71Pridee

ปีหนึ่งรัฐบาลจะท�ำได้อย่างไร ในฐานะที่ผู้เขียนเป็นนักเศรษฐศาสตร์จึง จินตนาการว่าอาจารย์ปรีดีได้เสนอให้มีการสร้างแบบจ�ำลองทางเศรษฐ- ศาสตร์ในการวางแผนเศรษฐกิจ โดยการก�ำหนดฟังก์ช่ันการผลิตท่ีผลผลิต ขน้ึ อยกู่ บั ปจั จยั การผลติ ประกอบดว้ ย ทด่ี นิ แรงงาน เครอื่ งจกั ร นอกจากน้ี อาจารยป์ รดี ยี งั ใหร้ ฐั บาลมคี วามรบั ผดิ รบั ชอบ (Accountability) ในแผน พัฒนาฯ โดยแจง้ ผลการกระทำ� ตอ่ มหาชนทกุ สัปดาห์ โดยสรุป อาจารย์ปรีดี ได้เสนอ เค้าโครงการเศรษฐกิจ เพื่อเป้า ประสงค์ท่จี ะวางรากฐานเศรษฐกจิ ของประเทศไทยใหเ้ ขม้ แข็งในการบรรลุ ภารกจิ ในหลกั ๖ ประการ ดงั ที่เขยี นไวใ้ นหมวดสดุ ทา้ ย “ผลส�ำเร็จอนั เก่ียว แกห่ ลัก ๖ ประการ” ไดแ้ ก่ เอกราช ความสงบเรียบร้อยภายในสงั คม การ เศรษฐกิจ ความเสมอภาค เสรีภาพ และการศกึ ษา ทงั้ น้ีในการเสนอเคา้ โครงการเศรษฐกิจของอาจารยป์ รีดี มีความมุ่ง หมายจะให้มีการพิจารณาในหลักวิชา “อะไรดีก็รับไว้ อะไรมีเหตุผลควร ปฏเิ สธกเ็ ลกิ ไปได”้ แลว้ จงึ คอ่ ยมาคดิ รายละเอยี ดในภายหลงั อยา่ งไรกต็ าม เปน็ ที่นา่ เสยี ดายที่เคา้ โครงการเศรษฐกิจไมไ่ ด้ถูกน�ำมาพจิ ารณา เนื่องจาก ไดม้ กี ารประณามกลา่ วหาอาจารยป์ รดี วี า่ เปน็ “คอมมวิ นสิ ต”์ และบงั คบั ให้ หลวงประดิษฐ์ฯ เดินทางออกนอกประเทศ ต่อมาได้มีการสอบสวนหลวง ประดษิ ฐ์ฯ วา่ เป็นคอมมิวนสิ ตห์ รือไม่ ซ่ึงความเหน็ ของกรรมาธิการเข้าสู่ที่ ประชุมสภาผู้แทนราษฎรไดร้ ับรองวา่ หลวงประดิษฐ์ฯ ไมม่ ีมลทินในเร่ืองที่ ถูกกล่าวหา๖ ซึ่งหากพิจารณา เค้าโครงการเศรษฐกิจจะเห็นได้ว่า ไม่ใช่ ๖ อ่านรายละเอียดได้ใน รายงานการประชุมสภาผู้แทนราษฎร คร้ังที่ ๒๔/๒๔๗๖ (สามัญ) สมัยที่ ๒ มอง “เค้าโครงการเศรษฐกจิ ”ฯ ๐๙๙

แนวคดิ คอมมวิ นสิ ตไ์ มไ่ ดเ้ ปน็ แนวคดิ คอมมวิ นสิ ตด์ งั ทถ่ี กู กลา่ วหา เนอื่ งจาก ไมม่ กี ารรบิ ที่ดินของผูม้ ั่งมี แต่รัฐยงั รับรองกรรมสิทธ์ขิ องเอกชนทม่ี อี ยูเ่ ดมิ และยอมรับกรรมสิทธิ์แห่งการคิดประดิษฐ์คิดค้นของบุคคล ซ่ึงตรงน้ีเป็น เรื่องส�ำคัญของการสร้างนวัตกรรมทางเศรษฐกิจในปัจจุบัน มีข้อยกเว้นให้ เอกชนประกอบการเศรษฐกิจกรณีได้รับสัมปทานจากรัฐบาล และยกเว้น การรับราชการให้กับคนที่แสดงได้ว่า “มีฐานะท่ีจะเลี้ยงตัวเอง” และ ครอบครวั ๒. จาก“เค้าโครงการเศรษฐกิจ” สู่ “จากครรภ์มารดาถึงเชิง ตะกอน” หลังจากท่ีอาจารย์ปรีดีได้เสนอเค้าโครงการเศรษฐกิจ ในช่วงปี ๒๔๗๖- ๒๔๙๗ เป็นระบบทุนนยิ มโดยรฐั หลงั จากรัฐประหารปี ๒๔๙๐ รฐั บาลใน ยคุ นนั้ กไ็ ดด้ ำ� เนนิ นโยบายแบบชาตนิ ยิ ม เนน้ การผลติ เพอื่ ทดแทนการนำ� เขา้ มีการผูกขาดการค้าขา้ วโดยรัฐ (ส�ำนกั การค้าขา้ ว) มกี ารใช้รัฐวิสาหกิจเป็น เครื่องมืออุปถัมภ์การเมือง และภาครัฐขาดวินัยทางการคลัง ต่อมาในปี ๒๔๙๗-๒๕๑๖ รัฐบาลใช้ยุทธศาสตร์การพัฒนาแบบเปิด โดยเฉพาะหลัง จากมแี ผนพฒั นาเศรษฐกิจในปี ๒๕๐๔ ภาครัฐใช้นโยบายเสรนี ยิ มมากขนึ้ เน้นการผลิตเพ่ือการส่งออก ยกเลิกส�ำนักการค้าข้าว มีการปฏิรูปราชการ และสรา้ งวนิ ยั ทางการเงนิ การคลงั อยา่ งไรกต็ าม การพฒั นาทเี่ นน้ การขยาย ๑๐๐ ปรดี ีบรรณานสุ รณ์ ๒๕๖๐

ตัวทางเศรษฐกิจ โดยเฉพาะภาคอุตสาหกรรม เป็นการพัฒนาท่ีไม่สมดุล มีปัญหาความเหลื่อมล�้ำระหว่างชนบทกับเมืองมีความรุนแรงมากขึ้น อีก ท้ังยังมีปัญหาความเส่ือมโทรมของทรัพยากรอีกด้วย๗ ดังน้ันอาจารย์ป๋วย องึ๊ ภากรณ์ จงึ เขยี น คณุ ภาพแหง่ ชวี ติ ปฏทิ นิ แหง่ ความหวงั จากครรภม์ ารดา ถึงเชิงตะกอน ข้ึนในปี พ.ศ. ๒๕๑๖ โดยกล่าวถึงคุณภาพชีวิตตั้งแต่อยู่ใน ครรภ์ถงึ ตายของประชาชนท่พี ึงได้รับจากรฐั บาล (ตารางท่ี ๑) ตารางท่ี ๑ คุณภาพชีวติ ของประชาชนทพ่ี งึ ได้รบั จากรฐั บาล ชว่ งชีวติ ความหวังของ “คุณภาพแหง่ ชีวติ ของคนไทย” อยู่ในครรภ์ แมร่ บั ประทานอาหารท่เี ปน็ ประโยชน์ ไดร้ บั เอาใจใส่ บริการดี ในสวัสดิภาพของแม่และเดก็ ๒-๓ ปีแรก แมผ่ มกบั ตัวผม ไดร้ บั ประทานอาหารท่เี ปน็ คณุ ประโยชน์ (รา่ งกายและ สมองกำ� ลงั เตบิ โต) ปฐมวัย ผม พีส่ าว/น้องสาวต้องการไปโรงเรยี น จะได้มีความรู้หากินและ รคู้ ุณธรรมแห่งชีวิต ถ้าผมมสี ตปิ ญั ญาเรยี นชน้ั สูงๆ ข้ึนไป กใ็ ห้ มีโอกาสเรียนได้ ไม่ว่าพอ่ แมผ่ มจะรวย หรือจน จะอยู่ในเมือง หรือชนบทแร้นแค้น ๗ ดูรายละเอียดใน รังสรรค์ ธนะพรพันธุ์ และ นิพนธ์ พัวพงศกร (๒๕๓๑), บรรณาธิการ, เศรษฐกิจไทย: บนเส้นทางแห่งสันติประชาธรรม (หนังสือท่ีระลึกศาสตราจารย์ ดร. ป๋วย องึ๊ ภากรณ์ อายคุ รบ ๗๒ ปี เมื่อวนั ท่ี ๙ มีนาคม ๒๕๓๑). มอง “เค้าโครงการเศรษฐกิจ”ฯ ๑๐๑

ช่วงชวี ิต ความหวงั ของ “คณุ ภาพแหง่ ชีวิตของคนไทย” เรยี นจบ เมื่อออกจากโรงเรยี นแลว้ ผมต้องการงานอาชีพที่มคี วามหมาย ทำ� ให้ไดร้ บั ความพอใจว่า ตนได้ท�ำงานเป็นประโยชนแ์ ก่สงั คม วยั ท�ำงาน ในฐานะที่ผมเป็นชาวไรช่ าวนา ผมกอ็ ยากมที ดี่ ินของผมพอ สมควรส�ำหรับท�ำมาหากิน มีช่องทางได้กู้ยืมเงินมาขยายงาน มีโอกาสรู้วิธีการท�ำกินแบบใหม่ มีตลาดดี และขายสินค้าได้ ราคายุตธิ รรม ในฐานะที่ผมเปน็ กรรมกร ผมกค็ วรจะมหี ุ้นส่วน หรือมสี ว่ นใน โรงงาน หรือบริษทั หา้ งร้านท่ผี มท�ำงานอยู่ ทวั่ ไป ในฐานะทีผ่ มเป็นมนษุ ย์ ผมกต็ อ้ งการอ่านหนังสือพมิ พ์ และ หนงั สอื อื่นๆ ทไี่ ม่แพงนกั จะฟงั วิทยุดโู ทรทัศน์ก็ได้ โดยไม่ตอ้ ง ทนรบกวนจากโฆษณามากนกั กรณีเจ็บปว่ ย ผมต้องการสุขภาพอนามัยอนั ดี และรัฐบาลจะต้องให้บริการ ป้องกันรกั ษาโรคแก่ผมอย่างฟรี กบั บรกิ ารการแพทย์ รักษา พยาบาลอย่างถูก อยา่ งดี เจ็บปว่ ยเมือ่ ใดหาหมอ หาพยาบาล ไดส้ ะดวก เวลาวา่ ง มที ี่วา่ งส�ำหรับเพลิดเพลนิ กับครอบครวั มีสวนสาธารณะทเ่ี ขยี ว ชอมุ่ สามารถมบี ทบาทและชมศลิ ปะ วรรณคดี นาฏศลิ ป์ ดนตรี วัฒนธรรมตา่ งๆ เทยี่ วงานวดั งานลอยกระทง งานนกั ขตั ฤกษ์ งานกศุ ล ๑๐๒ ปรดี ีบรรณานสุ รณ์ ๒๕๖๐

ชว่ งชีวติ ความหวังของ “คุณภาพแหง่ ชวี ิตของคนไทย” สภาพแวดลอ้ ม ผมต้องการอากาศบรสิ ทุ ธิส์ �ำหรบั หายใจ น้�ำบริสทุ ธิ์สำ� หรับด่ืม เรอ่ื งทที่ ำ� เองไมไ่ ด ้ ผมกจ็ ะขอความร่วมมือกบั เพอ่ื นฝงู ในรูปสหกรณ์ หรอื สโมสร หรอื ทำ� ไดแ้ ตไ่ มด่ ี หรอื สหภาพ จะไดช้ ว่ ยซึ่งกันและกัน เสยี ภาษี เรอ่ื งทผ่ี มเรยี กรอ้ งขา้ งตน้ น้ี ผมไมเ่ รยี กรอ้ งเปลา่ ผมยนิ ดเี สยี ภาษี อากรในสว่ นรวมตามอตั ภาพ การมสี ่วนร่วม ผมต้องการโอกาสท่ีมีส่วนร่วมในสังคมรอบตัว ผมต้องการมี ส่วนในการวินจิ ฉยั โชคชะตาทางการเมอื ง เศรษฐกิจและสงั คม ของชาติ แก ่ เมื่อแก่ ผมและเมียก็ควรได้รับประโยชน์ตอบแทนจากการ ประกันสงั คม ซึง่ ผมได้จา่ ยบำ� รงุ ตลอดมา ตาย ขออย่าให้ตายอย่างโง่ๆ อยา่ งบา้ ๆ คือตายในสงครามทีค่ นอนื่ ก่อใหเ้ กดิ ขึน้ ตายในสงครามกลางเมือง ตายเพราะอบุ ัติเหต ุ รถยนต์ ตายเพราะนำ้� หรอื อากาศเปน็ พษิ หรอื ตายเพราะ การเมอื งเป็นพิษ เมอื่ ตายแล้ว ยังมีทรัพย์สมบัตเิ หลอื อยู่ เกบ็ ไว ้ ให้เมยี ผมพอใชใ้ นชวี ิตของเธอ ถา้ ลกู ยังเล็กอยู่ก็เก็บไวเ้ ลย้ี งให้ โต แตล่ กู ทโ่ี ตแลว้ ไม่ให้ นอกนั้นรัฐบาลควรเกบ็ ไปหมด จะได้ใช้ ประโยชน์ในการบำ� รงุ ชีวิตคนอ่นื ๆ บา้ ง มอง “เคา้ โครงการเศรษฐกจิ ”ฯ ๑๐๓

จะเห็นได้วา่ ข้อเขยี นอาจารย์ป๋วยในจากครรภ์มารดาถงึ เชิงตะกอน เป็นการขยายบริบทเค้าโครงการเศรษฐกิจท่ีราษฎรทุกคนต้องได้รับการ ประกันความสุขสมบูรณ์จากรัฐบาล ในมิติของคุณภาพชีวิต และข้อเสนอ ของอาจารย์ป๋วย สอดคล้องกับข้อเสนอของอาจารย์ปรีดี ที่มีเป้าประสงค์ ตอ้ งการชว่ ยเหลอื เกษตรกรใหห้ ลดุ พน้ จากความยากจนใหม้ ที ดี นิ ใหม้ โี อกาส เขา้ ถงึ วทิ ยาศาสตรเ์ ทคโนโลยี และเพม่ิ อำ� นาจตอ่ รองในการขายสนิ คา้ ไดใ้ น ราคายุติธรรม และยอมรับแนวคิดภราดรภาพนิยมในการให้กรรมกรมีหุ้น สว่ นในกิจการหา้ งร้าน การจดั การในรูปสหกรณ์ สโมสร หรอื สหภาพ และ ควรมีการยกมรดกให้เป็นของรัฐในกรณีท่ีสมาชิกในครอบครัวมีความ สามารถในการหาเล้ียงเพ่ือด�ำรงชีวิตได้ ให้ตกเป็นของรัฐ เป็นการก�ำหนด ให้คนในสังคมมีหน้าท่ีต้องช่วยเหลือและรับผิดชอบต่อสังคมร่วมกัน นอกจากนท้ี ง้ั อาจารยป์ รดี แี ละอาจารยป์ ว๋ ยยงั ใหค้ วามสำ� คญั กบั การพกั ผอ่ น หาความเพลิดเพลิน ในฐานะท่ีเป็นปัจจัยหน่ึงแห่งการด�ำรงชีวิตท่ีพึงได้รับ จากรัฐบาล๘ ๘ ใน เค้าโครงการเศรษฐกิจ อาจารย์ปรีดีได้อธิบายถึงความต้องการปัจจัยในการด�ำรงชีวิตมี มากขน้ึ เมอ่ื ราษฎรสยามเจรญิ ขน้ึ มคี วามตอ้ งการพกั ผอ่ นหาความเพลดิ เพลนิ เชน่ การมหรสพ การกฬี า ซงึ่ รฐั บาลตอ้ งทำ� สงิ่ ทเ่ี ปน็ ปจั จยั แหง่ การดำ� รงชวี ติ ซงึ่ ราษฎรตอ้ งการใหพ้ รอ้ มบรบิ รู ณ์ ๑๐๔ ปรดี บี รรณานสุ รณ์ ๒๕๖๐

๓. มอง “เค้าโครงการเศรษฐกิจ” และ “จากครรภ์มารดาถึงเชิงตะกอน” ในปัจจบุ นั จากปี ๒๔๗๖ ท่ีอาจารย์ปรีดีเสนอ เค้าโครงการเศรษฐกิจ ถึงปัจจุบัน เศรษฐกิจและสังคมไทยได้มีการเปล่ียนแปลงไปมาก จากบริบทก่อนปี ๒๔๗๖ ทเ่ี ศรษฐกิจไมซ่ บั ซ้อน ขนาดของการเปิดประเทศยังมีไมม่ าก อาชพี หลักของคนไทยคือท�ำนา แรงงานภาคเกษตรมีมากและใช้ไม่เต็มท่ี ภาค เกษตรของไทยออ่ นแอ เกษตรกรมคี วามเปน็ อยลู่ ำ� บาก โอกาสเปน็ เจา้ ของ ทดี่ นิ มีน้อย เกษตรกรเขา้ ไมถ่ ึงทนุ เคร่ืองจกั ร และเทคโนโลยี ภาคเอกชน และภาคประชาชนอ่อนแอ ท�ำให้รัฐต้องมาจัดการเศรษฐกิจ ในปัจจุบัน เศรษฐกิจมีความซับซ้อน มีระดับการเปิดประเทศและเช่ือมโยงกับกระแส โลกาภิวัตน์มากข้ึน มีการผลิตและส่งออกสินค้าท่ีหลากหลาย มีปัญหา ขาดแคลนแรงงานภาคเกษตรจากแรงงานหนุ่มสาวเป็นท�ำงานนอกภาค เกษตรมากขึ้น แรงงานเกษตรส่วนใหญอ่ ย่ใู นวัยสงู อายุ มีแรงงานครัวเรอื น ท�ำการเกษตร ๑-๒ คน ท�ำให้มีข้อจ�ำกัดในการดูแลฟาร์ม และต้องใช้ เคร่ืองจักรเพอื่ ทดแทนแรงงาน ภาคเกษตรไทยโดยรวมมีความเขม้ แข็งมาก ขนึ้ ประเทศไทยเป็นผสู้ ่งออกสินคา้ เกษตรอันดบั ตน้ ของโลกในหลายสินคา้ เชน่ ข้าว มันส�ำปะหลัง ยางพารา ไก่ กุ้ง ชีวิตความเปน็ อยู่ของเกษตรกรดี ข้ึน โดยเฉพาะเกษตรกรรายกลางและรายใหญ่ในภาคกลางท่ีเข้าถึง ชลประทาน มีการใช้เคร่ืองจักร/เทคโนโลยีทันสมัยในทุกกิจกรรมการผลิต มีผู้ประกอบการในชนบทมากข้ึน และเร่ิมมีแรงงานหนุ่มสาวที่เข้ามาเรียน ในเมอื งกลบั ไปพฒั นาการเกษตรทบ่ี า้ นมากขนึ้ อยา่ งไรกต็ าม เกษตรกรราย มอง “เค้าโครงการเศรษฐกิจ”ฯ ๑๐๕

เล็กในภาคเหนือและภาคตะวันออกเฉียงเหนือยังคงมีความยากล�ำบาก ขาดแคลนน�้ำในการท�ำการเกษตร ที่ดินต่อรายน้อย ปัญหาการเข้าถึง เครื่องจักรในการเก็บเกี่ยว การเข้าถึงปัจจัยการผลิตคุณภาพดี และ เทคโนโลยซี งึ่ มรี าคาแพง และขาดอำ� นาจตอ่ รอง รวมทงั้ มปี ญั หาความเหลอื่ ม ล้�ำในการถือครองท่ีดิน นอกจากน้ีในปัจจุบันพบว่า ภาคเอกชน ภาค ประชาชน และประชาสังคมเข้มแข็งมากขึ้น ความไม่เที่ยงแท้ทางการ เกษตรมีมากขึ้นจากสภาพอากาศแปรปรวน ราคาสินค้าเกษตรมีความ ผนั ผวนตามราคาในตลาดโลกเนอื่ งจากสนิ คา้ การเกษตรสว่ นใหญส่ ง่ ออก นอกจากนเี้ กษตรกรไทยไมม่ รี ะบบสวสั ดกิ ารรองรบั โดยเฉพาะกรณที เี่ จบ็ ป่วยจะขาดรายได้ เพราะท�ำการผลิตไม่ได้ และจากบทเรียนในอดีต พบว่า หากรัฐเป็นผู้ประกอบการเศรษฐกิจจะเกิดปัญหาการผูกขาด การทุจริต และบทบาทการชี้น�ำภาครัฐไม่ทันกับภาคเอกชนการผลิตเพ่ือ ทดแทนน�ำเข้าและการคุ้มครองอุตสาหกรรมในประเทศมีต้นทุนที่สูงจาก ประสิทธภิ าพการผลิตทต่ี ำ่� และผลผลิตไมไ่ ดม้ คี ณุ ภาพเพ่ิมขนึ้ เมอ่ื พจิ ารณาสวสั ดกิ ารของคนไทยทไ่ี ดร้ บั ในปจั จบุ นั เปรยี บเทยี บกบั ความหวังของคุณภาพแห่งชีวิตของคนไทยท่ีอาจารย์ป๋วยปรารถนา พบว่า โดยรวมคนไทยได้รับสวัสดิการที่ดีข้ึน เช่น บริการสวัสดิภาพแม่และเด็ก ในครรภ์ การคุมก�ำเนิด การศึกษาที่มีความเท่าเทียมกันระหว่างชายและ หญิง การเข้าถึงแหล่งเงินทุนหมุนเวียน และการประกันสุขภาพถ้วนหน้า อย่างไรก็ตาม สวัสดิการที่คนไทยได้รบั อาจจะยงั ไม่เพยี งพอ มีปญั หาใน เรื่องคณุ ภาพ และความเท่าเทียมกัน เช่น ในช่วงอยใู่ นครรภ์ อาหารที่แม่ ๑๐๖ ปรีดบี รรณานสุ รณ์ ๒๕๖๐

ทานอาจจะไดร้ บั สารอาหารทไี่ มเ่ พยี งพอและไม่ปลอดภยั การมีลกู น้อย จะ มีปัญหาเรื่องภาระการดูแลผู้สูงอายุในอนาคต ปัญหาความอบอุ่นใน ครอบครัว จากพ่อแมไ่ ปท�ำงานในเมอื งและทิง้ ลูกอยกู่ ับตายายในชนบท ใน ช่วง ๒-๓ ปีแรก ท่ีเด็กตอ้ งการไดร้ บั ประทานอาหารทม่ี คี ณุ ประโยชน์ แต่ ปจั จบุ นั เด็กไทยดื่มนมน้อย และรับประทานขนมคบเคีย้ วทห่ี วาน มัน เคม็ ไมไ่ ด้มคี ุณประโยชน์ต่อรา่ งกายและสมอง ในชว่ งวัยเรยี น ยังมคี วามเหลือ่ ม ลำ้� ทางการศึกษา โดยเฉพาะโอกาสในการรบั การศกึ ษาคุณภาพท่ีคนรวยได้ รบั โอกาสทางการศกึ ษาทมี่ คี ณุ ภาพสงู กวา่ คนจน ความรทู้ ไ่ี ดจ้ ากการศกึ ษา พนื้ ฐานยงั ไมส่ ามารถใชส้ ำ� หรบั หากนิ และไดร้ บั ความรดู้ า้ นคณุ ธรรมแหง่ ชวี ติ เมื่อเรียนจบอาจารย์ป๋วยหวังว่าจะได้งานอาชีพที่มีความหมายและเป็น ประโยชนแ์ กส่ งั คม แต่ปจั จบุ ันพบการท�ำงานไม่ตรงสาขาหรือตำ่� กวา่ ระดบั งานที่เป็นประโยชน์แก่สงั คมไม่มีตลาดรองรับ ชาวไร่ชาวนายังมีปญั หาการ มีที่ดินท�ำกิน หรือที่ดินที่มีอยู่มีขนาดเล็กเกินไปที่จะท�ำการเกษตรอย่างมี ประสิทธภิ าพ ไม่สามารถเข้าถงึ แหลง่ เงนิ ทุนลงทนุ โดยเฉพาะเชา่ ซ้ือที่ดินที่ มอี ัตราดอกเบ้ยี แพง จนไมส่ ามารถขยายพืน้ ทห่ี รือขยายการลงทนุ ทางการ เกษตรได้ และยงั มเี กษตรกรทเ่ี ขา้ ไมถ่ งึ ตลาดทสี่ ามารถขายสนิ คา้ ไดใ้ นราคา ยตุ ธิ รรม การฟงั วทิ ยหุ รอื ดทู วี ใี นปจั จบุ นั ถกู รบกวนจากโฆษณามาก ในดา้ น สุขภาพอนามยั แมว้ ่าจะมรี ะบบประกันสขุ ภาพถว้ นหน้าแล้ว แต่ยงั มคี วาม เหลื่อมล�้ำในด้านบริการการแพทย์ โดยเฉพาะในชนบท และในด้านสิ่ง แวดลอ้ ม มปี ญั หามลภาวะทางอากาศและนำ�้ ปญั หาการสรา้ งระบบคมนาคม ขนส่งมวลชนที่ปลอดภัยทป่ี ลอดภยั ส�ำหรบั ประชาชนและปญั หาการเมือง มอง “เคา้ โครงการเศรษฐกจิ ”ฯ ๑๐๗

แมว้ า่ ปจั จบุ นั บรบิ ทเศรษฐกจิ และสงั คมไทยไดม้ กี ารเปลย่ี นแปลงไป มาก แต่แนวคิดเค้าโครงการเศรษฐกิจ และ จากครรภ์มารดาฯ ยังมี ประโยชน์และสามารถประยุกต์ใช้ในปัจจุบนั ดงั นี้ ๑. ภาครฐั มบี ทบาทในการวางแผนเศรษฐกจิ เพอ่ื จะได้ก�ำกับดแู ล วางกติกา ในระบบเศรษฐกิจ ให้เกิดความเป็นธรรม ลดความเหลื่อมล้�ำ และมีประสิทธิภาพ แก้ไขปัญหาการผูกขาด และช่วยเหลือสนับสนุนการ ปรบั ตวั โดยเฉพาะเกษตรกร/ผูป้ ระกอบการรายยอ่ ย ๒. การพงึ่ ตนเองในทางเศรษฐกจิ สามารถประยุกตใ์ ชใ้ นเรอ่ื งของ การลดความเสย่ี งการพงึ่ พาเศรษฐกจิ และปจั จยั การผลติ จากภายนอก และ สร้างความเขม้ แข็งในทางเศรษฐกิจภายในประเทศ ๓. การให้ความส�ำคัญกับเทคโนโลยีวิทยาศาสตร์และการพัฒนา การคุ้มครองระบบทรัพย์สินทางปัญญาเพื่อจูงใจให้เกิดการพัฒนา นวัตกรรมและเทคโนโลยีในการเพ่ิมผลิตภาพการผลิต อาจารย์ปรีดีให้ ความสำ� คญั กบั การยอมรบั ในกรรมสทิ ธคิ์ ดิ คน้ ของบคุ คล และใหค้ วามสำ� คญั กบั การนำ� วทิ ยาศาสตรแ์ ละเทคโนโลยมี าใชใ้ นการเพม่ิ ผลติ ภาพแรงงาน และ การพัฒนาขีดความสามารถในการพึ่งตนเองทางเทคโนโลยี เพ่ือเป็นหลัก ประกันเอกราชและอธิปไตยของชาติทางเศรษฐกิจ ซ่ึงถือเป็นแนวคิดที่มี ความก้าวหน้ามากและเปน็ หัวใจของการขับเคลอ่ื นเศรษฐกจิ ในยคุ ปจั จุบัน ๔. การรวมที่ดินและการพัฒนาการรวมกลุ่มของเกษตรกร/ พัฒนาสหกรณ์ เป็นทางออกของเกษตรกรรายย่อยในไทยปัจจุบัน การ รวมท่ีดินเพ่ือให้การจัดการการท�ำเกษตรท�ำได้ง่าย ลดต้นทุนการผลิตและ ๑๐๘ ปรดี ีบรรณานสุ รณ์ ๒๕๖๐

แก้ปัญหาเรื่องการขาดน�้ำในการเพาะปลูก ในกรณีเกษตรกรรายย่อยที่ดิน ขนาดเล็ก อาจให้ท้องถิน่ สหกรณท์ ี่เขม้ แข็ง หรอื ผปู้ ระกอบการธุรกจิ เพอ่ื สังคมเป็นคนจัดการเพ่ือช่วยเหลือเกษตรกร ตามแนวคิดภราดรภาพนิยม โดยภาครัฐสนับสนนุ สนิ เชือ่ ซื้อที่ดนิ การพัฒนาการรวมกลุ่ม/สหกรณ์ ตอ้ ง มีการพัฒนากลุ่มให้มีความเข้มแข็ง จากความต้องการและการมีส่วนร่วม ของสมาชิก เพื่อควบคุมการผลิตให้ได้คุณภาพ โดยวางแผนการผลิต การ ตลาด จดั หาบรกิ ารแรงงาน รวบรวมผลผลติ เพอื่ แกไ้ ขปญั หาการขาดแคลน แรงงาน และเพม่ิ อำ� นาจตอ่ รอง การทำ� ธรุ กจิ ของกลมุ่ ควรเนน้ ธรุ กจิ ทมี่ คี วาม ชำ� นาญ ความโดดเดน่ ทรพั ยากรและภมู ปิ ญั ญาในพนื้ ท่ี เพอ่ื สรา้ งผปู้ ระกอบ การและสร้างงานในพน้ื ท่ี หากไม่มีความชำ� นาญไมค่ วรท�ำโดยเฉพาะธรุ กจิ ทแ่ี ข่งกบั เอกชนท่ีใช้เทคโนโลยสี งู ๕. การพัฒนาคณุ ภาพชีวิตและสวัสดิการสงั คม รฐั บาลควรจรงิ จัง ในการพฒั นาอาหารปลอดภยั และแกป้ ญั หามลภาวะ การจดั สวสั ดกิ ารสงั คม ตอ้ งคำ� นงึ ถงึ คณุ ภาพและความทวั่ ถงึ ในการใหบ้ รกิ าร และภาระงบประมาณ ภายใตบ้ รบิ ทสงั คมผสู้ งู อายุ มกี ารขยายสวสั ดกิ ารสำ� หรบั กลมุ่ เกษตรกร การ อดุ หนุนการประกนั ภัยพชื ผล และเพ่มิ เติมสวัสดกิ ารสำ� หรับกลมุ่ คนยากจน และด้อยโอกาสโดยเฉพาะ มอง “เค้าโครงการเศรษฐกิจ”ฯ ๑๐๙

๔. บทสง่ ท้าย: สู่ความสขุ สมบูรณข์ องราษฎรและ สันตปิ ระชาธรรม แผนภาพที่ ๑ เงอื่ นไขส�ำคัญในการนำ� ไปส่คู วามสขุ สมบรู ณ์ของประชาชน และสนั ตปิ ระชาธรรม ภราดรภาพนยิ ม ทอ่ี าจารยป์ รดี ใี หค้ วามสำ� คญั และพทุ ธธรรมตาม แนวคดิ อาจารยป์ ว๋ ย ไดแ้ ก่ ธรรมะในการพฒั นาคนและชาตแิ ละคณุ ธรรม ที่จะน�ำไปสู่สังคมที่พึงปรารถนาเป็นเง่ือนไขส�ำคัญในการวางกรอบกติกา ความสมั พนั ธร์ ะหวา่ งมนษุ ยเ์ พอื่ กำ� หนดสทิ ธหิ นา้ ทท่ี รี่ ฐั มตี อ่ ประชาชน สทิ ธิ หนา้ ทที่ ปี่ ระชาชนทม่ี ตี อ่ รฐั และสทิ ธหิ นา้ ทร่ี ะหวา่ งปจั เจกบคุ คลดว้ ยกนั เอง เพื่อนำ� ไปสคู่ วามสุขสมบรู ณ์ของประชาชนและสันติ ๑๑๐ ปรดี บี รรณานุสรณ์ ๒๕๖๐

ประชาธรรมตามเป้าประสงค์ของอาจารย์ปรีดีและอาจารย์ป๋วย (แผนภาพที่ ๑) กลา่ วคอื ทกุ คนจะตอ้ งมภี ราดรภาพนยิ มเปน็ พนื้ ฐานในการ รับผิดชอบต่อสังคมร่วมกัน ร่วมประกันภัยต่อกัน และร่วมประกอบการ เศรษฐกิจ ในการช่วยเหลอื กนั ฉนั พีน่ ้อง โดยอาศัยธรรมะในการพัฒนาคน และชาติ ไดแ้ ก่ ความจรงิ (สจั ธรรมและหลักวชิ า) ความงาม (สิ่งตา่ งๆ ท่ี ท�ำให้มนุษย์มีวัฒนธรรมและมีความเพลิดเพลิน) และความดี (การไม่ เบยี ดเบียนและประทษุ รา้ ยกัน ความสัตยส์ ุจรติ และการบำ� เพ็ญประโยชน์ ตอ่ เพ่ือนมนษุ ยด์ ว้ ยกนั ) และคณุ ธรรม ๔ ประการ ทจ่ี ะนำ� ไปสูส่ ังคมท่ีพงึ ปรารถนา ได้แก่ สมรรถภาพ การท�ำหน้าทขี่ องท้ังรัฐและเอกชนใหต้ รงเป้า หมาย ตรงไปตรงมาด้วยความสจุ รติ เสรีภาพ ไดแ้ ก่ เสรีภาพทางรา่ งกาย ชีวิต เศรษฐกิจและการเมือง มีความยุติธรรมทั้งด้านเศรษฐกิจ ได้รับผล ตอบแทนอยา่ งเป็นธรรม และกฎหมาย ใครท�ำผิดต้องได้รบั โทษ และความ เมตตากรุณา คนด้อยโอกาสหรือคนยากไร้ต้องได้รับการดูแลเป็นพิเศษ เพอ่ื ใหร้ ฐั ทำ� หนา้ ทใ่ี หค้ วามสขุ สมบรู ณแ์ กป่ ระชาชนอยา่ งแทจ้ รงิ ประชาชน มีหน้าท่ีต้องเสียภาษีให้แก่ภาครัฐ มีจิตสาธารณะเพื่อสังคมส่วนรวม และ ปจั เจกชนตอ้ งมกี ารชว่ ยเหลอื กนั เชน่ การประกอบการเศรษฐกจิ ทค่ี ำ� นงึ ถงึ ผเู้ กยี่ วขอ้ งทง้ั ผผู้ ลติ ผบู้ รโิ ภค และใหผ้ ลตอบแทนแกท่ กุ ฝา่ ยทเ่ี กย่ี วขอ้ งอยา่ ง เปน็ ธรรม มอง “เค้าโครงการเศรษฐกิจ”ฯ ๑๑๑

ภาคผนวก: สรุปสาระส�ำคัญหลัก เค้าโครงการเศรษฐกิจ ของ หลวงประดษิ ฐ์มนธู รรม (ปรีดี พนมยงค์) เนอื้ หาของเค้าโครงเศรษฐกิจประกอบด้วย “ข้อระลึกในการอา่ นค�ำชี้แจง” และสาระสำ� คญั ๑๑ หมวด (อ่านรายละเอียดฉบบั เตม็ ได้ที่ www.pridiin- stitute.com) สรุปได้ดังน้ี ข้อระลึกในการอ่านค�ำช้ีแจง แนวความคดิ ของหลวงประดษิ ฐม์ นธู รรม เหน็ วา่ การทจี่ ะสง่ เสรมิ ให้ ราษฎรมีความสุขสมบูรณ์ ก็มีอยู่ทางเดียว รัฐบาลจะต้องเป็นผู้จัดการ เศรษฐกจิ เสยี เอง โดยแบ่งการเศรษฐกจิ นน้ั ออกเป็นสหกรณ์ต่างๆ ความคดิ ดังกล่าวไม่ใช่ความคิดอุปาทานที่ยึดติดกับแนวคิดของลัทธิใดๆ แต่ได้น�ำ แนวคิดที่ดีของลัทธิต่างๆ ที่เห็นว่าเหมาะสมแก่ประเทศสยามเวลานั้น มา ปรับปรุงข้ึนเป็นเค้าโครง ท้ังนี้ขอให้ผู้อ่านเค้าโครงการน้ีด้วยใจท่ีเป็นกลาง ปราศจากเหตแุ หง่ ความลำ� เอยี งและทฐิ มิ านะ และหากตดิ ขดั สงสยั ประการ ใดใหถ้ ามและชแ้ี จงเหตุผล สาระส�ำคัญหลักของเค้าโครงการเศรษฐกิจ ๑. ดว้ ยเหตแุ หง่ ความไมเ่ ทย่ี งแทแ้ หง่ การดำ� รงชวี ติ เชน่ การเจบ็ ปว่ ย หรือพิการท�ำงานไม่ได้ ท�ำให้ราษฎรทุกคนควรได้รับการประกันความสุข ๑๑๒ ปรีดบี รรณานสุ รณ์ ๒๕๖๐

สมบูรณ์จากรัฐบาล ต้ังแต่เกิดจนส้ินชีพว่าจะได้ปัจจัยแห่งการด�ำรงชีวิต เนื่องจากเหลือวิสัยท่ีเอกชนจะท�ำได้หรือหากท�ำได้ราษฎรจะต้องเสียค่า ประกันแพงจึงจะคุ้ม โดยรัฐบาลไม่ต้องเก็บเบี้ยประกันภัยจากราษฎร โดยตรง แตอ่ าจจดั ใหแ้ รงงานใชป้ ระโยชนม์ ากขน้ึ หรอื การเกบ็ ภาษที างออ้ ม ๒. การประกนั ความสขุ สมบรู ณ์ ตอ้ งออกพระราชบญั ญตั วิ า่ ดว้ ยการ ประกันความสุขสมบูรณ์ของราษฎร ก�ำหนดให้เป็นหน้าท่ีรัฐที่จะต้องจ่าย เงนิ ใหร้ าษฎรทกุ คนเปน็ จำ� นวนพอทจี่ ะแลกเปลยี่ นสง่ิ ทต่ี อ้ งการในการดำ� รง ชีวิต (มีการเขียนรายละเอียดในเค้าร่างพระราชบัญญัติว่าด้วยการประกัน ความสขุ สมบูรณข์ องราษฎร) ๓. การท่ีรฐั บาลจ่ายเงนิ เดอื นเพอ่ื ประกนั ความสขุ สมบรู ณ์ให้ราษฎร น้ัน จ�ำเป็นที่รัฐบาลจะต้องเป็นผู้จัดการเศรษฐกิจเสียเอง (มีการเขียนราย ละเอยี ดในเคา้ รา่ งพระราชบญั ญตั วิ า่ ดว้ ยการประกอบการเศรษฐกจิ ) และมี ข้อยกเว้นให้เอกชนประกอบการเศรษฐกิจกรณีได้รับสัมปทานจากรัฐบาล ทง้ั นเี้ นอ่ื งจาก ราษฎรไมม่ ที นุ และทด่ี นิ เพยี งพอ “แรงงานเสยี ไปไมไ่ ดใ้ ชเ้ ตม็ ท่”ี (ชาวนาทำ� งานปีหนง่ึ ไม่เกนิ ๖ เดือน ท�ำใหเ้ วลาท่เี หลือสูญเสยี ไป) ๔. การปล่อยให้เอกชนต่างคนต่างท�ำจะท�ำให้ใช้แรงงานส้ินเปลือง กว่าการรวมกันท�ำ และหากรัฐประกอบการเศรษฐกิจโดยนำ� เคร่ืองจักรกล มาใช้จะส่งผลดีไม่ส่งผลเสีย ดังเช่นให้เอกชนประกอบการที่การน�ำเคร่ือง จกั รกลนำ� มาใชจ้ ะสง่ ผลใหค้ นไมม่ งี านทำ� หากรฐั ประกอบการเองจะสามารถ สร้างงานอ่นื ให้กับผู้ไม่มงี านทำ� ได้ มอง “เค้าโครงการเศรษฐกจิ ”ฯ ๑๑๓

๕. วิธีการจัดหาท่ีดิน แรงงาน และทุน เพื่อใช้ในการประกอบการ เศรษฐกจิ ของรฐั ทีด่ นิ รฐั บาลจะซื้อท่ดี ินกลบั คนื จากเจ้าของทด่ี นิ (เฉพาะทด่ี ิน ทน่ี า ทใี่ ชป้ ระกอบการเศรษฐกจิ ไมร่ วมทอี่ ยอู่ าศยั ) รฐั บาลอาจออกใบกใู้ หเ้ จา้ ของ ทดี่ นิ ตามราคาทดี่ นิ และรฐั บาลกำ� หนดใหเ้ งนิ ผลประโยชนแ์ ทนดอกเบยี้ โดย เจ้าของที่ดินยงั มีกรรมสิทธิ์ในที่ดนิ การซ้อื ทด่ี นิ กลับมาน้ีเปน็ วธิ ที ่ตี ่างกบั วิธี ริบทรัพย์ของคอมมิวนิสต์ เมื่อรัฐบาลได้ท่ีดินกลับคืนมา จะได้สามารถ วางแผนการใชท้ ดี่ นิ การใชเ้ ครอื่ งจกั รกล การทำ� คนู ำ้� ทำ� ไดง้ า่ ยและประหยดั คา่ ใชจ้ า่ ยไดม้ าก แรงงาน รัฐบาลให้ราษฎรท่ีอยู่ในวัยแรงงาน (๑๘ ปี ข้ึนไป) เป็น ข้าราชการเพื่อให้แรงงานใช้ประโยชน์ได้ตลอดปี รัฐบาลก�ำหนดให้ราษฎร ท�ำงานตามคุณวุฒิและความสามารถ เงินเดือนแตกต่างกันตามคุณวุฒิแต่ ก�ำหนดเงินเดือนข้ันต�่ำสุดท่ีพอเพียงแก่การด�ำรงชีพ และยกเว้นให้บางคน ไม่ต้องรบั ราชการ เมื่อแสดงใหเ้ หน็ ว่าสามารถเล้ยี งตนเองและครอบครวั ได้ ทนุ รฐั บาลจดั หาทนุ โดยไมร่ บิ ทรพั ยข์ องเอกชน แตจ่ ะหาทนุ โดยวธิ ี อน่ื ไดแ้ ก่ การเกบ็ ภาษี เชน่ ภาษมี รดก ภาษีรายได้ หรือภาษที างออ้ ม การ ออกสลากกินแบ่ง การกู้เงนิ และการหาเครดิต ๖. ในเค้าร่างพระราชบัญญัติว่าด้วยการประกอบการเศรษฐกิจ ได้ เสนอการจดั ใหม้ ธี นาคารแหง่ ชาติ โดยเอาเงนิ ทนุ สำ� รองและรฐั บาลและเงนิ กจู้ ากเอกชนมาเป็นทนุ ของธนาคารแห่งชาติ ๑๑๔ ปรีดีบรรณานสุ รณ์ ๒๕๖๐

๗. การรับรองกรรมสิทธิ์ของเอกชน ให้เอกชนมีกรรมสิทธิ์ใน สงั หารมิ ทรพั ยซ์ งึ่ เอกชนหามาได้ และยอมรบั กรรมสทิ ธแ์ิ หง่ การคดิ ประดษิ ฐ์ คิดค้นของบุคคล ๘. การจัดให้รายจ่ายและรายได้เข้าสู่ดุลยภาพ ทั้งดุลยภาพภายใน และดลุ ยภาพระหวา่ งประเทศ ๙. การทีร่ ัฐบาลจะเปน็ ผ้ปู ระกอบการเศรษฐกจิ ทม่ี พี ลเมืองกว่า ๑๑ ล้านคน เช่นประเทศไทย จ�ำเป็นต้องแบ่งการประกอบการเศรษฐกิจเป็น สหกรณต์ า่ งๆ โดยสมาชกิ รวมกนั ประกอบการเศรษฐกจิ ครบรปู คอื รว่ มกนั ประดษิ ฐ์ จำ� หนา่ ย ขนสง่ จดั หาของอปุ โภคใหแ้ กส่ มาชกิ และรว่ มกนั ในการ สรา้ งสถานทอ่ี ยู่ โดยรฐั บาลเปน็ ผอู้ อกทด่ี นิ และทนุ และสมาชกิ สหกรณเ์ ปน็ ผอู้ อกแรง ทง้ั นกี้ ารจดั ใหส้ หกรณม์ กี ารปกครองตามแบบเทศบาลยอ่ มทำ� ได้ สะดวก ๑๐. รฐั บาลต้องถอื หลักวา่ จะต้องจัดการกสิกรรมและอตุ สาหกรรม ทกุ อยา่ งใหม้ ขี น้ึ โดยไมต่ อ้ งอาศยั ตา่ งประเทศ เพอ่ื ปอ้ งกนั อนั ตรายจากการ ปดิ ประตูทางการค้า เพ่อื ให้ประเทศมเี อกราชในทางเศรษฐกิจ ๑๑. การจัดท�ำแผนเศรษฐกิจแห่งชาติ ให้มีสภาท�ำหน้าท่ีวางแผน เศรษฐกิจแหง่ ชาติ เก่ยี วกบั กสกิ รรม อุตสาหกรรม ขนส่งและคมนาคม การ จัดสร้างที่อยู่ให้ราษฎรและการแยกงานออกให้สหกรณ์ต่างๆ โดยค�ำนวณ สืบสวนหาความต้องการปัจจัยแห่งการด�ำรงชีวิต และประมาณการปัจจัย ท่ดี นิ แรงงาน ทนุ ที่ต้องใช้ แผนเศรษฐกิจแห่งชาติน้ี ก�ำหนดประมาณการ วา่ ปหี นง่ึ รฐั บาลจะทำ� ไดอ้ ยา่ งไร และแจง้ ผลการกระทำ� ตอ่ มหาชนทกุ สปั ดาห์ มอง “เค้าโครงการเศรษฐกจิ ”ฯ ๑๑๕

หลวงประดษิ ฐ์ฯ ไดเ้ สนอ เคา้ โครงการเศรษฐกิจ เพอ่ื เป้าประสงค์ที่ จะวางรากฐานเศรษฐกิจให้เข้มแข็ง เพื่อบรรลุภารกิจในหลักการทั้ง ๖ ประการ ดังที่เขียนไว้ในหมวดสุดท้าย “ผลส�ำเร็จอันเก่ียวแก่หลัก ๖ ประการ” ได้แก่ เอกราช ความสงบเรียบร้อยภายในสังคม การเศรษฐกิจ ความเสมอภาค เสรภี าพ และการศึกษา ๑๑๖ ปรดี บี รรณานุสรณ์ ๒๕๖๐

“การบ�ำรงุ ความสขุ สมบูรณ์ของราษฎรนี้ เปน็ จุดประสงค์อนั ใหญย่ ่ิงของขา้ พเจ้า ในการท�ำการเปล่ียนแปลงการปกครอง ขา้ พเจา้ มิได้ปรารถนาที่จะเปลย่ี น พระเจ้าแผ่นดินองคเ์ ดยี วมาเป็นหลายองค์ ซ่งึ เปน็ การปกครองแบบประชาธปิ ไตยแต่เปลือกนอกเทา่ นั้น ขา้ พเจา้ มงุ่ ต่อสาระส�ำคัญ คือ บำ� รุงความสขุ สมบรู ณ์ของราษฎร ” (จาก เค้าโครงการเศรษฐกจิ พ.ศ.๒๔๗๖) มอง “เค้าโครงการเศรษฐกจิ ”ฯ ๑๑๗

ผู้หญิง ความยุติธรรม และความทรงจ�ำบาดแผล๑ องั คณา นีละไพจิตร๒ ๑ ค�ำกล่าวปาฐกถาเนอ่ื งในโอกาสครบ ๑๐๕ ปชี าตกาล ทา่ นผหู้ ญิงพนู ศุข พนมยงค์ (๒ มกราคม ๒๔๕๕–๑๒ พฤษภาคม ๒๕๕๐) ณ สถาบันปรดี ี พนมยงค์ เมื่อวนั ท่ี ๗ มกราคม ๒๕๖๐. ๒ กรรมการสทิ ธมิ นษุ ยชนแห่งชาต.ิ

ผหู้ ญิง ความเป็นธรรม และการต่อสู้ ดฉิ นั รสู้ กึ ภาคภมู ใิ จทมี่ โี อกาสมาอยตู่ อ่ หนา้ ทา่ นทง้ั หลายในวนั นี้ เพอื่ กลา่ วปาฐกถาเนือ่ งในโอกาสครบรอบ ๑๐๕ ปีชาตกาล ทา่ นผหู้ ญิง พนู ศขุ พนมยงค์ ความภาคภมู ใิ จของดฉิ นั สบื เนอ่ื งมาจากความชนื่ ชม ในตัวท่านผหู้ ญงิ พนู ศขุ ในความกล้าหาญ ทรนง การเช่ือมน่ั ในความ ถูกต้องดีงาม ไม่ก้มหัวให้กับอ�ำนาจอันมิชอบธรรม และไม่แสวงหา ลาภยศใดๆ ชีวิตของท่านจึงเป็นแบบอย่างที่ผู้หญิงทุกคนควรต้อง ศกึ ษาเรียนรู้ ผหู้ ญงิ ความยุตธิ รรม และความทรงจ�ำบาดแผล ๑๑๙

เครดิตภาพ: http://pridi-phoonsuk.com/gallery/show-picture/?picture_id=170 หลายทา่ นอาจตง้ั คำ� ถามวา่ ทำ� ไมวนั นี้ ดฉิ นั จงึ อยากพดู ถงึ เรอ่ื ง ผหู้ ญงิ ความ ยุติธรรม และความทรงจ�ำบาดแผล เพราะทั้งหญิงและชายย่อมอาจมี บาดแผลความทรงจำ� ที่เกิดจากความไมเ่ ปน็ ธรรมไมต่ า่ งกัน เหตุผลง่ายๆ ท่ี ดิฉันหยบิ ยกเรือ่ งของผ้หู ญงิ มาพูดถงึ ก็เพราะ ประการแรก ดิฉนั คอื ผู้หญิง ประการที่ ๒ ดฉิ นั มโี อกาสไดร้ บั รแู้ ละเปน็ พยานของความไมเ่ ปน็ ธรรมทเี่ กดิ ๑๒๐ ปรีดบี รรณานสุ รณ์ ๒๕๖๐

ขนึ้ หลายตอ่ หลายครง้ั ในแผน่ ดนิ น้ี ดฉิ นั พบวา่ ผทู้ อ่ี ยแู่ ถวหนา้ ในทกุ การเรยี ก ร้องทวงถามความยตุ ธิ รรม และความเปน็ ประชาธิปไตย สว่ นมากคือผู้หญงิ และประการสุดท้าย คอื เมื่อเกดิ ความไมเ่ ป็นธรรม การละเมิดสิทธมิ นุษย ชน ผู้หญิงคือผู้ท่ีได้รับผลกระทบจากความไม่ชอบธรรมน้ัน ในฐานะเหย่ือ ทางอ้อม หรอื การเปน็ คนในครอบครัวทีต่ อ้ งรับภาระทกุ อยา่ งที่จะตามมา ในขณะทเ่ี จตคตขิ องคนสว่ นใหญใ่ นสงั คมจะมคี วามเชอ่ื วา่ ผหู้ ญงิ ควร มบี ทบาทเฉพาะในบา้ น สว่ นพน้ื ทน่ี อกบา้ น รวมถงึ บทบาททางการเมอื งและ สังคมเป็นของผู้ชาย โลกของผู้หญิงจึงมักถูกจ�ำกัดให้อยู่ในพื้นท่ีส่วนตัว มากกวา่ พน้ื ทสี่ าธารณะ และแมแ้ นวคดิ เรอื่ งความเสมอภาคระหวา่ งเพศจะ ไดร้ บั การยอมรบั มากขน้ึ ในโลกปจั จบุ นั และทา้ ทายทศั นคตดิ งั้ เดมิ ของสงั คม แตพ่ นื้ ทขี่ องผหู้ ญงิ ในการกำ� หนดนโยบาย หรอื การตดั สนิ ใจทส่ี ำ� คญั ยงั มนี อ้ ย มาก อยา่ งไรกต็ ามแมพ้ น้ื ทสี่ าธารณะและบทบาทนำ� ของผหู้ ญงิ จะถกู จำ� กดั แต่เราพบความจริงว่าในทุกการต่อสูเ้ พ่ือความยตุ ิธรรม ประชาธิปไตย และ การปกป้องสิทธิมนุษยชน ผู้หญิงคือผู้ท่ีมีบทบาทเข้มแข็งและอยู่แถวหน้า มาโดยตลอด การต่อต้านความไม่เป็นธรรมของผู้หญิงนอกจากเพ่ือปกป้องคนใน ครอบครัวของพวกเธอแล้ว ยังสะท้อนให้เห็นถึงการมีส่วนร่วมในการสร้าง ธรรมาภิบาล และเป็นการสถาปนาความยุติธรรมให้เกิดข้นึ ในสงั คม แต่ในขณะท่ีผู้หญิงพยายามท�ำทุกสิ่งเพื่อให้ได้มาซึ่งประชาธิปไตย และความเปน็ ธรรม ผหู้ ญงิ กลบั ตอ้ งเผชญิ กบั การถกู เลอื กปฏบิ ตั ซิ ำ�้ ซอ้ นทาง สังคม และวัฒนธรรม แม้ในกระบวนการการต่อสู้ด้วยกันเอง ก็ยังมีความ ผหู้ ญงิ ความยตุ ิธรรม และความทรงจ�ำบาดแผล ๑๒๑

พยายามลดทอนศกั ดศ์ิ รคี วามเปน็ มนษุ ยแ์ ละสทิ ธมิ นษุ ยชนของผหู้ ญงิ ทำ� ให้ เป็นอุปสรรคส�ำคัญท่ีเสียงของผู้หญิงมักไม่ถูกได้ยินหรือรับฟังเม่ือเทียบกับ ผูช้ าย ผ้หู ญิงหลายคนท่มี โี อกาสกา้ วเขา้ สบู่ ทบาทของผูน้ ำ� กม็ ักถูกวพิ ากษ์ วจิ ารณ์ หรอื ใสร่ า้ ยดว้ ยเรอ่ื งสว่ นตวั เพอ่ื ใหข้ าดความชอบธรรม ในขณะทเ่ี รา ไมพ่ บการเลือกปฏบิ ัติอย่างอคติเช่นนีใ้ นหมู่ผู้น�ำชาย แม้ผู้หญิงที่ออกมายืนแถวหน้าเพ่ือทวงถามความยุติธรรม ปกป้อง สทิ ธมิ นษุ ยชน แตผ่ หู้ ญงิ ยงั มวี ถิ ชี วี ติ ของความเปน็ หญงิ ผหู้ ญงิ หลายคนตอ่ สู้ ในขณะตั้งครรภ์ ใหน้ มบตุ ร ตอ้ งดแู ลลกู ท่ียังเล็ก รวมถงึ พอ่ แม่วัยชรา การ เรยี กรอ้ งความยตุ ิธรรมของผู้หญิงจึงมีความซับซ้อนมากกว่าผชู้ าย ในขณะ ที่ผู้หญิงหลายคนปกป้องสิทธิและความยุติธรรมให้ผู้อ่ืน แต่พวกเธอหลาย คนยงั ตอ้ งเผชิญความรุนแรงในครอบครัว หรอื การล่วงละเมิดทางเพศ โดย อาจถูกคุกคาม หรือล่วงละเมิดทางเพศท้ังจากคนในครอบครัว เพ่ือนร่วม งาน หรือกลุ่มอทิ ธิพลที่ตอ่ ตา้ นการเคลอื่ นไหวของพวกเธอ เมอื่ มโี อกาสทำ� งานกบั ผหู้ ญงิ มากขน้ึ ทำ� ใหด้ ฉิ นั นกึ ถงึ จดหมายทท่ี า่ น ปรดี ี พนมยงค์ เขียนถงึ ทา่ นผู้หญงิ พูนศขุ ในวนั ที่ ๓ กรกฎาคม ๒๔๗๕ คือ ๑๐ วนั หลงั จากการเปลยี่ นแปลงการปกครอง ๒๔ มถิ นุ ายน ทา่ นปรดี เี ขยี น หนังสือเพ่ือบอกเล่าอธิบายเร่ืองราวที่เกิดข้ึนให้ภรรยาของท่านฟัง ในช่วง สุดท้ายของหนังสือฉบับน้ัน ท่านปรีดีกล่าวไว้ประโยคหนึ่งว่า “การเมืองก็ การเมือง สว่ นตัวกส็ ว่ นตวั ” ในฐานะของผู้หญงิ ในครอบครวั และในฐานะ ของผหู้ ญงิ ทตี่ อ่ สเู้ พอื่ ความยตุ ธิ รรมและสทิ ธมิ นษุ ยชน ดฉิ นั เขา้ ใจในประโยค นเ้ี ปน็ อยา่ งดวี า่ เมอื่ ผหู้ ญงิ ตอ้ งรบั ภาระในครอบครวั พวกเธอหว่ งลกู เธอจงึ ห่วงสังคมและสิ่งแวดล้อมท่ีลูกๆ อยู่ ปัญหาของสังคมจึงเป็นส่วนหน่ึงของ ๑๒๒ ปรีดีบรรณานสุ รณ์ ๒๕๖๐

ชีวิตผู้หญิง เราจึงไม่สามารถแยกความเป็นหญิงออกจากครอบครัว จาก ความเก่ยี วพนั ทางการเมอื งและสังคมได้ ดิฉันขอยืนยันความเช่ือน้ีผ่านการต่อสู้เพื่อความยุติธรรม และ ประชาธปิ ไตย ของผหู้ ญงิ ๓ กลมุ่ ทม่ี คี วามหลากหลาย แตก่ ารตอ่ สขู้ องพวก เธอถูกเช่ือมร้อยด้วยความรู้สึกรักความเป็นธรรมที่ไม่ต่างกัน ในขณะที่ ระหว่างการต่อสู้นนั้ หลายครั้งที่พวกเธอต้องรอ้ งไห้ ทุกข์ยาก เจบ็ ปวด แต่ พวกเธอกส็ ามารถแปรเปลยี่ นบาดแผลของความทรงจำ� ใหเ้ ปน็ พลงั ใจในการ ไม่ยอมแพ้ และมีความหวัง หลายคร้ังท่พี วกเธอต้องตอ่ สกู้ บั ความกลัว แต่ ดว้ ยความหวงั ทจี่ ะเหน็ ความยตุ ธิ รรมถกู สถาปนาขนึ้ ทำ� ใหก้ ารตอ่ สขู้ องพวก เธอยังคงด�ำรงอยู่ และท�ำใหเ้ กดิ แรงบันดาลใจแกผ่ คู้ นมากมาย ผ้หู ญิง: เหย่อื การการทรมาน และการบงั คับสญู หาย ผหู้ ญงิ กลมุ่ แรกทดี่ ฉิ นั ขอกลา่ วถงึ คอื ผหู้ ญงิ ซง่ึ เปน็ เหยอ่ื การการทรมาน และ การบังคับสญู หาย อาร์เจนตินา: กลุ่มแม่และยาย หากพูดถึงการต่อสู้ของครอบครัวผู้ถูกทรมาน และบังคับสูญหาย ดฉิ นั คงไมอ่ าจละเวน้ การกลา่ วถงึ “กลมุ่ แมแ่ ละยาย” ในประเทศอารเ์ จนตนิ า ในช่วงทศวรรษ ๒๕๐๐-๒๕๑๐ ซ่ึงเป็นช่วงเผด็จการ มีการรัฐประหารใน ประเทศอาร์เจนตินา มีการปราบปรามฝ่ายซ้าย รวมถึงนักศึกษา และคน ผ้หู ญงิ ความยุติธรรม และความทรงจ�ำบาดแผล ๑๒๓

หนมุ่ สาว คนทสี่ งสยั วา่ จะใกลช้ ดิ กบั ฝา่ ยซา้ ย ซง่ึ ประมาณกนั วา่ ในชว่ งระยะ เวลา ๓ ปขี องการปราบปรามมีการอมุ้ หายมากกว่า ๓๐,๐๐๐ คน จนผคู้ น เรียกเหตุการณ์ในคร้งั นั้นวา่ สงครามสกปรก (Dirty War)๓ เครดิตภาพ: https://madresdemayo.wordpress.com ภายหลังที่นักศึกษา และเยาวชนถูกอุ้มหาย แม่คนหนึ่งได้มายืนท่ี จตั ุรัสเดอมาโย (Plaza De Mayo) ซึ่งอยูต่ รงขา้ มท�ำเนียบประธานาธบิ ดใี น กรงุ บวั โนสไอเรส ในทกุ วนั พฤหสั บดีเพอ่ื รอ้ งถามวา่ “ลกู ฉนั อย่ไู หน” จาก แมค่ นเดยี วตอ่ มาไดม้ แี มอ่ กี หลายคนตามมาสมทบทจ่ี ตั รุ สั แหง่ นี้ พวกเธอถกู เรยี กว่า “หญงิ บา้ แหง่ จัตุรสั มาโย” หรอื “Madres of Plaza de Mayo” แต่พวกเธอก็ไม่ย่อท้อ ยังคงมารวมตัวกันมากข้ึนทุกวันพฤหัสบดี โดยมี ผ้าโพกศีรษะสขี าวเป็นสญั ลกั ษณ์ พวกแมแ่ ละยายเหลา่ นี้ พยายามร้องถาม ๓ http://prachatai.com/journal/2012/04/40087 ๑๒๔ ปรีดบี รรณานุสรณ์ ๒๕๖๐

หาความจริง และความยุติธรรม โดยไม่ยอมให้การสังหารหมู่ท่ีเกิดข้ึนใน อารเ์ จนตนิ าถกู ลมื หรอื ไดร้ บั การใหอ้ ภยั โดยผกู้ ระทำ� ผดิ ยงั คงลอยนวล จาก การเร่ิมต้นของแม่คนเดียว กลายเป็นสิบ เป็นพัน หมื่น จนมีประชาชน จ�ำนวนนับแสนคนมาร่วมกับพวกเธอเพ่ือร้องถามรัฐบาลของพวกเขาว่า “พวกลูกๆ ของพวกเราหายไปไหน” กลุ่มแม่ใช้เวลากวา่ ๓๐ ปีทพี่ วกเธอ ได้ถือป้ายที่ท�ำเองด้วยมือ ท่ีมีรูปขาว-ด�ำ เก่าคร�่ำคร่าของลูกชาย ลูกสาว สามี ภรรยา ผสู้ ญู หาย แตพ่ วกเขาไม่เคยถกู ลืม ในระหว่างการประท้วง แม่บางคนก็ถูกอุ้มหายไป จึงมีกลุ่มแม่ของ พวกเธอ ขึ้นมาทวงถามว่า “ลูกฉันทีม่ าประท้วงใหห้ ลานหายไปไหน” ปี ๒๕๒๖ อารเ์ จนตนิ ามกี ารเปลย่ี นผา่ นมาเปน็ ระบอบประชาธปิ ไตย กลุม่ แม่ๆ ก็ไมห่ ยุดการเคลอื่ นไหว พวกเธอเปล่ยี นการเคลอ่ื นไหวเพื่อความ ยุติธรรม มาเป็นการเคลื่อนไหวทางการเมือง พวกเธอไม่ยอมรับค่าชดเชย จนกว่ารัฐบาลทหารอาร์เจนตินาจะยอมรับผิด และให้มีเปลี่ยนแปลง วฒั นธรรมทางการเมือง จนถึงปี ๒๕๔๘ รัฐสภาอาร์เจนตินาลงมติยกเลิกกฎหมาย “Full Stop” และกฎหมาย “Due Obedience” ท่ีออกมาใน พ.ศ. ๒๕๒๙ และ ๒๕๓๐ โดยสาระส�ำคญั ของกฎหมายทั้ง ๒ ฉบบั คอื ความพยายามของกอง ทัพ ท่ีจะยับย้ังมิให้เกิดการกบฏของทหารขึ้นอีก กฎหมาย “Full Stop” กำ� หนดระยะเวลาการนำ� คดขี ึน้ สูศ่ าลแคเ่ พยี ง ๖๐ วนั หลงั เกิดเหตุ ซง่ึ หาก พน้ ระยะเวลานไี้ ปแลว้ ศาลจะไมส่ ามารถรบั ฟอ้ งคดลี ะเมดิ สทิ ธมิ นษุ ยชนอกี ส่วนกฎหมาย “Due Obedience” คือการให้ความคุ้มครองทหารระดับ ผูห้ ญงิ ความยตุ ธิ รรม และความทรงจ�ำบาดแผล ๑๒๕

กลาง และระดับช้ันผู้น้อยให้ไม่ต้องรับผิด โดยอาศัยข้ออ้างว่าเป็นการท�ำ ตามคำ� ส่งั ของผู้บังคบั บญั ชาระดบั สงู กฎหมาย ๒ ฉบบั นจ้ี งึ เปรยี บเสมือน การออกกฎหมายนริ โทษกรรม และสง่ ผลใหก้ ารไตส่ วนการดำ� เนนิ คดใี นศาล ตอ้ งยตุ ลิ งจำ� นวนมาก ตอ่ มาในปี ๒๕๔๙ ศาลสงู สดุ ของอารเ์ จนตนิ า ตดั สนิ วา่ กฎหมายทง้ั ๒ ฉบบั นขี้ ดั รฐั ธรรมนญู การไตส่ วนคดจี งึ เรมิ่ ขน้ึ อกี ครงั้ หลงั เหตุการณ์ผ่านไป ๒๒ ปี ซ่งึ ทำ� ใหส้ ามารถน�ำคนผิดมาลงโทษ มกี ารเปดิ เผย ความจริงเกี่ยวกับชะตากรรมของผสู้ ญู หาย มีการนำ� กระดกู ของผถู้ กู บังคับ สญู หายคนื แกค่ รอบครวั จากนนั้ กลมุ่ แม่ๆ บางสว่ นก็ประกาศยุติการชมุ นุม แต่ยังมีกลุ่มแม่บางส่วนยังคงชุมนุมทุกวันพฤหัสเพื่อพูดถึงประเด็นทาง สงั คมอ่ืนๆ ไทย ในประเทศไทย นับแต่ช่วง พ.ศ.๒๔๙๐ มีการบันทึกว่า การบังคับ บคุ คลใหส้ ญู หายถกู นำ� มาใชเ้ พอ่ื ขจดั ความขดั แยง้ ทางการเมอื ง หรอื ผทู้ เ่ี หน็ ต่างภายใต้นโยบายของรัฐ การบังคับสูญหายในประเทศไทยถูกบันทึกนับ แต่กรณเี ตยี ง ศริ ขิ ันธ์ พร มะลทิ อง หรือหะยสี หุ รง อับดุลกาเดร์ อยา่ งไรกด็ ี วิธีการบังคับให้บุคคลสูญหายภายใต้รัฐบาลทหารในปี ๒๔๙๐ ได้ถูกเว้น วรรคไป จนมาปรากฏเปน็ ขา่ วอกี ครงั้ ในชว่ งกลางทศวรรษ ๒๕๐๐ ทรี่ ฐั บาล ขณะน้ันด�ำเนินนโยบายปราบปรามพรรคคอมมิวนิสต์แห่งประเทศไทย ใน จังหวัดพัทลุง มีรายงานการสูญหายของบุคคลจ�ำนวนมาก จนชาวบ้านได้ ร่วมกนั สรา้ งอนสุ รณ์สถาน “ถงั แดง” ๑๒๖ ปรีดีบรรณานุสรณ์ ๒๕๖๐

เครดิตภาพ: http://info.dla.go.th/public/travel.do?cmd=goDe- tail&id=413937&random=1469584753681 ตอ่ มาในทศวรรษ ๒๕๑๐ คอื หลงั เหตกุ ารณ์ ๑๔ ตลุ าคม ๒๕๑๖ เรอื่ ย มาจนทศวรรษ ๒๕๓๐ คือ ในปี ๒๕๓๔ ทนง โพธอิ์ า่ น ผู้นำ� สหภาพแรงง งาน และวฒุ สิ มาชิก ไดห้ ายตัวไป และปี ๒๕๓๕ ปรากฏรายงานผู้สญู หาย จำ� นวนมากในเหตกุ ารณค์ วามรนุ แรงเดอื นพฤษภาคม ๒๕๓๕ ผา่ นมาจนถงึ ชว่ งทศวรรษ ๒๕๔๐ เรอื่ ยมาจน ๒๕๕๐ ภายใตน้ โยบายสงครามยาเสพตดิ และนโยบายการปราบปรามการก่อการร้ายในจังหวัดชายแดนภาคใต้ ประมาณว่ามีผู้ถูกสังหารและถูกบังคับสูญหายจ�ำนวนมาก ดังปรากฏใน รายงานคณะกรรมการด้านการบังคับสูญหายโดยไม่สมัครใจ ขององค์การ สหประชาชาติ ท่ีบันทึกกรณีผู้ถูกบังคับสูญหายในประเทศไทย นับแต่ ทศวรรษ ๒๕๓๐ จนถึงปัจจุบัน มีผู้ถูกบังคับสูญหายในประเทศไทย ๘๒ กรณที ีร่ ัฐบาลไทยไมส่ ามารถช้แี จงสถานนะและทีอ่ ยูข่ องผสู้ ญู หายได้ ๔ ๔ Report of the UN Working Group on Enforced or Involuntary Disappearances, 16th July 2016, Page 18. [https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/ G16/167/14/PDF/G1616714.pdf?OpenElement] ผหู้ ญงิ ความยุติธรรม และความทรงจ�ำบาดแผล ๑๒๗

เครดิตภาพ: https://hilight.kapook.com/view/143337 ในความทรงจ�ำของครอบครัวผู้ถูกบังคับสูญหาย ลูกสาวของดิฉัน ประทับจิต นีละไพจิตร ได้เคยบอกเล่าความรู้สึกของเธอต่อสังคมว่า “... ตลอดกวา่ ๑๐ ปที ่ผี า่ นมา เรารู้สึกว่าเราถูกลดทอนศกั ดศิ์ รคี วามเปน็ มนษุ ย์ เสยี งเลก็ ๆ ของครอบครวั เราไมเ่ คยไดย้ นิ ไปถงึ หขู องผมู้ อี ำ� นาจ เรารวู้ า่ พวก เขาตอ้ งการใหเ้ รากลวั และปดิ ปากเงยี บ เราตอ้ งบอกตวั เองเสมอวา่ เราตอ้ ง มชี วี ติ ทดี่ ี ไมเ่ ปน็ ภาระแกส่ งั คม เพอ่ื พสิ จู นว์ า่ พอ่ เราไมใ่ ชค่ นผดิ เราพยายาม ประคองตัวให้มีท่ียืนในสังคม เราไม่อยากไปท�ำร้ายคนท่ีท�ำกับพ่อ แต่เรา อยากจะบอกกับพวกเขาว่า เราไมก่ ลวั เราจะมีชีวิตทดี่ เี พอ่ื ตอ่ ตา้ นความไม่ เป็นธรรม”๕ ๕ GQ Magazine, No.14, October 2015, page 21. ๑๒๘ ปรดี ีบรรณานสุ รณ์ ๒๕๖๐

ในขณะท่ี มื่อนอ หรอื พณิ นภา พฤกษาพรรณ ภรรยาของพอละจี หรอื บิลล่ี รกั จงเจรญิ ชาวกะเหรีย่ งผ้ปู กปอ้ งสทิ ธทิ ่ดี นิ ของบรรพชน ได้พูด ถงึ การตอ่ สเู้ พอ่ื ความยตุ ธิ รรมของเธอวา่ “... พอบลิ ลห่ี ายไป ชวี ติ หนเู ปลยี่ น ไปมาก ตอ้ งทำ� ทกุ อย่างเอง เลี้ยงลูก ๕ คน และพอ่ แม่ท่อี ายุมากแลว้ ชวี ิต เหมือนกลายเป็นอีกคนหนึ่ง จากท่ีไม่เคยเข้าเมือง ตอนนี้ต้องไปทุกท่ีเพ่ือ หาความยตุ ิธรรม” และ “อยากฝากถงึ รฐั บาล ผใู้ หญ่ ผ้มู หี น้าที่ทกุ ๆ คนได้ ฟังวา่ อย่าปล่อยใหค้ นท�ำไมด่ ลี อยนวลไดไ้ หม ช่วยกนั นำ� คนไม่ดีมารับโทษ ตามกฎหมาย อยา่ เขา้ ขา้ งคนไมด่ ไี ดไ้ หม อยา่ ปดิ บงั การกระทำ� ทไ่ี มด่ ี เพอื่ ไม่ ให้พวกเขาไปท�ำกับคนอืน่ อกี ” ๖ เครดิตภาพ: สนุ ยั ผาสุก ๖ พณิ นภา พฤกษาพรรณ,การแถลงข่าว “Tragedy of Enforced Disappearance” สมาคม ผสู้ ่อื ข่าวต่างประเทศ อาคารมณยี า ชิดลม กรุงเทพฯ, ๑๙ ธนั วาคม ๒๕๕๙. ผูห้ ญิง ความยุติธรรม และความทรงจ�ำบาดแผล ๑๒๙

ครอบครัวผู้หญิงมลายูมุสลิม ซ่ึงสามีถูกบังคับสูญหายในจังหวัด ชายแดนภาคใต้รายหนึ่งเล่าว่า “ศาสนาอิสลาม และชุมชนมุสลิมให้ความ ส�ำคัญกบั ผ้ชู ายมาก พอสามฉี ันถูกจับและหายตัวไป ฉนั และลูกลำ� บากมาก เมื่อไม่มีหลักฐานว่าเขาเสียชีวิต ฉันไม่สามารถจัดพิธีทางศาสนา หรือการ ทรัพย์สินของครอบครัวได้ ลูกๆ ไม่มีโอกาสได้รับทุนการศึกษาเพราะไม่มี หลักฐานว่าพ่อเสยี ชีวิต เราอยู่อย่างยากล�ำบาก หวาดกลัว และมองไม่เห็น อนาคต”๗ แม่เฒ่าชาติพันธ์ลาหู่ ท่ีลูกชายหายไปเม่ือกว่า ๑๐ ปีก่อนบอกเล่า เรอื่ งราวของเธอว่า จนวนั น้เี ธอยงั คงนงั่ รอลกู ชายหน้าบา้ นทกุ วัน เธอบอก ว่า ตอนกลางคนื ถา้ ได้ยนิ เสียงท่ปี ระตู เธอจะต้องลกุ มาดูทกุ ครัง้ จนถงึ วันน้ี เธอกย็ งั หวงั วา่ วนั หนงึ่ ลกู จะกลบั มา เมอื่ ถามวา่ เธอคดิ อยา่ งไรกบั คนทนี่ ำ� ตวั ลกู ชายของเธอไป เธอบอกว่า “พวกเขามอี ำ� นาจ พวกเขาคิดว่าเราเป็นคน ผดิ เขาคดิ วา่ เราขายยาเสพตดิ แมแ้ ตจ่ ะไปแจง้ ความฉนั กท็ ำ� ไมไ่ ด้ เพราะฉนั ไมม่ ีสัญชาตทิ ั้งทีอ่ ยทู่ ่ีนีม่ านาน ฉันโกรธพวกทเ่ี อาลูกชายไป ฉันเผาพรกิ เผา เกลอื แชง่ พวกเขาทกุ วัน”๘ ๗ อังคณา นีละไพจิตร สัมภาษณ์ครอบครัวผถู้ กู บงั คับสูญหาย จังหวดั ชายแดนภาคใต.้ ๘ อังคณา นลี ะไพจติ ร สัมภาษณค์ รอบครัวผถู้ ูกบงั คบั สญู หาย ชาวลาหู.่ ๑๓๐ ปรีดบี รรณานุสรณ์ ๒๕๖๐

เครดิตภาพ: https://prachatai.com/journal/2015/10/62125 ท่ีผ่านมาเจ้าหน้าท่ีรัฐบางคน พยายามสร้างความเคลือบแคลงใน ตัวผสู้ ูญหาย แทนทีจ่ ะช่วยครอบครวั หาตัวพวกเขา ในการพบปะพูดคุยกบั ครอบครวั ผสู้ ญู หายหลายครอบครวั ดฉิ นั พบวา่ หลงั จากทค่ี นๆ หนง่ึ ถกู ทำ� ให้ หายไป จะเกดิ ขา่ วลอื ในทางเสยี หายกบั เขามากมาย เพอ่ื ทจี่ ะทำ� ใหส้ าธารณะ คิดว่า “คนไมด่ ีก็สมควรทีจ่ ะหายไป” กรณีการบังคับสูญหายในประเทศไทย คงมีคดีสมชาย นีละไพจิตร เพยี งคดเี ดยี ว ทถ่ี กู น�ำขน้ึ สกู่ ารพจิ ารณาของศาลยตุ ิธรรม ตลอดระยะเวลา เกือบ ๑๒ ปีของการต่อสเู้ พอื่ ความยตุ ิธรรม สดุ ท้ายศาลฎีกามคี ำ� พพิ ากษา ยกฟ้องจ�ำเลยท่ีเป็นต�ำรวจ ๕ คน และตัดสิทธิครอบครัวในการเป็นผู้เสีย หายในการฟอ้ งรอ้ งแทนผูส้ ูญหาย เนื่องจากศาลเห็นว่าไม่มีพยานหลกั ฐาน วา่ สมชาย นลี ะไพจติ ร ไดร้ บั บาดเจบ็ หรอื เสยี ชวี ติ จนมอิ าจดำ� เนนิ การเรยี ก รอ้ งความเป็นธรรมด้วยตนเองได้ ผ้หู ญงิ ความยุตธิ รรม และความทรงจ�ำบาดแผล ๑๓๑

ค�ำพิพากษาคดี จงึ ถอื เป็นความอัปยศของกระบวนการยุติธรรมไทย บนความพา่ ยแพข้ องครอบครวั และแสดงใหเ้ หน็ ถงึ ความไมเ่ ตม็ ใจของรฐั ใน การคมุ้ ครองบคุ คลทุกคนจากการบงั คบั สูญหาย ตลอดกว่า ๑๒ ปีของการต่อสู้คดีสมชาย นีละไพจิตร ยังมี โศกนาฏกรรมเกดิ ข้ึนกับผ้คู นอีกมากมาย ตำ� รวจที่เปน็ จำ� เลยที่ ๑ ในคดีที่ ศาลชน้ั ตน้ ลงโทษจ�ำคุก ๓ ปี หายสาบสญู ระหว่างการอุทธรณ์ ลูกความคน หนง่ึ ของสมชาย ซงึ่ เปน็ พยานในคดที ี่ถกู ซ้อมทรมาน กห็ ายสาบสูญระหวา่ ง การพจิ ารณาคดี ในขณะทภี่ รรยาของเขาถกู ยงิ เสยี ชวี ติ ในเวลาไลเ่ ลย่ี กนั ทงิ้ ลูกเลก็ ๆ ๒ คนใหอ้ ยกู่ ับยาย สว่ นพยานอีก ๒ คนถกู เจ้าหน้าทตี่ ำ� รวจฟอ้ ง กลับ ข้อหาให้การอันเป็นเท็จ ภายหลังคณะกรรมการป้องกันและปราบ ปรามการทจุ รติ แหง่ ชาติ ชมี้ ลู วา่ ไมม่ หี ลกั ฐานเพยี งพอวา่ ตำ� รวจซอ้ มทรมาน พวกเขา ตอ่ มาหนง่ึ ในนนั้ หายสาบสญู ไป โดยไมม่ ใี ครทราบชะตากรรมของ เขาจนทกุ วนั น้ี เรือ่ งราวทเ่ี กดิ ข้นึ ท�ำให้เห็นได้ว่า ราคาของความยตุ ธิ รรม ทตี่ ้องแลก กับชีวิตและคราบน้ำ� ตาของผู้คนมากมาย ซ่ึงทา้ ยสดุ ไดพ้ ิสจู น์ใหเ้ ห็นแล้วว่า ความยตุ ธิ รรมไม่มีจริง ๑๓๒ ปรดี บี รรณานุสรณ์ ๒๕๖๐

ผู้หญงิ : ผู้ปกป้องสิทธิชมุ ชน ผหู้ ญงิ กลมุ่ ที่ ๒ ทด่ี ฉิ นั อยากกลา่ วถงึ เรอื่ งราวของพวกเธอในวนั นี้ คอื ผหู้ ญงิ ผู้ปกป้องสิทธิชุมชน ดิฉันเห็นว่า ผู้หญิงผู้ปกป้องสิทธิชุมชน เป็นผู้หญิง อีกกลุ่มท่ีสมควรกล่าวถงึ กรณีเหมืองทองท่ีอ�ำเภอวังสะพุง จังหวัดเลย ทา่ นทงั้ หลายคงทราบถงึ กรณกี ารใหส้ มั ปทานเหมอื งทก่ี อ่ ใหเ้ กดิ การ ปญั หามลพษิ มากมายในหลายพน้ื ที่ หนง่ึ ในนน้ั คอื กรณที เี่ หมอื งทองทอี่ ำ� เภอ วงั สะพงุ จังหวัดเลย เมื่อเดือนกันยายน ๒๕๕๕ บ่อเก็บกากไซยาไนด์ของบริษัท ทุ่งค�ำ จำ� กดั ทอ่ี ำ� เภอวงั สะพงุ ไดไ้ หลปนไปกบั แหลง่ นำ้� กนิ นำ้� ใชข้ องชาวบา้ น ทำ� ให้ ชาวบา้ นในหลายหมบู่ า้ นเรมิ่ กงั วลถงึ ผลกระทบตอ่ ความเสย่ี งในการบรโิ ภค อาหารปนเปอ้ื น ผกั หญา้ เนา่ เสยี ในขณะทกี่ บเขยี ดทชี่ าวบา้ นกนิ เปน็ อาหาร ตายลง ท�ำให้ชาวบา้ นมีการเคล่อื นไหวต่อต้านการตง้ั เหมืองในชุมชน มกี าร หา้ มรถขนสารพิษผ่านชุมชน โดยตลอดการเคลอื่ นไหว มีผู้หญงิ เข้ารว่ มใน ทุกกระบวนการ รวมถึงการแสวงหาประชามติของชมุ ชน วันท่ี ๑๕ พฤษภาคม ๒๕๕๗ มีเหตุการณ์ชายฉกรรจ์ พร้อมอาวุธ ครบมือบุกทลายแนวก้ันของชาวบ้านเพื่อขนย้ายแร่ออกจากชุมชน หลัง เหตุการณ์วันน้ันแม้ผู้หญิงต้องเผชิญกับความรุนแรงที่เพ่ิมมากข้ึน แต่พวก เธอไมไ่ ด้ยอ่ ทอ้ นอกจากพวกแมๆ่ ในหมบู่ า้ นแล้ว ลกู หลานหลายคนตัดสนิ ใจท้ิงชีวติ ในเมืองเพอื่ เข้าร่วมในการปกป้องบา้ นเกดิ แม่คนหนึ่งกลา่ ววา่ ผหู้ ญงิ ความยตุ ธิ รรม และความทรงจ�ำบาดแผล ๑๓๓

“เราท�ำในส่ิงท่ีถูกต้อง เราผ่านความตายมาแล้ว เม่ือเดือนพฤษภา ๒๕๕๗ มีการทลายกำ� แพง รถบรรทุกพรอ้ มชายฉกรรจ์ ๓๐๐–๔๐๐ คนบุก ปิดล้อมชมุ ชน เด็กผ้หู ญงิ โดนกระชากลงจากรถแล้วจับมัด โดนข่มขวู่ า่ จะ เอาไปขม่ ขนื ผหู้ ญงิ ตา่ งรอ้ งไห้ ชาวบา้ นทโ่ี ดนจบั มดั กน็ ำ�้ ตาไหลไปดว้ ย ไมม่ ี ตำ� รวจสักคนมาชว่ ย ท้งั ทพ่ี นื้ ท่ีเกิดเหตุอย่หู า่ งตวั เมืองเพียง ๒๐ กม. แตข่ อ ความชว่ ยเหลอื ไมม่ ใี ครมา คนทอี่ อกหนา้ มแี ตผ่ หู้ ญงิ ... พวกเขาบอกวา่ พวก เราขัดขวางการพฒั นา แต่เขาไมค่ ดิ วา่ เรากำ� ลงั ปกป้องภเู ขา ป่าไม้ ปกปอ้ ง ทรัพยากรของเรา” และ “เราต่อส้มู ากว่า ๑๐ ปี ฉันถูกฟ้องคดีมากกว่า ๒๐ คดี ถูกเรียกค่าเสยี หายรวมกว่า ๑,๐๐๐ ล้านบาท”๙ บาดแผลรา้ วลกึ ทธ่ี รุ กจิ เหมอื งแรแ่ ละนโยบายของรฐั ไดก้ อ่ ไว้ ภายใต้ วธิ คี ดิ วา่ “แร”่ คอื ทรพั ยากรเพอ่ื การพฒั นาไปสเู่ ศรษฐกจิ ทด่ี แี ละสรา้ งความ เจริญ ก�ำลังถูกต้ังค�ำถามอย่างหนักโดยชาวบ้านในพ้ืนท่ีว่า รัฐจะพัฒนาได้ อยา่ งไรหากส่งิ แวดล้อม วิถชี ีวติ และเศรษฐกิจทีย่ ั่งยนื ของชมุ ชนถกู ท�ำลาย ลงดว้ ยผลกระทบจากการทำ� เหมือง ปัจจุบันการคุกคามรูปแบบใหม่คือการฟ้องร้องด�ำเนินคดีกับผู้ที่ต่อ ตา้ น โดยเฉพาะนกั สิทธิมนุษยชนหญิง ในกรณีผ้หู ญิงทีต่ อ่ ต้านเหมอื ง พวก เธอถกู ฟอ้ งร้อง ถกู ดำ� เนินคดี การถูกฟอ้ งรอ้ งด�ำเนนิ คดี ท�ำใหก้ ารตอ่ ส้ขู อง ผหู้ ญงิ มคี วามซบั ซอ้ นมากขน้ึ เพราะพวกเธอตอ้ งคอยหาเงนิ ทนุ เพอ่ื ประกนั ๙ ผแู้ ทนหญงิ กลุ่ม “คนรกั ษ์บา้ นเกิด” กล่าวในโอกาสรบั รางวัล “ผ้หู ญิงนกั ปกปอ้ งสิทธมิ นษุ ย ชน” ในงาน “ชวี ิต คิดและหวังผหู้ ญงิ นกั ปกปอ้ งสทิ ธิมนษุ ยชน” เนอื่ งในโอกาสวนั สตรีสากล มีนาคม ๒๕๕๙, อนุกรรมการด้านสิทธิสตรี กรรมการสิทธมิ นษุ ยชนแห่งชาติ. ๑๓๔ ปรดี ีบรรณานุสรณ์ ๒๕๖๐

ตัวเอง เพ่อื จา้ งทนายความ แม้แตก่ ารเดินทางไปศาลแตล่ ะครงั้ ล้วนแตต่ อ้ ง ใชเ้ งนิ ทงั้ สน้ิ ในขณะทพ่ี วกเธอตา่ งมภี าระทต่ี อ้ งดแู ลครอบครวั ควบคไู่ ปดว้ ย แม้ศาลยุติธรรมจะเป็นความหวัง แต่เม่ือไม่นานนี้เองศาลปกครอง พพิ ากษายกฟอ้ งคดที ชี่ าวบา้ นเปน็ โจทกฟ์ อ้ งรฐั และบรษิ ทั ทนุ คดพี พิ าทเกยี่ ว กบั การทห่ี นว่ ยงานทางปกครองหรอื เจา้ หนา้ ทขี่ องรฐั กระทำ� การโดยไมช่ อบ ด้วยกฎหมายและละเลยต่อหน้าที่ตามกฎหมายก�ำหนดให้ต้องปฏิบัติหรือ ปฏบิ ตั ลิ า่ ชา้ เกนิ สมควร เครดติ ภาพ: http://www.citizenthaipbs.net/node/10416 หลงั ฟงั คำ� พพิ ากษาชาวบา้ นถงึ กบั รำ�่ ไห้ ตวั แทนกลมุ่ แม่ ชาวบา้ นกลมุ่ คนรกั ษบ์ า้ นเกดิ อำ� เภอวงั สะพงุ จงั หวดั เลย กลา่ วภายหลงั รบั ฟงั คำ� พพิ ากษา ว่า “นำ�้ ตาท่ไี หลออกมาไม่ใชน่ ำ�้ ตาของผแู้ พ้ แต่มนั เครยี ด มันน้อยใจ คนมี อำ� นาจเขามองไมเ่ หน็ ทำ� เปน็ ไมร่ ู้ ไมเ่ ปน็ ไร ชาวบา้ นถกู เหยยี บยำ่� มาสารพดั ผู้หญงิ ความยตุ ิธรรม และความทรงจ�ำบาดแผล ๑๓๕

ก็ไม่เป็นไร เราไม่ได้แคร์อยูแ่ ลว้ แต่น่เี ปน็ น�้ำตาทีอ่ อกมาจากความเสยี ใจตอ่ กระบวนการยตุ ธิ รรมทเี่ กดิ ขน้ึ ทผี่ า่ นมาทกุ คนทำ� เตม็ ทแี่ ละยนื ยนั วา่ ชาวบา้ น จะสตู้ อ่ ไป”๑๐ “ส่วนท่ีเจ็บช้�ำน้�ำใจมากที่สุด คือ ท่ีบอกว่าเหมืองทองค�ำไม่ใช่ อตุ สาหกรรมทกี่ อ่ เกดิ มลพษิ โดยเชอื่ รายงานของสถาบนั วจิ ยั แหง่ หนงึ่ ทบ่ี อก ว่าสารพษิ ต่างๆ ไม่ไดเ้ กนิ มาตรฐานและไมม่ ีผลกระทบต่อคน สตั ว์ และส่ิง แวดลอ้ มในพน้ื ที่ ยงิ่ คดิ กย็ ง่ิ เหมอื นฝนั รา้ ย พออา้ งเรอื่ งวชิ าการเมอื่ ใด ปากคำ� ของชาวบ้านจะไมม่ คี วามหมายเลย เพราะชาวบ้านไมม่ คี วามรู้ ไม่มเี กยี รติ ไม่มศี กั ด์ศิ รี”๑๑ กรณีเขื่อนปากมูล ความทรงจ�ำในความอยุติธรรมของผู้หญิงคัดค้านเหมืองทองค�ำ คง ไมต่ ่างจากความทรงจำ� ของผ้หู ญงิ นกั ต่อสเู้ พอ่ื สิทธชิ ุมชนมายาวนาน อยา่ ง สมปอง เวียงจันทร์ แมค่ ้าขายปลา แกนน�ำต่อต้านเขอื่ นปากมูล ท่ีเคยกล่าว ไว้ในวงพูดคยุ ของผูห้ ญิงนักปกปอ้ งสทิ ธมิ นุษยชน เม่อื ปี ๒๕๕๘ วา่ ๑๐ http://prachatai.com/journal/2016/12/69435. ๑๑ เพงิ่ อา้ ง. ๑๓๖ ปรีดบี รรณานุสรณ์ ๒๕๖๐

เครดติ ภาพ: https://prachatai.com/journal/2013/10/49232 “ฉนั สูม้ า ๓๐ ปี ตอนตอ่ สูใ้ หมๆ่ เขาไมเ่ หน็ เราเป็นมนษุ ย์ดว้ ยซำ�้ เรา หยดุ ไมไ่ ด้ ถา้ หยุดเราตาย ผู้หญงิ มีบทบาทหนักในครอบครวั พอทรัพยากร หาย ผหู้ ญงิ จะเดอื ดรอ้ นมาก ผชู้ ายถกู ลอ่ งา่ ย ฝา่ ยตรงขา้ มจะลอ่ ผชู้ ายใหไ้ ป เที่ยว กินเหลา้ ผหู้ ญงิ หลอกยากกวา่ ผู้หญิงมหี น้าทด่ี ูแลแผนในอนาคต ฉัน ถกู ฟอ้ งนบั สบิ คดี ลา่ สดุ โดนคดซี อ่ งสมุ โจร เจา้ หนา้ ทบ่ี อกวา่ เราเอาชาวบา้ น ไปชมุ นมุ ตอ่ ตา้ น เราบอกมนั เรอ่ื งปากทอ้ งมนั หา้ มไมไ่ ด้ ถา้ คณุ แกป้ ญั หาเรอื่ ง ปากมูลได้ เราจะหยุดทันท”ี ๑๒ กรณีที่บ่อนอก ไม่ต่างจากความทรงจ�ำของ กระรอก หรือ กรณ์อุมา พงษ์น้อย ประธานกลุ่มรักษ์ท้องถิ่นบ่อนอก ภรรยาเจริญ วัดอักษร นักปกป้องสิทธิ ๑๒ “ชีวติ คิด และหวงั ” ผ้หู ญงิ นักปกปอ้ งสิทธิมนษุ ยชน, อ้างแลว้ . ผหู้ ญงิ ความยุตธิ รรม และความทรงจ�ำบาดแผล ๑๓๗

ชมุ ชน ซง่ึ ถกู ฆา่ เมือ่ วันท่ี ๑๓ ตุลาคม ๒๕๔๘ กระรอกกล่าวว่า “๑๑ ปีของ การตดิ ตามคดฆี า่ เจรญิ วดั อกั ษร เราไดเ้ รยี นรวู้ า่ กระบวนการยตุ ธิ รรมไมม่ วี นั เออื้ มมอื ไปไปถงึ ผบู้ งการฆา่ ได้ ถา้ มกี ระบวนการทำ� ใหม้ อื ปนื ตายกอ่ นไปให้ ปากคำ� ตอ่ หนา้ ศาล ซงึ่ หมายความวา่ ประชาชนผตู้ อ่ สกู้ บั อทิ ธพิ ลอำ� นาจเถอื่ น คงคาดหวังจะได้รับความยุติธรรมจากกระบวนการยุติธรรมได้ยากเต็มที” กระรอกยงั กลา่ วยำ�้ วา่ “ผลประโยชนข์ องคนสว่ นใหญจ่ ะมอี ยจู่ รงิ ไดอ้ ยา่ งไร ถ้ามันได้มาด้วยการย้ือแย่ง การท�ำลายปล้นชิงคนเล็กคนน้อย เพราะชาติ ประกอบขนึ้ ดว้ ยชมุ ชนเลก็ ๆ หลายๆ ชมุ ชน ชมุ ชนเขม้ แขง็ ชาตจิ งึ เขม้ แขง็ ”๑๓ เครดิตภาพ: http://www.manager.co.th/Politics/ ViewNews.aspx?NewsID=9580000114295&Html=1&TabID=3& ปจั จบุ นั ทง้ั สมปอง กระรอก และผหู้ ญงิ คนกลมุ่ คนรกั ษบ์ า้ นเกดิ ยงั คง ตอ่ สเู้ พื่อความยุตธิ รรมตอ่ ไปอย่างกล้าหาญ ๑๓ http://www.citizenthaipbs.net/node/6864. ๑๓๘ ปรดี ีบรรณานสุ รณ์ ๒๕๖๐

ผหู้ ญงิ : ผสู้ ญู เสยี บคุ คลทร่ี กั จากเหตกุ ารณค์ วามไมส่ งบในจงั หวดั ชายแดนภาคใต้ ผหู้ ญงิ กลมุ่ สดุ ทา้ ยทดี่ ฉิ นั ไมอ่ าจลมื ทจี่ ะกลา่ วถงึ พวกเธอในวนั นี้ คอื ผหู้ ญงิ ท่ี สญู เสยี บคุ คลทร่ี กั จากเหตกุ ารณค์ วามไมส่ งบในจงั หวดั ชายแดนภาคใต้ กลมุ่ แม่กรณตี ากใบ เมือ่ วันที่ ๒๕ ตุลาคม ๒๕๔๗ ซงึ่ เปน็ ชว่ งเดอื นรอมฎอน หรอื เดือน แห่งการถือศีลอดของชาวมุสลิม เดก็ หนมุ่ หลายคนออกจากหมูบ่ ้านตากใบ จงั หวดั นราธวิ าส เพอื่ ไปซอื้ หาอาหารเพอ่ื ละศลี อด พรอ้ มกบั เลอื กซอ้ื เสอื้ ผา้ สำ� หรบั คนทเ่ี ขารกั เพอื่ ใชใ้ นวนั อฎี ลิ ฟติ ร ซงึ่ เปน็ วนั เฉลมิ ฉลองวนั สนิ้ สดุ ของ เดือนรอมฎอน เด็กหนุ่มหลายคนในนั้นกลับถึงบ้านในวันถัดมาในสภาพ ปราศจากลมหายใจ หลายคนพกิ าร ในขณะทอี่ กี หลายคนไมม่ โี อกาสไดก้ ลบั บ้านอีกเลย เร่ืองของผู้หญิงมลายูมุสลิมอาจดูเร้นลับในสายตาของคนนอกพื้นที่ หากแตห่ ากมีโอกาสได้สัมผัสกับชวี ติ ของพวกเธอ เราจะพบว่าผู้หญงิ กล่มุ น้ี เป็นผู้กุมอนาคตของสังคมมลายูมากกว่าผู้ชายเสียอีก พวกเธอท�ำงานหนัก หาเลยี้ งลูกๆ และคนในครอบครัว ดแู ลพ่อแม่ และยังทำ� หน้าท่ีหลกั ในการ หาความเปน็ ธรรมใหค้ นในครอบครวั และชมุ ชนดว้ ย นา่ เสยี ดายทเี่ ราไมค่ อ่ ย เห็นผู้หญิงเหล่าน้ีมีพ้ืนที่ทางสาธารณะ โดยเฉพาะพ้ืนท่ีทางการเมือง และ การมอี �ำนาจในการตดั สินใจเช่นเดยี วกบั ผหู้ ญิงในพน้ื ทีอ่ ื่นของประเทศ แต่ ดว้ ยความศรทั ธา ความเชือ่ ม่นั ในพระผเู้ ปน็ เจ้า ท�ำใหผ้ ู้หญิงเหล่าน้มี ีความ เข้มแข็งอดทน และไม่ก้มหนา้ ใหก้ ับความไม่ชอบธรรมทเี่ กดิ ข้ึน ผ้หู ญงิ ความยตุ ิธรรม และความทรงจ�ำบาดแผล ๑๓๙

เครดติ ภาพ: http://www.flickriver.com/places/Thailand/Narathiwat /%E0%B8%95%E0%B8%B2%E0%B8%81%E0%B9%83%E0%B8%9A/search/ แยนะ สาแลแม แกนนำ� คนส�ำคัญของผหู้ ญิงเคยตอบคำ� ถามเมอื่ มผี ู้ ถามเธอว่าท�ำไมครอบครัวผู้สูญเสียกรณีตากใบจึงไม่ฟ้องร้องด�ำเนินคดีต่อ รัฐ วา่ “ถึงฟ้องไป เราก็ไมม่ ีทางชนะรฐั ได้หรอก แตเ่ ราอยากบอกวา่ ถึงแม้ เราไมฟ่ อ้ งคดใี นศาล เรากร็ อู้ ยวู่ า่ ใครเปน็ คนผดิ ใครเปน็ คนทตี่ อ้ งรบั ผดิ ชอบ เราเชอ่ื ในพระเจา้ ของเรา เราเชอื่ วา่ พระเจา้ เทา่ นนั้ ทจ่ี ะใหค้ วามยตุ ธิ รรมแก่ เราได้” และ “จนทกุ วนั นี้รัฐก็ยังมองวา่ เราเปน็ โจร รฐั ไมเ่ คยไว้ใจเรา ทุกปี ของเดอื นรอมฎอนเรายงั คงคดิ ถงึ เหตกุ ารณต์ ากใบ คดิ ถงึ ลกู หลานทเ่ี สยี ชวี ติ บาดเจ็บและสูญหาย หลายครอบครวั ยังรอ้ งไห้ เราไมเ่ คยลมื เรายังจำ� ไดด้ ี ถึงความไม่เปน็ ธรรม แมร้ ัฐจะให้เงนิ เยยี วยา แตเ่ งินไมไ่ ดท้ �ำให้เราลืมเรอื่ งที่ เกดิ ขน้ึ ” ๑๔๐ ปรดี บี รรณานุสรณ์ ๒๕๖๐

กะแยนะ เล่าถึงความทรงจำ� ของเธออีกว่า “กว่าทีเ่ ราจะมายืนตรงน้ี ได้ เราต้องฟันฝา่ อปุ สรรคมากมาย ลูกชายกะถกู จบั ตอนเหตุการณต์ ากใบ หลงั จากนัน้ อาแบ (สามี) ถูกยงิ ตาย จนวนั นยี้ ังจบั ใครไมไ่ ด้ กะถูกค้นบ้าน หลายคร้ัง แต่ไม่ได้กลัว เพราะเราไม่ได้ท�ำผิดอะไร บางทีก็คิดว่าพระเจ้า ทดสอบเราหรอื เปลา่ บางทกี ค็ ดิ วา่ เจา้ หนา้ ทจ่ี ะมองเราเปน็ โจรไหม เราตอ้ ง ใชค้ วามอดทนมาก กะเคยถกู หมาย พ.ร.ก. ฉุกเฉิน มเี จา้ หน้าทีเ่ รยี กใหไ้ ป พบ ๒ ครง้ั แต่เราไม่ไป เพราะเราเชื่อว่าเราไมไ่ ดท้ �ำผิด เราเป็นผู้หญิง อายุ กม็ ากแล้ว จะมาจับเราทำ� ไม”๑๔ บางคนอาจบอกวา่ ความยตุ ธิ รรมเกยี่ วพนั โดยตรงกบั ประชาธปิ ไตย แต่ประสบการณ์ของดฉิ นั แลว้ ดฉิ นั พบวา่ การละเมิดสทิ ธมิ นษุ ยชนโดยรัฐ เกดิ ขน้ึ ทงั้ ภายใตร้ ฐั บาลทหารและรฐั บาลพลเรอื น อยา่ งไรกด็ ี ภายใตร้ ฐั บาล พลเรอื น ทม่ี ีความเป็นประชาธิปไตย ประชาชนสามารถใช้สทิ ธิ เสรีภาพใน การแสดงความคดิ เหน็ ไดอ้ ยา่ งเปดิ เผย เปน็ อสิ ระ และเขา้ ถงึ กลไกการตรวจ สอบมากกวา่ รฐั บาลทหาร และประชาชนจะไมห่ วาดกลวั ในการแสดงความ คิดเหน็ ที่ขัดแยง้ กับรฐั ในเรื่องของ “ความยุติธรรม” ความยุติธรรมเก่ียวข้องโดยตรงกับ การงดเวน้ โทษ ในหลายประเทศรวมถงึ ประเทศไทย การทเี่ จา้ หนา้ ทก่ี ระทำ� ผดิ แลว้ ไมต่ อ้ งรบั โทษ ถอื เปน็ เรอ่ื งธรรมดาทสี่ งั คมไทยชาชนิ แตส่ ำ� หรบั เหยอื่ แลว้ ความยตุ ธิ รรม ยงั หมายถงึ ความพรอ้ มรบั ผดิ (Accountability) ความ รับผิดชอบ การชดใช้เยียวยา รวมถึงการสร้างหลักประกันว่าจะไม่มีการ ๑๔ “ชีวิต คิดและหวงั ผู้หญิงนักปกปอ้ งสิทธิมนษุ ยชน”, อ้างแลว้ . ผหู้ ญงิ ความยตุ ิธรรม และความทรงจ�ำบาดแผล ๑๔๑

ละเมิดซ้�ำ ซึ่งหมายถึงการปรับปรุงกฎหมาย การสร้างกลไกท่ีประชาชน สามารถมีส่วนร่วมในการตรวจสอบเจ้าหน้าท่ีรัฐ การปฏิรูปต�ำรวจ ปฏิรูป ทหาร และปฏิรูปความมั่นคง หลักความรับผิดชอบของรัฐ คือ เจ้าหน้าท่ีของรัฐที่มีหน้าที่ในการ คมุ้ ครองสทิ ธิ เสรภี าพของประชาชน แตห่ ากการใชอ้ ำ� นาจของเจา้ หนา้ ทกี่ อ่ ใหเ้ กิดการละเมดิ สิทธิของประชาชน กย็ ่อมตอ้ งได้รับการลงโทษเพ่ือให้เจา้ หนา้ ทขี่ องรฐั มคี วามรบั ผดิ ชอบตอ่ การกระทำ� ของตน เชน่ ในกรณกี ารสลาย การชมุ นุมท่ีตากใบ กรณีการบงั คบั ให้บคุ คลสญู หาย กรณกี ารซ้อมทรมาน และกรณนี โยบายสงครามยาเสพตดิ การทเี่ จา้ หนา้ ทท่ี กี่ ระทำ� การละเมดิ สทิ ธิ ของประชาชนไม่ได้รับการลงโทษ จึงก่อให้เกิดวัฒนธรรมของผู้มีอ�ำนาจที่ ไมต่ อ้ งรบั ผดิ ในการกระท�ำของตนเอง หรอื ท่ีเรียกกันวา่ “การปล่อยใหค้ น ผดิ ลอยนวล” ในประเทศไทย เรามักเรียกร้องให้เหยื่อให้ “อภัย” แล้ว “ลืม” เหตกุ ารณท์ ผี่ า่ นมา โดยทรี่ ฐั และสงั คมไมพ่ ดู ถงึ ความสำ� คญั ของการแสวงหา ความจริง ไม่สนใจในการแสวงหาความยุติธรรม ไมเ่ ผชิญหนา้ กบั อดตี และ ไม่มีการน�ำตัวคนผิดท่ีเป็นเจ้าหน้าที่รัฐมาลงโทษตามกระบวนการยุติธรรม ไม่มกี ารปฏริ ปู กระบวนการยตุ ธิ รรม และปฏริ ูปหน่วยงานความม่นั คง การเยยี วยาทีร่ ฐั ให้แก่ผูเ้ สียหาย เปน็ เสมอื นการสงเคราะห์ มากกวา่ การส�ำนึกผิดในสิ่งที่รัฐได้กระท�ำไป ในหลายครั้งหลังการเยียวยายังมีการ ทวงบุญคุณกับเหย่ือและครอบครัว มีการขอให้เหย่ือสัญญาว่าจะไม่มีการ ๑๔๒ ปรีดีบรรณานุสรณ์ ๒๕๖๐

ฟอ้ งรอ้ งดำ� เนนิ คดกี บั รฐั อกี การเยยี วยาในลกั ษณะนจ้ี งึ ไมเ่ ปน็ การคนื ศกั ดศิ์ รี ความเปน็ มนษุ ยใ์ หก้ ับเหยื่อและครอบครัว หากแต่เปน็ การซ�้ำเตมิ บาดแผล ทางจิตใจใหเ้ หย่อื มากข้นึ ที่ผ่านมาในประเทศไทยการลงโทษทางอาญากับเจ้าหน้าท่ีที่ต้องรับ ผดิ ชอบการละเมดิ สทิ ธมิ นษุ ยชนเเทบไมเ่ คยเกดิ ขนึ้ เลย และในบางครง้ั ยงั มี การตรากฎหมายเพ่ือไมใ่ หเ้ จ้าหนา้ ท่ตี อ้ งรบั ผิด เพอื่ ยตุ ิการงดเว้นโทษ รัฐต้องตระหนักวา่ ทกุ ความรุนแรงที่เกิดจาก รัฐ รัฐต้องร่วมรบั ทกุ ข์ด้วย ไม่ใช่ปล่อยใหเ้ หย่ือเผชญิ ความยากล�ำบากแต่ เพยี งลำ� พงั รฐั ตอ้ งรบั รวู้ า่ ทกุ ครงั้ ทเี่ กดิ ความรนุ แรง สงั คมจะเกดิ ความเกลยี ด ชัง สญู เสยี ความไวว้ างใจต่อรัฐ สายสัมพนั ธร์ ะหวา่ งรัฐและประชาชนจะถกู ทำ� ลาย และยากทสี่ รา้ งขนึ้ มาใหม่ รฐั จงึ ตอ้ งไมม่ ดื บอดในการรบั รคู้ วามทกุ ข์ ยากของประชาชน การให้เงินชดใช้ความเสียหายจากการถูกละเมิดสิทธิ มนุษยชน ไม่ได้หมายความว่ารัฐและหน่วยงานความมั่นคงจะหลุดพ้นจาก หนา้ ทท่ี ต่ี อ้ งนำ� ตวั ผกู้ ระทำ� ผดิ มาเขา้ สกู่ ระบวนการยตุ ธิ รรม ทส่ี ำ� คญั การให้ คา่ ชดเชยดว้ ยเงนิ จำ� นวนมากกไ็ มอ่ าจรบั ประกนั ไดว้ า่ การละเมดิ เชน่ นจ้ี ะไม่ เกดิ ขน้ึ อกี ในอนาคต ผู้หญงิ ความยตุ ิธรรม และความทรงจ�ำบาดแผล ๑๔๓

ความทรงจ�ำ การรกั ษาความทรงจำ� กรณกี ารละเมดิ สทิ ธมิ นษุ ยชน เปน็ เรอื่ งสำ� คญั และ เป็นส่วนหนึ่งของการบันทึกประวัติศาสตร์ของความจริงในเร่ืองราวการ ละเมดิ สทิ ธมิ นษุ ยชนทเี่ กดิ ขน้ึ นอกจากนนั้ ความทรงจำ� จะทำ� ใหก้ ารตอ่ สเู้ พอ่ื ความยตุ ธิ รรมยงั คงดำ� รงอยู่ การรกั ษาความทรงจำ� คอื การรกั ษาประวตั ศิ าสตร์ ซ่ึงจะมีอิทธิพลต่ออนาคต เม่ือเกิดเหตุการณ์การละเมิดสิทธิมนุษยชนครั้ง ใหญ่ๆ จะเกดิ ความทรงจ�ำรว่ มของผู้คนในสังคม และท�ำใหเ้ กดิ การรว่ มต่อ ต้านความไม่เป็นธรรมร่วมกันของผู้คนในสังคม ในสังคมท่ีเปิดโอกาสได้มี การถกเถยี งอยา่ งอสิ ระ และเปิดเผย จะท�ำใหท้ ุกฝา่ ยเกดิ การเตรียมการไม่ ใหม้ กี ารละเมิดสิทธมิ นษุ ยชนซำ้� อีกในอนาคต เพราะเมื่อเราเรยี นรู้สง่ิ ทเ่ี กิด ขนึ้ ในอดตี มนั จะเปน็ การเตอื นเราในการปอ้ งกนั ไมใ่ หเ้ หตกุ ารณเ์ ลวรา้ ยเกดิ ขน้ึ อกี ในภายหนา้ และปอ้ งกนั ไมใ่ หค้ วามทรงจำ� ทเี่ ลวรา้ ยบนั่ ทอนจติ ใจของ เหย่ือจนกลายเป็นบาดแผลในใจซึ่งยากจะเยียวยา เหย่ือบางคนเม่ือได้รับ ผลกระทบจากความรุนแรงซ้�ำ หรือไม่ได้รับการฟื้นฟู หรือความยุติธรรม ทำ� ให้เหยอื่ หลายคนกลายมาเปน็ ผใู้ ชค้ วามรุนแรงเสยี เอง ทางหนึ่งของการเยียวทางบาดแผลความทรงจ�ำ คือการบันทึกเร่ือง ราว การบันทึกประวัติศาสตร์ของเหย่ือ การบันทึกความทรงจ�ำจะท�ำให้ สังคมไม่ลืมอดีต แม้จะเป็นอดีตท่ีขมข่ืน แต่จะเป็นอดีตที่บอกเล่าเรื่องราว ความเป็นมาของผู้สูญเสีย ซ่ึงแม้จะเป็นผู้แพ้ในสายตาของรัฐ แต่เร่ืองราว ของพวกเขาจะทำ� ให้เกิดการเปลีย่ นแปลง ๑๔๔ ปรดี บี รรณานสุ รณ์ ๒๕๖๐

การแกป้ ญั หาการละเมดิ สทิ ธมิ นษุ ยชนและความไมเ่ ปน็ ธรรมโดยการ ขอใหเ้ หยอ่ื “ลมื ” จงึ ไมเ่ ปน็ การแกป้ ญั หาอดตี และปอ้ งกนั การละเมดิ ซำ�้ ใน อนาคต ซ้�ำร้ายยังท�ำให้เหยื่อเกิดความทรงจ�ำท่ีเลวร้าย และมีทัศนคติต่อ ตา้ นรฐั เพราะการละเมดิ สิทธมิ นษุ ยชน จะส่งผลกระทบเชิงลกึ ให้เหย่อื ทาง ออ้ ม ซ่งึ คอื ครอบครวั ประสบปญั หาการไม่สามารถเชือ่ มโยงตนเองเขา้ กบั สังคมได้โดยง่าย และท�ำให้การด�ำเนินชีวิตต่อไปของพวกเขาเป็นเร่ืองยาก ล�ำบากย่ิงข้ึน อีกท้ังยังท�ำให้เหยื่อประสบปัญหาความคับแค้นใจ และเกิด ความกดดนั ในการมปี ฏสิ มั พนั ธก์ บั สงั คมรอบขา้ ง เหยอ่ื หลายคนมกั มอี าการ Post-Traumatic Stress Disorder ซึ่งจะแสดงอาการในระยะยาว บางคน มีอาการหวาดกลัวและหวาดระแวงอยู่เป็นระยะเวลายาวนาน ไม่ไว้วางใจ คนรอบขา้ ง หรอื มองโลกในแงร่ า้ ย ซง่ึ สง่ กระทบตอ่ สขุ ภาพรา่ งกายและจติ ใจ ของเหยอ่ื อยา่ งรา้ ยแรง นอกจากน้ี ภาวะความคลมุ เครอื ทำ� ใหเ้ หยอื่ ของการ บังคับสูญหายสร้างจินตนาการของการสูญหาย ด้วยภาพของการทรมาน ทารณุ กรรม ความโหดรา้ ย เจ็บปวด จนถึงการทำ� ลายหรอื อ�ำพรางศพ ซึง่ ส่งผลให้ครอบครัวเหย่ือส่วนมากต้องทุกข์ทรมานและพันธนาการตัวเองใน เงาความทรงจำ� ท่ีโหดร้ายทารณุ จนชั่วชวี ิต การปรองดองท่ีแท้จริงจึงไม่สามารถถูกบังคับยัดเยียดด้วยกฎหมาย หรือค�ำสั่งใดๆ มันต้องสร้างขึ้นมาเองในจิตใจของสมาชิกในสังคม ผ่าน กระบวนการที่ตระหนักถึงคุณค่าและศักดิ์ศรีของมนุษย์ทุกคน… การ ผูห้ ญิง ความยุติธรรม และความทรงจ�ำบาดแผล ๑๔๕

ปรองดองตอ้ งการความรเู้ กยี่ วกบั ความจรงิ ทเ่ี กดิ ขน้ึ เราไมอ่ าจเรยี กรอ้ ง หรอื คาดหวัง ถงึ การให้อภยั เวน้ เสียแต่วา่ คนท่ีถกู เรยี กรอ้ งใหท้ ำ� การใหอ้ ภยั ได้ รับรู้อย่างถ่องแทว้ า่ พวกเขาและเธอก�ำลงั จะให้อภัย “ใคร” หรอื “สง่ิ ใด” การปรองดองท่ีแท้จริงจะเกิดขึ้นได้ก็ต่อเม่ือมีการแก้ไขปัญหา และการ ชดเชยใหก้ บั เหยอ่ื ในสงิ่ ทพ่ี วกเขาสญู เสยี ไปแลว้ เทา่ นน้ั หากเราเรยี กรอ้ งการ ใหอ้ ภยั จากเหยือ่ ในขณะที่บรรดาคนซง่ึ จะได้ประโยชนจ์ ากการให้อภยั น้ัน ไม่เคยแสดงออกซ่ึงความส�ำนึกผิดหรือยอมรับในความผิดที่พวกเขาได้ กระท�ำลงไป การให้อภัย ย่อมจะไม่ท�ำให้เกิดการเปลี่ยนแปลง หน�ำซ�้ำยัง ท�ำให้เกิดการกระท�ำผิดซ�้ำซากเนื่องจากผู้กระท�ำผิดไม่ต้องกังวลว่าจะต้อง รบั โทษ อย่างไรก็ดี การขอโทษ รวมถึงการยอมรับต่อสาธารณะถึงข้อเท็จ จริง และการยอมรับผิดชอบ เป็นรูปแบบของการชดใช้ความเสียหายทาง จติ ใจอยา่ งหนงึ่ เปน็ การชดใชค้ วามเสยี หายทไี่ มเ่ ปน็ ตวั เงนิ แกเ่ หยอ่ื เปน็ การ ทำ� ใหเ้ กดิ ความพงึ พอใจรปู แบบหนงึ่ เชน่ เดยี วกบั การลงโทษผกู้ อ่ การละเมดิ ก็เป็นอีกรปู แบบของการทำ� ใหพ้ ึงพอใจ การขอโทษ การยอมรับความผิด เปน็ อกี รปู แบบทสี่ ำ� คญั ของการชดใชค้ วามเสยี หาย สำ� หรบั เหยอื่ ของการ ละเมิดสิทธิมนุษยชน การทสี่ าธารณะได้รับรู้ความทุกข์ทรมานของพวก เขา และความจรงิ เกย่ี วกบั ผกู้ ระทำ� ความผดิ เปน็ ขน้ั ตอนสำ� คญั ทน่ี ำ� ไปสู่ การฟ้ืนฟูและความปรองดอง ในครอบครัวผู้ถูกบังคับสูญหาย ผู้หญิงยังคงประสบปัญหาจากการ สรา้ งคำ� อธบิ ายเกย่ี วกบั เหตกุ ารณท์ เี่ กดิ ขน้ึ กบั บคุ คลในครอบครวั โดยเฉพาะ เด็กๆ เด็กส่วนมากไม่เขา้ ใจว่าท�ำไปพ่อจึงไม่กลับบา้ น ในขณะท่ีมีข่าวลือวา่ ๑๔๖ ปรดี บี รรณานุสรณ์ ๒๕๖๐

พ่อของพวกเขาเก่ียวข้องกับการกระท�ำผิด จึงท�ำให้ต้องหลบหนีไป เด็กๆ ตอ้ งเผชญิ กบั คำ� ถามจากเพอื่ นๆ หรอื ครทู โี่ รงเรยี น เดก็ ๆ หลายคนเตบิ โตมา กบั แมท่ ม่ี คี วามเครยี ดเรอ้ื รงั จากปญั หาทางเศรษฐกจิ สงั คมและวฒั นธรรม๑๕ ผู้หญิงในครอบครัวผู้ถูกบังคับสูญหายต้องอยู่กับความทรงจ�ำอันขมข่ืนเป็น เวลานาน โดยเฉพาะผู้หญิงในกลุ่มชาติพันธุ์ส่วนมากไม่สามารถสมรสใหม่ ได้เมื่อสามีหายตัวไป ด้วยความเช่ือทางศาสนา ประเพณี และวัฒนธรรม ท้องถิ่น ไม่ต่างจากประชาชนในจังหวัดชายแดนภาคใต้ ทุกปีเมื่อเดือนรอม ฎอนมาถงึ ชาวบา้ นจะนกึ ถงึ เหตกุ ารณ์ การสลายการชมุ นมุ หนา้ สถานตี ำ� รวจ ภูธรตากใบ การเสียชีวิตของประชาชน ๗๘ คนเม่ือปี ๒๕๔๗ เหมือน เหตุการณ์เพิ่งผ่านมา ชาวมลายูมุสลิมในจังหวัดชายแดนภาคใต้ยังจดจ�ำ ประวัติศาสตร์ของความไม่เป็นธรรมจากรัฐ แม้เมื่อปี ๒๕๕๕ รัฐบาลสมัย น้ันได้มีมติเยียวยาครอบครัวผู้เสียหายด้วยเงินก้อนใหญ่ แต่เงินไม่สามารถ คนื ศกั ดศ์ิ รคี วามเปน็ มนษุ ยข์ องผคู้ นได้ ไมม่ ใี ครตอบไดว้ า่ ทำ� ไมการสลายการ ชุมนุมที่ท�ำให้เกิดการสูญหาย บาดเจ็บ พิการ หรือการเสียชีวิตของผู้คน จำ� นวนมากจงึ ไมม่ หี นว่ ยงานใดของรฐั หรอื แมแ้ ตร่ ฐั บาลออกมาแสดงความ รับผิดชอบ เปิดเผยความจริง และน�ำตัวผู้กระท�ำผิดมาเข้าสู่กระบวนการ ยตุ ธิ รรม ๑๕ ประทับจิต นีละไพจิตร, “การบงั คบั บคุ คลสญู หาย และนัยยะของความคลมุ เครือ,” ใน ความรู้ ความลบั ความทรงจำ� บรรณาธิการโดย ชยั วัฒน์ สถาอานันท์ (กรุงเทพฯ: สำ� นกั งานกองทุนสนับสนนุ การวิจยั (สกว.), ๒๕๕๙). ผหู้ ญงิ ความยุตธิ รรม และความทรงจ�ำบาดแผล ๑๔๗

กรณคี วามเสยี หายทางจติ ใจนนั้ ศาลสทิ ธมิ นษุ ยชนแหง่ ทวปี อเมรกิ า และศาลสิทธิมนุษยชนแห่งยุโรป ได้ก�ำหนดการชดเชยความเสียหายแก่ส่ิง ท่ีเรียกว่า “ความเสียหายทางจิตใจ” แก่เหย่ือ โดยศาลวินิจฉัยให้ให้การ ชดเชยความเสียหายทางจิตใจแก่เหยื่อและสมาชิกในครอบครัวของเหยื่อ ศาลเห็นวา่ “ความเศรา้ ส่วนบคุ คลควรไดร้ บั การพิจารณาด้วย”๑๖ ถา้ ประเทศไทยไมแ่ กป้ ญั หาความไมเ่ ปน็ ธรรม และยตุ วิ ฒั นธรรมการ งดเวน้ โทษ อกี ไมน่ านเราจะมผี คู้ นทต่ี า่ งมบี าดแผลทางใจเพม่ิ ขน้ึ ในแตล่ ะวนั บุคคลเหล่านั้น คือ พยานของความอยุติธรรมในแผ่นดินน้ี เร่ืองเล่าและ บาดแผลในใจของพวกเขาและเธอ จะบอกเลา่ ถงึ ความขมขน่ื ทไี่ ดร้ บั จากรฐั รัฐที่เย่อหยิ่ง ไม่น�ำพาสนใจในการร่วมแบ่งปันทุกข์ของประชาชน ไม่โอบ กอดผทู้ กุ ข์ยาก และผูส้ ญู เสยี รัฐที่เชือ่ ม่ันวา่ อำ� นาจคือความชอบธรรม ซึง่ ถา้ เปน็ เชน่ น้ี ความไวว้ างใจระหวา่ งรฐั และประชาชนจะสญู สนิ้ ลง กลายเปน็ คนแปลกหนา้ จนถงึ เกลยี ดชงั กัน รฐั จึงตอ้ งระลึกเสมอวา่ แม้จะไมส่ ามารถ คืนชีวิตให้กับเหยื่อได้ แต่รัฐก็ไม่อาจปฏิเสธการคืนความเป็นธรรม และ ศกั ดิ์ศรีความเปน็ มนษุ ย์ให้แกเ่ ขาเหลา่ น้นั ความหวงั จงึ นา่ จะเปน็ สงิ่ เดยี วทที่ ำ� ใหผ้ รู้ กั ความเปน็ ธรรม และหญงิ นักต่อสู้เพ่ือสิทธิมนุษยชนยังคงยืนหยัดในการต่อสู้เพื่อปกป้องสิทธิโดยไม่ กลัว และพร้อมเผชิญหน้ากับความไม่เป็นธรรมต่างๆ เพื่อสร้างแบบอย่าง การตอ่ ส้เู พอ่ื การเปล่ยี นแปลงของคนสามัญ ๑๖ สทิ ธทิ จี่ ะไดร้ บั การเยยี วยา และการชดใชค้ วามเสยี หายจากการละเมดิ สทิ ธมิ นษุ ยชน อยา่ งรนุ แรงและกวา้ งขวาง, คมู่ อื นกั ปฏบิ ตั ,ิ คณะกรรมการนกั นติ ศิ าสตรส์ ากล, ๒๕๔๙. ๑๔๘ ปรีดบี รรณานสุ รณ์ ๒๕๖๐