u00e0ng trong ng\u01b0\u1eddi r\u1ea3i kh\u1eafp d\u1ecdc \u0111\u01b0\u1eddng. C\u00f3 b\u00e0 ch\u00faa \u00f4m con kh\u00f3c s\u01b0\u1edbt m\u01b0\u1edbt tr\u00ean ki\u1ec7u. H\u00e0m Nghi ng\u00f4i ki\u1ec7u l\u00e2u, k\u00eau m\u1ec7t, ph\u1ea3i chuy\u1ec3n sang n\u1eb1m v\u00f5ng. Qua hai ng\u00e0y \u0111i \u0111\u01b0\u1eddng, \u0111o\u00e0n ng\u1ef1 ra \u0111\u1ebfn Qu\u1ea3ng Tr\u1ecb - T\u1ec9nh quan Qu\u1ea3ng Tr\u1ecb ra ngo\u00e0i th\u00e0nh r\u01b0\u1edbc nh\u00e0 vua v\u00e0 tam cung v\u00e0o ng\u1ef1 \u1edf h\u00e0nh cung. Chi\u1ec1u 8\/7\/1885 theo l\u1ec7nh c\u1ee7a T\u1eeb D\u1ee5 Ho\u00e0ng th\u00e1i h\u1eadu, T\u00f4n Th\u1ea5t Thuy\u1ebft chia \u0111\u1ea1o ng\u1ef1 ra l\u00e0m hai \u0111o\u00e0n: m\u1ed9t \u0111o\u00e0n theo T\u1eeb D\u1ee5 tr\u1edf l\u1ea1i Hu\u1ebf g\u1ed3m c\u00e1c ho\u00e0ng th\u00e2n v\u00e0 quan l\u1ea1i gi\u00e0 y\u1ebfu ho\u1eb7c n\u1eb7ng g\u00e1nh gia \u0111\u00ecnh c\u00f9ng ph\u1ee5 n\u1eef y\u1ebfu \u0111u\u1ed1i. M\u1ed9t \u0111o\u00e0n theo vua ra T\u00e2n S\u1edf x\u00e2y d\u1ef1ng c\u0103n c\u1ee9 ch\u1ed1ng Ph\u00e1p. C\u0103n c\u1eed T\u00e2n S\u1edf n\u1eb1m tr\u00ean cao nguy\u00ean mi\u1ec1n Trung, ph\u00eda T\u00e2y l\u00e0 L\u00e0o, \u0110\u00f4ng l\u00e0 tr\u1ea3ng c\u00e1t kh\u00f4 c\u1eb1n t\u1ec9nh Qu\u1ea3ng Tr\u1ecb. \u0110\u00e2y l\u00e0 v\u00f9ng kh\u00ed h\u1eadu kh\u1eafc nghi\u1ec7t, c\u00e2y c\u1ed1i th\u01b0a th\u1edbt c\u1eb1n c\u1ed7i, m\u00f9a h\u00e8 gi\u00f3 L\u00e0o m\u00f9 m\u1ecbt, n\u00f3ng nh\u01b0 thi\u00eau \u0111\u1ed1t. Sau ba ng\u00e0y \u1edf T\u00e2n S\u1edf, H\u00e0m Nghi \u0111\u00f2i T\u00f4n Th\u1ea5t Thuy\u1ebft cho ng\u01b0\u1eddi \u0111\u01b0a v\u1ec1 Hu\u1ebf. Song tr\u01b0\u1edbc th\u00e1i \u0111\u1ed9 ki\u00ean quy\u1ebft c\u1ee7a T\u00f4n Th\u1ea5t Thuy\u1ebft, nh\u00e0 vua d\u1ea7n d\u1ea7n hi\u1ec3u ra v\u00e0 quy\u1ebft t\u00e2m kh\u00e1ng chi\u1ebfn. H\u00e0m Nghi \u0111\u00e3 ph\u00ea chu\u1ea9n Chi\u1ebfu C\u1ea7n V\u01b0\u01a1ng v\u1edbi \u00fd th\u1ee9c tr\u00e1ch nhi\u1ec7m r\u1ea5t r\u00f5 r\u00e0ng c\u1ee7a m\u1ed9t \u00f4ng vua khi c\u00f3 ngo\u1ea1i x\u00e2m. H\u01b0\u1edfng \u1ee9ng Chi\u1ebfu C\u1ea7n V\u01b0\u01a1ng, d\u00e2n ch\u00fang v\u00e0 s\u0129 phu c\u1ea3 n\u01b0\u1edbc li\u00ean ti\u1ebfp \u0111\u1ee9ng d\u1eady c\u1ea7m v\u0169 kh\u00ed ch\u1ed1ng Ph\u00e1p. Th\u1ef1c d\u00e2n Ph\u00e1p v\u00f4 c\u00f9ng l\u00fang t\u00fang tr\u01b0\u1edbc phong tr\u00e0o C\u1ea7n V\u01b0\u01a1ng, \u0111\u00e3 t\u00ecm c\u00e1ch b\u1eaft cho \u0111\u01b0\u1ee3c H\u00e0m Nghi \u0111\u1ec3 d\u1eb9p phong tr\u00e0o t\u1eeb \u0111\u1ea7u n\u00e3o. D\u00f9ng k\u1ebf ph\u1ea3n gi\u00e1n, th\u1ef1c d\u00e2n \u0111\u00e3 l\u1eeba b\u1eaft \u0111\u01b0\u1ee3c H\u00e0m Nghi t\u1ea1i c\u0103n c\u1ee9 \u1edf H\u00e0 T\u0129nh, \u0111\u01b0a xu\u1ed1ng thuy\u1ec1n \u0111\u01b0a v\u1ec1 Hu\u1ebf ng\u00e0y 14\/11 n\u0103m M\u1eadu Th\u00e2n (1888). B\u1ea5y gi\u1edd vua m\u1edbi 17 tu\u1ed5i. Ph\u00e1p t\u00ecm m\u1ecdi c\u00e1ch thuy\u1ebft ph\u1ee5c H\u00e0m Nghi c\u1ed9ng t\u00e1c, l\u00e0m b\u00f9 nh\u00ecn song \u0111\u1ec1u b\u1ecb nh\u00e0 vua th\u1eb3ng th\u1eafn kh\u01b0\u1edbc t\u1eeb: - T\u00f4i, th\u00e2n \u0111\u00e3 t\u00f9, n\u01b0\u1edbc \u0111\u00e3 m\u1ea5t, c\u00f2n d\u00e1m ngh\u0129 chi \u0111\u1ebfn cha m\u1eb9, anh ch\u1ecb em n\u1eefa. Kh\u00f4ng mua chu\u1ed9c n\u1ed5i, th\u1ef1c d\u00e2n Ph\u00e1p \u0111\u1ea9y nh\u00e0 vua \u0111i an tr\u00ed t\u1ea1i An-gi\u00ea (th\u1ee7 \u0111\u00f4 Angi\u00eari, thu\u1ed9c \u0111\u1ecba c\u1ee7a Ph\u00e1p). T\u1ea1i \u0111\u00e2y, H\u00e0m Nghi \u0111\u01b0\u1ee3c \u0111\u1ebfn \u1edf bi\u1ec7t th\u1ef1 thu\u1ed9c l\u00e0ng Enbia, ngo\u1ea1i \u00f4 An- gi\u00ea. L\u00fac \u0111\u1ea7u, nh\u00e0 vua t\u1ea9y chay kh\u00f4ng ch\u1ecbu h\u1ecdc ti\u1ebfng Ph\u00e1p. V\u1ec1 sau ngh\u0129 l\u1ea1i, n\u1ebfu kh\u00f4ng h\u1ecdc th\u00ec kh\u00f3 m\u00e0 hi\u1ec3u \u0111\u01b0\u1ee3c v\u0103n ho\u00e1 Ph\u00e1p v\u00e0 th\u1ebf gi\u1edbi, nh\u00e0 vua \u0111\u00e3 h\u1ecdc v\u00e0 bi\u1ebft nhanh","ch\u00f3ng l\u00e0m ch\u1ee7 \u0111\u01b0\u1ee3c ng\u00f4n ng\u1eef Ph\u00e1p. Hi\u1ec3u s\u00e2u s\u1eafc v\u1ec1 v\u0103n ch\u01b0\u01a1ng, m\u1ef9 thu\u1eadt Ph\u00e1p, sau tr\u1edf th\u00e0nh m\u1ed9t ho\u1ea1 s\u0129 c\u00f3 t\u00e0i. D\u00f9 v\u1eady, v\u1ec1 nh\u00e0 vua v\u1eabn gi\u1eef nguy\u00ean t\u1eadp t\u1ee5c d\u00e2n t\u1ed9c: \u0111\u1ea7u b\u00fai t\u00f3c, qu\u1ea7n the, \u00e1o d\u00e0i Vi\u1ec7t Nam. H\u1ed9i ho\u1ea1, \u00e2m nh\u1ea1c v\u00e0 m\u1ed9t gia \u0111\u00ecnh nh\u1ecf g\u1ed3m 1 v\u1ee3 v\u00e0 m\u1ed9t con g\u00e1i \u0111\u00e3 gi\u00fap H\u00e0m Nghi khu\u00e2y kho\u1ea3 ph\u1ea7n n\u00e0o n\u1ed7i \u0111au c\u1ee7a ng\u01b0\u1eddi d\u00e2n m\u1ea5t n\u01b0\u1edbc, c\u1ee7a m\u1ed9t \u00f4ng vua b\u1ecb \u0111i \u0111\u00e0y xa. Vua \u0111\u00e3 s\u1ed1ng \u1edf An-gi\u00ea 47 n\u0103m, th\u1ecd 64 tu\u1ed5i. \u0110\u1ed3ng Kh\u00e1nh (10\/1885-12\/1888) Sau khi \u0111\u1ea7y H\u00e0m Nghi, th\u1ef1c d\u00e2n Ph\u00e1p b\u00e0n v\u1edbi \u0111\u1ea1i th\u1ea7n c\u01a1 m\u1eadt Nguy\u1ec5n H\u1eefu \u0110\u1ed9 v\u00e0 Phan \u0110\u00ecnh B\u00ecnh l\u1eadp Ki\u1ebfn Giang qu\u1eadn c\u00f4ng l\u00e0m vua m\u1edbi. Ki\u1ebfn Giang qu\u1eadn c\u00f4ng t\u00ean th\u1eadt l\u00e0 \u01afng \u0110\u01b0\u1eddng, sinh ng\u00e0y 12\/1 n\u0103m Gi\u00e1p T\u00ed (1864) con tr\u01b0\u1edfng c\u1ee7a Ki\u00ean qu\u1ed1c c\u00f4ng H\u1ed3ng Cai, m\u1eb9 l\u00e0 B\u00f9i Th\u1ecb. N\u0103m \u1ea4t S\u1eedu (1865) l\u00ean 2, \u0111\u01b0\u1ee3c \u0111\u01b0a v\u00e0o cung l\u00e0m con nu\u00f4i th\u1ee9 2 c\u1ee7a T\u1ef1 \u0110\u1ee9c. N\u0103m Qu\u00ed M\u00f9i (1883) \u0111\u01b0\u1ee3c s\u1eafc phong l\u00e0 Ki\u1ebfn Giang qu\u1eadn c\u00f4ng. Ng\u00e0y 19\/9 n\u0103m \u1ea4t T\u1ecb (1885) d\u01b0\u1edbi quy\u1ec1n b\u1ea3o tr\u1ee3 v\u00e0 quy\u1ebft \u0111\u1ecbnh c\u1ee7a Gi\u00e1m qu\u1ed1c ng\u01b0\u1eddi Ph\u00e1p, \u01afng \u0110\u01b0\u1eddng \u0111\u01b0\u1ee3c l\u1eadp l\u00ean l\u00e0m vua l\u1ea5y hi\u1ec7u l\u00e0 . Ngay t\u1eeb \u0111\u1ea7u, vua \u0111\u00e3 tr\u1edf th\u00e0nh c\u00f4ng c\u1ee5 trong tay ng\u01b0\u1eddi Ph\u00e1p. L\u1ec5 r\u01b0\u1edbc vua m\u1edbi t\u1eeb Phu V\u0103n L\u00e2u v\u00e0o \u0111i\u1ec7n C\u00e0n Th\u00e0nh do \u0110\u1edd Cu\u1ed1c-xy v\u00e0 S\u0103m-p\u00f4 d\u1eabn \u0111\u1ea7u. D\u1ecdc \u0111\u01b0\u1eddng r\u01b0\u1edbc vua \u0111i qua c\u00f3 l\u00ednh Ph\u00e1p b\u1ed3ng s\u00fang v\u00e0 l\u00ednh Nam v\u00e1c g\u01b0\u01a1m gi\u00e1o \u0111\u1ee9ng b\u1ea3o v\u1ec7. L\u00ean ng\u00f4i, \u0110\u1ed3ng Kh\u00e1nh kh\u00f4ng qu\u00ean \u01a1n ng\u01b0\u1eddi \u0111\u00e3 t\u1ea1o d\u1ef1ng cho m\u00ecnh n\u00ean ban li\u1ec1n ba \u0111\u1ea1o d\u1ee5 phong \u0110\u1edd Cu\u1ed1c-xy t\u01b0\u1edbc \\\"B\u1ea3o h\u1ed9 qu\u00e2n v\u01b0\u01a1ng\\\", phong S\u0103m-p\u00f4 t\u01b0\u1edbc \\\"B\u1ea3o h\u1ed9 c\u00f4ng\\\" v\u00e0 t\u01b0\u1edbng Oa- r\u01a1-n\u00f4 t\u01b0\u1edbc \\\"D\u1ef1c qu\u1ed1c c\u00f4ng\\\". \u0110\u1ed3ng Kh\u00e1nh c\u00f2n nh\u1edd \u0110\u1edd Cu\u1ed1c-xy chuy\u1ec3n t\u1edbi t\u1ed5ng th\u1ed1ng Ph\u00e1p b\u1ee9c \u0111i\u1ec7n th\u01b0 c\u1ea3m \u01a1n n\u01b0\u1edbc \u0110\u1ea1i Ph\u00e1p \u0111\u00e3 h\u1ebft l\u00f2ng vun tr\u1ed3ng cho m\u00ecnh v\u00e0 cam \u0111oan s\u1ebd m\u00e3i m\u00e3i gi\u1eef tr\u1ecdn t\u00ecnh giao h\u1ea3o gi\u1eefa hai n\u01b0\u1edbc. T\u1eeb \u0111\u00f3, ng\u00e0y n\u00e0o, vua c\u0169ng ti\u1ec7c t\u00f9ng v\u1edbi c\u00e1c quan ch\u1ee9c cao c\u1ea5p Ph\u00e1p, nh\u1ea5t l\u00e0 sau khi \u0111\u00e3 c\u01b0\u1edbi con g\u00e1i Nguy\u1ec5n H\u1eefu \u0110\u1ed9. \u0110\u1ed3ng Kh\u00e1nh c\u00e0ng th\u00e2n Ph\u00e1p th\u00ec phong tr\u00e0o C\u1ea7n V\u01b0\u01a1ng ch\u1ed1ng Ph\u00e1p ng\u00e0y c\u00e0ng lan r\u1ed9ng kh\u1eafp n\u01a1i. Th\u1ef1c d\u00e2n Ph\u00e1p \u0111\u00e3 ph\u1ea3i th\u1eeba nh\u1eadn: \\\"Ch\u01b0a h\u1ec1 \u1edf x\u1ee9 n\u00e0o, th\u1eddi n\u00e0o c\u00f3 m\u1ed9t \u00f4ng vua b\u1ecb th\u1ea7n d\u00e2n o\u00e1n gh\u00e9t nh\u01b0 vua b\u00f9 nh\u00ecn \u0110\u1ed3ng Kh\u00e1nh!\\\" \u0110\u1ed3ng Kh\u00e1nh c\u0169ng t\u1ef1 th\u00fa nh\u1eadn: \\\"Kh\u00f4ng \u0111\u1eddi n\u00e0o t\u00f4i c\u00f3 th\u1ec3 tin r\u1eb1ng H\u00e0 T\u0129nh, Qu\u1ea3ng B\u00ecnh trung th\u00e0nh v\u1edbi t\u00f4i, v\u00ec hai t\u1ec9nh \u1ea5y c\u00f3 nhi\u1ec1u s\u0129 phu qu\u00e1!\\\" Song \u0111\u1eddi l\u00e0m vua c\u1ee7a \u0110\u1ed3ng Kh\u00e1nh kh\u00f4ng \u0111\u01b0\u1ee3c l\u00e2u, ng\u00e0y 25\/12 n\u0103m Qu\u00ed M\u00f9i (1888), \u0110\u1ed3ng Kh\u00e1nh ch\u1ebft b\u1ec7nh t\u1ea1i ch\u00ednh \u0111i\u1ec7n C\u00e0n Th\u00e0nh (Hu\u1ebf), 25 tu\u1ed5i, \u1edf ng\u00f4i 3 n\u0103m, c\u00f3 9 ng\u01b0\u1eddi con (6 nam, 3 n\u1eef).","Th\u00e0nh Th\u00e1i (1\/1889-7\/1907) S\u00e1u ng\u01b0\u1eddi con trai c\u1ee7a \u0110\u1ed3ng Kh\u00e1nh \u0111\u1ec1u qu\u00e1 nh\u1ecf. V\u00e2ng \u01b0 ch\u1ec9 c\u1ee7a L\u01b0\u1ee1ng T\u00f4n Cung (Nghi thi\u00ean ch\u01b0\u01a1ng Ho\u00e0ng h\u1eadu - v\u1ee3 Thi\u1ec7u Tr\u1ecb v\u00e0 L\u00ea Thi\u00ean anh Ho\u00e0ng h\u1eadu - v\u1ee3 T\u1ef1 \u0110\u1ee9c) tri\u1ec1u \u0111\u0301 nh \u0111\u00f3n ng\u01b0\u1eddi con th\u1ee9 7 c\u1ee7a D\u1ee5c \u0110\u1ee9c (\u0111\u0103 b\u1ecb ph\u1ebf tru\u1ea5t) l\u00e0 Ho\u00e0ng t\u1eed B\u1eedu L\u00e2n khi \u0111\u00f3 m\u1edbi 8 tu\u1ed5i l\u00ean l\u00e0m vua. Chuy\u1ec7n k\u1ec3 r\u1eb1ng: khi tri\u1ec1u quan \u0111\u1ebfn nh\u00e0 r\u01b0\u1edbc Ho\u00e0ng t\u1eed v\u00e0o ho\u00e0ng th\u00e0nh l\u00e0m l\u1ec5 \u0111\u0103ng quang th\u0301 m\u1eb9 l\u00e0 T\u1eeb Minh \u0111i v\u1eafng. \u00d4ng ho\u00e0ng b\u00e9 nh\u1ecf run s\u1ef1, n\u00f3i: - C\u00e1c \u00f4ng \u0111\u1ebfn l\u00e0m chi? B\u1eaft t\u00f4i \u00e0? C\u00e1c \u00f4ng mu\u1ed1n l\u00e0m chi th\u0301 l\u00e0m nh\u01b0ng ph\u1ea3i \u0111\u1ee3i \u1ea3 t\u00f4i (m\u1eb9 t\u00f4i) v\u1ec1 \u0111\u0103. Khi T\u1eeb Minh v\u1ec1, bi\u1ebft chuy\u1ec7n con \u1e3fnh b\u1ecb b\u1eaft \u0111i l\u00e0m vua, b\u00e0 o\u00e0 kh\u00f3c, ngh\u1eb9n ng\u00e0o n\u00f3i: - L\u1ea1y c\u00e1c quan! Xin c\u00e1c quan tha cho m\u1eb9 con t\u00f4i! T\u00f4i kh\u00f4ng b\u00e0o gi\u1edd qu\u00ean c\u00e1i ch\u1ebft v\u00f4 c\u00f9ng th\u00ea th\u1ea3m c\u1ee7a ch\u1ed3ng t\u00f4i (t\u1ee9c vua D\u1ee5c \u0110\u1ee9c). T\u00f4i c\u0169ng kh\u00f4ng qu\u00ean r\u1eb1ng c\u00e1c vua Hi\u1ec7p Ho\u00e0, Ki\u1ebfn Ph\u00fac \u0111\u1ec1u \u0111\u0103 b\u1ecb gi\u1ebft v\u00e0 vua H\u00e0m Nghi th\u0301 b\u1ecb \u0111i \u0111\u00e0y Sau m\u1ed9t h\u1ed3i khuy\u00ean gi\u1ea3i c\u1ee7a h\u00e0ng x\u00f3m c\u00f3 m\u1eb7t l\u00fac \u0111\u00f3. T\u1eeb Minh m\u1edbi \u0111\u1ec3 cho ng\u01b0\u1eddi ta b\u1ebf con l\u00ean ki\u1ec7u r\u01b0\u1edbc \u0111i. Sau \u0111\u00f3 3 gi\u1edd, ch\u1ee7 b\u1ebb B\u1eedu L\u00e2n tr\u1edf th\u00e0nh ho\u00e0ng \u0111\u1ebf Th\u00e0nh Th\u00e1i. Th\u00e0nh Th\u00e1i th\u00f4ng minh, l\u00ean 4 - khi vua b\u1ecb tru\u1ea5t \u0111\u0103 ph\u1ea3i s\u1ed1ng \u1edf ngo\u00e0i th\u00e0nh v\u1edbi b\u00e0 con lao \u0111\u1ed9ng, chia s\u1ebb gian kh\u1ed5 v\u1edbi nh\u1eefng ng\u01b0\u1eddi ngh\u00e8o kh\u00f3 trong c\u1ea3nh n\u01b0\u1edbc m\u1ea5t nh\u00e0 tan. V\u0301 th\u1ebf, l\u00e0m vua, tuy m\u1edbi 10 tu\u1ed5i, Th\u00e0nh Th\u00e1i \u0111\u0103 s\u1edbm c\u00f3 \u01b0 th\u1ee9c v\u1ec1 qu\u1ed1c s\u1ef1 v\u00e0 r\u1ea5t ham hi\u1ec3u bi\u1ebft. Vua th\u00edch \u0111\u1ecdc c\u00e1c t\u00e2n th\u01b0 ch\u1eef H\u00e1n c\u1ee7a Trung Qu\u1ed1c v\u00e0 Nh\u1eadt B\u1ea3n. Nh\u1edd \u0111\u00f3, Th\u00e0nh Th\u00e1i c\u00f3 tinh th\u1ea7n t\u1ef1 c\u01b0\u1eddng d\u00e2n t\u1ed9c v\u00e0 \u0111\u1ea7u \u00f3c c\u1ea3i c\u00e1ch. Song m\u1ecdi d\u1ef1 \u0111\u1ecbnh c\u00e1ch t\u00e2n \u0111\u1ea5t n\u01b0\u1edbc c\u1ee7a vua \u0111\u1ec1u b\u1ecb th\u1ef1c d\u00e2n Ph\u00e1p ng\u0103n ch\u1eadn. Kh\u00e2m s\u1ee9 Ph\u00e1p lo ng\u1ea1i m\u1ed9t \u0111i\u1ec1u l\u00e0 Th\u00e0nh Th\u00e1i r\u1ea5t g\u1ea7n d\u00e2n, th\u01b0\u01a1ng d\u00e2n v\u00e0 hay vi h\u00e0nh. C\u00f3 l\u1ea7n Th\u00e0nh Th\u00e1i \u0111i ch\u01a1i b\u1ed9 tr\u00ean c\u1ea7u Gia H\u1ed9i, s\u1eafp \u0111\u1eb7t m\u1ed9t ng\u01b0\u1eddi v\u00e1c tre. Qu\u00e2n l\u00ednh v\u1ed9i ch\u1ea1y l\u00ean tr\u01b0\u1edbc, d\u1eb9p \u0111\u01b0\u1eddng. Vua b\u1ea3o: - C\u1ee9 \u0111\u1ec3 cho ng\u01b0\u1eddi ta \u0111i! \u1e3enh d\u00e2n kh\u00f4ng ph\u1ea3i l\u00e0 d\u00e2n, vua kh\u00f4ng ph\u1ea3i l\u00e0 vua, t\u1ea1i sao d\u1eb9p ng\u01b0\u1eddi ta? Nhi\u1ec1u chuy\u1ebfn s\u0103n b\u1eafn \u1edf C\u1ed5 Bi (c\u00e1ch Hu\u1ebf kho\u1ea3ng 30 km) vua th\u01b0\u1eddng gh\u00e9 v\u00e0o ch\u01a1i c\u00e1c l\u00e0ng d\u1ecdc s\u00f4ng B\u1ed3. V\u00e0o l\u00e0ng, vua cho tr\u1ea3i chi\u1ebfu ng\u1ed3i gi\u1eefa \u0111\u1ea5t, d\u00e2n l\u00e0ng bu l\u1ea1i xem. N\u1ebfu l\u00ednh \u0111u\u1ed5i, vua kh\u00f4ng cho v\u00e0 h\u1ecfi d\u00e2n mu\u1ed1n \u01f5? D\u00e2n b\u1ea3o mu\u1ed1n xem b\u1eafn, vua li\u1ec1n gi\u01b0\u01a1ng s\u00fang b\u1eafn cho h\u1ecd xem.","Kh\u00e2m s\u1ee9 Ph\u00e1p v\u00e0 qu\u1ea7n th\u1ea7n Nam tri\u1ec1u xu m\u1ecbnh r\u1ea5t mu\u1ed1n tru\u1ea5t ng\u00f4i c\u1ee7a Th\u00e0nh Th\u00e1i \u0111\u1ec3 thay th\u1ebf b\u1eb1ng m\u1ed9t \u00f4ng vua b\u00f9 nh\u0301 n kh\u00e1c. H\u1ecd phao tin, nh\u00e0 vua b\u1ecb \u0111i\u00ean \u0111\u1ec3 h\u1ea1 uy th\u1ebf. Kh\u00e2m s\u1ee9 L\u00ea-v\u00e9c-c\u01a1 r\u1ea5t t\u1ee9c t\u1ed1i sau nhi\u1ec1u l\u1ea7n nh\u00e0 vua kh\u00f4ng l\u00e0m theo \u01b0 h\u1eafn. Ng\u00e0y 29\/7\/1907 (B\u1eaft \u0111\u1ea7u t\u1eeb \u0111\u00e2y kh\u00f4ng d\u00f9ng ng\u00e0y \u00e2m l\u1ecbch v\u0301 sang th\u1ebf k\u1ef7 20), L\u00ea-v\u00e9c-c\u01a1 n\u00f3i th\u1eb3ng v\u1edbi vua: Nh\u00e0 vua kh\u00f4ng th\u00e0nh th\u1eadt c\u1ed9ng t\u00e1c v\u1edbi ch\u00ednh ph\u1ee7 b\u1ea3o h\u1ed9 th\u0301 nay m\u1ecdi vi\u1ec7c \u0111\u1ec1u do H\u1ed9i \u0111\u1ed3ng th\u01b0\u1ee3ng th\u01b0 t\u1ef1 quy\u1ebft \u0111o\u00e1n. Nh\u00e0 vua \u0111\u0103 h\u1ebft quy\u1ec1n h\u00e0nh v\u00e0 kh\u00f4ng \u0111\u01b0\u1ee3c ra kh\u1ecfi n\u01a1i \u0110\u1ea1i N\u1ed9i d\u00e0nh ri\u00eang cho vua. Ng\u00e0y 3\/9\/1907, tri\u1ec1u th\u1ea7n \u0111\u01b0\u1ee3c l\u1ec7nh c\u1ee7a Ph\u00e1p v\u00e0o \u0111i\u1ec7n C\u00e0n Th\u00e0nh d\u00e2ng vua d\u1ef1 th\u1ea3o chi\u1ebfu tho\u00e1i v\u1ecb v\u1edbi l\u01b0 do s\u1ee9c kho\u1ebb kh\u00f4ng \u0111\u1ea3m b\u1ea3o, xin t\u1ef1 nguy\u1ec7n r\u00fat lui. Xem xong b\u1ea3n d\u1ef1 th\u1ea3o, Th\u00e0nh Th\u00e1i nh\u1ebfch m\u00e9p c\u01b0\u1eddi, ghi ngay hai ch\u1eef \\\"ph\u00ea chu\u1ea9n\\\", quay l\u01b0ng \u0111i v\u00e0o. Ng\u00e0y 12\/9\/1907 th\u1ef1c d\u00e2n Ph\u00e1p cho \u00e1p gi\u1ea3i v\u00e0o S\u00e0i Gn\u0323 r\u1ed3i \u0111\u01b0a \u0111i qu\u1ea3n th\u00fac t\u1ea1i C\u00e1p Xanh Gi\u1eafc c\u01a1 (Cap saint Jacques), \u0111\u1ebfn n\u0103m 1916 th\u0301 \u0111\u00e0y ra \u0111\u1ea3o R\u00ea-uy-ni-\u00f4ng (R\u00e9union) c\u00f9ng v\u1edbi con l\u00e0 Duy T\u00e2n. Nh\u01b0 v\u1eady Th\u00e0nh Th\u00e1i l\u00e0m vua \u0111\u01b0\u1ee3c 18 n\u0103m, ph\u1ebf tru\u1ea5t n\u0103m 28 tu\u1ed5i. Sau 31 n\u0103m b\u1ecb \u0111\u00e0y, n\u0103m 1947, \u00f4ng \u0111\u01b0\u1ee3c ph\u00e9p tr\u1edf v\u1ec1 T\u1ed5 qu\u1ed1c nh\u01b0ng bu\u1ed9c ph\u1ea3i \u1edf S\u00e0i Gn\u0323 \u0111\u1ec3 Ph\u00e1p d\u1ec5 b\u1ec1 ki\u1ec3m so\u00e1t. M\u0103i \u0111\u1ebfn th\u00e1ng 3 n\u0103m 1953, th\u1ef1c d\u00e2n Ph\u00e1p m\u1edbi cho \u1ed3n v\u1ec1 th\u0103m l\u0103ng t\u1ea9m cha m\u1eb9, \u00f4ng b\u00e0 \u1edf Hu\u1ebf sau l\u1ea1i ph\u1ea3i tr\u1edf v\u00e0o S\u00e0i Gn\u0323 . Th\u00e0nh Th\u00e1i m\u1ea5t t\u1ea1i S\u00e0i Gn\u0323 ng\u00e0y 24\/3\/1954. Con ch\u00e1u \u0111\u01b0a \u00f4ng v\u1ec1 ch\u00f4n \u1edf Hu\u1ebf, th\u1ecd 74 tu\u1ed5i. Duy T\u00e2n (1907-1916) G\u1ea1t xong Th\u00e0nh Th\u00e1i th\u1ef1c d\u00e2n Ph\u00e1p \u0111\u1ecbnh d\u00f9ng con c\u1ee7a Th\u00e0nh Th\u00e1i l\u00e0 Ho\u00e0ng t\u1eed V\u0129nh San m\u1edbi 8 tu\u1ed5i l\u00ean l\u00e0m vua \u0111\u1ec3 d\u1ec5 b\u1ec1 thao t\u00fang. Ch\u00fang kh\u00f4ng ng\u1edd \u0111\u01b0\u1ee3c r\u1eb1ng v\u1ecb vua tr\u1ebb n\u00e0y c\u00f2n c\u00f3 th\u00e1i \u0111\u1ed9 ch\u1ed1ng l\u1ea1i ki\u00ean quy\u1ebft v\u00e0 t\u00edch c\u1ef1c h\u01a1n vua cha. T\u1eeb khi c\u00f2n h\u1ecf, vua \u0111\u00e3 c\u00f3 nh\u1eefng vi\u1ec7c l\u00e0m v\u00e0 l\u1eddi n\u00f3i c\u01b0\u01a1ng ngh\u1ecb, ch\u1ed1ng Ph\u00e1p r\u1ea5t quy\u1ebft li\u1ec7t. C\u00f3 l\u1ea7n, ng\u1ed3i c\u00e2u tr\u01b0\u1edbc b\u1ebfn Phu V\u0103n L\u00e2u c\u00f9ng v\u1edbi th\u1ea7y h\u1ecdc l\u00e0 Nguy\u1ec5n H\u1eefu B\u00e0i, vua ra v\u1ebf \u0111\u1ed1i: \\\"Ng\u1ed3i tr\u00ean n\u01b0\u1edbc kh\u00f4ng ng\u0103n \u0111\u01b0\u1ee3c n\u01b0\u1edbc, tr\u00f3t bu\u00f4ng c\u00e2u n\u00ean l\u1ee1 ph\u1ea3i l\u1ea7n\\\". Nguy\u1ec5n H\u1eefu B\u00e0i \u0111\u1ed1i l\u1ea1i: \\\"Ngh\u0129 vi\u1ec7c \u0111\u1eddi m\u00e0 ng\u00e1n cho \u0111\u1eddi, \u0111\u00e0nh nh\u1eafm m\u1eaft \u0111\u1ebfn \u0111\u00e2u hay \u0111\u00f3.\\\" M\u1eb7t \u0111\u01b0\u1ee3m bu\u1ed3n, vua n\u00f3i: ho\u00e1 ra th\u1ea7y l\u00e0 ng\u01b0\u1eddi cam ch\u1ecbu b\u00f3 tay tr\u01b0\u1edbc s\u1ed1 m\u1ea1ng. Theo \u00fd","tr\u1eabm, s\u1ed1ng nh\u01b0 th\u1ebf th\u00ec bu\u1ed3n l\u1eafm. Ph\u1ea3i c\u00f3 \u00fd ch\u00ed v\u01b0\u1ee3t qua gian kh\u1ed5, kh\u00f3 kh\u0103n \u0111\u1ec3 ti\u1ebfn l\u00ean th\u00ec m\u1edbi s\u1ed1ng c\u00f3 \u00fd ngh\u0129a. Cu\u1ed1i n\u0103m 1916, \u0111\u01b0\u1ee3c m\u1ed9t t\u1ed5 ch\u1ee9c c\u1ee9u n\u01b0\u1edbc gi\u00fap \u0111\u1ee1, \u0111\u00e3 b\u00ed m\u1eadt g\u1eb7p hai nh\u00e0 ch\u00ed s\u0129 c\u1ee7a Vi\u1ec7t Nam Quang Ph\u1ee5c h\u1ed9i (Phan B\u1ed9i Ch\u00e2u ch\u1ee7 x\u01b0\u1edbng) l\u00e0 Tr\u1ea7n Cao V\u00e2n v\u00e0 Th\u00e1i Phi\u00ean b\u00e0n m\u01b0u kh\u1edfi ngh\u0129a \u0111\u00e1nh Ph\u00e1p. Vua \u0111\u00e3 ch\u1ee7 \u0111\u1ed9ng tham gia v\u00e0 quy\u1ebft \u0111\u1ecbnh \u0111\u1ea9y ng\u00e0y kh\u1edfi ngh\u0129a l\u00ean s\u1edbm h\u01a1n \u0111\u1ec3 kh\u1ecfi l\u1ee1 th\u1eddi c\u01a1. Kh\u00f4ng may, b\u1ecb l\u1ed9, nh\u00e0 vua b\u1ecb gi\u1eb7c Ph\u00e1p b\u1eaft t\u1ea1i m\u1ed9t ng\u00f4i ch\u00f9a Qu\u1ea3ng Ng\u00e3i, ng\u00e0y 6\/5\/1916 c\u00f9ng nhi\u1ec1u chi\u1ebfn s\u0129 c\u1ee9u n\u01b0\u1edbc kh\u00e1c. Gi\u1eb7c d\u1ee5 d\u1ed7, Duy T\u00e2n kh\u1eb3ng kh\u00e1i tr\u1ea3 l\u1eddi: - N\u1ebfu c\u00e1c ng\u01b0\u1eddi d\u00f9ng b\u1ea1o l\u1ef1c b\u1eaft ta th\u00ec c\u1ee9 b\u1eaft, c\u00f2n ta, nh\u1ea5t \u0111\u1ecbnh kh\u00f4ng v\u1ec1! To\u00e0n quy\u1ec1n Ph\u00e1p \u1edf H\u00e0 N\u1ed9i \u0111\u00edch th\u00e2n ra g\u1eb7p v\u00e0 d\u1ee5 d\u1ed7 vua tr\u1edf l\u1ea1i ngai v\u00e0ng. Nh\u00e0 vua b\u00ecnh th\u1ea3n tr\u1ea3 l\u1eddi: - \\\"C\u00e1c ng\u00e0i mu\u1ed1n bu\u1ed9c t\u00f4i ph\u1ea3i l\u00e0m vua n\u01b0\u1edbc Nam th\u00ec h\u00e3y coi t\u00f4i l\u00e0 m\u1ed9t \u00f4ng vua \u0111\u00e3 tr\u01b0\u1edfng th\u00e0nh v\u00e0 c\u00f3 quy\u1ec1n t\u1ef1 do h\u00e0nh \u0111\u1ed9ng, nh\u1ea5t l\u00e0 quy\u1ec1n t\u1ef1 do trao \u0111\u1ed5i th\u01b0 t\u00edn v\u00e0 ch\u00ednh ki\u1ebfn v\u1edbi ch\u00ednh ph\u1ee7 Ph\u00e1p\\\". Kh\u00f4ng ch\u1ea5p nh\u1eadn \u0111\u01b0\u1ee3c, to\u00e0n quy\u1ec1n Ph\u00e1p l\u1ec7nh cho Kh\u00e2m s\u1ee9 \u0111\u01b0a Duy T\u00e2n v\u00e0o t\u1ea1m gi\u1eef \u1edf \u0111\u1ed3n Mang C\u00e1 v\u00e0 giao cho Nam tri\u1ec1u trong 1 tu\u1ea7n ph\u1ea3i thuy\u1ebft ph\u1ee5c \u0111\u01b0\u1ee3c nh\u00e0 vua thay \u0111\u1ed5i ch\u00ednh ki\u1ebfn. Cu\u1ed1i c\u00f9ng, kh\u00f4ng ch\u1ecbu khu\u1ea5t ph\u1ee5c th\u1ef1c d\u00e2n Ph\u00e1p v\u00e0 tay sai, Duy T\u00e2n \u0111\u00e3 b\u1ecb l\u01b0u \u0111\u00e0y sang \u0111\u1ea3o R\u00eauyni\u00f4ng. Tr\u1ea7n Cao V\u00e2n, Th\u00e1i Phi\u00ean, T\u00f4n Th\u1ea5t \u0110\u1ec1 v\u00e0 Nguy\u1ec5n Quang Si\u00eau \u0111\u1ec1u b\u1ecb ch\u00e9m \u0111\u1ea7u. Theo vua \u0111i \u0111\u00e0y c\u00f3 Ho\u00e0ng m\u1eabu Nguy\u1ec5n Th\u1ecb \u0110\u1ecbnh, Ho\u00e0ng qu\u1ebf phi Mai Th\u1ecb V\u00e0ng v\u00e0 em ru\u1ed9t l\u00e0 M\u1ec7 C\u01b0\u1edfi m\u1edbi 12 tu\u1ed5i. L\u00fac theo ch\u1ed3ng l\u00ean \u0111\u01b0\u1eddng b\u00e0 Mai Th\u1ecb V\u00e0ng \u0111\u00e3 c\u00f3 mang 3 th\u00e1ng v\u00e0 b\u1ecb s\u1ea9y thai. Sau hai n\u0103m \u1edf \u0111\u1ea3o R\u00eauyni\u00f4ng, v\u00ec kh\u00f4ng h\u1ee3p th\u1ee7y th\u1ed5, kh\u00ed h\u1eadu, b\u1ecb \u0111au \u1ed1m lu\u00f4n, m\u1eb9, v\u1ee3 v\u00e0 em vua c\u00f9ng nhau tr\u1edf v\u1ec1 T\u1ed5 qu\u1ed1c. N\u0103m 1925, Duy T\u00e2n \u0111\u00e3 g\u1eedi th\u01b0 v\u1ec1 cho h\u1ed9i \u0111\u1ed3ng t\u1ed9c k\u00e8m gi\u1ea5y ly h\u00f4n b\u00e0 Mai Th\u1ecb V\u00e0ng, xin H\u1ed9i \u0111\u1ed3ng ch\u1ee9ng nh\u1eadn \u0111\u1ec3 b\u00e0 \u0111i l\u1ea5y ch\u1ed3ng kh\u00e1c, l\u00fac \u0111\u00f3, b\u00e0 m\u1edbi 27 tu\u1ed5i nh\u01b0ng c\u01b0\u01a1ng quy\u1ebft th\u1ee7 ti\u1ebft v\u1edbi ch\u1ed3ng. Sau khi \u0111\u00e3 ly d\u1ecb b\u00e0 V\u00e0ng, Duy T\u00e2n \u0111\u00e3 l\u1ea5y m\u1ed9t ng\u01b0\u1eddi ph\u1ee5 n\u1eef \u0111\u1ecba ph\u01b0\u01a1ng, t\u1eeb 1929 \u0111\u1ebfn 1939, sinh \u0111\u01b0\u1ee3c 4 con, 3 trai 1 g\u00e1i. R\u1ed3i kh\u00f4ng r\u00f5 b\u00e0 v\u1ee3 n\u00e0y \u0111\u00e3 ch\u1ebft hay b\u1ecf nhau, c\u1ef1u ho\u00e0ng l\u1ea1i l\u1ea5y m\u1ed9t ng\u01b0\u1eddi \u1edf th\u1ee7 \u0111\u00f4 Xanh B\u01a1 Noa v\u00e0 sinh \u0111\u01b0\u1ee3c m\u1ed9t g\u00e1i. Trong chi\u1ebfn tranh ch\u1ed1ng ph\u00e1t x\u00edt 1939-1945, Duy T\u00e2n t\u00ecnh nguy\u1ec7n gia nh\u1eadp qu\u00e2n \u0111\u1ed9i c\u1ee7a \\\"n\u01b0\u1edbc Ph\u00e1p t\u1ef1 do\\\" v\u00e0 khi \u0111\u1ed3ng minh chi\u1ebfn th\u1eafng, \u00f4ng \u0111\u01b0\u1ee3c gi\u1ea3i ng\u0169 v\u1edbi h\u00e0m thi\u1ebfu t\u00e1 kh\u00f4ng qu\u00e2n. Vi\u1ec7c l\u00e0m n\u00e0y c\u1ee7a \u00f4ng b\u1ecb vua cha l\u00e0 Th\u00e0nh Th\u00e1i ph\u1ea3n \u0111\u1ed1i k\u1ecbch","li\u1ec7t. Th\u00e1ng 10 n\u0103m 1945, Duy T\u00e2n ch\u1ea5p thu\u1eadn l\u1eddi \u0111\u1ec1 ngh\u1ecb c\u1ee7a t\u1ed5ng th\u1ed1ng Ph\u00e1p \u0110\u1edd G\u00f4n tr\u1edf v\u1ec1 Vi\u1ec7t Nam nh\u01b0ng b\u1ecb tai n\u1ea1n m\u00e1y bay v\u00e0 m\u1ea5t tr\u00ean \u0111\u01b0\u1eddng \u0111i th\u0103m v\u1ee3 con \u1edf \u0111\u1ea3o R\u00eauyni\u00f4ng, th\u1ecd 46 tu\u1ed5i. Kh\u1ea3i \u0110\u1ecbnh (1916-1925) T\u00ean th\u1eadt l\u00e0 B\u1eedu \u0110\u1ea3o c\u00f2n g\u1ecdi l\u00e0 Ho\u00e0ng th\u00e2n Ph\u1ee5ng Ho\u00e1, con \u0110\u1ed3ng Kh\u00e1nh, sinh n\u0103m 1884. T\u1eeb 1907, sau khi ph\u1ebf tru\u1ea5t Th\u00e0nh Th\u00e1i, th\u1ef1c d\u00e2n Ph\u00e1p \u0111\u1ecbnh \u0111\u01b0a B\u1eedu \u0110\u1ea3o l\u00ean ng\u00f4i vua \u0111\u1ec3 n\u1ed1i ti\u1ebfp d\u00f2ng vua b\u00f9 nh\u00ecn \u0110\u1ed3ng Kh\u00e1nh. Khi gi\u1ea3i quy\u1ebft v\u1ea5n \u0111\u1ec1 n\u00e0y, nhi\u1ec1u \u0111\u00ecnh th\u1ea7n t\u1ecf \u00fd kh\u00f4ng mu\u1ed1n \u0111\u1eb7t l\u00ean ngau v\u00e0ng m\u1ed9t ng\u01b0\u1eddi \\\"v\u00f4 h\u1eadu\\\" (tuy\u1ec7t t\u1ef1). Ph\u00e1p \u0111\u00e0nh ph\u1ea3i ch\u1ea5p nh\u1eadn Duy T\u00e2n. Duy T\u00e2n b\u1ecb \u0111i \u0111\u00e0y, Ph\u00e1p \u0111\u01b0a B\u1eedu \u0110\u1ea3o l\u00ean ng\u00f4i, l\u1ea5y ni\u00ean hi\u1ec7u l\u00e0 Kh\u1ea3i \u0110\u1ecbnh, 32 tu\u1ed5i. \u0110\u00e2y l\u00e0 m\u1ed9t \u00f4ng vua b\u00f9 nh\u00ecn m\u1ea1t h\u1ea1ng. Nh\u00e2n d\u00e2n Hu\u1ebf \u0111\u00e3 truy\u1ec1n mi\u1ec7ng c\u00e2u ca ph\u1ed5 bi\u1ebfn v\u1ec1 Kh\u1ea3i \u0110\u1ecbnh: \\\"Ti\u1ebfng \u0111\u1ed3n Kh\u1ea3i \u0110\u1ecbnh n\u1ecbnh t\u00e2y, Ngh\u1ec1 n\u00e0y th\u00ec l\u1ea5y \u00f4ng n\u00e0y ti\u00ean s\u01b0\\\". Th\u00e1ng 4\/1922, tr\u01b0\u1edbc ng\u00e0y sang Ph\u00e1p d\u1ef1 h\u1ed9i ch\u1ee3 M\u00e1c-x\u00e2y, Kh\u1ea3i \u0110\u1ecbnh cho l\u00e0m l\u1ec5 s\u1eafc l\u1eadp Nguy\u1ec5n V\u0129nh Th\u1ee5y l\u00e0m \u0110\u00f4ng cung Ho\u00e0ng th\u00e1i t\u1eed. Ngay sau khi tr\u1edf th\u00e0nh ng\u01b0\u1eddi k\u1ebf v\u1ecb, V\u0129nh Thu\u1ef5 10 tu\u1ed5i, \u0111\u01b0\u1ee3c trao cho Kh\u00e2m s\u1ee9 S\u00e1c-l\u01a1 mang v\u1ec1 Ph\u00e1p \u0111\u00e0o t\u1ea1o. Ng\u00e0y 20\/5\/1922, Kh\u1ea3i \u0110\u1ecbnh sang Ph\u00e1p d\u1ef1 h\u1ed9i ch\u1ee3 thu\u1ed9c \u0111\u1ecba M\u00e1c-x\u00e2y. \u0110\u00e2y l\u00e0 l\u1ea7n \u0111\u1ea7u ti\u00ean, m\u1ed9t \u00f4ng vua tri\u1ec1u Nguy\u1ec5n sang n\u01b0\u1edbc ngo\u00e0i. S\u1ef1 ki\u1ec7n n\u00e0y gi\u00fap th\u1ef1c d\u00e2n Ph\u00e1p t\u00f4 v\u1ebd cho c\u00f4ng cu\u1ed9c chinh ph\u1ee5c v\u00e0 khai ho\u00e1 c\u1ee7a h\u1ecd \u1edf thu\u1ed9c \u0111\u1ecba. Chuy\u1ebfn \u0111i c\u1ee7a Kh\u1ea3i \u0110\u1ecbnh \u0111\u00e3 l\u00e0m d\u1ea5y l\u00ean nhi\u1ec1u ho\u1ea1t \u0111\u1ed9ng c\u1ee7a ng\u01b0\u1eddi Vi\u1ec7t Nam y\u00eau n\u01b0\u1edbc nh\u1eb1m l\u1eadt \u0111\u1ed5 b\u1ed9 m\u1eb7t ph\u1ea3n d\u00e2n h\u1ea1i n\u01b0\u1edbc c\u1ee7a h\u1eafn tr\u01b0\u1edbc c\u00f4ng lu\u1eadn Ph\u00e1p. \u0110\u00e1ng ch\u00fa \u00fd h\u01a1n c\u1ea3 l\u00e0 nh\u1eefng b\u00e0i b\u00e1o \u0111anh th\u00e9p c\u1ee7a Nguy\u1ec5n \u00c1i Qu\u1ed1c c\u00f9ng v\u1edf k\u1ecbch \\\"Con r\u1ed3ng tre\\\" \u0111\u01b0\u1ee3c c\u00f4ng b\u1ed1, bi\u1ec3u di\u1ec5n t\u1ea1i Ph\u00e1p v\u00e0 b\u1ea3n \\\"Th\u1ea5t \u0111i\u1ec1u tr\u1ea7n\\\" c\u1ee7a Phan Chu Trinh. Th\u00e1ng 9\/1924, Kh\u1ea3i \u0110\u1ecbnh t\u1ed5 ch\u1ee9c l\u1ec5 t\u1ee9 tu\u1ea7n \u0111\u1ea1i kh\u00e1ng (m\u1eebng th\u1ecd 40 tu\u1ed5i) r\u1ea5t l\u1edbn v\u00e0 t\u1ed1n k\u00e9m. H\u1ea7u h\u1ebft c\u00e1c t\u1ec9nh B\u1eafc K\u1ef3, Trung K\u1ef3 ph\u1ea3i g\u1eedi t\u1eb7ng ph\u1ea7m v\u1ec1 m\u1eebng vua. Sau l\u1ec5 m\u1eebng th\u1ecd n\u00e0y, ng\u00e2n s\u00e1ch Nam tri\u1ec1u ki\u1ec7t qu\u1ec7, Kh\u1ea3i \u0110\u1ecbnh ch\u1ec9 l\u1ec7nh t\u0103ng th\u00eam 30% thu\u1ebf. T\u1ee9 tu\u1ea7n \u0111\u1ea1i kh\u00e1ng \u0111\u01b0\u1ee3c 1 n\u0103m th\u00ec Kh\u1ea3i \u0110\u1ecbnh qua \u0111\u1eddi ng\u00e0y 6\/11\/1925, l\u1ec5 tang k\u00e9o d\u00e0i \u0111\u1ebfn 31\/1\/1926. Kh\u1ea3i \u0110\u1ecbnh c\u00f3 12 v\u1ee3 nh\u01b0ng v\u00f4 sinh. \u0110\u00f4ng cung th\u00e1i t\u1eed V\u0129nh Th\u1ee5y l\u00e0 con c\u1ee7a ng\u01b0\u1eddi","kh\u00e1c, \u0111\u01b0\u1ee3c vua nh\u1eadn l\u00e0 con m\u00ecnh. V\u00ec th\u1ebf, l\u00fac V\u0129nh Th\u1ee5y c\u00f2n nh\u1ecf v\u00e0 \u0111ang tu nghi\u1ec7p t\u1ea1i Ph\u00e1p, ng\u01b0\u1eddi ta \u0111\u00e3 thay b\u1eb1ng m\u1ed9t h\u1ed9i \u0111\u1ed3ng ph\u1ee5 ch\u00ednh c\u00f3 s\u1ef1 can thi\u1ec7p c\u1ee7a To\u00e0n quy\u1ec1n \u0110\u00f4ng D\u01b0\u01a1ng. V\u1ecb Ho\u00e0ng \u0110\u1ebf Cu\u1ed1i C\u00f9ng-B\u1ea3o \u0110\u1ea1i (1926-1945) Kh\u1ea3i \u0110\u1ecbnh qua \u0111\u1eddi, To\u00e0n quy\u1ec1n \u0110\u00f4ng D\u01b0\u01a1ng v\u00e0 h\u1ed9i \u0111\u1ed3ng ph\u1ee5 ch\u00ednh \u0111\u00e3 k\u00fd m\u1ed9t b\u1ea3n \\\"qui \u01b0\u1edbc\\\" ghi r\u00f5: trong khi vua c\u00f2n \u1edf n\u01b0\u1edbc ngo\u00e0i, H\u1ed9i \u0111\u1ed3ng ph\u1ee5 ch\u00ednh \u0111\u01b0\u1ee3c quy\u1ec1n thay m\u1eb7t \u0111i\u1ec1u h\u00e0nh m\u1ecdi vi\u1ec7c tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh, \u0111\u1ed3ng th\u1eddi t\u1eeb nay ch\u1ec9 nh\u1eefng l\u1ec7 \u0111\u1ecbnh c\u00f3 li\u00ean quan \u0111\u1ebfn \u0111i\u1ec3n l\u1ec7, \u00e2n th\u00edch, \u00e2n x\u00e1, t\u1eb7ng phong c\u00e1c h\u00e0m t\u01b0\u1edbc, ch\u1ee9c s\u1eafc... th\u00ec do ho\u00e0ng \u0111\u1ebf ban d\u1ee5. M\u1ecdi vi\u1ec7c kh\u00e1c \u0111\u1ec1u thu\u1ed9c quy\u1ec1n nh\u00e0 n\u01b0\u1edbc B\u1ea3o h\u1ed9. V\u0103n b\u1ea3n n\u00e0y c\u00f2n s\u00e1p nh\u1eadp ng\u00e2n s\u00e1ch Nam tri\u1ec1u v\u00e0o ng\u00e2n s\u00e1ch Trung K\u1ef3 v\u00e0 m\u1ecdi cu\u1ed9c h\u1ecdp b\u00e0n c\u1ee7a H\u1ed9i \u0111\u1ed3ng th\u01b0\u1ee3ng th\u01b0 ph\u1ea3i do Kh\u00e2m s\u1ee9 Trung k\u1ef3 ch\u1ee7 to\u1ea1. Nh\u01b0 v\u1eady l\u00e0 b\u1eb1ng v\u0103n b\u1ea3n tr\u00ean, th\u1ef1c d\u00e2n Ph\u00e1p \u0111\u00e3 ho\u00e0n to\u00e0n th\u00e2u t\u00f3m m\u1ecdi quy\u1ec1n l\u1ef1c c\u1ee7a Nam tri\u1ec1u ngay c\u1ea3 tr\u00ean \u0111\u1ecba b\u00e0n Trung k\u1ef3. Tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh Hu\u1ebf ch\u1ec9 c\u00f2n l\u00e0 b\u1ed9 m\u00e1y tay sai do th\u1ef1c d\u00e2n tr\u1ea3 l\u01b0\u01a1ng m\u00e0 th\u00f4i. Sau 10 n\u0103m \u0111\u00e0o t\u1ea1o \u1edf \\\"M\u1eabu qu\u1ed1c\\\", ng\u00e0y 16\/8\/1932, c\u00f9ng tri\u1ec1u quan, xu\u1ed1ng t\u00e0u \\\"\u0110\u00e1c ta nh\u0103ng\\\" (Dartagnan) v\u1ec1 n\u01b0\u1edbc. Ng\u00e0y 10\/9\/1932, B\u1ea3o \u0110\u1ea1i ra \u0111\u1ea1o d\u1ee5 s\u1ed1 1 tuy\u00ean c\u00e1o ch\u1ea5p ch\u00ednh v\u00e0 kh\u1eb3ng \u0111\u1ecbnh ch\u1ebf \u0111\u1ed9 qu\u00e2n ch\u1ee7 Nam tri\u1ec1u. V\u0103n b\u1ea3n n\u00e0y h\u1ee7y b\u1ecf \\\"Quy \u01b0\u1edbc\\\" ng\u00e0y 6\/11\/1925 l\u1eadp ra sau khi Kh\u1ea3i \u0110\u1ecbnh m\u1ea5t. N\u0103m sau (1933), B\u1ea3o \u0110\u1ea1i cho ban h\u00e0nh h\u00e0ng lo\u1ea1t ch\u00ednh s\u00e1ch c\u1ea3i c\u00e1ch, th\u1ef1c ch\u1ea5t ch\u1ec9 l\u00e0 h\u00ecnh th\u1ee9c m\u1ecb d\u00e2n th\u00f4i. B\u1ea3o \u0110\u1ea1i c\u00f3 m\u1ed9t th\u00fa vui duy nh\u1ea5t l\u00e0 \u0111i s\u0103n \u1edf v\u00f9ng cao nguy\u00ean mi\u1ec1n Trung, ngh\u1ec9 ng\u01a1i v\u1edbi m\u1ef9 n\u1eef t\u1ea1i \u0110\u00e0 L\u1ea1t c\u00f9ng nhi\u1ec1u danh lam th\u1eafng c\u1ea3nh kh\u00e1c. Do x\u1ebfp \u0111\u1eb7t c\u1ee7a th\u1ef1c d\u00e2n Ph\u00e1p, ng\u00e0y 20\/3\/1934, B\u1ea3o \u0110\u1ea1i c\u01b0\u1edbi con g\u00e1i m\u1ed9t \u0111i\u1ec1n ch\u1ee7 Nam k\u1ef3, mang qu\u1ed1c t\u1ecbch Ph\u00e1p, theo \u0111\u1ea1o thi\u00ean ch\u00faa, t\u00ean l\u00e0 Mariette Jeanne Nguy\u1ec5n Th\u1ecb H\u00e0o, t\u1ee9c Nguy\u1ec5n H\u1eefu Th\u1ecb Lan. Cu\u1ed9c h\u00f4n nh\u00e2n n\u00e0y c\u00e0ng kh\u00e9p ch\u1eb7t B\u1ea3o \u0110\u1ea1i h\u01a1n n\u1eefa v\u00e0o v\u00f2ng tay kh\u1ed1ng ch\u1ebf c\u1ee7a Ph\u00e1p. \u0110\u00e2y l\u00e0 tr\u01b0\u1eddng h\u1ee3p duy nh\u1ea5t m\u1ed9t \u00f4ng vua nh\u00e0 Nguy\u1ec5n l\u1eadp Ho\u00e0ng h\u1eadu khi \u0111\u01b0\u01a1ng ng\u00f4i: Nam ph\u01b0\u01a1ng ho\u00e0ng h\u1eadu. Ng\u00e0y 30\/8\/1945. Sau 80 n\u0103m n\u00f4 l\u1ec7, qu\u1ea7n ch\u00fang c\u00e1ch m\u1ea1ng c\u1ea3 n\u01b0\u1edbc d\u01b0\u1edbi s\u1ef1 l\u00e3nh \u0111\u1ea1o c\u1ee7a Vi\u1ec7t Minh v\u00e0 H\u1ed3 Ch\u1ee7 T\u1ecbch, d\u1ea5y l\u00ean nh\u01b0 v\u0169 b\u00e3o, tr\u01b0\u1edbc h\u01a1n 5 v\u1ea1n nh\u00e2n d\u00e2n th\u00e0nh ph\u1ed1 Hu\u1ebf t\u1eadp trung \u1edf , B\u1ea3o \u0110\u1ea1i tuy\u00ean b\u1ed1 tho\u00e1i v\u1ecb, trao \u1ea5n ki\u1ebfm cho \u0111\u1ea1i di\u1ec7n ch\u00ednh quy\u1ec1n c\u00e1ch m\u1ea1ng, v\u00e0 tuy\u00ean b\u1ed1 \\\"l\u00e0m c\u00f4ng d\u00e2n m\u1ed9t n\u01b0\u1edbc t\u1ef1 do c\u00f2n h\u01a1n l\u00e0m vua m\u1ed9t n\u01b0\u1edbc n\u00f4 l\u1ec7\\\". Sau \u0111\u00f3, c\u00f4ng d\u00e2n V\u0129nh Th\u1ee5y \u0111\u01b0\u1ee3c Ch\u1ee7 t\u1ecbch H\u1ed3 Ch\u00ed Minh m\u1eddi l\u00e0m c\u1ed1 v\u1ea5n cho Ch\u00ednh ph\u1ee7 L\u00e2m th\u1eddi m\u1edbi th\u00e0nh l\u1eadp. N\u0103m 1946, trong chuy\u1ebfn \u0111i c\u00f9ng ph\u00e1i \u0111o\u00e0n ch\u00ednh ph\u1ee7 Vi\u1ec7t Nam D\u00e2n ch\u1ee7 C\u1ed9ng ho\u00e0 sang Trung Qu\u1ed1c, B\u1ea3o \u0110\u1ea1i \u0111\u00e3 \u1edf l\u1ea1i n\u01b0\u1edbc ngo\u00e0i. Th\u00e1ng","4\/1949 l\u1ea1i \u0111\u01b0\u1ee3c \u0111\u01b0a v\u1ec1 n\u01b0\u1edbc tham ch\u00ednh nh\u01b0ng B\u1ea3o \u0110\u1ea1i l\u1ea1i b\u1ecb l\u1eadt \u0111\u1ed5. Th\u00e1ng 10\/1956, B\u1ea3o \u0110\u1ea1i sang Ph\u00e1p s\u1ed1ng l\u01b0u vong. \u0110\u1ec3 qu\u00ean \u0111i qu\u00e3ng \u0111\u1eddi ho\u1ea1t \u0111\u1ed9ng ch\u00ednh tr\u1ecb cay \u0111\u1eafng, B\u1ea3o \u0110\u1ea1i \u0111\u00e3 t\u1ef1 giam m\u00ecnh 10 n\u0103m r\u00f2ng (1956-1966) trong m\u1ed9t ng\u00f4i nh\u00e0 v\u00f9ng Alsace, mi\u1ec1n \u0110\u00f4ng n\u01b0\u1edbc Ph\u00e1p, gi\u1eefa nh\u1eefng c\u00e1nh r\u1eebng ch\u00e2u \u00c2u, l\u1ea5y s\u0103n b\u1eafn v\u00e0 suy ng\u1eabm l\u00e0m th\u00fa vui v\u00e0 gi\u1ebft th\u1eddi gian. V\u1ec1 sau \u00f4ng l\u1ea5y v\u1ee3 n\u1eefa, b\u00e0 M\u00f4-n\u00edch (Monique Baudot). B\u00e0 l\u00e0 ng\u01b0\u1eddi ph\u1ee5 n\u1eef Ph\u00e1p r\u1ea5t h\u00e2m m\u1ed9 v\u00e0 am hi\u1ec3u v\u0103n ho\u00e1 Vi\u1ec7t Nam. N\u0103m 1972 h\u1ecd sang s\u1ed1ng \u1edf H\u1ed3ng C\u00f4ng, sau l\u1ea1i tr\u1edf v\u1ec1 s\u1ed1ng t\u1ea1i qu\u1eadn 16, th\u00e0nh ph\u1ed1 Paris. Cu\u1ed9c s\u1ed1ng c\u1ee7a h\u1ecd thanh b\u1ea1ch, kh\u00f4ng k\u1ebb h\u1ea7u ng\u01b0\u1eddi h\u1ea1 v\u00e0 r\u1ea5t b\u00ecnh y\u00ean. Cu\u1ed1i \u0111\u1eddi \u00f4ng b\u00e0 V\u0129nh Th\u1ee5y \u0111\u00e3 l\u1eadp ra h\u1ed9i c\u1ee9u tr\u1ee3 c\u00e1c thuy\u1ec1n nh\u00e2n v\u00e0 \u0111\u1ea5u tranh ch\u1ed1ng b\u1ecdn bu\u00f4n l\u1eadu \u0111\u1ed3 c\u1ed5 c\u1ee7a c\u1ed1 \u0111\u00f4 Hu\u1ebf. \u0110\u00e2y l\u00e0 cu\u1ed9c t\u00ecnh cu\u1ed1i c\u00f9ng c\u1ee7a B\u1ea3o \u0110\u1ea1i. Nh\u01b0 v\u1eady t\u1eeb thu\u1edf c\u00e1c vua H\u00f9ng d\u1ef1ng n\u01b0\u1edbc, \u0111\u1ebfn v\u1ecb ho\u00e0ng \u0111\u1ebf cu\u1ed1i c\u00f9ng - B\u1ea3o \u0110\u1ea1i tr\u1ecb v\u00ec, n\u01b0\u1edbc ta tr\u1ea3i h\u01a1n 4000 n\u0103m l\u1ecbch s\u1eed v\u1edbi nh\u1eefng th\u0103ng tr\u1ea7m c\u1ee7a h\u01a1n 20 tri\u1ec1u \u0111\u1ea1i, c\u00e1c \u00f4ng ho\u00e0ng, b\u00e0 ch\u00faa. N\u0103m 1945 c\u00e1ch m\u1ea1ng th\u00e1ng T\u00e1m th\u00e0nh c\u00f4ng, v\u1ecb ho\u00e0ng \u0111\u1ebf cu\u1ed1i c\u00f9ng tho\u00e1i v\u1ecb, ch\u1ea5m d\u1ee9t th\u1eddi k\u1ef3 phong ki\u1ebfn t\u1eadp quy\u1ec1n l\u00e2u d\u00e0i, l\u1ecbch s\u1eed Vi\u1ec7t Nam l\u1eadp sang trang m\u1edbi - h\u00ecnh th\u00e0nh m\u1ed9t nh\u00e0 n\u01b0\u1edbc Vi\u1ec7t Nam \u0111\u1ed9c l\u1eadp d\u00e2n ch\u1ee7.","20. S\u01a1 l\u01b0\u1ee3c c\u00e1c tri\u1ec1u \u0111\u1ea1i Vi\u1ec7t Nam N\u1ed9i dung C\u00e1c Tri\u1ec1u \u0111\u1ea1i Vi\u1ec7t Nam l\u00e0 b\u00e0i vi\u1ebft t\u00f3m t\u1eaft c\u00e1c tri\u1ec1u \u0111\u1ea1i, vua, ch\u00faa, c\u00e1c th\u1ee7 l\u00e3nh, c\u00e1c th\u1ebf l\u1ef1c b\u1ea3o h\u1ed9 ngo\u1ea1i bang c\u00f3 \u1ea3nh h\u01b0\u1edfng l\u1edbn trong m\u1ed9t giai \u0111o\u1ea1n l\u1ecbch s\u1eed tr\u1ecb v\u00ec n\u01b0\u1edbc Vi\u1ec7t Nam t\u1eeb th\u1eddi Kinh D\u01b0\u01a1ng V\u01b0\u01a1ng v\u00e0 c\u00e1c vua H\u00f9ng cho \u0111\u1ebfn h\u1ebft tri\u1ec1u \u0111\u1ea1i nh\u00e0 Nguy\u1ec5n v\u00e0 ti\u1ebfp n\u1ed1i c\u00e1c ch\u1ebf \u0111\u1ed9 ch\u00ednh tr\u1ecb sau th\u1eddi k\u1ef3 phong ki\u1ebfn cho t\u1edbi nay. C\u00f3 r\u1ea5t nhi\u1ec1u tri\u1ec1u \u0111\u1ea1i \u0111\u01b0\u1ee3c cho l\u00e0 kh\u00f4ng \u0111\u00fang b\u1ea3n ch\u1ea5t v\u00ec nhi\u1ec1u l\u00fd do. Ch\u00fang t\u00f4i hy v\u1ecdng v\u1edbi s\u1ef1 kh\u00e1i qu\u00e1t theo di\u1ec5n ti\u1ebfn th\u1eddi gian c\u1ee7a c\u00e1c tri\u1ec1u \u0111\u1ea1i, c\u00e1c th\u1ebf h\u1ec7 t\u1ea7ng l\u1edbp cai tr\u1ecb..., \u0111\u1ec3 m\u1ecdi ng\u01b0\u1eddi c\u00f3 th\u1ec3 tham kh\u1ea3o v\u00e0 b\u00e0n lu\u1eadn th\u00eam. H\u1ed2NG B\u00c0NG & V\u0102N LANG: (Kho\u1ea3ng th\u1ebf k\u1ef7 7 \u0111\u1ebfn th\u1ebf k\u1ef7 3 tr\u01b0\u1edbc CN) Kinh D\u01b0\u01a1ng V\u01b0\u01a1ng (~3054-~2839 TCN) L\u1ea1c Long Qu\u00e2n H\u00f9ng V\u01b0\u01a1ng (18 \u0111\u1eddi) \u00c2U L\u1ea0C & NAM VI\u1ec6T: (Th\u1ebf k\u1ef7 3 tr\u01b0\u1edbc CN) An D\u01b0\u01a1ng V\u01b0\u01a1ng (257-207 TCN) THU\u1ed8C T\u00c2Y H\u00c1N : (Th\u1ebf k\u1ef7 2 tr\u01b0\u1edbc CN \u0111\u1ebfn n\u0103m 25) Tri\u1ec7u V\u0169 V\u01b0\u01a1ng Tri\u1ec7u \u0110\u00e0 207-137 TCN Tri\u1ec7u V\u0103n V\u01b0\u01a1ng Tri\u1ec7u H\u1ed3 137-125 TCN Tri\u1ec7u Minh V\u01b0\u01a1ng Tri\u1ec7u Anh T\u1ec1 125-113 TCN Tri\u1ec7u Ai V\u01b0\u01a1ng Tri\u1ec7u H\u01b0ng 113-112 TCN Tri\u1ec7u Thu\u1eadt D\u01b0\u01a1ng V\u01b0\u01a1ng Tri\u1ec7u Ki\u1ebfn \u0110\u1ee9c 112-111 TCN C\u00e1c vua nh\u00e0 Tri\u1ec7u l\u00e0 ng\u01b0\u1eddi H\u00e1n, kh\u00f4ng ph\u1ea3i ng\u01b0\u1eddi Vi\u1ec7t. THU\u1ed8C \u0110\u00d4NG H\u00c1N: (25 - 226) Hai B\u00e0 Tr\u01b0ng: Tr\u01b0ng Tr\u1eafc - Tr\u01b0ng Nh\u1ecb (40 - 43)","THU\u1ed8C \u0110\u00d4NG NG\u00d4: (220 - 265) B\u00e0 Tri\u1ec7u: Tri\u1ec7u Th\u1ecb Trinh (246 - 248) THU\u1ed8C L\u01af\u1ee0NG T\u1ea4N : (265 - 420) THU\u1ed8C NAM B\u1eaeC TRI\u1ec0U : (420 - 589) NH\u00c0 L\u00dd & NH\u00c0 TRI\u1ec6U : (541-602) L\u00fd Nam \u0110\u1ebf L\u00fd B\u00ed c\u00f2n g\u1ecdi l\u00e0 L\u00fd B\u00f4n 541-548 Tri\u1ec7u Vi\u1ec7t V\u01b0\u01a1ng Tri\u1ec7u Quang Ph\u1ee5c 549-571 H\u1eadu L\u00fd Nam \u0110\u1ebf L\u00fd Ph\u1eadt T\u1eed 571-602 THU\u1ed8C T\u00d9Y : (602 - 617) THU\u1ed8C \u0110\u01af\u1edcNG : (618 - 907) Mai H\u1eafc \u0110\u1ebf : Mai Th\u00fac Loan 722 Ph\u00f9ng H\u01b0ng : Ph\u00f9ng An 791 THU\u1ed8C NG\u0168 \u0110\u1ea0I : (907 - 938) NH\u00c0 KH\u00daC (T\u0129nh H\u1ea3i Ti\u1ebft \u0111\u1ed9 s\u1ee9): (905 - 939) Kh\u00fac Th\u1eeba D\u1ee5 906-907 Kh\u00fac Th\u1eeba H\u1ea1o 907-917 Kh\u00fac Th\u1eeba M\u1ef9 917-923\/930 D\u01b0\u01a1ng \u0110\u00ecnh Ngh\u1ec7 931-937 Ki\u1ec1u C\u00f4ng Ti\u1ec5n 937-938 NH\u00c0 NG\u00d4 : (939 - 967) Ti\u1ec1n Ng\u00f4 V\u01b0\u01a1ng Ng\u00f4 Quy\u1ec1n 939-944","D\u01b0\u01a1ng B\u00ecnh V\u01b0\u01a1ng D\u01b0\u01a1ng Tam Kha 944-950 H\u1eadu Ng\u00f4 V\u01b0\u01a1ng Ng\u00f4 X\u01b0\u01a1ng Ng\u1eadp 950-965 H\u1eadu Ng\u00f4 V\u01b0\u01a1ng Ng\u00f4 X\u01b0\u01a1ng V\u0103n 950-965 D\u01b0\u01a1ng Tam Kha c\u01b0\u1edbp ng\u00f4i c\u1ee7a nh\u00e0 Ng\u00f4 v\u00e0 l\u00e0m vua trong 6 n\u0103m. Th\u1eddi H\u1eadu Ng\u00f4 V\u01b0\u01a1ng g\u1ed3m hai v\u1ecb vua Nam T\u1ea5n V\u01b0\u01a1ng Ng\u00f4 X\u01b0\u01a1ng V\u0103n v\u00e0 Thi\u00ean S\u00e1ch V\u01b0\u01a1ng Ng\u00f4 X\u01b0\u01a1ng Ng\u1eadp c\u00f9ng tr\u1ecb v\u00ec. LO\u1ea0N 12 S\u1ee8 QU\u00c2N NH\u00c0 \u0110INH : (968 - 980) \u0110inh Ti\u00ean Ho\u00e0ng \u0110inh B\u1ed9 L\u0129nh 968-979 \u0110inh Ph\u1ebf \u0110\u1ebf \u0110inh To\u00e0n 979-980 NH\u00c0 TI\u1ec0N L\u00ca : (980 - 1010) L\u00ea \u0110\u1ea1i H\u00e0nh L\u00ea Ho\u00e0n 980-1005 L\u00ea Trung T\u00f4ng L\u00ea Long Vi\u1ec7t 1005 (3 ng\u00e0y) L\u00ea Ngo\u1ea1 Tri\u1ec1u L\u00ea Long \u0110\u0129nh 1005-1009 NH\u00c0 L\u00dd : (1010 - 1225) L\u00fd Th\u00e1i T\u1ed5 L\u00fd C\u00f4ng U\u1ea9n 1010 - 1028 L\u00fd Th\u00e1i T\u00f4ng L\u00fd Ph\u1eadt M\u00e3 1028 - 1054 L\u00fd Th\u00e1nh T\u00f4ng L\u00fd Nh\u1eadt T\u00f4n 1054 - 1072 L\u00fd Nh\u00e2n T\u00f4ng L\u00fd C\u00e0n \u0110\u1ee9c 1072 - 1127 L\u00fd Th\u1ea7n T\u00f4ng L\u00fd D\u01b0\u01a1ng Ho\u00e1n 1128 - 1138 L\u00fd Anh T\u00f4ng L\u00fd Thi\u00ean T\u1ed9 1138 - 1175 L\u00fd Cao T\u00f4ng L\u00fd Long Tr\u00e1t 1176 - 1210","L\u00fd Hu\u1ec7 T\u00f4ng L\u00fd S\u1ea3m 1211 - 1224 L\u00fd Chi\u00eau Ho\u00e0ng L\u00fd Ph\u1eadt Kim 1224 \u0111\u1ebfn 1225 L\u00fd Chi\u00eau Ho\u00e0ng l\u00e0 N\u1eef v\u01b0\u01a1ng duy nh\u1ea5t trong l\u1ecbch s\u1eed phong ki\u1ebfn Vi\u1ec7t Nam. NH\u00c0 TR\u1ea6N : (1225 - 1400) Tr\u1ea7n Th\u00e1i T\u00f4ng Tr\u1ea7n C\u1ea3nh 1225-1258 Tr\u1ea7n Th\u00e1nh T\u00f4ng Tr\u1ea7n Ho\u1ea3ng 1258-1278 Tr\u1ea7n Nh\u00e2n T\u00f4ng Tr\u1ea7m Kh\u00e2m 1279-1293 Tr\u1ea7n Anh T\u00f4ng Tr\u1ea7n Thuy\u00ean 1293-1314 Tr\u1ea7n Minh T\u00f4ng Tr\u1ea7n M\u1ea1nh 1314-1329 Tr\u1ea7n Hi\u1ebfn T\u00f4ng Tr\u1ea7n V\u01b0\u1ee3ng 1329-1341 Tr\u1ea7n D\u1ee5 T\u00f4ng Tr\u1ea7n H\u1ea1o 1341-1369 H\u00f4n \u0110\u1ee9c C\u00f4ng D\u01b0\u01a1ng Nh\u1eadt L\u1ec5 1369-1370 Tr\u1ea7n Ngh\u1ec7 T\u00f4ng Tr\u1ea7n Ph\u1ee7 1370-1372 Tr\u1ea7n Du\u1ec7 T\u00f4ng Tr\u1ea7n K\u00ednh 1372-1377 Tr\u1ea7n Ph\u1ebf \u0110\u1ebf Tr\u1ea7n Hi\u1ec7n 1377-1388 Tr\u1ea7n Thu\u1eadn T\u00f4ng Tr\u1ea7n Ngung 1388-1398 Tr\u1ea7n Thi\u1ebfu \u0110\u1ebf Tr\u1ea7n \u00c1n 1398-1400 NH\u00c0 H\u1ed2 : (1400 - 1407) H\u1ed3 Qu\u00fd Ly H\u1ed3 Qu\u00fd Ly 1400 H\u1ed3 H\u00e1n Th\u01b0\u01a1ng H\u1ed3 H\u00e1n Th\u01b0\u01a1ng 1401-1407 NH\u00c0 H\u1eacU TR\u1ea6N : (1407 - 1414)","Gi\u1ea3n \u0110\u1ecbnh \u0110\u1ebf Tr\u1ea7n Ng\u1ed7i 1407 - 1409 Tr\u1ea7n Tr\u00f9ng Quang Tr\u1ea7n Qu\u00fd Kho\u00e1ng 1407 - 1414 THU\u1ed8C MINH : (1407-1427) Tr\u1ea7n C\u1ea3o Tr\u1ea7n C\u1ea3o 1426-1428 NH\u00c0 L\u00ca : (1428 - 1788) L\u00ea Th\u00e1i T\u1ed5 L\u00ea L\u1ee3i 1428-1433 L\u00ea Th\u00e1i T\u00f4ng L\u00ea Nguy\u00ean Long 1433-1442 L\u00ea Nh\u00e2n T\u00f4ng L\u00ea Bang C\u01a1 1442-1459 L\u1ec7 \u0110\u1ee9c H\u1ea7u (L\u1ea1ng S\u01a1n V\u01b0\u01a1ng) L\u00ea Nghi D\u00e2n 1459-1460 L\u00ea Th\u00e1nh T\u00f4ng L\u00ea T\u01b0 Th\u00e0nh (L\u00ea H\u1ea1o) 1460-1497 L\u00ea Hi\u1ebfn T\u00f4ng L\u00ea Tranh 1497-1504 L\u00ea T\u00fac T\u00f4ng L\u00ea Thu\u1ea7n 6\/1504-12\/1504 L\u00ea Uy M\u1ee5c L\u00ea Tu\u1ea5n 1505-1509 L\u00ea T\u01b0\u01a1ng D\u1ef1c L\u00ea Oanh 1510-1516 L\u00ea Chi\u00eau T\u00f4ng L\u00ea Y 1516-1522 L\u00ea Cung Ho\u00e0ng L\u00ea Xu\u00e2n 1522-1527 NAM B\u1eaeC TRI\u1ec0U B\u1eafc Tri\u1ec1u - Nh\u00e0 M\u1ea1c : (1527 - 1593) M\u1ea1c Th\u00e1i T\u1ed5 M\u1ea1c \u0110\u0103ng Dung 1527-1529 M\u1ea1c Th\u00e1i T\u00f4ng M\u1ea1c \u0110\u0103ng Doanh 1530-1540 M\u1ea1c Hi\u1ebfn T\u00f4ng M\u1ea1c Ph\u00fac H\u1ea3i 1541-1546"]
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206