การบริหารกิจกรรมลูกเสือที่ส่งผลต่อการพัฒนาสุขภาวะของผู้เรียนในโรงเรียน สังกัดสํานักงานเขตพื้นที่การศึกษามัธยมศึกษา เขต 4 จังหวัดปทุมธานี/ชยพล แสงย้อย

34 1.1 โครงสรางการบริหารกจิ กรรมลกู เสอื ของสถานศึกษา โครงสรางการบริหารกิจกรรมลูกเสอื ของนกั บริหารการศึกษา มีการดาํ เนินงาน แตกตางกันตามสภาพสถานศกึ ษา และตอ งบริหารจัดการอยางมีระบบ เป็นไปตามขอบังคับคณะ ลกู เสือแหงชาติ วาดวยการปกครอง หลักสูตร และวิชาพิเศษ พุทธศักราช 2509 ประกอบดวย กลุมลูกเสือ กอง ลกู เสือ หมูลกู เสอื ผบู งั คบั บัญชาลกู เสือ และทะเบียนหลกั ฐาน การจัดตั้ง ไดแ ก 1.1.1 กลมุ ลกู เสือประกอบดวย กองลูกเสือ 4 กอง คอื กองลูกเสือสำรอง 1 กอง กองลกู เสือสามญั 1 กอง กองลูกเสือสามัญรนุ ใหญ 1 กอง กองลูกเสอื วิสามญั 1 กอง 1.1.2 กลุมลูกเสอื ประกอบดวย กองลูกเสอื 2-3 ประเภท ๆ ละ 2 กองขน้ึ ไปหรือ มปี ระเภทเดยี ว 4 กองข้ึนไป เรยี กวา กลมุ ลูกเสอื ไมส มบูรณ 1.1.3 กองลูกเสือเป็นกลุมแลว ตองแตงตง้ั และมีผูกำกับกลุมลูกเสือ 1 คน มี รองผูกาํ กับกลุมเปน็ ผชู วย 1 คน 1.1.4 การดําเนินงานกอนขออนุมัตแิ ตงตัง้ กอง ตองดำเนินการรับสมัครเดก็ ไมเกิน 11 ปีบริบรู ณ (หรอื กําลังเรียนอยูในระดบั ช้นั ประถมศกึ ษาปีที่ 1-3) โดยแบงลกู เสือออกเป็นหมูอยาง นอย 2 หมู และไมเกิน 6 หมู 1 หมู มลี กู เสอื 4-6 คน รวมท้ังนายหมแู ละรองนายหมลู กู เสือดวย กองลกู เสือสามัญ 1 กอง มีจำนวนลกู เสอื 12-48 คน มีอายุต้ังแต 11 ปีและไมเกิน 17 ปบี ริบูรณ (หรือกําลังเรียนอยูในระดบั ชน้ั ประถมศกึ ษาปที ี่ 4-6) โดยแบงเด็กออกเป็นหมู จํานวน 2-6 หมู หมูหน่ึงมีลกู เสอื 4-8 คน รวมท้งั นายหมแู ละรองนายหมูลูกเสอื ดวย กองลูกเสือสามัญรุนใหญ 1 กอง มีจำนวนลกู เสอื 8 ถึง 48 คน มีอายุ 14 - 18 ป (หรอื กาํ ลงั เรียนอยูใ นช้ันมัธยมศึกษาปีท่ี 1-3) โดยแบง เด็กออกเป็นหมู อยางนอ ย 2 หมูและไมเกิน 6 หมู หน่ึงหมมู ีลูกเสือ 4-8 คน รวมทง้ั นายหมแู ละรองนายหมูลูกเสอื ดวย กองลกู เสอื วิสามัญ 1 กอง มีจำนวนลูกเสืออยางนอย 10 คน และไมเกิน 40 คน อายุระหวาง 16-25 ป (หรือกำลงั ศกึ ษาอยูในช้นั มัธยมศึกษาตอนปลาย หรือระดับอาชีวศกึ ษาหรือ ระดับอุดมศึกษา) กองลูกเสือวิสามัญจะแบงออกเป็นชุดหรือหมูตามความตองการก็ได และควรมี ลูกเสือวิสามัญชดุ หรอื หมลู ะ 4-6 คน รวมท้งั นายหมูและรองนายหมลู กู เสือดวย เม่ือรับสมัครเด็กเป็นทเ่ี รียบรอยแลว จะตอ งหาผูกำกับลูกเสอื กองละ 1 คนหรือ หลายคนเปน็ ผูชว ย (วิธปี ฏบิ ัติของสำนักงานคณะกรรมการการบริหารลูกเสอื แหงชาติ ใหมีรองผกู ำกับ ลกู เสอื ไมเ กิน 10 คนตอ 1 กอง) 1.1.5 ผูบ ังคับบญั ชาลูกเสือในโรงเรยี นไดแ ก 1) ผูอํานวยการลูกเสือโรงเรียน 1 คน รองผูอํานวยการลูกเสือโรงเรียน อยา งนอ ย 1 คน อยา งนอ ย 1 คน 2) ผูกํากับกลุมลูกเสือโรงเรียน 1 คนและรองผูกํากับกลุมลูกเสือโรงเรียน 3) ผูกํากับกับกองลูกเสือโรงเรียน 1 คน และรองผูกํากับลูกเสือโรงเรียน อยางนอ ย 1 คน 1.1.6 หนาที่ความรับผดิ ชอบของผูบ งั คบั บญั ชาลกู เสือในโรงเรยี นสรุปไดด งั นี้

35 1) ผูอํานวยการลูกเสือโรงเรียน มีหนาที่ อํานวยการลูกเสือทั่วไปภายใน โรงเรียนและนอกโรงเรยี น 2) รองผูอํานวยการลูกเสือโรงเรียน มีหนาท่ี เปนผูชวยและทําหนาท่ีเม่ือ ผูอ าํ นวยการลกู เสือโรงเรียนไมส ามารถปฏบิ ตั งิ านได 3) ผูกํากับกลุมลูกเสือโรงเรียน มีหนาที่ ปรับปรุงกลุมลูกเสือใหเปนกลุม ลูกเสือทีส่ มบรู ณ เวนแตมคี วามจาํ เปน ท่ไี มอ าจทําเชน น้ันได ดูแลแนะนํา และประสานงานของลูกเสือ ทุกประเภท ทําหนาที่ประธานในท่ีประชุมกลุม เสนอแตงตั้งกรรมการกลุมและตนเองเปนกรรมการ รว มกัน 4) รองผูกํากับกลุมลกู เสอื มีหนา ท่ี เปน ผูชวยและทําหนาท่ีแทนเมื่อผูกํากับ กลุม ลูกเสือไมส ามารถปฏิบัตหิ นาทไ่ี ด 5) ผูกํากับกองลูกเสือ มีหนาท่ี บังคับบัญชา ฝกอบรม และรับผิดชอบ กจิ กรรมของกองลกู เสือของตน ท้ังตองปฏิบัติตามคําแนะน าของผูกํากับกลุมลูกเสือ เปนที่ปรึกษาใน การประชุมนายหมูลูกเสือ รับผิดชอบในเร่ืองเก่ียวกับวินัยและการรับจายเงินในกองลูกเสือฝกอบรม นายหมลู กู เสอื 6) รองผูกํากบั กองลกู เสอื มหี นา ทเี่ ปนผูชวย และทําหนาท่ีแทนผูกํากับกอง ลกู เสอื ไมสามารถปฏบิ ตั หิ นา ทไ่ี ด ในการดําเนินงานที่เก่ียวของกับโครงสรางการบริหารลูกเสือตองมีการขอแตงต้ัง กลุม/กองลกู เสือ แตงต้ังผบู งั คับบญั ชาลกู เสือ และสมัครเขาเปนลูกเสือ โดยกําหนดใหใชเอกสารแบบ พิมพตามขอบังคับคณะลูกเสือแหงชาติคือ ลส.1 คํารองขอจัดต้ังกลุมลูกเสือหรือกองลูกเสือ ลส.2 ใบสมัครขอเปนผูบังคับบัญชาลูกเสือ ลส.3 ใบสมัครเขาเปนลูกเสือ ลส.4 ใบโอนกองลูกเสือ ลส.5 รายงานการลูกเสือประจําป ลส.6 ทะเบียนลูกเสือสํารอง ลส.7 ทะเบียนกองลูกเสือสามัญ ลส.8 ทะเบียนกองลูกเสือสามัญรุนใหญ ลส.9 ทะเบียนกองลูกเสือวิสามัญ ลส.10 รายงานการเงินลูกเสือ ลส.11 ใบต้งั กลมุ ลกู เสือ ลส.12 ใบตง้ั กองลกู เสอื ลส.13 ใบตง้ั ผบู ังคับบญั ชาลูกเสือ ลส.14 ใบสําคัญคู กับเข็มลูกเสือสมนาคุณ ลส.15 บัตรประจําตัวลูกเสือสํารอง ลส.16 บัตรประจําตัวลูกเสือสามัญ ลส. 17 บัตรประจําตัวลูกเสือสามัญรุนใหญ ลส.18 บัตรประจําตัวลูกเสือวิสามัญ ลส.19 ใบเสร็จรับเงิน บํารุงลูกเสอื (สาํ นกั การลกู เสอื ยวุ กาชาดและกิจการนกั เรียน, 2550, หนา 7-8) 1.2 ระบบสนับสนุนการบรหิ ารทัว่ ไป ระบบสนับสนุนการบริหารทั่วไปเปนองคประกอบการสงเสริมการบริหารกิจกรรมลูกเสือของ สถานศกึ ษาทชี่ ว ยใหก ารบริหารกจิ กรรมลูกเสือดาํ เนินไปตามวตั ถปุ ระสงคอ ยา งมีประสิทธิภาพคือ 1.2.1 เทคนิคในการบริหาร ผูบริหารควรมีบทบาทสําคัญในการกําหนดนโยบาย การวางแผนไวลวงหนาวาจะทําอะไร จะริเริ่มงานใหมอะไรบาง จะทําเมื่อไหรและใครเปนผูทํา เปน การเลือกวิธีปฏิบัติเพ่ือใหบรรลุเปาหมายท่ีตั้งไว โดยคํานึงถึงวัตถุประสงค มาตรฐาน นโยบาย วิธี ปฏิบัติงาน และเปดโอกาสใหครูเขามามีสวนรวมวางแผนกับผูบริหารเพ่ือกอใหเกิดความรู พัฒนา ตนเอง ประสานงานทุกฝา ย ประชาสมั พันธใ หเกดิ ความเขา ใจในทิศทางเดียวกันท้ังภายในสถานศึกษา และองคก รภายนอก

36 1.2.2 เงินหรืองบประมาณ ถือวาเปนทรัพยากรสนับสนุนท่ีสําคัญในการบริหาร กิจกรรมลูกเสือ ไดมาจากหลายแหลงคือ เงินงบประมาณของโรงเรียน เงินบํารุงการศึกษา ที่เปน รายรับนอกเหนือจากเงินงบประมาณท่ีรับจัดให เงินคาบํารุงลูกเสือ เงินผลประโยชนตาง ๆ ท่ีกอง ลูกเสือจัดหารายได ไมขัดตอวัตถุประสงคของคณะลูกเสือแหงชาติ เงินและทรัพยสินซ่ึงมีผูบริจาค และเงนิ อดุ หนุนท่ัวไปตามนโยบายเรียนฟรี 15 ปใ นกิจกรรมพฒั นาคณุ ภาพผเู รียน 1.2.3 วัสดุ อุปกรณ ซ่ึงหมายรวมถึง วัสดุ คุรุภัณฑ เครื่องมือ อุปกรณ อาคาร สถานท่ี หนังสือ ตํารา ส่ิงปลูกสรางอื่น ๆ ท่ีเปนปจจัยสนับสนุนในการบริหารกิจกรรมลูกเสือของ สถานศึกษาใหบรรลุวัตถุประสงค การไดมาซ่ึงวัสดุ อุปกรณ ครูผูบังคับบัญชาลูกเสือ สามารถจัดทํา เองไดหรอื จัดซอ้ื จัดหาโดยเงินหรืองบประมาณท่ีใชในการบริหารกิจกรรมลูกเสือของสถานศึกษา โดย ผจู ดั ซือ้ จดั หาตองมีความรคู วามเขา ใจในเร่ืองลกู เสอื สอดคลองกับความตองการ สอดคลองกับความรู ประสบการณของลกู เสือแตละประเภท และตอ งมีความปลอดภัยในการใชงาน มีการดูแลรักษาสภาพ วัสดอุ ุปกรณใหคงอยูสภาพดีเสมอ (ทิพวัลย แสงไฟฉาย, 2549, หนา 32 อางถึงในศุภฤกษ ศิโรทศ, 2561, หนา 37) ในการบริหารกิจกรรมลูกเสือของสถานศึกษาประกอบดวยโครงสรางการบริหาร กิจกรรม ลูกเสือของสถานศึกษา มีการดําเนินงานจัดทําทะเบียนหลักฐานที่เกี่ยวของกับลูกเสือตาง ๆ และ ระบบสนับสนุนการบริหารทั่วไป เชน การกําหนดนโยบาย การวางแผน การสนับสนุน งบประมาณ วสั ดุอุปกรณ คูมือ ซึ่งเปน สิ่งทที่ ําใหก ารบรหิ ารกิจกรรมลูกเสือของสถานศึกษาประสบผลสําเร็จอยางมี ประสทิ ธิภาพ 2.2.2 ดา นบคุ ลากรลูกเสือ บุคลากรเปนสวนสําคัญในการบริหารกิจกรรมลูกเสือดานหน่ึง โดยมีความหมายตําแหนงท่ี เก่ียวของ คุณสมบัติที่เหมาะสม ไดรับการฝกอบรมวิชาผูบังคับบัญชาลูกเสือในประเภทตาง ๆ มี คุณสมบัติท่ัวไปครบถวน และแตงต้ังเปนผูบังคับบัญชาลูกเสือแตละประเภท และมีปจจัยตาง ๆ สง เสริมใหบคุ ลากรมีประสทิ ธภิ าพดังรายละเอียดตอ ไปนี้ 3.1 ความหมายและตาํ แหนง ทเี่ ก่ยี วขอ ง บุคลากรทางลูกเสือหมายถึง ผูบังคับบัญชาลูกเสือ ผูตรวจการลูกเสือ กรรมการ ลกู เสอื อาสาสมัครลูกเสือ และเจา หนาทลี่ กู เสือ ตําแหนง ผูบังคบั บญั ชาลูกเสอื มลี ําดับตอไปน้ี 3.1.1 ผอู าํ นวยการใหญ 3.1.2 รองผูอํานวยการใหญ 3.1.3 ผูชวยผอู ํานวยการใหญ 3.1.4 ผูอํานวยการลูกเสือจังหวัด 3.1.5 รองผูอาํ นวยการลูกเสอื จงั หวดั 3.1.6 ผชู วยผูอํานวยการลกู เสือจังหวดั 3.1.7 ผอู ํานวยการลูกเสือเขตพื้นที่ 3.1.8 รองผอู ํานวยการลูกเสอื เขตพนื้ ที่การศึกษา 3.1.9 ผอู ํานวยการลกู เสอื 3.1.10 รองผูอ ํานวยการลูกเสือโรงเรียน

37 3.1.11 ผูกาํ กบั กลมุ ลูกเสอื 3.1 12 รองผกู าํ กับกลุม ลูกเสือ 3.1.13 ผกู ํากบั กองลูกเสอื 3.1.14 รองผกู ํากับกองลกู เสือ 3.1.15 นายหมลู ูกเสอื 3.1.16 รองนายหมลู ูกเสือ (สาํ นักงานลูกเสือแหง ชาติ, 2551, หนา 14-15) 3.2 ผูบังคบั บัญชาลูกเสือในสถานศึกษา ควรแตงตั้งจากบคุ คลดังนี้ 3.2.1 ผอู าํ นวยการลูกเสอื โรงเรยี นควรไดแ ก ผอู าํ นวยการโรงเรียน 3.2.2 รองผอู ํานวยการลกู เสอื โรงเรียนควรไดแ ก รองผูอาํ นวยการลูกเสือโรงเรียน 3.2.3 ผูกาํ กบั กลมุ ลกู เสอื ควรไดแ ก ครูอาวุโส หรือผูทําหนาท่ีในกิจกรรมลูกเสือและ มีวฒุ ทิ างลกู เสือ 3.2.4 รองผูกํากับกลุมลูกเสือควรไดแก ครูอาวุโส หรือผูทําหนาที่ในกิจกรรมลูกเสือ และมวี ฒุ ทิ างลูกเสอื 3.2.5 ผกู ํากบั กองลกู เสอื 3.2.6 รองผกู ํากับลกู เสือ 3.3 การฝกอบรมบุคลากร ในการพัฒนาบุคลากรหนาลูกเสือไดกําหนดวิธีการฝกอบรมผูบังคับบัญชาลูกเสือ 2 ระดับ ไดแก ระดับ 1 วิชาผูกํากับลูกเสือ ระดับ 2 การใหการฝกอบรมแกผูที่ผานการฝกอบรมวิชาผูกํากับ ลกู เสอื แลว ระดับ 1 วชิ าผูกาํ กบั ลูกเสอื แบงออกเปน 5 ข้ัน ดังน้ี ขนั้ ท่ี 1 ข้นั ความรูท่วั ไป ข้นั ท่ี 2 แพรความรเู บอ้ื งตน ขน้ั ที่ 3 ขน้ั ฝกหัดงาน ขั้นท่ี 4 ขนั้ ความรูชั้นสูง ขั้นท่ี 5 ขั้นปฏิบตั ิการและประเมนิ ผล ระดับ 2 การใหการฝกอบรมแกผูที่ผานการฝกอบรมวิชาผูกํากับลูกเสือแลวแบง ออกเปน 2 ขั้นตอนดงั นี้ ขั้นที่ 1 ข้ันผูชวยผูใหการฝกอบรมวิชาผูกํากับลูกเสือ Assistant Leader trainers coures (A.L.T.C) ข้ันที่ 2 ขั้นหัวหนาผูใหการฝกอบรมวิชาผูกํากับลูกเสือ Leader trainers course. (L.T.C) (สํานักการลกู เสือ ยุวกาชาดและกจิ การนกั เรยี น, 2550, หนา 85) 3.4 การแตงต้ังบุคลากร การแตงตั้งผูอํานวยการลูกเสือโรงเรียนและรองผูอํานวยการลูกเสือโรงเรียน ผูอํานวยการ ลูกเสือจังหวัดหรือผูอํานวยการลูกเสือเขตพ้ืนที่ เปนผูแตงตั้งและการท่ีจะมีตําแหนงผูอํานวยการ ลูกเสือโรงเรียน รองผูอํานวยการลูกเสือโรงเรียนนั้น ตองมีกลุมลูกเสือต้ังแต 3 กลุมขึ้นไป และควรมี

38 อายตุ ัง้ แต 30 ปข้นึ ไป แตถ า จาํ เปน อาจแตงตงั้ จากบคุ คลท่มี ีอายุนอ ยกวา 25 ปก็ได (สํานักการลูกเสือ ยุวกาชาดและกิจการนักเรียน, 2550, หนา 9) และผูบังคับบัญชาลูกเสือตองมีคุณสมบัติท่ัวไปโดย ไดร ับการแตงต้งั ใหเปน ผบู ังคับบัญชาลกู เสอื แตละประเภทดังน้.ี 3.4.1 ผบู งั คบั บัญชาลูกเสือมคี ุณสมบตั ิทั่วไปดังนี้ 1) เปน ผูมนี สิ ยั ใจคอและความประพฤตเิ รียบรอยสมควรเปน ตวั อยางท่ีดี 2) เปน ผมู ีศาสนาและหลักพุทธพิธีกรรมทางศาสนา 3) เปนผูท่ไี มมีโรคซ่ึงเปน ท่ีรังเกียจแกสังคม 4) เปนผูมีสัญชาตไิ ทยตามกฎหมาย แตถาไมมีสัญชาติไทย ตองไดรับอนุมัติ จากคณะกรรมการลกู เสอื แหง ชาติ 5) มีความเขาใจในวัตถุประสงคและวิธีการของลูกเสือ สนใจกิจกรรม ลูกเสอื และสมคั รเขาดาํ รงตาํ แหนงทางลูกเสือ 6) อายผุ กู าํ กับลกู เสอื สํารองและสามญั มอี ายไุ มน อยกวา 20 ป รองผูกํากับ ลูกเสอื สาํ รองและสามญั มีอายุไมนอยกวา 18 ป ผูก ํากับลกู เสอื สามัญรุนใหญ มีอายุไมนอยกวา 23 ป รองผกู าํ กับลูกเสือสามัญรุนใหญ มีอายุไมนอยกวา 21 ป ผูกํากับลูกเสือวิสามัญ มีอายุไมนอยกวา 25 ป รองผกู ํากับลูกเสอื วสิ ามัญ มอี ายุไมน อยกวา 23 ป 3.4.2 การแตง ต้งั ผบู ังคับบัญชาลกู เสือแตล ะประเภทดังน้ี 1) ผูกํากับลูกเสือสํารองตองไดรับการฝกอบรมวิชาผูกํากับลูกเสือสํารอง ขนั้ ความรูเ บอ้ื งตน 2) รองผูกํากับลูกเสือสํารองที่เปนครู อาจารยและครุศาสตรไมตอง ฝก อบรม 3) ผกู ํากับลกู เสือสามัญ (ครชู าย) ตอ งไดรับการฝกอบรมวิชาผูกํากับลูกเสือ สามัญข้นั ความรูเ บือ้ งตน มาแลว 4) ผูกํากับลูกเสือสามัญที่เปนครูสตรีตองไดรับเคร่ืองหมายวิชาผูกํากับ ลกู เสอื สามญั ข้ันวูดแบดจ 5) รองผูกํากับลูกเสือสามัญท่ีเปนครู ตองผานการฝกอบรมขั้นความรู เบื้องตนและอนุญาตใหครูสตรีที่ผานการอบรมวิชาผูกํากับลูกเสือสามัญข้ันความรูเบ้ืองตนเปนรองผู กับลูกเสือสามญั ได 6) ผูกํากับลูกเสือสามัญรุนใหญ (ครูชาย) ตองผานการอบรมวิชาผูกํากับ ลูกเสือสามัญรุนใหญ ขั้นความรูเบื้องตน สวนผูกํากับลูกเสือสามัญรุนใหญที่เปนครูสตรีตองไดรับ เครือ่ งหมายวิชาผูกํากับลกู เสอื สามัญรนุ ใหญ ข้นั วูดแบดจ 7) รองผูกํากับลูกเสือสามัญรุนใหญที่เปนผูชายในสถานศึกษาไมตองผาน การอบรมข้ันความรูเบ้ืองตนและอนุญาตใหครูสตรีท่ีผานการอบรมวิชาผูกํากับลูกเสือสามัญรุนใหญ ขั้นความรเู บอ้ื งตน เปน รองผูก ํากับลูกเสอื สามัญรุนใหญ 8) ผูกํากับลูกเสือวิสามัญ (ครูชาย) ตองผานการอบรมวิชาผูกํากับลูกเสือ วิสามัญ ขั้นความรูช้ันสูง สวนผูกํากับลูกเสือวิสามัญท่ีเปนสตรีไดรับเคร่ืองหมายวิชาผูกํากับลูกเสือ วิสามัญ ข้ันวดู แบดจ

39 9) รองผูกํากับลูกเสือวิสามัญ (ครูชายและสตรี) ตองผานการอบรมวิชาผู กํากับลูกเสือวิสามัญขั้นความรูเบ้ืองตนมาแลว (สํานักการลูกเสือ ยุวกาชาดและกิจการนักเรียน, 2550, หนา 1-3) 3.5 ปจจัยสง เสริมบุคลากร ผูบริหารการศึกษา ผูเก่ียวของควรคํานึงถึงปจจัยตาง ๆ อันจะนําไปสูบุคลากรท่ีมี ประสิทธิภาพดงั นี้ 3.5.1 ความรคู วามเขาใจในเร่ืองลูกเสอื ไดแก 1) หลักการสาํ คัญของลกู เสือรวมท้งั คาํ ปฏิญาณและกฎ 2) ลกั ษณะนสิ ัยและพฒั นาการของเด็กและเยาวชน 3) ภูมหิ ลังของลกู เสือทั้งในประเทศและตางประเทศ 4) โครงการของกิจกรรมลูกเสือรวมทั้งการเผยแพรกจิ กรรมลกู เสอื 5) วิธีการกจิ กรรมทใ่ี ชส าํ หรบั ลูกเสอื แตล ะประเภท 6) บทบาทของผูกํากับลูกเสอื รวมทงั้ ความรับผดิ ชอบในการเปน ผูบ รหิ าร 7) ความสําคญั กจิ กรรมลกู เสือระหวางชมุ ชนกับหนว ยเยาวชนอ่นื 3.5.2 มนษุ ยสมั พนั ธ ไดแ ก 1) ความสามารถในการเปนผูนําเชนการทํางานรวมกันเปนกลุมการ ประสานงานใหเ กิดความรว มมือในการปฏบิ ตั กิ จิ กรรมของลูกเสือใหสําเรจ็ 2) การใชว ิธีการที่เหมาะสมเกยี่ วกับประเภทลูกเสอื เชน ระบบหมู 3) การติดตอ กับเดก็ วัยรุน คนหนมุ บคุ คลทว่ั ไป 4) การใหค ําปรึกษา แนะนํา แลกเปลี่ยนเรียนรูในกิจกรรมลูกเสือแกบุคคล ท่วั ไปได 3.5.3 เทคนิคของการลกู เสือ ไดแก 1) การกําหนดการฝกอบรม รวมทั้งการกําหนดการฝกอบรมของลูกเสือแต ละประเภท 2) การฝกอบรมทักษะตา งๆของลูกเสือ 3.5.4 การวางแผน ไดแ ก 1) มีความคดิ สรา งสรรคแ ละปรบั ปรงุ การดําเนนิ กจิ กรรมลูกเสือ 2) การวางแผนความเจริญกาวหนารายบุคคล 3) การแสวงหาความรู วัสดุ อุปกรณ และวิทยากร มาใชในการบริหาร กจิ กรรมลกู เสือของสถานศกึ ษา 4) กําหนดทกั ษะ และรักษามาตรฐานของกจิ กรรมลูกเสอื ของสถานศึกษา 5) มีความสามารถและงานบรหิ ารกองลูกเสือของสถานศึกษา 6) มคี วามสามารถในการนิเทศประเมนิ ผลลกู เสือและกจิ กรรมลูกเสอื 7) มศี รัทธามีความรับผดิ ชอบและการปฏบิ ัตหิ นา ที่ 8) การสรางขวัญกําลังใจ ใหรางวัล เชน ยกยองชมเชย สนับสนุน งบประมาณ ความดีความชอบ (สํานักงานลูกเสือแหงชาติ คณะกรรมการลูกเสือฝายพัฒนาบุคลากร,

40 2551, หนา 85 ) กลา วไดวาบคุ ลากรทางดานลูกเสือมีความสําคัญตอการพัฒนากิจกรรมลูกเสือ ตองไดรับการ ฝกอบรมวิชาผูกํากับลูกเสือและมีคุณสมบัติเหมาะสม ไดรับการแตงตั้งตามขอบังคับคณะลูกเสือ แหงชาติ มีความรูความเขาใจในเร่ืองลูกเสือ มีทักษะดานมนุษยสัมพันธ ดานการวางแผน ดานการ ปฏิบัติกิจกรรมลูกเสือ จึงจะทําใหการบริหารกิจกรรมลูกเสือของสถานศึกษาสําเร็จบรรลุตาม วตั ถปุ ระสงคที่วางไว 2.2.3 จัดกิจกรรมลูกเสอื การจัดการเรียนการสอนกิจกรรมลูกเสือของสถานศึกษาเปนกิจกรรมพัฒนาใหคนเปนคน เกงเปนผูมีคุณภาพทั้งกาย จิตใจ ฝกใหมีความรับผิดชอบ กิจกรรมลูกเสือเปนกิจกรรมมุงปลูกฝง ระเบียบ วินยั กฎเกณฑเพื่อการอยูรวมกันในสภาพชวี ติ ความเปน อยูต าง ๆ กิจกรรมลูกเสือเปนกระบวนการสงเสริมใหเยาวชนมีความรู มีคุณธรรมปลูกฝงจิตสํานึกดาน จริยธรรมใหเกิดแกเยาวชนของชาติ กรมหมื่นพิทยลาภพฤติยากร ไดกลาวไววาการสอนลูกเสือ คือ การสอนจริยศึกษาในภาคปฏิบัติ และขบวนการจัดกิจกรรมลูกเสืออยางเปนไปตามกฎขอบังคับของ คณะลูกเสือแหงชาติ 4.1 การจัดกิจกรรมลูกเสอื ของสถานศึกษายดึ หลักสตู ร กฎขอ บงั คับฯ ดังน้ี 4.1.1 หลกั สตู รกจิ กรรมลกู เสอื ส ารอง ตามขอ บังคับคณะลกู เสือแหงชาติวาดวยการ ปกครอง หลกั สตู รและวชิ าพเิ ศษลูกเสือสาํ รอง (ฉบับท่ี 10) พทุ ธศักราช 2522 4.1.2 หลักสูตรกิจกรรมลูกเสือสามัญ ตามขอบังคับคณะลูกเสือแหงชาติวาดวย การปกครอง หลกั สูตรและวชิ าพเิ ศษลกู เสือสามญั (ฉบบั ที่ 13) พทุ ธศักราช 2525 4.1.3 หลักสูตรกิจกรรมลูกเสือสามัญรุนใหญ ตามขอบังคับคณะลูกเสือแหงชาติวา ดว ยการปกครอง หลกั สตู รและวิชาพิเศษลูกเสอื สามญั รนุ ใหญ (ฉบับที่ 14) พุทธศักราช 2528 4.1.4 หลักสตู รกิจกรรมลูกเสือรางวิสามัญ ตามขอบังคับคณะลูกเสือแหงชาติวาดวย การปกครอง หลกั สตู รและวิชาพเิ ศษลกู เสอื วิสามญั (ฉบับท่ี 15) พุทธศกั ราช 2529 4.2 จุดมงุ หมายกจิ กรรมลกู เสือ จุดมุงหมายหรืออุดมการณของกิจกรรมลูกเสือ ตามพระราชบัญญัติลูกเสือแหงชาติ พุทธศักราช 2551 มาตรา 8 มีวัตถุประสงคเพ่ือพัฒนาลูกเสือทั้งกาย สติปญญา จิตใจ และ ศีลธรรม ใหเปนพลเมืองดี มีความรับผิดชอบ และชวยสรางสรรคสังคมใหเกิดความสามัคคีและมีความ เจริญกา วหนา เพื่อความสงบสุข และความมน่ั คงของประเทศชาติ ตามแนวทางตอไปน้ี 4.2.1 ใหม นี ิสัยในการสังเกต จดจํา เช่ือฟง และพึ่งตนเอง 4.2.2 ใหซ ื่อสัตยสุจริต มีระเบียบวินยั เหน็ อกเห็นใจผูอืน่ 4.2.3 ใหรจู กั บําเพ็ญตนเพอื่ สาธารณประโยชน 4.2.4 ใหรูจักทาํ การฝม ือ และฝกฝนใหทํากจิ กรรมตาง ๆ ตามความเหมาะสม 4.2.5 ใหรูจักรักษาและสงเสริมจารีตประเพณี วัฒนธรรม และความม่ันคงของ ประเทศชาติ (พระราชบญั ญัตลิ กู เสือ, 2551, หนา 2) 4.3 ลกั ษณะของกจิ กรรมลูกเสือ กิจกรรมลูกเสือเปนกิจกรรมท่ีสนองความตองการของเยาวชนตามธรรมชาติของเด็กในวัย

41 ตา ง ๆ ต้ังแตอายุ 7 ถึง 15 ป ท่ีปลูกฝงใหผูเรียนเกิดพัฒนาในทุกดาน ผูเรียนเลือกกิจกรรมที่ตนถนัด อยางหลากหลายมีแรงจูงใจแตละวัย มีเครื่องหมายวิชาพิเศษเปนเคร่ืองทดสอบคําปฏิญาณ กฎของ ลกู เสอื และคตพิ จนลกู เสือ เปน หลกั การบรรทัดฐานทสี่ ําคัญท่ีสุดของลกู เสือทุกประเภททุกหมูเหลา ผู กํากับลูกเสือจะตองสอนลูกเสือตามตัวบทในคําปฏิญาณ กฎของลูกเสือใชกลวิธีหวังผลเพื่อใหคํา ปฏิญาณ กฎของลูกเสือซึมซับเขาไปในตัวของลูกเสือทุกคนทุกระดับจากลูกเสือสํารองจนถึงลูกเสือ วสิ ามัญ โดยมเี นือ้ หาดงั น้ี 4.3.1 คาํ ปฏิญาณของลูกเสือสํารอง ขา สัญญาวา - ขอ 1 ขา จะจงรกั ภักดีตอ ชาติ ศาสนา พระมหากษตั รยิ  ขอ 2 ขาจะยึดมัน่ ในกฎของลูกเสอื สํารอง และบําเพญ็ ประโยชนต อ ผูอื่นทกุ วัน 4.3.2 คําปฏญิ าณของลูกเสือสามญั ลกู เสือสามญั รุนใหญ และลกู เสือวสิ ามญั ดว ยเกยี รติของขาฯ ขาสัญญาวา - ขอ 1 ขา จะจงรกั ภักดตี อ ชาติ ศาสนา พระมหากษตั ริย ขอ 2 ขาจะชวยเหลอื ผูอืน่ ทุกเม่อื ขอ 3 ขา จะปฏบิ ตั ิตามกฎของลกู เสอื 4.3.3 กฎของลกู เสอื สาํ รอง ลกู เสือสามัญ ลูกเสอื สามญั รุนใหญ และลูกเสอื วสิ ามญั กฎของลกู เสอื สํารอง ขอ 1 ลูกเสอื สาํ รองทาํ ตามลกู เสือรนุ พ่ี ขอ 2 ลูกเสอื สาํ รองไมทําตามใจตนเอง กฎของลกู เสือสามญั ลูกเสอื สามัญรุนใหญ ลูกเสือวิสามญั ขอ 1 ลูกเสือมเี กียรติเช่อื ถอื ได ขอ 2 ลูกเสือมีความจงรักภักดีตอชาติ ศาสนา พระมหากษัตริย และซื่อตรงตอผูมี พระคณุ ขอ 3 ลกู เสือมหี นา ท่ีกระทําตนใหเ ปน ประโยชนและชว ยเหลอื ผูอ ่นื ขอ 4 ลูกเสอื เปนมิตรของคนทุกคน และเปนพนี่ อ งกบั ลูกเสอื อนื่ ทัว่ โลก ขอ 5 ลกู เสอื เปน ผูสภุ าพเรยี บรอ ย ขอ 6 ลูกเสือมคี วามเมตตากรุณาตอสัตว ขอ 7 ลกู เสอื เชื่อฟงคําสง่ั ของบิดามารดาและผูบงั คบั บญั ชาดว ยความเคารพ ขอ 8 ลูกเสือมใี จรา เรงิ และไมย อ ทอตอความยากลาํ บาก ขอ 9 ลกู เสอื เปนผูมธั ยสั ถ ขอ 10 ลูกเสอื ประพฤติชอบดว ยกาย วาจา ใจ การปฏิบัติตนตามคําปฏิญาณและกฎของลูกเสือเปนสิ่งที่ทําใหเยาวชนมีแนว ทางการปฏิบัติตนไปสูคุณลักษณะอันพึงประสงคอยางเปนขั้นตอน คติพจนของลูกเสือทุกประเภทมี ความสอดคลองมุงใหเด็กดูแลตนเอง มีทักษะชีวิตในการชวยเหลือตนเอง และบําเพ็ญตนเพื่อ ชว ยเหลอื สังคมไดมากยิง่ ขนึ้ ตามวัย

42 4.3.4 คตพิ จนของลูกเสือ ทุกประเภทมีดังนี้ คตพิ จนข องลกู เสอื ทวั่ ไป “เสียชีพอยา เสยี สัตย” คติพจนข องลกู เสือสํารอง “ทําดที ่สี ดุ ” คตพิ จนข องลกู เสือสามญั “จงเตรียมพรอ ม” คติพจนข องลูกเสือสามญั รนุ ใหญ “มองไกล” คติพจนของลูกเสือวิสามัญ “บริการ” (สํานักงานคณะกรรมการลูกเสือจังหวัด นครสวรรค, 2549, หนา 5 อางถึงในศภุ ฤกษ ศิโรทศ, 2561, หนา 44) จึงกลาวไดวาคําปฏิญาณและกฎของลูกเสือเปนรากฐานสําคัญเปนหัวใจของลูกเสือท่ี กอใหเกิดความเปนพี่นองลูกเสือทั่วโลก ถาไมมีคําปฏิญาณและกฎเปนเครื่องยึดเหน่ียวจิตใจแลว กิจกรรมลูกเสือจะกลายเปนเร่ืองไมมีกฎเกณฑ ไมมีระเบียบวินัย ปราศจากความหมายใด ๆ หาก ประพฤตปิ ฏิบตั ติ าม เชือ่ มน่ั แลว จะไดรบั ผลดแี กตวั เอง เปนคนดี มศี ลี มีสัตย มีความจงรักภักดีตอผูมี พระคุณ ตอ ชาติบานเมือง อทุ ศิ ความสขุ สว นตนเพ่ือประโยชนสุขของผูอื่น อดทนมีระเบียบวินัยบังคับ ใจตนเองได อยูในกรอบ ประเพณีอันดีงาม ไมเปนตัวท่ีจะกอใหเกิดความยุงยากในใด ๆ ในบานเมือง จากความตอเนื่องของคําปฏิญาณ กฏ คติพจนลูกเสือทุกประเภท กิจกรรมลูกเสือจึงเปนกิจกรรมที่ ปลูกฝงเยาวชนปฏิบัติตนใหเปนคนดี รูจักพัฒนาตนเองใหสามารถชวยเหลือตนเองได เพ่ือเตรียม ตวั เองใหพรอม มวี ิสยั ทศั นใ นการมองเห็นความสงบสุขในสงั คม โดยการใหบริการและชวยเหลือสังคม เพอ่ื ความสงบสขุ 4.3.5 เนือ้ หาสาระกิจกรรมลูกเสือสามัญรุนใหญ ในการจัดกิจกรรมลูกเสือใหเปนไปตามขอบังคับคณะลูกเสือแหงชาติและสอดคลอง กบั หลักสูตรแกนกลางการศึกษาข้ันพ้ืนฐาน พุทธศักราช 2551 กําหนดหลักสูตรลูกเสือสามัญรุนใหญ ดงั น้ี

43 ตารางที่ 2.3 หลกั สูตรลกู เสือสามญั รนุ ใหญช ้ันมธั ยมศกึ ษาปท ่ี 1 กิจกรรม เนอื้ หา เ ค รื่ อ ง ห ม า ย ล ูก เ ส ือ โ ล ก 1. เขาใจเร่อื งกิจการของคณะลูกเสือแหงชาติและลูกเสือโลกและ สอบไดภ ายใน 6 เดอื น ความสัมพันธระหวางลูกเสือนานาชาติ บทบาทของตนเองใน ชน้ั มัธยมศกึ ษาปีท่ี 1 ฐานะที่เป็นลูกเสอื สามัญรนุ ใหญ 2. ยอมรับและปฏบิ ัตติ ามคำปฏิญาณและกฎของลูกเสือ 3. เขา ใจเรื่องระเบียบแถวและปฏิบตั ิตาม 4. กางและร้ือเต็นทท่ีพักแรมในเวลากลางคืนกับลูกเสือสามัญรุน ใหญ 2 คน 5. สาธิตการบรรจุเคร่ืองหลังอยางถูกตองสำหรับการเดนิ ทางไกลไป พกั แรมคางคนื 6. กอและจุดไฟกลางแจง และคุมอาหารอยา งเพียงพอสำหรับ 2 คน 7. สามารถอานและใชแผนที่เข็มทิศและรูจักบริเวณทตี่ นอยู โดย พิจารณาจากเข็มทศิ และสง่ิ แวดลอมทีม่ องเห็นดวย ตาเปลา 8. สามารถถูกและรจู กั ประโยชนของเงอื่ น 10 เง่ือนตอไปนค้ี ือ เงอื่ นตะกรุดเบด็ เงื่อนประมง เงือ่ นผูกซุง เง่อื นผูกรัง้ เง่ือนปม เคร่ืองหมายวิชาพเิ ศษ ตาไก และการผูกแนน (ผูกประกบ ผูกทแยง ผูกกากบาท) มีทั้งหมด 76 วิชา 9. รูจักวิธปี ฐมพยาบาลคือ บาดแผลธรรมดา บาดแผลถูกไฟไหม น รอนลวก เป็นลม งกู ัด แมลงมุมกัด แมลงทบั ตอย ผวิ หนงั ถลอกและ เทาแพลง ท่มี า : ศุภฤกษ ศิโรทศ, 2561, หนา 45่ ่

44 ตารางที่ 2.4 หลักสูตรลกู เสือสามัญรุนใหญช้นั มัธยมศึกษาปที่ 2 กิจกรรม เนอื้ หากิจกรรม เครือ่ งหมายลกู เสือชั้นพิเศษ เกณฑก ารไดรบั เคร่อื งหมายลกู เสือชั้นพเิ ศษ สอบไดภายใน 1 ปี 1. ไดร ับเคร่ืองหมายลกู เสือโลก และเขา พิธปี ระจำกอง 2. สอบวิชาพ้ืนฐานระดับลูกเสือโลกชันพิเศษได 5 วิชาคือ แลว หลงั จากไดร บั วิชาการเดนิ ทางสำรวจ วิชาการบริการและวิชาการอ่ืน 3 วิชาลกู เสือ เครอื่ งหมายลกู เสอื โลก เป็นผูเ ลือก ชัน้ มธั ยมศกึ ษาปีท่ี 2 3. ผานการฝึกอบรมวิชาชีพริเริมตองประกอบดวยการเ ดิน ทางไกล อยูคายพักแรมเป็นเวลา 1 คืนการเดนิ ทางไกลตอ งมีระยะทาง อยางนอย 80 กิโลเมตรและในระหวางการเดนิ ทางไกลใหสมมติวามี เหตฉุ ุกเฉินข้ึนอยางนอ ย 5 อยางเชน การชว ยเหลอื ผปู ระสบภัย หรือ มีผตู ิดอยใู นทส่ี งู การใชเข็มทศิ การปฏิบตั ิงานในเวลากลางคืน การแปล รหัสและเหตุฉุกเฉินทางน เป็นตน เหตุฉุกเฉินเวนระยะหาง พอสมควร ลูกเสือจำเป็นตองมีความรูในเรื่องแผนท่ีและเข็มทิศจึง จะสามารถเดินทางไปถึงจดุ หมายได การฝึกอบรมวิชาความคิดริเริมนี้ ตองเป็นการทดสอบอยางจริงจงั เรื่องความตั้งใจจริงความริเริ่มและการ พงึ่ ตนเอง เครอื่ งหมายวิชาพเิ ศษ 4. คณะกรรมการดำเนินงานของกองและผูกำกับเห็นวาเป็นผูสมควร ไดรบั เครอ่ื งหมายลกู เสือชัน้ พิเศษ มีทั้งหมด 76 วิชา 5. ไดรับอนมุ ัติจากผูอำนวยการลกู เสอื จงั หวัดหรือผูอำนวยการลกู เสือ เขตพนื้ ทีก่ ารศึกษาแลวแตกรณี ท่ีมา : ศภุ ฤกษ ศิโรทศ, 2561, หนา 46

45 ตารางท่ี 2.5 หลักสตู รลูกเสอื สามญั รุน ใหญช น้ั มธั ยมศึกษาปท่ี 3 กิจกรรม เนือ้ หากิจกรรม เครอ่ื งหมายลกู เสือหลวง ผูเขา เกณฑไดร บั เคร่อื งหมายลูกเสือหลวงมีคณุ สมบตั ิอันนี้ สอบไดภายใน 6 เดือน 1. ไดร บั เคร่ืองหมายลกู เสอื ชัน้ พิเศษ ชัน้ มัธยมศกึ ษาปีท่ี 3 2. สอบไดว ิชาพ้นื ฐานระดบั ลกู เสอื ชั้นพิเศษ 3 วิชาไมอยูในวิชาพ้ืนฐาน 5 วิชาท่สี อบไดเ มอ่ื ขอเครื่องหมายลูกเสือชน้ั พิเศษ เครื่องหมายวิชาพิเศษ 3. สอบไดวิชาบริการและวิชาพื้นฐานมี 3 วิชาในระดับลูกเสือหลวง มีท้ังหมด 76 วิชา 4. ผานการฝึกอบรมการเปน ผนู ำตามหลักสูตรทก่ี ําหนดไว 5. คณะกรรมการดำเนนิ งานของกองและผกู ำกับเห็นวาเป็นผทู ่ีปฏิบัติ เป็นตัวอยางท่ดี ีตามวิธีการของลูกเสือและสมควรไดรับ เครื่องหมายลูกเสอื หลวง 6. เลขาธิการคณะกรรมการการบริหารลูกเสือแหงชาติหรือ ผูอำนวยการลูกเสือจังหวัดแลวแตกรณีเป็นผูแตงตง้ั บุคคลท่มี ีวุฒิ เหมาะสมทำการสัมภาษณเม่ือเห็นวาเป็นผูเหมาะสมแลวใหแรงงาน ตอ ไปตามลำดับจนถึงคณะกรรมการบริหารลกู เสือแหงชาติพิจารณา อนมุ ัตแิ ละใหประธานคณะกรรมการการบริหารลกู เสอื แหงชาตเิ ป็นผูลง นามในประกาศนียบัตรแสดงวา เปน ผูไดรบั เครอ่ื งหมายลูกเสอื หลวง ทมี่ า : ศภุ ฤกษ ศโิ รทศ, 2561, หนา 48 4.3.6 สาระกิจกรรมที่ 5 พิธีการตา ง ๆ ลกู เสอื กิจกรรมลกู เสือมวี ธิ กี ารของลกู เสอื แตละประเภทดังนี้ พธิ กี ารลกู เสอื สํารอง 1) พิธกี ารทําแกรนดฮ าวล 2) พิธเี ปด-ปด การประชมุ กอง 3) พิธีประดบั ดาว-เคร่อื งหมายวชิ าพเิ ศษ 4) พธิ สี งลกู เสอื สาํ รองเปน ลกู เสอื สามญั พธิ ีการลกู เสอื สามญั 1) พิธเี ปด-ปดประชมุ กอง 2) พธิ ีเขา ประจาํ กองลูกเสอื สามญั 3) พิธีสง ลูกเสอื สามัญไปเปน ลูกเสือสามญั รนุ ใหญ 4) พธิ กี ารทางลูกเสือสามญั รุน ใหญ พธิ ีการลูกเสือสามัญรุนใหญ 1) พิธกี ารเขาประจาํ กองลกู เสือสามัญรุน ใหญ

46 2) พิธีสงลูกเสือสามัญรุนใหญไปเตรียมเปน ลกู เสอื วสิ ามญั 3) พธิ ีเปด-ปดประชุมกอง พิธีการลูกเสอื วิสามัญ 1) พธิ สี าํ รวจตัวเองของผทู เ่ี ขาเปน ลกู เสอื วิสามัญ 2) พธิ รี บั เตรียมลกู เสอื วิสามญั 3) พิธีเขาประจํากองลูกเสือวิสามัญ (สํานักงานคณะกรรมการลูกเสือจังหวัด นครสวรรค, 2549, หนา 8-9 อา งถงึ ในศุภฤกษ ศิโรทศ, 2561, หนา 48-49) ในการจัดกิจกรรมการเรียนการสอนลูกเสือแตละครั้ง ตองมีวิธีการในทางลูกเสือ เรียกวา “การประชุมกอง” มีความสําคัญ ลําดับขั้นตอนที่ตอเน่ืองนําไปสูเน้ือหาที่กําหนดไวอยาง หลากหลาย การประชุมกองเนนใหเด็กทุกคนมีระเบียบวินัย เคารพในสถาบันชาติ ศาสนา พระมหากษัตริย มีความกตัญูรูคุณของผูมีพระคุณ พรอมปฏิบัติตนใหเปนผูนํา ผูตามตามระบอบ ประชาธิปไตย ทบทวนระเบียบแถว เลนเกม สรางความอบอุนใหรางกาย รองเพลงเปนการสราง บรรยากาศทกุ คนเกดิ ความสนใจในการเรียน เปนเน้ือหาตามหลักสูตรเม่ือปฏิบัติกิจกรรมจบ เลาเรื่อง ส้ันเปนคติสอนใจสอดแทรกคุณธรรม การปฏิบัติเปนตัวอยางที่ดีกอนท่ีจะมีพิธีปดประชุมกองทุกคร้ัง จะตองมีการนัดหมายการเรียนในคร้ังตอไปเพ่ือใหลูกเสือทุกคนไดเตรียมตัว เตรียมอุปกรณการเรียน มีการสํารวจเครื่องแบบขณะเดินทางกลับบาน เปนการแสดงใหเห็นวาเปนผูมีระเบียบวินัยตอสายตา ผพู บเห็น 4.3.7 สาระกจิ กรรมที่ 6 วชิ าพเิ ศษลูกเสือ ลูกเสอื สาํ รองชัน้ ป.1-ป.3 มี 18 วชิ า ลกู เสอื สามญั ชน้ั ป.4-ป.6 มี 54 วิชา ลูกเสอื สามญั รุน ใหญช ้นั ม.1-ม.3 มี 76 วิชา ลูกเสือวิสามญั ม.4-ม.6 มี 11 วิชา ในการเรยี นสาระกจิ กรรมท่ี 6 วิชาพิเศษลูกเสือเลือกเรียนและทดสอบขับตามความ ถนดั โดยใชเ วลาเรียนนอกเวลาเรียน และบูรณาการกับกลุมสาระการเรียนรูและบันทึกผลการสอนลง บัตรประจําตัวลูกเสือแตละประเภท วิชาพิเศษลูกเสือ เพื่อมุงหมายใหลูกเสือไดแสดงออกซึ่งทักษะ และความสนใจของตนเอง เพือ่ ใหไดมีสว นรวมในการปฏิบตั ิกิจกรรมรว มกับลกู เสอื อื่น ๆ การสอบวิชา พิเศษลูกเสือใหเปนไปตามขอบังคับคณะลูกเสือแหงชาติวาดวยการปกครอง หลักสูตรและวิชาพิเศษ ลูกเสือ (ทรงศักดิ์ ประทุมขาํ , 2544, หนา 29 อา งถึงในศภุ ฤกษ ศโิ รทศ, 2561, หนา 49) จ า ก ท่ี ไ ด ก ล า ว ไ ว แ ล ว จ ะ เ ห็ น ไ ด ว า กิ จ ก ร ร ม ลู ก เ สื อ เ ป น กิ จ ก ร ร ม ท่ี สํ า คั ญ ต อ เ ย า ว ช น มีกระบวนการพัฒนาผูเรียนใหมีคุณลักษณะท่ีสามารถตอบสนองความมุงหมายทางการศึกษาของรัฐ

47 อีกทั้งยังเปนกระบวนการสากลท่ีมีรูปแบบวิธีการพิเศษเฉพาะทาง มีเน้ือหากิจกรรมตามสาระตาง ๆ ทีเ่ หมาะสมตามวยั ของนกั เรยี น 4.4 กจิ กรรมการเดนิ ทางไกล การเดินทางไกลคือการเดินทางของลูกเสือจากจุดหน่ึงไปยังอีกจุดหนึ่งซ่ึงที่ประชุมนายหมู และผูกํากับเปนผูกําหนดระยะทางและทางเดินใหสวนการเดินไปพักแรมตองคางคืนโดยต้ังคายพัก แรม ซึ่งมอี ยู 2 ชนิด คือ การเดินทางไกลพักแรมภายในประเทศ การเดินทางไกลพักแรมตางประเทศ โดยมีวัตถุประสงคเพ่ือใหลูกเสือไดฝกความอดทนอยูในระเบียบวินัย สรางเสริมสุขภาพ พลานามัย เพอ่ื ความสนุกสนานตนื่ เตน ตรงกับความตองการของเด็ก ทดสอบระบบหมูและการเปนผูนําของนาย หมู รูจักการเปนผูนํา เพื่อสอบวิชาลูกเสือและเรียนวิชาลูกเสือเพิ่มเติม ฝกความเปนผูตามที่ดีตาม วิถีทางของประชาธิปไตย ใหรูจักรับผิดชอบทดสอบวิชาลูกเสือท่ีเรียนมา (สํานักงานคณะกรรมการ การบริหารลูกเสือแหง ชาติ, 2550, หนา 217) 4.5 แหลง เรยี นรกู จิ กรรมลูกเสือ แหลงเรียนรูกิจกรรมลูกเสือเปนสิ่งสําคัญมีทั้งในหองเรียนและกลางแจง ผูเรียนสามารถใช เปน แหลง คน ควา และเพมิ่ เติมประสบการณไ ดห ลายประการดังนี้ 4.5.1 หองสมุด เปนแหลงเรียนรูสําคัญยิ่งสถานศึกษาควรจัดหาหนังสือ พระราชบัญญัติลูกเสือฯ บังคับฯ กฎกระทรวงฯ คูมือการฝกอบรมแนวทางปฏิบัติเอกสารเผยแพร เอกสารอา งอิงไวอยา ง เพยี งพอ 4.5.2 วิทยากร ผูบริหารกิจกรรมลูกเสือ ครูผูสอนลูกเสือ นับวามีความสําคัญมาก สงผลใหการจัดกิจกรรมมีความสมบูรณไดมาตรฐานเปนไปอยางมีคุณภาพบรรยากาศการจัดกิจกรรม จะเปน ไปอยางดยี ่งิ ผเู รยี นไดพบวิธีการใหม ๆ 4.5.3 สอ่ื การเรียนการสอนเปนส่ือกลางท่ีทําใหผูเรียนเกิดความรูมีทักษะเกิดเจตคติ ตอ กิจกรรมนั้น ทาํ ใหประหยัดเวลาและสนองตอบจุดมงุ หมายได อาทิ 1) ส่ิงพมิ พเ ชนหนังสือขอบงั คบั กฎกระทรวง พระราชบัญญัติลูกเสอื 2) สอื่ วัสดอุ ปุ กรณ ของจริง เชน เขม็ ทิศ เสาธง ไมพลอง ไมงาม ธงประจํา กอง เครื่องแบบ ฯลฯ 3) หุน จําลอง 4) แผนภมู ิ แผนท่ี สถติ ิ สมดุ สนาม สมุดแผนที่ 5) สื่อ โสตทัศนูปกรณ เชน ภาพเล่ือน แถบเสียง เทปบันทึกภาพ คอมพิวเตอร 4.5.4 ส่ือกิจกรรมเปนส่ือท่ีใชในการฝกปฏิบัติฝกใหเด็กเกิดทักษะกระบวนการคิด กระบวนการปฏิบัติ กระบวนการกลุม กระบวนการแกปญหา และส่ือที่ใชเปนเคร่ืองมือในการคิด

48 ประเมินผลความกาวหนา และพัฒนาการของกิจกรรมลูกเสือแตละประเภท เชน การสอบ เคร่ืองหมายวิชาพิเศษ การเล่ือนขึ้นเปนนายหมูหรือรองนายหมู ความดีความชอบซึ่งมีอยูในบัตร ประจาํ ตัว ทะเบียนกองลูกเสอื ฯลฯ 4.5.5 สื่อสถานการณเปนส่ือท่ีผูบังคับบัญชาใชทดสอบสภาวะการเปนผูนํา การ ทํางานเปนกลุม และประเมินผลความสําเร็จของกิจกรรม เชน ใบงาน สถานการณทดสอบกําลังใจ กิจกรรมเสี่ยงภยั การเลน เกมการทดสอบสภาวะความเปนผูนํา ทดสอบวชิ าพิเศษ ฯลฯ 4.5.6 สือ่ บริบท ไดแกส ภาพแวดลอมที่ใชเปนแหลงเรียนรูและทดสอบกิจกรรม เชน แมน้ํา ปาไม สวนสมุนไพร ธรรมชาติรอบ ๆ ตัวเรา (สํานักงานคณะกรรมการลูกเสือจังหวัด นครสวรรค, 2549, หนา 20 อางถงึ ในศุภฤกษ ศโิ รทศ, 2561, หนา 49-51) กิจกรรมลูกเสือของสถานศึกษาแตละกิจกรรมมุงปลูกฝงใหเกิดความรูมีระเบียบวินัยนําไปสู ประโยชนแกสังคมและวิถีชีวิตในระบอบประชาธิปไตยและกิจกรรมลูกเสือตองเปนไปตามขอบังคับ คณะลูกเสือแหงชาติวาดวยการปกครองหลักสูตรและวิชาพิเศษลูกเสือตาง ๆ และสอดคลองกับ หลกั สตู รแกนกลางการศึกษาข้ันพ้นื ฐานพทุ ธศักราช 2551 2.2.4 การติดตามและประเมินผล การติดตามประเมินผล เปนสิ่งที่ผูบริหารสถานศึกษาดําเนินการในขั้นตอนหน่ึงตามวงจร พฒั นาจากแนวคิดของ Walter Shewhart และ Edwards Deming เรียกวา PDCA ประกอบดวย การวางแผน (Plan) คือ จุดเริ่มตนที่ตองระวังรอบคอบในคุณภาพการบริหารงาน ลงมือทํา (Do) คือ การลงมอื ทาํ ตามแผนการบรหิ าร การตรวจสอบหรือการประเมิน (Cheek) คือการ ตรวจสอบที่สําคัญ มีเกณฑชัดเจน การลงมือแกไขและปรับปรุง (Action) คือการนําผลการตรวจสอบมาวิเคราะห พิจารณาหาตนตอสาเหตุขอบกพรอง ระดมสมองเพ่ือการแกไขปญหาไมใหเกิดซํ้าอีก กําหนด มาตรฐานขั้นตอนการตัดสินใจที่ผานมาได ถือเปนมาตรฐานการทํางาน หรือตองปรับปรุงตาง ๆ (วร ภัทร ภูเ จริญ, 2541, หนา 26-27 อางถงึ ในศุภฤกษ ศิโรทศ, 2561, หนา 51) และยังเปนสิ่งที่สําคัญ ทีผ่ บู ริหารผูเกีย่ วของใชเปนแนวทางการบริหารกิจกรรมลกู เสอื การติดตามประเมินผลมีความหมาย แนวทางการดําเนินงานตามความเห็นของนักวิชาการ ดงั ตอไปน้ี 5.1 ความหมายการตดิ ตามและประเมนิ ผล เสนาะ ติเยาว (2543) การติดตาม หมายถึง กระบวนการในการตรวจสอบผลการ ปฏิบัติงานเปรียบเทียบผลงานกับเปาหมายหรือมาตรฐานและแกไขใหไดตามเปาหมายการติดตามน้ี ทําใหผูบริหารทราบความเจริญกาวหนาในงานกํากับดูแลการทํางานของผูปฏิบัติงานตลอดจน ตดิ ตอ ส่ือสารกับผูป ฏบิ ตั งิ านถึงผลการทํางานนัน้

49 ชารี มณีศรี (2542) การประมวลผล หมายถึง การตรวจสอบการทํางานตามโครงการท่ี กําหนด ผลสัมฤทธิ์ตามวัตถุประสงคประเมินความเห็นกระบวนการรวบรวมขอมูลปอนกลับเพ่ือ ปรบั ปรงุ และรายงานใหห นว ยงานทเ่ี ก่ยี วของทราบ ธงชัย สนั ตวิ งษ (2528) การติดตามประเมินผล หมายถึง การติดตามความกาวหนาของงาน เพอ่ื เปรยี บเทียบกบั แผนงานและแรงงานตามกาํ หนดเวลาทีม่ คี วามจําเปน ตองทราบผลการทํางานที่ได ทาํ ไปโดยเน้อื หาสาระบางเร่อื งผบู รหิ ารตองทราบในแงป ฏบิ ตั ิตดิ ตาม ชางทอง โอภาสศิริวิทย (2552) การติดตามประเมินผล หมายถึง กระบวนการติดตามและ ประเมินผลอยางเปนระบบตอการปฏิบัติงานตามนโยบายแผนงานในดานประสิทธิภาพประสิทธิผล การตอบสนองตอเปาหมายและวัตถุประสงคเพ่ือปรับปรุงกระบวนการการปฏิบัติงานและการบรรลุ เปา หมาย สรปุ การติดตามประเมนิ ผล หมายถึง กระบวนการที่ใหทราบถึงผลการดําเนินงานและปญหา ตาง ๆ เพอื่ นําไปสูก ารบรรลวุ ัตถุประสงคของงานนน้ั ๆ การบริหารกิจกรรมลูกเสือของการศึกษา ซึ่งมี ความสัมพันธเกี่ยวของกับสถานศึกษาโดยเปนไปตามนโยบายของผูบริหารนํามาปรับปรุง สงเสริม สนับสนุน จัดทําขอมูลรายงานผลและวิจัยท่ีเกี่ยวของเผยแพรประชาสัมพันธความเปนไปไดใหแก ผเู กยี่ วของไดร บั ทราบ 5.2 วัตถุประสงคใ นการตดิ ตามประเมนิ ผล 5.2.1 เพื่อสรางความเขาใจเก่ียวกับตัวชี้วัด วิธีการประเมินผล รวมทั้งเกณฑการ ประเมินผลการบริหารกิจกรรมลกู เสือกบั สว นราชการ ตอบขอ ซกั ถามตา ง ๆ 5.2.2 เพือ่ ตดิ ตามความกาวหนาในการบริหารงานของหนว ยงาน 5.2.3 เพ่ือรับทราบปญ หาและอปุ สรรคทีเ่ กิดข้นึ ในการบริหารงานและหารือแนวทาง ประเมนิ ผลทเี่ หมาะสม 5.2.4 เพื่อรับทราบผลสัมฤทธ์ิที่เกิดขึ้นในการบริหารงานของสถานศึกษาโดยเฉพาะ ผลผลิต ผลลัพธ รวมทงั้ ความพงึ พอใจของผเู ก่ยี วของตอ การบรหิ ารงาน 5.3 องคป ระกอบของการประเมนิ 5.3.1 สง่ิ ท่จี ะประเมินไดแก นโยบาย แผนงาน โครงการในการบริหารงานทั่วไปใน กองลกู เสือของโรงเรียน ดา นบุคลากร การจัดกจิ กรรมลูกเสอื 5.3.2 ผูใชผ ลการประเมินไดแ ก ผูบรหิ าร บุคลากรทเ่ี กี่ยวขอ ง 5.3.3 ผปู ระเมนิ ไดแก บคุ ลากร คณะบคุ คล ทอี่ ยูในหรอื นอกสถานศกึ ษา 5.3.4 วธิ กี ารประเมนิ หรอื กระบวนการประเมนิ 5.4 ขั้นตอนสําคญั ของการติดตามและประเมนิ ผล 5.4.1 มีความเขาใจตอวตั ถปุ ระสงคหรอื จดุ มุงหมายของการตดิ ตามประเมนิ ผล

50 5.4.2 มคี วามเขา ใจตอ นโยบายทจี่ ะติดตามประเมินผล 5.4.3 มีการกําหนดแผนรายละเอียดการตรวจประเมิน โดยมีปญหาสําคัญอยูท่ีใด ขอ มูลท่ีตอ งเกบ็ คืออะไร มีวธิ ีการวัดผลอยางไร 5.4.4 กําหนดตัวช้ีวัด ออกแบบการประเมิน พัฒนาตัวชี้วัด เก็บรวบรวมขอมูล วเิ คราะหขอมลู แปลผลและสรุป จนถึงการเขียนรายงานการประเมิน (ชั่งทอง โอภาสศิริวิทย. 2552: ออนไลน) การตดิ ตามประเมินผลการบรหิ ารกจิ กรรมลูกเสือของสถานศึกษาตองมีวัตถุประสงคที่ชัดเจน มีองคประกอบของการประเมินที่เกี่ยวของกันหลายประการ และมีขั้นตอนสําคัญของการติดตาม ประเมนิ ผลทีผ่ บู รหิ ารสถานศึกษาควรคํานึงถงึ และถอื ปฏบิ ตั ิใหเกิดความกา วหนา ดงั ภาพ การกําหนดแผน สูการเร่ิมตน การสรุป รายละเอียด วงจรการตดิ ตามประเมินผล การรวบรวมขอ มูล การวิเคราะหผ ล การจดั ทาํ รายงาน แผนภาพท่ี 2.1 วงจรการตดิ ตามและประเมนิ ผล ที่มา : ชงั่ ทอง โอภาสศิรวิ ิทย, (2552: ออนไลน) 5.5 สํานกั งานปลดั กระทรวงศึกษาธิการ รวมกับสาํ นักงานคณะกรรมการบริหารลูกเสือแหงชาติ ไดจัดทําเกณฑการประเมินคุณภาพงานลูกเสือภายในสถานศึกษาเพื่อเปนแนวทางดานการติดตาม ประเมินผลการบรหิ ารกิจกรรมลกู เสอื ในสถานศึกษาใหเ กดิ ประสิทธภิ าพดงั น้ี 5.5.1 ดานผูบริหารคือการพัฒนาตนเองทางดานลูกเสือ การบริหาร สงเสริมและ สนับสนุนการจัดกิจกรรมลูกเสือ การสรางความสัมพันธกับชุมชน การชวยเหลือผูอ่ืน ชุมชน ชาติ บานเมืองและสงั คมโลก 5.5.2 ดานผูกํากับลูกเสือคือ การพัฒนาตนเองทางดานลูกเสือ การวางแผน และ การจดั กิจกรรม การบรหิ ารงานในกองลกู เสอื

51 5.5.3 ดา นการจดั มวลกจิ กรรมลกู เสือคอื กิจกรรมสัญลักษณลูกเสือ กิจกรรมตามคํา ปฏิญาณและกฎของลกู เสอื กจิ กรรมโครงการเพ่อื การแกไ ขปญหาและการพฒั นา 5.5.4 ดานลูกเสือ คือความมีระเบียบวินัย ความสนใจ ความสนุก ความภาคภูมิใจ ความตระหนักถึงคุณคา และความสุขระดับเปนลูกเสือ เรียนรู มีทักษะดานสัญลักษณลูกเสือ การ ปฏิบัติตามคําปฏิญาณและกฎของลูกเสือ การชวยเหลือผูอ่ืน ชุมชน ชาติบานเมือง และสังคมโลก (สํานักงานปลัดกระทรวงศึกษาธิการ, 2551, หนา 2-10) ในการติดตามประเมินผลการบริหารกิจกรรมลูกเสือของสถานศึกษา นอกจากจะมีการ ดําเนินงาน ตามวงจรการตามติดตามและประเมินผลแลว สํานักงานปลัดกระทรวงศึกษาธิการยังได จัดทําเกณฑก ารประเมินคุณภาพงานลูกเสอื ภายในสถานศกึ ษา ซง่ึ เปนแนวทางการติดตามประเมินผล การบริหารกิจกรรมลูกเสือของนักศึกษาในดานตาง ๆ ไดแก ดานผูบริหาร ดานภูมิกับลูกเสือ ดาน การจัดกิจกรรมลูกเสือ ดานลูกเสือ และในดานผูบริหารสถานศึกษาถือวาเปนตัวขับเคลื่อนใหมีการ สงเสริม สนับสนุนการจัดกิจกรรมลูกเสือท้ังในและนอกสถานศึกษา มีการพัฒนาตนเองดานลูกเสือ การสรางความสัมพันธกับชุมชน การชวยเหลือผูอื่น จัดทําขอมูลรายงานผล เผยแพรผลงาน ประชาสัมพันธใหบุคลากรในสถานศึกษาและบุคคลภายนอกทราบถึงความสําคัญความเปนไปเพื่อ สง เสริมกจิ กรรมลกู เสอื ใหแ พรห ลายทัว่ ไป 2.3 แนวคิดเกย่ี วกบั สขุ ภาวะ 2.3.1 ความหมายและแนวคิดเกีย่ วกับสขุ ภาวะ สํานักงานกองทุนสนับสนุนการสรางเสริมสุขภาพ (2550) อธิบายวา สุขภาพตองมี ความหมายกวางขวางขึ้นจนสามารถทะลุกรอบการมองสุขภาพแบบเดิมที่นิยามสุขภาพวาการไมเปน โรคและมองปญหาสุขภาพ คือ เช้ือโรคท่ีสามารถก าจัดไดดวยวัคซีนและยาเทาน้ันนิยามของสุขภาพ แนวใหม คือ สขุ ภาวะทคี่ รอบคลุมและบรู ณาการทัง้ มิตขิ องกาย ใจ สังคม และจิตวิญญาณ เขาเปนวิถี ชีวิตทเ่ี ชอ่ื มโยงและสัมพันธก นั ในตวั มนุษย และสมั พันธกบั สิง่ แวดลอ มท้งั กายภาพและสังคม สันต หัตถีรัตน (2547, หนา 56-57) ใหความหมายของคําวาสุขภาวะ หมายถึง ภาวะแหง ความสุขอันสมบรู ณทั้งทางกาย ทางใจ ทางจิตและทางสงั คม ประกอบดวย สุขภาพทางกาย คือ รางกายสามารถทํางานและดํารงอยูไดตามควรแกอัตภาพ เชน เด็กเลก็ ทคี่ วรจะน่ังและคลานไดก็ควรจะน่ังและคลานได แตไมควรจะเดินหรือวิ่ง คนชราท่ีเดินไมไหว ก็ไมควรจะเดิน จะทําใหหกลมและเกิดการบาดเจ็บได ความสุขทางกายจึงเปนสิ่งที่ทุกคนสามารถ ทํางานและดาํ รงอยไู ดเ หมือนกนั หมด

52 สุขภาพทางใจ คือ อารมณและความรูสึกท่ีรื่นรมย ยินดี และเปนสุข ไมเครียด กังวล ไมเจ็บใจเสียใจ ไมโกรธเคือง คล่ังแคนจนเกินไป มีสติสัมปชัญญะและความคิดอานตามควรแกอายุ แกอัตภาพและสภาพแวดลอม คนที่รูสึกหวั่นไหวงาย หงุดหงิดงายมักจะเกิดเปนโรคประสาท ซ่ึงถา กําเริบรุนแรงจนขาดสติสัมปชัญญะหรือความคิดอานสับสนเลอะเลือนไมอยูในความเปนจริงก็จะเกิด เปน โรคจิตได สุขภาพทางจิตหรือบางทีใชคําวาจิตวิญญาณ คือ ความสุขที่เกิดจากการเขาใจ ธรรมชาติ เขา ใจความจริงแหงชีวิตและสรรพส่ิง (อนิจจัง ทุกขัง อนัตตา) จนเกิดความรอบรู (ปญญา) เห็นวาส่ิงที่เกิดข้ึนเปนผลอันสมควรแกเหตุไมยินดียินรายไมเปนฝกเปนฝายกับฝายใดฝายหนึ่ง (อุเบกขา) และเกดิ ความรักความปรารถนาใหส รรพสิ่งมีความสขุ (เมตตา) โรคทางจิตวิญญาณหรือโรค ทางจิต หมายถึง ความโลภ โกรธ หลง ที่เกินขอบเขตจนสามารถทําลายลางผูอื่น และธรรมชาติได อยางโหดเห้ียมปราศจากหิริโอตัปปะและมโนธรรมใด ๆ ทั้งท่ีมีสติสัมปชัญญะเหมือนคนท่ัวไปไมได สบั สนเลอะเลอื นหรอื วกิ ลจริต (เปนโรคจติ ) สุขภาพทางสังคม คือ ความสามารถในการอยูรวมกับคนอ่ืนและสิ่งแวดลอมในสังคม ของตนไดอยางมีความสุข โดยสมาชิกในสังคมตางมีน้ําใจ ไมเบียดเบียนกันและกัน ความรัก ความ เขาใจกันและกัน ความพรอมที่จะปฏิบัติตามกติกาที่ไดรวมกันวางไว ความเอาใจใสความมีน้ําใจ การ ใหอภัย การเอ้ืออาทร การอดทนและอื่น ๆ การมีสุขภาพจึงไมใชการปราศจากโรค แตเปนการมี ความสุข ความสุขจะเกิดขึ้นเม่ือรักษาสมดุลระหวางกายกับจิตและใจของตนไว และรักษาสมดุล ระหวางกายและจิตใจของตนเองกับสิ่งแวดลอมทั้งที่มีชีวิต (ครอบครัว ชุมชน สังคม รวมท้ังสัตวและ พืช) และไมมีชีวิต (ดิน น้ํา ลม ไฟ และอ่ืน ๆ) ดวย ดังนั้น คนท่ีตองการความสุขหรือสุขภาพ จึงตอง สรา งความสุขใหแกตนเองแกค รอบครัว และแกสงั คม (รวมถึงสิง่ แวดลอ ม) ของตนดว ย สํานักงานกองทุนสนับสนุนการสรางเสริมสุขภาพ (2546) อธิบายวา “สุขภาพ” ตองให ความหมายกวางขวางข้ึนจนสามารถทะลุกรอบการมองสุขภาพแบบเดิมที่นิยามสุขภาพ คือ “การไม เปนโรค” และมองปญหาสุขภาพ คือ “เชื้อโรคที่สามารถกําจัดไดดวยวัคซีนและยา” เทาน้ัน นิยาม ของสขุ ภาพแนวใหมจึงมองสขุ ภาพ คือ “สุขภาวะท่ีครอบคลุมและบูรณาการท้ังมิติของกาย ใจ สังคม และจิตวิญญาณ เขาเปนวิถีชีวิตท่ีเช่ือมโยงและสัมพันธกันในตัวมนุษยและสิ่งแวดลอมทั้งกายภาพ และสังคม” พระราชบญั ญตั ิสขุ ภาพแหงชาติ (2550, หนา 2) นิยามคําวา “สุขภาพ” หมายถึง ภาวะของ มนษุ ยทสี่ มบรู ณทงั้ ทางกาย ทางจิต ทางปญ ญาและทางสงั คม เชอื่ มโยงกันเปน องคร วมอยางสมดุล ประเวศ วะสี (2547, หนา 6) กลาวถึงระบบสุขภาพวา คือ สุขภาวะหรือภาวะที่เปนสุขท้ัง กาย จิต สังคม จิตวิญญาณ เปนความสุขและคุณคาของชีวิตเกิดจากระบบสุขภาพท่ีมีความหมาย ยง่ิ ใหญค รอบคลมุ เกินกวาคําวาสาธารณสขุ สภาพการณของระบบสุขภาพปจจุบัน มีวัตถุประสงคเพื่อ

53 ซอมสุขภาพไมใชเพ่ือสรางสุขภาพ การเรียนรูการสรางพฤติกรรมที่ดี และจัดส่ิงแวดลอมใหเก้ือกูล เปนเครื่องสงเสริมสุขภาพโดยมีวิธีปฏิบัติ คือ 1) พฤติกรรมออกกําลังกายอยางสม่ําเสมอ 2) พฤติกรรมการกินที่ถูกตอง 3) หลีกเล่ียงพฤติกรรมเส่ียง 4) สรางทักษะชีวิต 5) จัดส่ิงแวดลอมให เกอ้ื กลู ตอ สขุ ภาพ 6) มีพฒั นาการทางจติ วญิ ญาณ 7) มีการเรียนรูท ดี่ ี World Health Organization (1998, หนา 8) ใหความหมายของสุขภาพ (Health) วา สุขภาพเปนภาวะที่เปนสุขทางกาย (Physical Well-Being) ภาวะท่ีเปนสุขทางใจ (Mental Well- Being) ภาวะทีเ่ ปน สขุ ทางสังคม (Social Well-Being) และภาวะท่ีเปนสุขทางจิตวิญญาณ (Spiritual Well-Being) ท้ัง 4 มิติ ไมไดแยกจากกัน หากแตเช่ือมโยงสัมพันธเกี่ยวเน่ืองกันและกันอยางสภาวะ ทางกาย ทางจิตและทางสงั คม มิไดหมายถึงเฉพาะการไมพ ิการและการไมเปนโรคเทา น้นั สมพันธ เตชะอธิก และคณะ (2553, หนา 14) นิยามคําวาสุขภาวะ หมายถึง ภาวะการณ ดํารงชีวิตของมนุษยที่มีความสุขใน 4 มิติ ท้ังทางรางกาย จิตใจ สังคมและปญญา เชื่อมโยงกันอยาง สมดุล สมั พันธกับสภาพบรบิ ทแวดลอมของชมุ ชน ทองถน่ิ และสงั คมอยางเปน พลวัตร วิพุธ พูลเจริญ (2544, หนา 18) กลาววา สุขภาวะเปนกระบวนการหรือพฤติกรรมท่ีมุงไปสู คุณภาพชีวิตท่ีมีดุลยภาพตามศักยภาพของแตละบุคคล ครอบคลุมถึงการดําเนินชีวิตที่ยืนยาว โดย พิจารณาจากปจจัยทางรางกาย จิตใจ สังคม จิตวิญญาณ สุขภาวะมิไดจํากัดอยูเพียงการไมเจ็บปวย หรือพิการเทานนั้ Murray และ Zentner (1989, หนา 7 อางถึงในวาที่รอยโทสัมฤทธ์ิ สมนาม, 2561, หนา 14) ใหความหมายสุขภาพวาเปนภาวะความผาสุกของบุคคลท่ีสามารถปรับตัวทางดานรางกาย จิตใจ อารมณ จิตวิญญาณ และสังคม เปนการตอบสนองตอสิ่งเราภายในและภายนอก เพ่ือคง เสถียรภาพและความสขุ สบายใหบ รรลุวัตถปุ ระสงคของบคุ คลและเปูาหมายของวัฒนธรรม จากการศกึ ษาเกยี่ วกับ ความหมายของสุขภาวะ ผูวิจัยไดสังเคราะหความหมายของสุขภาวะ หมายถึง ภาวะแหงความสุขอันสมบูรณทั้งทางรางกาย (Physical Well-Being) ทางใจ (Mental Well-Being) ทางสังคม (Social Well-Being) และทางจิตวิญญาณ (Spiritual Well-Being) สุขภาพ ทางกาย หมายถึง รางกายสมบูรณแข็งแรง คลองแคลว มีพละกําลัง ไมเปนโรค ไมพิการ อวัยวะตาง ๆ อยูในสุขภาพท่ีดีมีความแข็งแรงสมบูรณ ทํางานไดตามปกติ มีประสิทธิภาพ สุขภาวะทางใจ หมายถึง จิตใจท่ีมีความสุข ความสามารถในการควบคุมอารมณ ทําจิตใจใหเบิกบาน มีสติ มีสมาธิ มี ปญญา สุขภาวะทางสังคม หมายถึง ความสามารถของบุคคลที่สามารถปรับตัวใหอยูในสังคมแหงตน ไดเปนอยางดีและมีความสุข การอยูรวมกันดวยดี มีครอบครัวที่อบอุน ชุมชนเขมแข็ง สังคมมีความ ยุติธรรม มีความเสมอภาค มีความภราดรภาพ มีสันติภาพ สุขภาวะทางจิตวิญญาณ หมายถึง ความรูสกึ มีความสุขในจติ ใจท่เี กิดข้ึนเม่ือทําความดหี รอื จติ สมั ผสั ที่มคี ณุ คา สงู สง หรอื ส่งิ สูงสุด เชน การ ทาํ เพ่ือสว นรวม การเสียสละ

54 2.3.2 องคป ระกอบของสุขภาวะ “สุขภาวะ” หรือ “ภาวะท่ีเปนสุข” น้ีแปลมาจากภาษาอังกฤษวา “Well Being”หรือ “Welness” เปนคําที่มีมีความสัมพันธกันอยางมากกับคําวา “คุณภาพชีวิต (Quality of Life)” “สขุ ภาพ (Health)” และ “ความสุข (Happiness)” ซึง่ เปน สว นยอย (Sub Set) ของ “สุขภาวะ” ซึ่ง คําวา “สุขภาวะ” น้ีมีความหมายแตกตางหลากหลายไปตามสาขาที่ผูนิยามใหความสนใจ (Kartz. 1987, Torrance. 1987 และเพชรนอย สิงหชางชัย. 2549) สรุปประเด็นหลักในการนิยามและ แนวทางการศึกษา “สุขภาวะ” ออกเปน 4 กลุม คือ (1) แนวคิดในกลุมจิตนิยม (2) กลุมสสารนิยม (3) กลุมเทวนยิ ม และ (4) กลมุ แนวคิดเชิงผสมผสาน รายละเอียดดังตอ ไปน้ี 1) กลุมแนวคิดจิตนิยม เปนกลุมแนวคิดและความเชื่อวาความจริงอยูท่ีจิต สสารเปน เพียงการแสดงออกของจิต อาศัยความเปนจริงของจิต ถือเปนความจริงของส่ิงสากลในโลกแหง มโนคติ กลุมท่ีวัดสุขภาวะตามแนวลัทธินี้ สวนใหญมักท าการวัด “ทัศนคติ” หรือ “ระดับความพึง พอใจ” หรือ “ความตองการตามความรูสึกของมนุษย” เปนหลัก เปนวิธีการวัดของนักวิจัยสังคมโดย ใชแบบสอบถามใหผูคนเลือกวาพอใจกับชีวิตมากนอยแคไหนจาก 1-10 หรือบางสํานักกําหนดเปน คะแนนบวกลบ คอื ถามีความสุขจะบอกเปน ชวง 1 ถึง 5 ถามีความทุกขใหบอกเปนคะแนน -1 ถึง -5 ถา 0 คือ เฉย ๆ เชน งานของแกลลอพพอล (Gallop Poll) เอชแคนทริล (Cantrill) และริชารด เอสเตอริน (Richard Esterlin) (ดิเรก ปทมสริ วิ ัฒน, 2550, หนา 6) สวนงานอ่ืนทเ่ี กย่ี วของนอกจากน้ี ไดแก การสํารวจของ World Value Survey โดยมหาวิทยาลัยมิชิแกน ในป ค.ศ. 2004 ใน 82 ประเทศท่ัวโลกเก่ียวกับสุขภาวะเชิงนามธรรม (Subjective Well Being) โดยดูคะแนนความสุขและ ความพึงพอใจ “Happiness and Life Satisfaction Score” (ยงยุทธ ขจรธรรม และคณะ. 2543 อางถงึ ในวาที่รอยโทสัมฤทธ์ิ สมนาม. 2561, หนา 15) ซึ่งจากการศึกษาพบวา คนฟลิปปนสมีความสุข มากท่ีสุดในเอเชีย โดยมีคะแนนความสุขมากกวาคนในประเทศที่ร่ํารวย เชน ญ่ีปุน ไตหวัน และ มากกวาประเทศในกลุมอาเซียน เชน ไทย มาเลย และสิงคโปร โดยพบขอสังเกตท่ีสําคัญในคน ฟลปิ ปนสค อื มคี วามยืดหยุนสงู และพึง่ พาตนเอง พ่ึงพาครอบครวั มากกวาคนภายนอก ตัวอยางนิยามในกลุมนี้ มักใชคําวา “ความสุข” แทนคําวา “สุขภาวะ” ยกตัวอยาง ไดแก นิยามของทานดาไลลามะ ซ่ึงไดกลาวถึงความสุข (Happiness) วาเปนความสัมพันธกับ ความรูสึกทางจิต (Mind) และใจ (Heart) มีลักษณะสงบและดํารงอยูยาวนาน (Lasting) และ ความรูสึกบรมสุข คือภาวะแหงการปลดปลอย (Stage of Liberation) ที่ปราศจากความรูสึกทรมาน (Suffering) ซงึ่ แตกตา งจากความสุขในเชงิ หฤหรรษ (Pleasure) ท่ีมักอยูในรูปของกายภาพ ไดแก รูป รส กล่ิน และเสียง ที่แปรเปล่ียนอยางรวดเร็วในทุกๆ ขณะ (ยงยุทธ ขจรธรรม และคณะ. 2543 อาง ถงึ ในวา ทีร่ อยโทสมั ฤทธ์ิ สมนาม. 2561, หนา 15) และนิยามของ Layard (2005, หนา 1) ไดกลาวถึง ความสุขวา คอื “ประสบการณทแ่ี ปรผกผนั กับความทกุ ข เมอ่ื ความสขุ เพมิ่ ข้ึนความทกุ ขก็จะลดลง”

55 นอกจากนี้ ยงั มีแนวคดิ ของนักคดิ บางทา น เชน Kleinpell (1991 : 223- 229) และ แนวคิดในพระปฐมราชโอวาทและพระราชดํารสั บางตอนของพระบาทสมเด็จพระเจาอยูห ัวภูมพิ ล อดุลยเดช ซึ่งแมอาจจะมีแนวคิดผสมผสานอยูดวย แตผูวิจัยเห็นวานํ้าหนักสวนใหญของคํากลาวยัง คอ นไปในกลุม จติ นยิ ม ซ่งึ ใครขอจดั เขาไวในกลุมน้ีดว ย ตัวอยางเชน สมพร เทพสิทธา (2541) ไดอธิบายถึงความสุขของชีวิตวา ชีวิตของคนมี 4 ดาน หากเราสามารถทําชีวิตของเราท้ัง 4 ดาน ใหสมบูรณ จะทําใหเปนผูท่ีมีความสุขท่ีสมบูรณ ชีวิตท้ัง 4 ดา น มีดังน้ี 1. ชีวิตครอบครัว (Family Life) คอื มคี รอบครวั ท่อี บอนุ เปน สขุ 2. ชีวิตการงาน (Business Life) คือ มีอาชีพการงานที่สุจริต มั่งคง กาวหนา มี รายไดเ พียงพอแกก ารครองชพี 3. ชีวิตสังคม (Social Life) คือ มีความสัมพันธอันดีกับผูอื่น บําเพ็ญตนเปน ประโยชนแกส ังคม 4. ชีวิตดานจิตวิญญาณ (Spiritual Life) คือ มีคุณธรรม ศีลธรรม จริยธรรม มี ศรทั ธาและปญญาท่ีถูกตองในศาสนาที่ตนนบั ถอื และมีจิตใจทส่ี ะอาด สงบ และสวาง Kleinpell (1991, หนา 223-229) ซ่ึงเปนนักวิชาการพยาบาลไดทําการวิเคราะห แนวคิดจากรายงานการวิจัยต้ังแตป พ.ศ. 2519 และพบงานที่เก่ียวของมากกวา 3,000 เร่ือง และ เพชรนอย สิงหช างชัย (2549, หนา 5) ไดนิยามสรุปวา หมายถึง การับรู ความเปนอยูที่ดี ผลรวมของ ความพึงพอใจในชีวิต การเปนไปตามความตองการ ภาพรวมของประสบการณชีวิต การไดรับการ ตอบสนองตามเปาหมายรวมของชีวิต ความมีประโยชนตอสังคมหรือคุณคาของชีวิต ภาพรวมของ สถานการณตาง ๆ ของชีวิต ความสุขโดยทั่วไป ความสมดุลระหวางความคาดหวังและการไดรับการ ตอบสนองหรือบางขณะอาจมีความหมายเชิงวัตถุวิสัยหรือในรูปธรรม เชน รายได สภาพบานเรือน หรือใชในความหมายเชิงจิตวิสัย หรือในเชิงนามธรรม เชน ทัศนคติ หรือความพึงพอใจเกี่ยวกับการ รับรใู นดานตา ง ๆ แนวคิดของพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวในพระปฐมบรมราชโอวาทท่ีวา “เราจะ ครองแผนดินโดยธรรม เพื่อประโยชนสุขของมหาชนชาวสยาม” ท่ีพระราชทานเมื่อวันที่ 9 มิถุนายน พ.ศ. 2489 และกระแสพระราชดํารัสของพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวท่ีพระราชทานเม่ือวันท่ี 9 เมษายน พ.ศ. 2537 ความวา “...ถาหากวาประชาชนในประเทศใดมีความสุข มีความอยูเย็นเปนสุข คือ มีความเปนอยูที่สบาย ก็หมายความวาประเทศนั้นมีความมั่นคง ภูมิภาคไหนมีประเทศท่ีมีความ ม่ันคงดีอยางนเ้ี ปนภูมภิ าคที่มีกําลงั แข็งแรง...” 2) กลุมแนวคิดสสารนยิ ม ซึ่งเชอื่ วา สสารเทาน้ันที่เปนความจริง เพราะจิตไมมีจริง ความ จริงที่แทตองสามารถจับตองและสัมผัสได เปนแนวคิดที่สอดคลองกับหลักวิทยาศาสตร ในปจจุบัน

56 และหลักปรัชญาของ Thorndike ท่ีกลาววา “If a Thing Exists, it Exists in Some Amount and if it Exists in Some Amount it can be Measure” คือ ถาสิ่งใดมีอยูจริง ทุกคนตองสามารถรับรู ได และตองวัดออกมาใหเห็นชัดเจนเปนรูปธรรมได ซ่ึงผูท่ีวัด “สุขภาวะ” ที่มีความเห็นสอดคลองกับ แนวคิดน้ี จึงมักวัดระดับ “สุขภาวะ” ไปที่ “สุขภาพดี” หมายถึง การไมเจ็บปวย ไมมีโรคเรื้อรัง ไมมี ความพิการ “สุขภาพจิตดี” หมายถึง ไมมีการเจ็บปวยทางจิต “การดํารงชีวิตที่เปนสุข” หมายถึง ชีวิตท่ีมีรางกายแข็งแรง มีอาชีพ สามารถเลี้ยงครอบครัวได (รายรับกับรายจายสมดุล) มีภาวะ โภชนาการที่ดี มีเสื้อผา มีที่อยูอาศัยที่ถูกสุขลักษณะ บุตรหลานไดรับการศึกษาเขาถึงสวัสดิการรัฐ ดา นการรกั ษาพยาบาล “อยใู นสงั คมอยา งเปน สุข” หมายถึง การท่สี มาชิกครอบครัวไมมีใครติดยาเสพ ติด ไมโดนจับขังคุก การที่สมาชิกในครอบครัวอยูพรอมหนาพอแม ลูก มีญาติพี่นองไปมาหาสู มีการ รวมกลุมในสังคม การไดร ับสวสั ดิการรัฐและเอกชน เปน ตน สว นใหญจ ะพบขอ มลู นีใ้ นรายงานทางการแพทย พยาบาล โภชนาการ จิตเวช คลินิก และแนวทางการพฒั นาพน้ื ฐานของรัฐ ซ่ึงเปนแบบที่นิยมใชกันมากเพราะสามารถเห็นไดชัดเจนในเชิง รูปธรรม วัดงาย และเขาใจไดทันทีไมตองตีความ ตัวอยางเชน นิยามสุขภาวะของสภาพัฒนา เศรษฐกิจและสังคมแหงชาตทิ ีใ่ หสุขภาวะ หมายถึง ภาวะที่ประชาชนมีสุขภาพกายดี มีสุขภาพจิตดี มี คุณธรรม จริยธรรม มีสติปญญาและใฝรู โดยกําหนดใหเปนองคประกอบหลักประการแรกของการมี สังคมอยูเ ยน็ เปนสขุ ของประเทศไทย สํานักงานคณะกรรมการพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแหงชาติ (2554) เปน หนวยงานท่ีมีบทบาทสําคัญในการศึกษาเร่ืองสุขภาวะในประเทศไทย โดยไดทําการศึกษาและจัดทํา ดัชนีวัดสุขภาวะทางสังคมในประเทศไทยมาเปนระยะเวลายาวนาน โดยทําการศึกษาภาวะสังคมท่ี เปนสุขขึ้นครั้งแรกในป พ.ศ. 2518 โดยเดิมไดแบงดัชนีชี้วัดออกเปน 6 หมวด คือ หมวดประชากร หมวดระดับรายได หมวดการสาธารณสุข หมวดการศึกษาและการเผยแพรขาวสาร หมวดการมีงาน ทาํ และหมวดความปลอดภัย ตอมาไดม ีการปรับปรุงดัชนีช้ีวัดสังคมอีกหลายคร้ัง ทําใหดัชนีช้ีวัดบาง หมวดถูกยกเลิกไป และมีการเพิ่มบางหมวดข้ึนมา โดยในป พ.ศ. 2519 หมวดการเคหะ รวมเปน 7 หมวด ป พ.ศ. 2520 ไดตัดหมวดระดับรายไดออก สวนในป พ.ศ. 2521 ไดเพ่ิมหมวดสินเช่ือเกษตร ตอมาในป พ.ศ. 2522 ไดเพิ่มอีก 3 หมวด คือ หมวดคุณภาพชีวิต หมวดเศรษฐกิจและสังคม และ หมวดสวัสดิการสังคม และไดตัดหมวดสินเช่ือของเกษตรกรออกไป ในป พ.ศ. 2524 ตัดหมวด คุณภาพชีวิต เพ่ิมการหยาราง ซึ่งไดเปลี่ยนชื่อเปนหมวดสถาบันครอบครัวในภายหลัง และในป พ.ศ. 2532 ไดเพิ่มหมวดมลภาวะอีกหมวด 1 รวมมีดัชนีชี้วัดท้ังส้ิน 9 หมวด และไดเปล่ียนช่ือหมวด มลภาวะเปน หมวดภาวะมลพษิ ซึ่งการท่ีดชั นีช้ีวัดบางหมวดถูกยกเลิกไป นาจะมาจากเหตุผลที่ขอมูล ทีไ่ ดร บั ไมสมบรู ณพ อที่จะนาํ มาจดั ทาํ ดชั นชี ้วี ัด เนือ่ งจาก สศช. ไมไดเก็บรวบรวมขอมูลดวยตนเอง แต อาศยั ขอมูลจากหนว ยงานอืน่ สวนการเพ่ิมหมวดตวั ดัชนชี ว้ี ัด เชน การเพ่มิ หมวดภาวะมลพิษน้ันนาจะ

57 มาจากการทสี่ ภาพแวดลอมถกู ทาํ ลายและเกิดมลภาวะ เปนพิษขึ้นท่ีนับวันจะทวีความรุนแรงขึ้นเร่ือย ๆ อันจะสงผลกระทบตอการดาํ เนินชีวติ และคุณภาพชีวิตของประชากรดวย นับแตป พ.ศ. 2535 เปน ตน มา จนถงึ ปจจุบัน ซึ่ง สศช. ไดศกึ ษาสขุ ภาวะนบั ตง้ั แตป พ.ศ. 2544 ในฐานะเปน องคประกอบหลัก หนึ่งในหกของการศึกษา “ความอยูเย็นเปนสุขรวมกันในสังคมไทย” ซ่ึง สศช. กําหนดใหมีดัชนีชี้วัด ยอยไว 188 ประเด็น 6 องคประกอบหลักคือ (1) สุขภาวะ (2) ครอบครัวอบอุน (3) ชุมชนเขมแข็ง (4) เศรษฐกิจเขมแข็งและเปนธรรม (5) สภาพแวดลอมและระบบนิเวศสมดุล และ (6) สังคม ประชาธิปไตยที่มีธรรมาภิบาล ท้ังน้ี สศช. ไดแยกดชั นชี ้ีวัดสุขภาวะออกเปน 3 ดาน 26 ตัวชว้ี ดั คือ ดา นสขุ ภาพกายดี (มี 12 ตวั ชวี้ ดั ) ดา นสุขภาพจิตดี มีคณุ ธรรมและจรยิ ธรรม (มี 10 ตัวชี้วัด) และดาน มีสติปญญาและใฝรู (มี 4 ตัวช้ีวัด) ซ่ึงแมจะมีคําซ่ึงเปนนามธรรม เชน สุขภาพจิตดี คุณธรรม จรยิ ธรรม สตปิ ญญา และใฝรู แตด ชั นที ี่ใชว ดั ลวนแลวแตเหน็ ไดช ดั เจนในรปู ธรรมท้ังส้นิ เกษมชัย วฒั นชยั (2544 : 4) ไดกลาววา สุขภาวะมีองคป ระกอบ 4 มิติ คอื สุขภาวะทางกาย ทางจิต ทางสังคม และทางจิตวิญญาณ สุขภาวะทั้ง 4 มิติเกิดขึ้นจากการจัดการทางสุขภาพในระดับ ตางตาง ๆ เชน สุขภาพของปญเจกบุคคล สุขภาพของครอบครัว อนามัยชุมชน และสุขภาพของ สาธารณะ ประเวศ วะสี (2543, หนา 22) ใหแนวคิดสุขภาพสอดคลองกับนิยามสุขภาพขององคการ อนามัยโลกในบริบทของคนไทยท่ีมีลักษณะเปนอุดมการณท่ีเนนการสงเสริมสุขภาพและปองกันการ เจ็บปวย มอี งคป ระกอบ 4 มิติ คอื สุขภาวะทางกาย ทางจิต ทางสังคม และทางจิตวญิ ญาณ พระพรหมคุณาภรณ (ป.อ. ปยุตโต) (2551, หนา 235-236) ไดกลาวถึง คนที่พัฒนา ศักยภาพสุขภาวะอยางสมบูรณวาตองพัฒนาความพรอมไปดวยกันทั้ง 4 ดาน คือ 1) มีกายที่พัฒนา แลว 2) มศี ีลทีพ่ ัฒนาแลว 3) มีจติ ใจทพ่ี ัฒนาแลว 4) มีปญ ญาทีพ่ ฒั นาแลว มนัส ยอดคํา (2548, หนา 2 อางถงึ ในวาที่รอยโทสัมฤทธิ์ สมนาม. 2561, หนา 20) ไดกลาว วา สุขภาพหรือสุขภาวะมอี งคประกอบ 5 ดาน คอื สุขภาวะทางกาย ทางสังคม ทางจิตใจ ทางปญญา และทางจิตวญิ ญาณ วาสนา คุณาอภิสิทธ์ิ (2547, หนา 1-22 อางถึงในวาที่รอยโทสัมฤทธ์ิ สมนาม. 2561, หนา 120) ไดมีแนวคิดเกี่ยวกับสุขภาวะวา เปนภาวะท่ีเปนสุขในลักษณะองครวม สุขภาพดานตาง ๆ คือ สุขภาวะทางกาย สุขภาวะทางปญญา สุขภาวะทางอารมณสุขภาวะทางสังคม และสุขภาวะทางจิต วิญญาณ มีพื้นฐานโยงใยมาจากการมีสุขภาพดี (Healthy) แบบดีที่สุด เหมาะสมท่ีสุด และเปนที่นา พอใจ วิชัย โชควิวัฒน (2544, หนา 13 อางถงึ ในวาที่รอยโทสัมฤทธิ์ สมนาม. 2561, หนา 20) ไดมี แนวคิดเกี่ยวกับสุขภาวะวา เปนความสมบูรณบริบูรณพรอมท้ังรางกาย จิตใจ สังคม และปญญา

58 (จิตวิญญาณ) โดยเช่ือวาวิธีการท่ีกลาวนี้จะชวยใหเราสามารถท่ีจะสรางสุขภาพไดดีกวา หรือพูดใน ภาษาท่สี ้นั ๆ วาเนนท่สี รา งนําซอ ม วิพุธ พูลเจริญ (2544, หนา 3 อางถึงในวาที่รอยโทสัมฤทธิ์ สมนาม. 2561, หนา 20) กลาวถงึ สุขภาวะวา เปน กระบวนการหรือพฤติกรรมที่มุงสูคุณภาพชีวิตที่มีดุลยภาพตามศักยภาพของ แตละบุคคล องคประกอบยอยของสุขภาวะคือ สุขภาวะทางกาย สุขภาวะทางจิต สุขภาวะทางสังคม และสุขภาวะทางจติ วิญญาณ สันต หัตถีรัตน (2547, หนา 56-57 อางถึงในวาท่ีรอยโทสัมฤทธ์ิ สมนาม. 2561, หนา 20) ไดเสนอองคประกอบของสุขภาวะไวดังน้ี สุขภาวะ ประกอบดวยสุขภาวะทางรางกาย สุขภาวะทาง จติ ใจ สขุ ภาวะทางสังคมและสุขภาวะทางจิตวญิ ญาณ (ปญ ญา) สุรเกียรติ อาชานานุภาพ (2547 อางถึงในวาท่ีรอยโทสัมฤทธิ์ สมนาม. 2561, หนา 20) ได เสนอแนวคิดเก่ียวกับสุขภาวะวาเปนเรื่องของความสุขและคุณภาพชีวิตของมนุษย ซึ่งครอบคลุมทุก มติ ิของชวี ติ อนั ไดแก มิตทิ าง รางกาย จติ ใจ สงั คม และจิตวญิ ญาณ (ปญญา) สุขภาพตามความหมาย ดังกลา วจงึ เปนเร่ืองของความสุขและคุณภาพชีวติ ของมนุษยน่ันเอง สํานักงานกองทุนสนับสนุนการสรางเสริมสุขภาพ (2550, หนา 40) ไดเสนอองคประกอบ ของสุขภาวะประกอยดวย สุขภาวะทางรางกาย สุขภาวะทางจิตใจ สุขภาวะทางสังคมและสุขภาวะ ทางจิตวิญญาณ (ปญญา) ซ่ึงสภาพดังกลาวจะเกิดข้ึนไดตองผานกระบวนการเรียนรูอยางตอเนื่อง รวมกันของผูคนในชุมชน รวมถึงความสามารถในการปรับเปล่ียนพฤติกรรมไปในทิศทางที่ดีข้ึนและ สามารถพึง่ ตนเองไดในดานการดแู ลสุขภาพ สํานักงานคณะกรรมการสาธารณสุขมูลฐาน (2544, หนา 16) ใหแนวคิดสุขภาวะคือ สุข ภาวะที่สมบูรณและเชื่อมโยงกันเปนองครวมอยางสมบูรณ ท้ังมิติทางจิตวิญญาณ (มโนธรรม) ทาง สังคม ทางกาย และทางจิตใจ ในมิติทางสังคมนั้นรวมถึงดานเศรษฐกิจ สิ่งแวดลอม การศึกษา ความ เอือ้ อาทรตอกนั ความปลอดภัย Donettelle และ Davis (1998, หนา 35 อางถึงในวาที่รอยโทสัมฤทธ์ิ สมนาม. 2561, หนา 20) เสนอองคประกอบยอยของสุขภาวะแตละมิติ คือ 1) สุขภาวะทางกาย 2) สุขภาวะทางสังคม 3) สขุ ภาวะทางจิต 4) สุขภาวะทางอารมณ 5) สขุ ภาวะทางสิง่ แวดลอม 6) สุขภาวะทางจิตวญิ ญาณ World Health Organization (1998, หนา 2-3 อางถึงในวาท่ีรอยโทสัมฤทธ์ิ สมนาม. 2561, หนา 21) ใดกลาวถึงองคประกอบทั้งส่ีมิติของ สุขภาวะวา ไมไดแยกจากกันแตหากเชื่อมโยง สัมพันธเกี่ยวเนื่องในกันและกัน สุขภาวะท้ังทางกาย ทางจิตใจ ทางสังคม และทางจิตวิญญาณ มิได หมายถงึ เฉพาะการไมพ ิการและการไมเ ปนโรคเทา น้นั สุขภาพที่ดมี ีสวนทาํ ใหชวี ิตของเรามคี วามสขุ จากการศึกษาแนวคิดและผลงานวิจัยของนักวิชาการเก่ียวกับองคประกอบ คุณลักษณะของ สุขภาวะ ผลการสังเคราะหองคประกอบของสุขภาวะ ตามแนวคิดของนักวิชาการ เมื่อพิจารณาความ

59 สอดคลองปรากกฎวา องคประกอบของสุขภาวะท่ีมีความสอดคลองมากท่ีสุด 4 อันดับ ไดแก 1) สุข ภาวะทางกาย 2) สุขภาวะทางจิต 3) สุขภาวะทางสังคม 4) สุขภาวะทางจติ วญิ ญาณ (ปญ ญา) 2.3.3 ระบบสุขภาพที่สรา งสขุ ภาวะ สํานักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย (2547) เสนอแนวคิดเรื่องระบบสุขภาพท่ีสรางสุขภาวะ ไวว า รากฐานระบบสุขภาพของโลกนั้นวางอยูบ นฐานติดอยทู ่ีคตทิ างวัตถุนิยม ความหมายของสุขภาพ หรือสุขภาวะ จึงมีความโนมเอียงไปสูการจัดการสุขภาพในทางกายภาพ (Physical) ที่มองมนุษย ธรรมชาติและสังคมแบบแยกสวน ตัดขาดจากกันอยางสิ้นเชิง มีการสรางเทคโนโลยีทางการแพทย และการสาธารณสุขเพื่อเอาชนะความเจ็บปวย และความตายแตกลับไปสรางความบีบคั้น ทุกข ทรมานใหกับมนุษย และเกิดขัดแยงไมสมดุลในระบบสุขภาพ การมองสุขภาวะแบบแยกสวน หรือใน เชิงปจเจก จึงไมเพียงพอที่จะเขาใจระบบสุขภาพที่เปนจริง เพราะระบบสุขภาพท่ีเปนจริง คือ ความ เช่ือมโยงและสัมพันธกันอยางบูรณาการ ท้ังระบบภายในรางกายของมนุษย สัมพันธกันกับธรรมชาติ แวดลอม และสัมพันธกันระหวางมนุษยกับทุกสรรพส่ิง ลวนเช่ือมโยงเปนเหตุปจจัยซ่ึงกันและกันที่ อาจทําใหเกิดสุขภาวะหรือทุกขภาวะทั้งบุคคล ครอบครัว ที่ทํางาน องคกร ชุมชน สังคม ระบบนิเวศ และจักรวาล สุขภาพจึงตองวางอยูบนฐานของปญญาที่เขาใจสุขภาวะ เปนสภาพท่ีซับซอน (Complexity) และ มีการปรับตัว (Adaptation) จึงเปนระบบท่ี “ก่ึงปด ก่ึงเปด” ตอสภาพแวดลอม ภายนอก มีการ “รับรู- เรียนรู-และปรับตัว” เปนพลวัตร (Dynamic) ตลอดเวลาไมใชเทคนิควิธีการ ทางการแพทยและสาธารณสุข ระบบสุขภาพและสังคมตองการปญญาที่จะรูความจริง หรือเขาใจสัจ ธรรม (Truth) เพราะปญญาเขา ถึงสัจธรรมทาํ ใหมนษุ ยอ ยูร อดได สังคมดี เศรษฐกิจดี สุขภาพดี ทําให ประชาชนมีสขุ ภาพดี ถอื วา เปนเปูาหมายหลักของระบบสุขภาพ องคกรอนามัยโลกไดเสนอแนวคิดวา เปาหมายหลักของระบบสุขภาพที่ทําใหบรรลุถึงนิยามของคําวา สุขภาพ ที่ไดใหไวกวา 50 ป วาเปน ภาวะท่ีสมบูรณทั้งดานกาย จิต และสังคม ไมเพียงแตการปราศจากโรค หรือความเจ็บปวย มี 3 ประการ คือ การทาํ ใหประชาชนมสี ุขภาพดีข้ึน การตอบสนองตอความคาดหวังของประชาชนเพ่ิมขึ้น และการรับรองการมีสวนรวมรับผิดชอบในภาระคาใชจายดานสุขภาพที่เปนธรรมของประชาชน อยางไรก็ตามเน่ืองจากสถานการณ สภาพแวดลอม ทั้งภายในและภายนอกระบบสุขภาพมีการ เปลี่ยนแปลง เกย่ี วพันซับซอนมากข้นึ อนั ไดรบั ผลกระทบท้งั จากปจจัยในระดบั ภูมภิ าค และระดับโลก กอปรกับความตองการ ความคาดหวัง ความทาทายในการแกไขปญหาสุขภาพมีเพิ่มขึ้น การพัฒนา สุขภาพเพื่อใหบรรลุเปาหมายหลักดังกลาว จึงจําเปนตองมีการวางแผนกําหนดทิศทางการพัฒนา สุขภาพที่ถูกตอง เหมาะสม มีการปรับกระบวนทัศนเก่ียวกับสุขภาพที่สอดคลองเช่ือมโยงกับเหตุ ปจจัยท้ังทางเศรษฐกิจ สังคม วัฒนธรรม การเมืองและส่ิงแวดลอม พรอมท้ังมีระบบการติดตาม กาํ กบั และประเมินผลสําเร็จ

60 สรุ เกยี รติ อาชานภุ าพ (2547, หนา 1 อา งถงึ ในวาที่รอยโทสัมฤทธ์ิ สมนาม. 2561, หนา 32) อธิบายวา ในการใหบ รกิ ารสุขภาพในอนาคต จะมีการเปล่ียนแปลงกระบวนทัศนใหมอยางนอย 6 ขอ คอื 1. เปลีย่ นจากเนนเร่ืองสุขภาพเสีย (Ill-Health) หรือ โรค (Disease) เปนเรื่อง สุขภาพ ดี (Good Health) หรอื สุขภาวะ (Well-Being) ซึ่งครอบคลุมมิติทางกาย ใจ สังคม และ จิตวิญญาณ กระบวนทศั นข อน้ีนับวาเปนหัวใจสําคญั ท่ีสดุ 2. เปล่ียนจากการเนนเรื่องการรักษาโรค หรือซอมสุขภาพมาเปนเร่ืองการสงเสริม สุขภาพและการปองกันโรคหรือการสรางสุขภาพ ซึ่งเปดโอกาสใหประชาชนและทุกภาคสวนของ สังคมเขา มามสี ว นรวมในการพฒั นาสขุ ภาพ 3. เปล่ียนจากการบริการโดยใชโรงพยาบาลเปนฐาน (Hospital-Based) เปลี่ยนเปนใช ประชากรเปน ฐาน (Population-Based) นน้ั คือจะตอ งเสรมิ สรางสถานบรกิ ารสขุ ภาพระดับปฐมภูมิที่ ตงั้ อยูในชุมชนใหเขมแขง็ ดงั น้ี 3.1 เปน แนวหนาที่มพี ้ืนที่และประชากร รับผดิ ชอบแนชดั 3.2 มีขอมูลพนื้ ฐานของครอบครัวและชมุ ชน สําหรับการวางแผนและประเมินผล 3.3 มีปฏิสมั พันธอยางใกลชิดกับชมุ ชน 3.4 ใหการดูแลสุขภาพอยางบูรณาการ (Integrate) องครวม (Holistic) และอยาง ตอ เน่ือง (Continuity) 3.5 กระตุนและสนับสนุนใหช ุมชนสามารถดแู ลสุขภาพตนเอง (Self Care) 3.6 มีการเช่ือมตอกับโรงพยาบาล ซ่ึงเปนแนวหลังใหแกสถานบริการในชุมชน (Referral System) 4. เปล่ียนจากเนนวิธีการทางการแพทย (Biomedical Approach) เปนวิธีการทางชีว จิต-สังคม (Bio-Psycho-Social Approach) การบริการทางการแพทยตองคํานึงถึงมิติ และปจจัยทุก ดา น กลา วคอื 4.1 การบริการจะตองผสมผสานระหวางการบริการทางการแพทย (Biomedical Care) และการชว ยเหลอื ทางดา นจิตใจและสังคม (Psycho-Social Support) 4.2 ผสมผสานการแพทยป จ จบุ นั และการแพทยทางเลอื กอยางเหมาะสม 4.3 เนนการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพ การพัฒนาคุณภาพชีวิต ใหการดูแล ผูปวย ถึงแมจะรักษาไมไดหรือสิ้นหวัง รวมท้ังสงเสริมคานิยมการตายอยางธรรมชาติ หรือการตาย อยางมีคุณภาพและประหยดั

61 5. เปลี่ยนจากการบริการที่เนนแพทยหรือผูใหบริการเปนศูนยกลางมาเปนผูปวย หรือ ผูรับบริการเปนศูนยกลาง โดยเนนหลักการการใหบริการที่มีความเสมอภาค มีคุณภาพ มี ประสทิ ธิภาพ มีความรบั ผดิ ชอบ ตรวจสอบไดแ ละเคารพในสิทธิผปู ุวย 6. เปลี่ยนบทบาทของแพทยจากผูใหบริการ (Provider) เปนผูสนับสนุน (Supporter) และผูกระตุนหรือพ่ีเลี้ยง (Facilitator) โดยลดการผูกขาดในเรื่องของความรูและอํานาจและสงเสริม บทบาทของทีมสุขภาพ และการมสี ว นรวมของผูป ุวยและประชาชน จากการศึกษาเอกสารขางตนสรุปไดวาระบบสุขภาพท่ีสรางสุขภาวะ หมายถึง ระบบภายใน รางกายของมนุษย สัมพันธกันกับธรรมชาติแวดลอม และสัมพันธกันระหวางมนุษยทุกสรรพส่ิงลวน เชื่อมโยงเปนเหตุปจจัยซ่ึงกันและกัน ท่ีอาจทําใหเกิดสุขภาวะหรือทุกขภาวะทั้งบุคคล ครอบครัว องคกร ชมุ ชนและสงั คม 2.3.4 สุขภาวะและปจ จยั กาํ หนดสขุ ภาวะของนกั เรยี น แนวโนมการขยายตัวของสังคมเมือง การเปล่ียนแปลงของเทคโนโลยีการส่ือสารการเพิ่ม จาํ นวนของประชากรในกลมุ วัยตา งๆ สภาพส่ิงแวดลอมในการทํางาน การเรียน การใชชีวิตประจําวัน กอใหเกิดการปรับเปล่ยี นทศั นคติ ครรลองชีวติ ในทุกชวงวัยและสภาพความเปนอยูของคนท้ังโลก การ เปล่ียนแปลงดังกลาว บางก็เกิดผลดีตอสุขภาพ เชน ครูมีคอมพิวเตอรชวยในการเรียนการสอนบางก็ เปนผลเสียตอสุขภาพ เชน อิทธิพลโฆษณาทางโทรทัศนในเชิงธุรกิจทําใหนักเรียนบริโภคขนมหวาน มากยิ่งข้ึน ปจจัยการเปลี่ยนแปลงเหลานี้ลวนสงผลกระทบตอสถานะทางสุขภาพของประชาชน จํานวนมาก ในระดับความรุนแรงท่ีแตกตางกัน จากสภาพการเปล่ียนแปลงของปจจัยซ่ึงเปน ตัวกําหนดสุขภาพของประชาชนในกลุมวัยตาง ๆ จึงมีความจ าเปนท่ีจะตองพัฒนาการสงเสริม สุขภาพเชิงรุกท่ีสอดคลองกับการเปล่ียนแปลงของปจจัยกําหนดสุขภาพเหลาน้ี เพ่ือปกปองคุมครอง สุขภาพของประชาชนจากโรคภัยไขเจ็บและสภาวการณที่สามารถปูองกันได โดยเฉพาะผูที่ไดรับผล จากการเปลี่ยนแปลงของปจ จัยกาํ หนดสขุ ภาพมากทส่ี ดุ คือ เด็กและเยาวชนซ่ึงเปนกลุมคนที่อยูในวัย เจริญเติบโตตองการพัฒนาทั้งดานรางกาย จิตใจและสมอง คําวาสุขภาพและปจจัยกําหนดสุขภาพ ของนักเรียนมีผใู หความหมายและคาํ จํากัดความไวด ังนี้ 2.3.4.1 สขุ ภาพหรอื สขุ ภาวะของนกั เรียน ในระยะเริ่มแรกของการพัฒนาการสาธารณสุขและการอนามัยขององคกร ระหวางประเทศมีการใหความหมายของคําวา “สุขภาพ (Health)” วาคือ สภาวะของความสมบูรณ ทางรางกาย จิตใจและความเปนอยูที่ดีในสังคม มิใชหมายแตเพียงปราศจากโรคและความออนแอ เทา นนั้ (World Health Organization. 1998) ทําใหการดาํ เนนิ การพัฒนาดานสาธารณสุขมุงพัฒนา คิดคนความรูและเทคโนโลยีใหม ๆ ดานการรักษาสุขภาพท่ีเกิดจากการเจ็บปวย ในขณะที่การดูแล เพื่อปองกันและสงเสริมสุขภาพกลับไมไดรับความสนใจ กระทั่งเดือนพฤษภาคม 2541 ที่ประชุม

62 สมัชชาองคการอนามัยโลก (World Health Organization Assembly) ไดเพิ่มคําวา Spiritual Well-Being หรอื สุขภาวะทางจิตวิญญาณเขาไปในคํานิยามเดิม ความหมายของคําวา “สุขภาพ” จึง หมายถึง สุขภาวะที่สมบูรณทั้งทางกาย ทางจิต ทางสังคม และทางจิตวิญญาณ หรือสุขภาวะท่ี สมบูรณทุก ๆ ทางเช่ือมโยงกัน สะทอนถึงความเปนองครวมอยางแทจริงของสุขภาพท่ีเกื้อหนุนและ เช่ือมโยงกนั ท้ัง 4 มติ ิ สขุ ภาพในมุมมองทางสังคมศาสตรไมมีขอบเขตของคํานิยามท่ีชัดเจนวาควรจะนิยาม อยางไร อยางไรก็ตาม ประเวศ วะสี (2543, หนา 4-5) ไดกลาวถึงสุขภาพวา หมายถึง สุขภาวะ (Well-Being) ท่ีสมบูรณท้ังทางรางกาย ทางจิต ทางสังคมและทางจิตวิญญาณ ซึ่งสะทอนถึงความ เปนองครวมอยางแทจริงของสุขภาพที่เก้ือหนุนและเช่ือมโยงกันทั้ง 4 มิติ คือ (1) สุขภาวะที่สมบูรณ ท้ังทางกาย (Physical) หมายถึง รางกายที่สมบูรณแข็งแรง คลองแคลว มีกําลัง ไมเปนโรค ไมพิการ มเี ศรษฐกจิ หรือปจ จัยท่ีจําเปนพอเพียงไมมีอุปทวันตราย มีสิ่งแวดลอมท่ีสงเสริมสุขภาพ (2) สุขภาวะ ท่ีสมบูรณทางจิต (Mental) หมายถึง จิตใจที่มีความสุข ร่ืนเริง คลองแคลว ไมติดขัด มีความเมตตา สัมผัสกบั ความงามของสรรพสิ่ง มสี ติ มสี มาธิ มีปญญา รวมถึงการลดความเหน็ แกต ัวลงไปดว ย (3) สุข ภาวะที่สมบูรณทางสังคม (Social) หมายถึง มีการอยูรวมกันดวยดี มีครอบครัวท่ีอบอุน ชุมชน เขมแข็ง สังคมมคี วามยุตธิ รรม มีความเสมอภาค มีภารดรภาพ มีสันติภาพ มีความเปนประชาสังคม มี ระบบบริการที่ดี และระบบบริหารเปนกิจการทางสังคม (4) สุขภาวะท่ีสมบูรณทั้งทางจิตวิญญาณ (Spiritual Well-Being) หมายถึง สุขภาวะท่ีเกิดข้ึนเม่ือท าความดีหรือจิตสัมผัสที่มีคุณคาอันสูงสง หรอื สิ่งสงู สุด เชน การเสยี สละ การมคี วามเมตตา กรุณา เปน ตน สํานักงานรับรองมาตรฐานและประเมินคุณภาพการศึกษา (2550) ไดกําหนด มาตรฐาน ตัวบงช้ีและเกณฑการพิจารณา เพ่ือการประเมินคุณภาพภายนอก ระดับการศึกษาข้ัน พื้นฐาน (พ.ศ. 2549-2553) ซ่งึ มาตรฐานดา นคุณภาพผเู รยี น มาตรฐานที่ 7 ประเมินผูเรียนในเรื่องสุข นิสัย สุขภาพกาย และสุขภาพจิต จํานวน 5 ตัวบงชี้ คือ (1) มีสุขนิสัยในการดูแลสุขภาพและมีการ ออกกําลังกายอยางสมํ่าเสมอ (2) มีนํ้าหนัก สวนสูง และสมรรถภาพทางกายตามเกณฑ (3) สามารถ ปอ งกนั ตนเองจากสงิ่ เสพติดใหโ ทษ และหลกี เล่ียงสภาวะท่ีเส่ียงตอความรุนแรง โรคภัย อุบัติเหตุและ ปญหาทางเพศ (4) มีความม่ันใจ กลาแสดงออกอยางเหมาะสม และใหเกียรติผูอ่ืน และ (5) มีมนุษย สมั พนั ธท ่ีดีตอเพอ่ื น ครู และผอู นื่ 2.3.4.2 ปจจยั กําหนดสขุ ภาพของนักเรยี น ฐานคิดท่ีเปนพ้ืนฐานของการวิจัยในสาขาวิทยาศาสตร มีความเชื่อแบบกําหนด นิยม (Determinism) คือเชื่อวา ปจจัยตาง ๆ ท่ีเกิดขึ้นยอมมีท่ีมาจากปจจัยท่ีกําหนดซ่ึงเปนสาเหตุ (Cause) ทั้งส้ิน และมีความเช่ือเร่ืองความเปนไปไดในการคนพบสาเหตุท่ีแนนอน (Discoverability) โดยเช่ือวาวิธีทางวทิ ยาศาสตรเปนเครื่องมือสําคัญในการคนหาและยืนยันสาเหตุของปรากฏการณน้ัน

63 ๆ ได อีกทัง้ สามารถทํานายการเกิดปรากฏการณในอนาคตดวย (ผองพรรณ ตรัยมงคลกูล, 2549) คํา นิยามและการจําแนกปจ จยั กาํ หนดสขุ ภาพทผ่ี วู จิ ัยสรุปได ดงั นี้ 2.1 ปจ จัยกําหนดสขุ ภาพ คาํ วา ปจ จยั กําหนดสุขภาพ หรือ Determinants of Health มกี ารแปลไว ในเอกสารนิยามคําศัพทสงเสริมสุขภาพฉบับปรับปรุง พ.ศ. 2541 ของสถาบันวิจัยระบบสาธารณสุข โดยใชคําวา “ตัวกําหนดสุขภาพ” และเม่ือมีการจัดประชุมสุขภาพโลกคร้ังที่ 6 ในประเทศไทย ป พ.ศ. 2548 เอกสารการประชุมขององคการอนามัยโลกและกระทรวงสาธารณสุขไดใชคําวา “ปจจัย กําหนดสุขภาพ” องคการอนามัยโลก (WHO) ไดใหคํานิยาม Determinants of Health วาคือ ปจจัยตาง ๆ ท้ังสวนบุคคล สังคม เศรษฐกิจ และส่ิงแวดลอม ซ่ึงเปนตัวกําหนดสถานะสุขภาพของ ปจเจกบุคคลหรือประชากร (World Health Organization. 1998, สถาบันวิจัยระบบสาธารณสุข. 2549, หนา 6-8) นอกจากน้ี Labonte (1994) ใหความหมายวาคือ ปจจัยที่มีอิทธิพลตอสถานะ สุขภาพและสิ่งที่กําหนดใหเกิดการเปล่ียนแปลงตอสุขภาพ ไดแก ธรรมชาติ ปจจัยชีวภาพ (เชน อายุ เพศ) พฤติกรรม วิถีชีวิต (เชน การสูบบุหรี่ ดื่มแอลกอฮอล การควบคุมอาหาร การออกกําลังกาย) สภาพแวดลอ มทางสงั คมและกายภาพ รวมท้ังคณุ ภาพท่ีอยอู าศยั สถานท่ที ํางานและการเขาถึงบริการ สุขภาพ 2.2 การจาํ แนกลกั ษณะของปจจัยกําหนดสขุ ภาพ จากการศึกษาคนควารายงานวิจัยและฐานขอมูลของหนวยงาน พบวามี ความพยายามในการสรางกรอบของปจจัยกําหนดสุขภาพข้ึนในลักษณะตางๆ เพื่ออธิบายการเกิด โรคภัยไขเจ็บและใชเปนแนวทางในการสงเสริมสุขภาพ โดยอาศัยประสบการณจากการปฏิบัติ การศึกษาคนควาวิจัยและการนําแนวทางขององคการอนามัยโลก (WHO) มาประยุกตใช โดยไม ปรากฏวามีการจําแนกประเภทหรือลักษณะท่ีชัดเจน ผูวิจัยจึงไดจ าแนกปจจัยก าหนดสุขภาพ ออกเปน 4 ลักษณะ เพื่อใหเห็นมิติของการน าไปใชประโยชนดังน้ีคือ (1) ปจจัยกําหนดสุขภาพที่ จําแนกตามกลุมโรคหรือพฤติกรรมสุขภาพ อาทิ โรคมะเร็ง อุบัติเหตุ การสูบบุหร่ี ฯลฯ (2) ปจจัย กําหนดสุขภาพที่จําแนกตามกลุมวัย อาทิ กลุมเด็ก เยาวชน วัยผูใหญ หรือผูสูงอายุ ฯลฯ (3) ปจจัย กําหนดสุขภาพท่ีจําแนกตามพ้ืนท่ีการดําเนินงาน (Setting) อาทิ โรงพยาบาล โรงเรียน สถานที่ ทํางาน ตลาดสด ชุมชน ฯลฯ และ (4) ปจจัยกําหนดสุขภาพที่จําแนกเปนระดับ อาทิ ระดับบุคคล ระดบั ครอบครวั ระดับโรงเรยี น และระดับสังคม 1) ปจ จยั กาํ หนดสุขภาพที่จาํ แนกตามกลุมโรคหรอื พฤติกรรมสขุ ภาพ การศึกษากรอบแนวคิดของกรณีศึกษาตางๆ ทั้งตางประเทศและใน ประเทศ พบวา มีการจัดกรอบปจจัยกําหนดสุขภาพสําหรับโรคภัยไขเจ็บท่ีเกิดข้ึนกับมนุษยและ พฤติกรรมสุขภาพไว อาทิ ปจจัยกําหนดสุขภาพในการเกิดโรคมะเร็งลําไสและมะเร็งทวาร ปจจัย

64 กําหนดสุขภาพในการเกิดโรคมะเร็งปอด ปจจัยกําหนดสุขภาพในการเกิดโรคปอดเรื้อรังชนิดไม จําเพาะ (Chronic Non-Specific Lung Diseases : CNSLD) ปจจัยกําหนดสุขภาพในการเกิดโรค เสนเลือดหัวใจโคโรนารีและการเกิดโรคเสนเลือดสมองอุดตัน ปจจัยกําหนดสุขภาพในการเกิด อบุ ัติเหตุจากการจราจร รวมทั้งปจจัยกําหนดสุขภาพในการมีพฤติกรรมสูบบุหร่ี (Abel-Smith et al. 1995, Kulenovic et al. 1996, Smith et al. 1997 และดารวิ รรณ เศรษฐธี รรม และคณะ. 2547) 2) ปจ จยั กาํ หนดสุขภาพท่จี ําแนกตามกลมุ วยั กรอบปจจัยกาํ หนดสขุ ภาพสําหรับการวิเคราะหปจ จัยที่มีผลตอสุขภาพ ในกลมุ วัยตางๆ สามารถจําแนกไดเปนปจจัยกําหนดสุขภาพในเด็กเล็ก ปจจัยกหนดสุขภาพในเด็กวัย เรียน ปจจัยกําหนดสุขภาพในกลุมเยาวชน (อายุ 12-24 ป) ปจจัยกําหนดสุขภาพในกลุมวัยผูใหญ ไดแก การมีนํ้าหนักเกิน (ดัชนีมวลรางกาย : BMI เกิน 30) การมีโรคประจําตัว และปจจัยกําหนด สุขภาพในผูสูงอายุ ไดแก การมีนํ้าหนักเกิน การเกิดโรคหัวใจและหลอดเลือด เบาหวาน มะเร็ง โรค กระดูกพรุน ขออักเสบ และปญหาเกี่ยวกับฟน ขาดการออกกําลังกาย บริโภคอาหารที่ดอยคุณคา ทองผกู จากการบรโิ ภคอาหารทมี่ ีกากใยไมเ พยี งพอ (Benard และ Marshall. 2001) การสรา งกรอบของปจจัยกําหนดสุขภาพมีความหลากหลายตามบริบท และสภาพปญหา ปจจยั กําหนดสุขภาพของหนวยงานในประเทศตา งๆ อาจมีความแตกตางกัน ในบาง เร่ืองแตก็มีสวนท่ีคลายคลึงกันจํานวนมาก ปจจัยกําหนดสุขภาพในกรอบขององคการอนามัยโลก มี 10 ปจจัย ไดแก กระแสสังคม (Social Gradient) ความเครียด (Stress) ชีวิตชวงตน (Early Lift) สภาพสมรส/ครอบครัว (Social Exclusion Family) การสนับสนุนทางสังคม (Social Support) การมีงานท า (WWork) การวางงาน (Unemployment) การใชสารเสพติด (Addiction) อาหาร (Food) และการเดินทาง (Transport) เม่ือเปรียบเทียบกับของแคนาดา (Health Canada) พบวา องคก ารอนามยั โลกใหความสําคัญกบั เรอ่ื งสภาพสมรส/ครอบครวั การใช สารเสพติด อาหาร และการ เดินทาง ในขณะท่ีของ Health Canada ใหความสําคัญกับเรื่องการศึกษา/การอานออกเขียนได สภาพแวดลอมทางสังคม ส่ิงแวดลอมทางกายภาพ และวัฒนธรรม เม่ือสรุปโดยรวมท้ังขององคการ อนามัยโลก Health Canada, Toronto Charter, Youth Resilience และ Ryerson-Wellesley DOH for Urban Youth พบวา ปจจัยกําหนดสุขภาพในกลุมเยาวชนที่สอดคลองกันประกอบดวย การมีรายได การปฏิบัติตัวดานสุขภาพ การพัฒนาในชวงแรกเริ่ม โภชนาการ การศึกษา บริการดาน สุขภาพ และเครอื ขา ยการสนับสนุนทางสงั คม (Hutchinson. 2004 : 109-124) นอกจากน้ี กรอบแนวคิดเรื่องปจจัยกําหนดสุขภาพทางสังคม (Social Determinants of Health) ไดแสดงใหเห็นวามีท้ังปจจัยทางตรงและปจจัยทางออมท่ีเก่ียวของและ สงผลตอสภาวะสุขภาพ ประกอบดวย พัฒนาการในวัยเด็ก ชวงชีวิต พฤติกรรมสุขภาพ และทักษะ

65 ชวี ิต ระบบบริการสุขภาพ ความยากจน อาหารและโภชนาการ โครงสรางทางสังคม สภาพการมีการ ทําและการวา งงาน การคมนาคมและเครอื ขา ยการชว ยเหลอื ทางสังคม 3) ปจจัยกาํ หนดสุขภาพที่จาํ แนกตามพื้นทก่ี ารดําเนินงาน (Setting) มกี ารศกึ ษาและก าหนดกรอบปจจัยก าหนดสุขภาพตามลักษณะพ้ืนท่ี ดําเนินการ (Setting) ตัวอยา งเชน โครงการเมืองสุขภาพของ WHO (Healthy Cities Project. 2002 : website) โรงพยาบาลสงเสริมสุขภาพ (Healthy Promoting Hospital : HPH) ปจจัยกําหนด สุขภาพในสถานที่ทํางาน (Worksite) มีปจจัยสําคัญ ไดแก การเลือกใชประโยชนจากระบบประกัน สุขภาพ การชดเชยใหกับผูใชแรงงาน ความพิการ การขาดงาน ขนาดของโรงเรียนและการลดลงของ ผลผลิต (Kenkel และ Supina. 1992 , หนา 345-351) สําหรับโรงเรียนสงเสริมสุขภาพ (Health Promoting Schools) ปจจัยกําหนดสุขภาพของนักเรียนในโรงเรียนตามท่ี Blum และ Rinchart (1997) ศึกษาพบวา เกี่ยวของกับความเช่ือมโยงของโรงเรียน (School Connectedness) การมีอคติ ของนักเรียน (Student Prejudice) การเขาเรียน (Attendance) สมาคมครูและผูปกครอง (Parent- Teacher Organization) อัตราการเลิกเรียน (Dropout rate) รูปแบบของโรงเรียน (School Types) ระดับการศึกษาของครู (Teacher Education) และนโยบายของ โรงเรียน (School Policies) 4) ปจ จัยกาํ หนดสุขภาพท่ีจําแนกเปนระดับ มีการนาํ ปจจัยกาํ หนดสุขภาพมาใชเปนกรอบแนวคิดในการนําเสนอให เห็นปจจัยตาง ๆ ที่มีผลตอสุขภาพในการประเมินผลกระทบทางสุขภาพของประเทศอังกฤษโดย Dahlgren และ Whitehead (1991), Scott-Samuel, Birley และ Arderm (2001) และ Joffe และ Mindel (2006) ไดแยกผลตอสุขภาพเปน 5 ระดับ จากปจจัยท่ีอยูในตัวมนุษยไปสูปจจัยใน ระดับชุมชนและสังคม ประกอบดวย (1) ปจจัยในตัวมนุษย เชน อายุ เพศ องคประกอบทางดาน รางกายและจิตใจ (2) วิถีชีวิต (Individual Life Style Factors) เชน การสูบบุหรี่ ออกกําลังกาย (3) เครอื ขายสังคมและชมุ ชน (Social and Community Networks) เชน สง่ิ ท่ีเปนความผูกพันกับเพื่อน บาน และเครือขายทางสังคม (4) เง่ือนไขการดํารงชีวิตและการทํางาน (Living and Working Conditions) เชน เกษตรกรรมและการผลิตอาหารการศกึ ษา สภาพแวดลอมในการทํางาน การมีงาน ทํา นํ้าใชและการสุขาภิบาล บริการดานสุขภาพ การมีที่อยูอาศัย และ (5) เงื่อนไขทางเศรษฐกิจ- สังคม วัฒนธรรม และส่ิงแวดลอม (General Socioeconomic, Cultural and Environmental Conditions) Health Canada (2002 : website) ไดเสนอปจจัยกําหนดสุขภาพ ประกอบดวย 9 ปจจัย โดยมีปจจัย 4 ประการ จากปจจัยทั้งหมดเปนตัวกําหนดเกี่ยวกับสุขภาพ บุคคล ไดแก รายไดและสถานภาพทางสังคม การศึกษา ชีววิทยาและพันธุกรรม การปฏิบัติตนและ

66 ทักษะอื่น ๆ สวนปจจัยอีก 5 ประการ เปนตัวก าหนดสุขภาพทางสังคม ไดแก เครือขายท่ีเกื้อหนุน สังคม การจางงานและการทํางาน ส่ิงแวดลอมดานกายภาพ การพัฒนาการดานสุขภาพที่ดีของเด็ก และการบริการดานสุขภาพ ปจจัยกาํ หนดสขุ ภาพสามารถใชเปนตัวบอกความเปล่ียนแปลงและช้ีนําไปสู การพัฒนานโยบายสาธารณะได โดย Glouberman และ Millar (2003, หนา 388-392) ได ศกึ ษาวจิ ัย เร่อื ง วิวัฒนาการของปจจัยกําหนดสุขภาพ นโยบายดานสุขภาพ และระบบขอมูลขาวสาร สุขภาพใน ประเทศแคนาดา พบวา กรอบของตัวช้ีวัดดานสุขภาพท่ีใชในแคนาดา ประกอบดวย (1) คุณลักษณะ ดานระบบชุมชนและสุขภาพ (Community and Health System Characteristics) ไดแก ตัวชี้วัด ชุมชน ระบบสุขภาพ ทรัพยากร (2) ผลของจัดบริการสุขภาพ (Health System Performance) ไดแก ตัวชี้วัดการยอมรับ การเขาถึง ความเหมาะสม สมรรถนะ ความตอเนื่อง ประสิทธิผล ประสิทธิภาพ และความปลอดภัย (3) ปจจัยกําหนดสุขภาพ (Determinants of Health) ไดแก ตัวชี้วัดพฤติกรรมสุขภาพ เง่ือนไขของชีวิตและการทํางาน ปจจัยสวนบุคคล และ ปจจัยสภาพแวดลอม (4) สถานะสุขภาพ (Health Status) ไดแก ตัวช้ีวัดการอยูดี เง่ือนไขสุขภาพ ภาระหนาท่ขี องบุคคล และสภาวะการตาย ดงั ภาพ สถานะสขุ ภาพ (Health Status) การอยดู ี เงอ่ื นไขสุขภาพ ภาระหนา ที่ สภาวะการตาย ปจ จยั กำหนดสขุ ภาพ (Determinant of Health) พฤตกิ รรมสุขภาพ เง่อื นไขของชีวิต ปจจัยสวนบุคคล ปจ จยั และการทํางาน สภาพแวดลอม ความเสมอภาค ผลของจดั บริการสขุ ภาพ (Health System Performance) การยอมรับ การเขา ถงึ ความเหมาะสม สมรรถนะ ความตอ เน่ือง ประสทิ ธิผล ประสิทธิภาพ ความปลอดภัย คุณลกั ษณะดา นระบบชุมชนและสุขภาพ (Community and Health System Characteristic) ชุมชน ระบบสุขภาพ ทรัพยากร แผนภาพท่ี 2.2 กรอบตวั ชีว้ ัดสุขภาพของชาวแคนาดา ท่ีมา : Gloubeman (2003 : 388-392)

67 5.3 ปจจัยทมี่ ีอทิ ธิพลตอสขุ ภาวะ ปจ จัยท่มี ีอทิ ธพิ ลตอ สขุ ภาวะมีมากมายและมีอิทธิพลตอสุขภาวะและปจจัย ในแตละดา นก็มีท้งั ผลโดยตรงตอ สุขภาพ และมผี ลโดยออมตอสุขภาพ นอกจากนั้นบางปจจัยก็ยังมีผล ตอกันและกันเชน วิถีชีวิตกับการทํางาน เปนตน ดังน้ัน ปจจัยที่มีผลตอสุขภาวะมีปจจัยตาง ๆ มากมายทม่ี ีอทิ ธิพลตอสุขภาวะและปจ จัยในแตล ะดานมีท้ังผลโดยตรงตอสุขภาพและมีผลโดยออมตอ สุขภาพ สภาพทางเศรษฐกจิ และสังคม หมายถึง รายไดประชาชนในชาติตอหัวตอป ซึ่งถาประเทศใดมีฐานะทางเศรษฐกิจดี ก็เปนตัวชี้วัดตัวหนึ่งวาประชาชนในชาติน้ันนาจะมีสุขภาพดี ตามไปดวยเพราะนอกจากรัฐจะมีงบประมาณเพียงพอที่จะจัดสรรเปนคาใชจายในการปองกันรักษา และสงเสริมสุขภาพใหกับคนในชาติแลว ตัวประชาชนเองก็มีศักยภาพในการดูแลตัวเองตามไปดวย สิ่งแวดลอมไมวาจะเปนสิ่งแวดลอมทางกายภาพ อันไดแก สภาพภูมิอากาศ ภูมิประเทศ ธรรมชาติ ตลอดจนสงิ่ ทม่ี นษุ ยสรา งขึ้นและสภาพแวดลอมทางสงั คม ซึ่งไดแก วธิ ีการปฏิบัติในการอยูรวมกันของ คนลวนสงผลตอสุขภาพทั้งสุขภาพกายและจิตโดยตรงทั้งส้ิน เชน ประชาชนที่อยูในชุมชนเมืองจะมี อัตราเจ็บปุวยดวยโรคภูมิแพ โรคทางเดินหายใจสูงกวาประชาชนท่ี อาศัยอยูในชนบท พนักงานท่ี ทํางานในองคก รหรอื บรษิ ทั ทม่ี ีการแขง ขนั ภายในสูงจะมีความเครียด และมีโอกาสเปนโรคจิตมากกวา พนกั งานในบริษัททม่ี ีความเปน กนั เอง มีความเออื้ อาทรเหน็ อกเห็นใจกัน เปนตน วัฒนธรรม หมายถึง วิถีของการแสดงออกเปนพฤติกรรม เปน ขนบธรรมเนยี มประเพณีตลอดจนความเช่อื และคานยิ มท่ีสังคมเรียนรูตอ ๆ กัน มาแมวัฒนธรรมจะไม สงผลตอสุขภาพโดยตรงเหมือนส่ิงแวดลอม แตวัฒนธรรมจะมีผลทางออมตอการดูแลรักษาสุขภาพ เชน วัฒนธรรมในการบริโภคอาหาร ผูคนที่อาศัยอยูในประเทศท่ีมีอากาศหนาวจะมีนิยมรับประทาน อาหารที่มีไขมันสูง คนในภาคเหนือและภาคอีสานจะนิยมบริโภคลาบดิบ ซึ่งมีผลเสียตอสุขภาพ มากกวาคนในภาคใต ซ่ึงจากวัฒนธรรมในการบริโภคเหลาน้ีจะสงผลตอสุขภาพ ไมวาจะเปนโรคอวน โรคไขมันในเลือดสูง หรืออ่ืน ๆ ที่ตามมาอีกมากมาย ซ่ึงนอกจากวัฒนธรรมมีผลตอการเจ็บปวยแลว วัฒนธรรมจะมีผลตอการรักษาสุขภาพดวย โดยเฉพาะความเชื่อและคานิยม ความเช่ือเปนสิ่งที่มี อิทธิพลตอพฤติกรรมของคนเพราะเมื่อบุคคลมีความเชื่ออยางไรแลว ความเชื่อเหลาน้ันจะเปน ตัวกําหนดพฤติกรรมใหคนยึดถือ ประพฤติปฏิบัติตามความคิดและความเขาใจนั้น โดยอาจจะรูตัว หรือไมรูตัวก็ไดและความเชื่อในส่ิงตาง ๆ เหลานั้น ไมจําเปนจะตองอยูบนพื้นฐานความจริงเสมอไป ความเชื่ออาจเปนเพียงความรูสึกนึกคดิ ความเขา ใจ ความคาดหวงั หรือ สมมุติฐาน ซ่ึงอาจจะมีเหตุผล หรือไมก็ได เม่ือบุคคลมีความเช่ือในการดูแลสุขภาพ อยางไรก็ตามจะ แสดงพฤติกรรมการดูแลรักษา สุขภาพไปตามนัน้

68 เนื่องจากความเชื่อในการดูแลรักษาสุขภาพท่ีไดรับการพัฒนาเปนทฤษฎี แลวมีอยู หลายแนวคิด เชน แบบแผนความเช่ือดานสุขภาพ (Health Belief Model) เปนรูปแบบ หนึ่งที่ไดรับการยอมรับและนํามาศึกษาอธิบายพฤติกรรมปองกันโรค (Preventive Behavior) พฤตกิ รรม เมือ่ เจบ็ ปวย (Illness Behavior) และพฤตกิ รรมบทบาทของผูปวย (Sick Role Behavior) โดยเฉพาะพฤติกรรมในการปองกันโรค ทฤษฎีนี้อธิบายวา บุคคลที่สามารถปฏิบัติเพื่อหลีกเลี่ยง การ เกดิ โรคไดนน้ั ตอ งมีความเชื่อดังตอไปน้ี 1. เช่อื วาตนเปนบคุ คลที่เสีย่ งตอ การเกดิ โรค 2. เชื่อวาเม่ือเกิดโรคจะทําใหเกิดความรุนแรง และมีผลตอการดํารง ชวี ิตประจาํ วนั 3. เช่ือวาการปฏบิ ัตติ ามคําแนะนาํ จะเปน ประโยชน ซ่ึงจะลดโอกาสเสี่ยง ตอการเกิดโรคหรือถาเปนโรคแลวจะลดความรุนแรงของโรคได และนอกจากน้ีแลวยังมีแนวคิดอีก แนวหนงึ่ ช่ือวาความเชื่ออาํ นาจการควบคุมตนเอง (Pender. 1987) ซง่ึ ประกอบดว ย 3.1 ความเช่ืออํานาจภายในตน (Internal Locus of Control) คอื ถาบคุ คลเชื่อวาสุขภาพเกดิ จากการควบคุมของตนบคุ คลจะมแี นวโนมในการปฏิบัติตนเพ่ือสงเสริม สุขภาพมากกวา 3.2 ความเช่ืออํานาจผูอ่ืน (Powerful Others Locus of Control) คือ คนท่ีมีความเชื่อวาสุขภาพอนามัยน้ันไมสามารถควบคุมดวยตนเองได บุคคลเหลาน้ีจะ สนในในการดูแลสขุ ภาพในเชิงบวก (Positive Health) นอยกวา เชน เชื่อวาการจะมีสุขภาพดีหรือไม เจ็บไขไ ดปวยนั้นเปนเพราะระบบการแพทย การสาธารณสขุ ดีมากกวา การกระทําดว ยตนเอง 3.3 ความเชือ่ อาํ นาจโชคชะตาหรือความบังเอิญ (Chance Locus of Control) เปนความเช่ือที่ไดแยกออกจากความเช่ืออํานาจผูอื่น เน่ืองจากยังมีคนอีกกลุมหน่ึงยัง เชอ่ื วา การเจ็บปวยนั้นเปนเรื่องของความบังเอิญ เปนเร่ืองของโชคชะตาที่แตละคนถูกกําหนดไวแลว ฉะนั้น คนกลุมนี้จะมีพฤติกรรมในการดูแลสุขภาพตางไปจากคนในสองกลุมแรก อาจรักษาการ เจ็บปวยดวยเวทมนตรคาถาหรือการบชู าเทพเจา ที่เขาเชือ่ และศรัทธา คานิยมเปนผลท่ีเกิดจากความเช่ือที่เห็นวาถูกตองและกําหนดเปน มาตรฐานรวมกันของคนในสังคมหรือชุมชน ทําใหคานิยมมีอิทธิพลตอพฤติกรรมการปฏิบัติของคน ตลอดชวงเวลาใดเวลาหนงึ่ ซงึ่ อาจจะเปน ระยะเวลาเพียงส้ัน ๆ หรือนานก็ได ทั้งน้ีข้ึนอยูกับความเชื่อ ท่ีเปนฐานของคานิยมน้ันเชน ถาคนในสังคมมีความเช่ือวา สุขภาพเปนเร่ืองของโรงพยาบาล สุขภาพ เปนเร่ืองของแพทยและพยาบาล หรือการรักษาสขุ ภาพจะตอ งใชเทคโนโลยีสมัยใหม ก็จะทําใหคนหัน กลบั ไปพ่งึ พิงระบบการรกั ษาใหค วามสาํ คญั กับการรักษามากกวาการปองกันและสงเสริมสุขภาพ เชน พฤตกิ รรมของประชาชนไทยในยคุ นโยบาย 30 บาท รกั ษาทกุ โรคในขณะนี้

69 การศึกษาเนื่องจากการศึกษาเปนปจจัยสําคัญของการพัฒนาสังคมทุก ระบบอยูแลว จึงไมจําเปนตองกลาวมาก วาการศึกษามีอิทธิพลตอสุขภาพอยางไร เพราะไมวาจะ พิจารณาจากการไดรับการศึกษาของคนทั้งในเชิงปริมาณ คือ มีจํานวนผูไดรับการศึกษามาก มีระดับ การศึกษาสูง หรือพิจารณาในเชิงคุณภาพ คือ การศึกษาทําใหคนเกิดการเรียนรู เกิดปญญา โดยเฉพาะปญ ญาในการดูแลรักษาสุขภาพยอมสงผลโดยตรงตอสขุ ภาพของคนในสงั คมนนั้ การทํางาน ลักษณะการประกอบอาชีพ แตละอาชีพจะมีความเสี่ยงตอ สขุ ภาพ หรือการเจ็บปวยตางกัน เชน อาชีพเกษตรกรกับอาชีพขาราชการจะมีการเจ็บปวยดวยโรคท่ี แตกตางกนั ที่อยูอาศัย เปนปจจัยท่ีมีอิทธิพลตอสุขภาพโดยตรง คือ ถาที่อยูอาศัย ต้ังอยูใน ทําเลที่เหมาะสม หางไกลจากภัยธรรมชาติ อยูในแหลงท่ีมีการจัดการสุขาภิบาลดี สภาพ บานเรือน มีความมั่นคง แข็งแรง สะอาด ปราศจากมลพิษ ยอมสงผลดีตอผูอยูอาศัยใหปลอดภัยจาก อันตราย และหางไกลจากโรคภัยไขเจ็บท้ังปวง ผลผลิตทางเกษตรและผลิตภัณฑอาหาร เปนปจจัยที่จําเปนตอการ ดํารงชีพของคนในชุมชน ดังน้ัน ถาชุมชนน้ันสามารถผลิตอาหารหรือนําผลิตภัณฑอาหารที่เปน ธรรมชาติ มคี วามเสยี่ งตอสุขภาพนอย ปราศจากสารเคมี ปราศจากเชื้อโรค และลักษณะของอาหาร ท่ีนํามาบริโภคไมเปนอาหารที่นําไปสูการสะสมของสารที่เปนโทษแกรางกาย เชน อาหารที่มี เปอรเซน็ ตไขมนั สงู อาหารปรงุ แตง สขุ ภาพของคนในชมุ ชนนั้นก็จะไมด ีตามไปดวย ระบบบริการสุขภาพ ระบบริการสุขภาพท่ีดีควรจะมีสัดสวนการ ใหบริการ เนนหนักไปที่การปูองกันไมใหเกิดการเจ็บปวย และสงเสริมใหคนมีสุขภาพถึงขีดสูงสุด จะ ดีกวาการต้งั รับหรอื รอใหการบริการรักษาเม่อื เจบ็ ปวยแตเพยี งอยางเดียว

70 แผนภาพที่ 2.3 ระบบบริการสขุ ภาพ ทีม่ า : มนสั ยอดคาํ (2548, หนา 8) เครือขายทางสังคมและชุมชน หมายถึง กระบวนการเช่ือมโยงสมาชิก หรอื องคก รตาง ๆ ในสังคมเขาดว ยกัน เพือ่ แลกเปล่ียนความคดิ ขอมูลขาวสาร และทรัพยากรระหวาง กันและกัน โดยมีวัตถุประสงคเพื่อกอใหเกิดการใหขอมูลขาวสารรวมกัน ตลอดจนสรางสรรค แลกเปลี่ยน ความรู เกิดเปนความรูใหม เพ่ือใหบรรลุเปูาหมาย คือ การชวยเหลือตนเองของกลุมชน ตาง ๆ ดังน้ัน ถาสังคมใดหรือชุมชนใดมีเครือขายที่เขมแข็ง โดยเฉพาะเครือขายในการดูแลรักษา สุขภาพยอ มสง ผลดีตอสขุ ภาพของคนในสงั คมน้นั เชน กัน วิถีชีวิต หมายถึง นิสัยหรือแบบแผนของการด าเนินชีวิตท่ีมีความคงที่ ภายในซ่ึงสะทอนทัศนคติและคานิยมของบุคคลหรือวัฒนธรรม ทั้งที่อยูอาศัย ลักษณะครอบครัว ขนบธรรมเนียมประเพณีดานสุขวิทยาสวนบุคคล คานิยมทางสังคมและองคกรทางสังคม วิถีชีวิตเปน องคประกอบ 1 ใน 4 องคประกอบที่มีผลตอสุขภาพของบุคคล คือ ลักษณะทางชีวภาพของบุคคล (Human Biology) ส่ิงแวดลอม (Environment) วิถีชีวิต (Life Style) และระบบการดูแลสุขภาพ (Health Care)

71 ฉะน้ัน ถาบุคคลมีวิถีการดําเนินชีวิตท่ีเปนผลดีตอสุขภาพ (Positive Life Style) เชน ออกกําลังกายสม่ําเสมอ ไมสูบบุหรี่ รับประทานอาหารท่ีมีไขมันต่ํา นอนพักผอน อยางเพยี งพอ และรูจ ักการขจดั ความเครียดยอ มสง ผลตอสขุ ภาพในทางบวกดวย แผนภาพท่ี 2.4 ความสมั พันธระหวางวิถชี ีวิตกับสถานที่ ทีม่ า : มนสั ยอดคํา (2548, หนา 9) อายุ เพศ และพันธกุ รรม เปนปจจัยสุดทายที่มีอิทธิพลตอสุขภาพ เพราะ อายุ มีบทบาทสําคัญตอพฤติกรรมการดูแลสุขภาพเนื่องจากอายุเปนตัวบงบอกถึงวุฒิภาวะ ความสามารถในการจัดการเกี่ยวกบั ตัวเอง ความสามารถในการดูแลตัวเองจะพัฒนาขึ้นเร่ือย ๆ ตั้งแต วัยเดก็ จนถงึ วัยผใู หญ และจะคอยลดลงเม่อื เขาสวู ัยชรา สวนเพศกับสุขภาพนั้น เพศหญิงจะมีการดูแล ตัวเอง การแสวงหาวิธีการดูแลสุขภาพและการใชบริการสุขภาพดีกวาเพศชาย ดานพันธุกรรมก็ เชนกัน มีโรคหลายชนิดที่ถายทอดทางพันธุกรรม เชน โรคเบาหวาน ตาบอดสี และธาลัสซีเมีย เปน ตน สรุปไดวาการท่ีจะมีสุขภาพดีหรือไมดีนั้น มีปจจัยหลายอยางท่ีมี อิทธิพลตอการอยูดีกินดี (Well Being) มีหลายปจจัยที่สามารถจะควบคุมไดดวยตนเอง และมีอีก หลายปจจัยที่ จะตองอาศัยการมีสวนรวม ความรวมมือรวมใจของคนในสังคมทุกฝุาย เชน การดูแล รักษา ส่ิงแวดลอม เน่ืองจากความสามารถในการควบคุมและจัดการปจจัยท่ีมีอิทธิพลตอสุขภาพของ แตละสังคม หรือของแตละชุมชนตางกันดังน้ัน ภาวะสุขภาพจึงสะทอนใหเห็นศักยภาพในการดูแล สุขภาพสังคม เน่ืองจากปญหาสุขภาพของคนไทยท้ังในปจจุบัน และอนาคตท่ีพบใน ปจจุบนั และจากการคาดการณอกี 10–20 ป ขางหนานั้นถา แบงออกเปนกลุม ๆ จะสามารถแบงออก ไดเปน 3 กลมุ คอื

72 1. ปญหาสุขภาพท่ัวไป เชน โรคติดเชื้อ โรคเกิดจากการ เส่ือมสภาพของระบบตาง ๆ ในรางกาย 2. ปญหาสุขภาพที่เกิดจากการทํางาน เชน โรคที่เกิดจากพิษ สารเคมี โรคระบบทางเดนิ หายใจ และบาดเจบ็ จากการทาํ งาน 3. ปญ หาสุขภาพท่ีเกิดจากพฤตกิ รรม เชน เอดส มะเร็ง โรคระบบ ไหลเวยี นเลอื ดและอุบัติเหตุ เปน ตน 2.4 แนวคดิ เกยี่ วกบั การพฒั นาสุขภาวะ World Health Organization (2008) การสรางเสริมสุขภาวะตามแนวทางขององคการ อนามัยโลกเกิดจากการประชุมท่ีเมืองออตตาวา ประเทศแคนาดา ไดใหความหมายของการสรางเสริม สุขภาพไววา เปนกระบวนการเพิ่มสมรรถนะใหประชาชนมีความสามารถควบคุมและสรางเสริม สุขภาพของตนใหดีข้ึน ในสภาวะพ้ืนฐานและทรัพยากรสําหรับสุขภาพ ไดแก สันติภาพ ที่อยูอาศัย การศึกษา อาหาร รายได ระบบส่ิงแวดลอมท่ีมั่นคง ทรัพยากรท่ีย่ังยืนและความเปนธรรมของสังคม และขอเรียกรองในการเพิ่มสมรรถนะของประชาชนใหมีความสามารถบรรลุภาวะสุขภาพไดอยาง สมบรู ณ ซงึ่ ตอ งดําเนนิ กจิ กรรมหลกั 5 ประการ คือ 1. การสรางนโยบายสาธารณะเพ่ือสุขภาพ (Construct Healthy Public Policy) ดวย การมีนโยบายท่ีชัดเจนในทุกระดับของผูกําหนดนโยบาย และผูบริหารกําหนดนโยบายของสังคม ทั้ง ในระดบั ประเทศ ทองถน่ิ และชมุ ชนตาง ๆ 2. การสรางส่ิงแวดลอมท่ีเอ้ืออํานวย (Create Supportive Environments) ตอสุขภาพ ในทุกสวน เชน การอนุรักษทรัพยากรของโลก ของประเทศ ของชุมชน การสราง บรรยากาศท่ี ปราศจากมลภาวะในทต่ี าง ๆ ต้ังแตในบาน ท่ีทาํ งาน และที่สาธารณะ เปน ตน 3. การเสริมสรางชุมชนใหเขมแข็ง (Strengthen Community Action) เปน กระบวนการพัฒนาระยะยาว เพ่ือใหชุมชนพ่ึงตนเองได โดยชุมชนจะตองมีโครงสราง มีกลไกการ จัดการที่มีประสิทธิภาพ มีความคิดสรางสรรค และตระหนักในสุขภาพ องคกรชุมชนควรไดรับการ เพิ่มศกั ยภาพ ใหมคี วามรคู วามเขา ใจถงึ ภาวะและปญหาสุขภาพ โดยอาศัยกลยทุ ธ 4 ดา น คอื 3.1 มีพนั ธะสญั ญาหรอื ความมงุ ม่ันทางการเมืองอยา งตอเน่ือง 3.2 เพ่มิ ประสทิ ธภิ าพของการลงมอื ทําโดยชมุ ชน 3.3 เพิ่มพลัง (Empowerment) ใหชุมชน 3.4 เช่ือมโยงการทํางานระหวางองคกรรัฐ องคกรเอกชนและองคกรประชาชนใน แบบสหวทิ ยาการ

73 4. การพัฒนาทักษะสวนบุคคล (Development Personal Skills) เพ่ือใหประชาชน สามารถควบคุมสภาวะสุขภาพและส่ิงแวดลอมดวยตนเอง โดยการใหการศึกษาและพัฒนาอาชีพการ สรางองคค วามรูใหม ๆ 5. การปรับเปลี่ยนระบบบริการสุขภาพ (Reorient Health Services) คือ การ ปรับเปลี่ยนแนวคิดและวิธีการทํางานของบุคากรท่ีใหบริการทางสุขภาพ และนําการแพทยทางเลือก อน่ื (Alterative Medicines) เขา มาเสรมิ การสรางเสริมสุขภาพตามยุทธศาสตรกฎบัตรออตตาวา (Ottawa Charter) เปนกลยุทธท่ี เหมาะสมในการพัฒนาและเปล่ียนแปลงวิถีชีวิตของมนุษยท่ีมีประสิทธิผล เปนการลงทุนนอยเม่ือ เทียบกบั การใหบ ริการรักษาพยาบาล การสรางเสริมสุขภาพมองในมิติที่กวาง และครอบคลุมทั้งระบบ อันรวมถึงปจจัยทางสังคม คานิยม วัฒนธรรม การเมือง ธุรกิจ และส่ิงแวดลอมมากกวาการมอง สขุ ภาพเปน สว น ๆ มนี กั การศกึ ษาหลายคนไดใ หความหมายการสรางเสริมสุขภาพ ดังน้ี 2.4.1 ความหมายการสรา งเสรมิ สุขภาวะ World Health Organization (1998, หนา 2-3) ใหค วามหมายของการสง เสรมิ สุขภาพวา หมายถึง กระบวนการที่ชวยใหประชาชนสามารถควบคุมและปรับปรุงสุขภาพของตนใหดีย่ิงขึ้น เพื่อใหบรรลุถึงสภาวะสุขภาพทสี่ มบูรณทงั้ ในดานรางกาย จิตใจ และความเปนอยทู ี่ดขี องสังคม บุคคล หรือกลุมบุคคลตองสามารถระบุ และตระหนักถึงความปรารถนาที่มีอยู พึงพอใจตอความตองการ เปล่ียนแปลงหรือจัดการกับสิ่งแวดลอมไดดี กฎบัตรออตตาวา บัญญัติวา การสงเสริมสุขภาพ หมายถึง กระบวนการสงเสริมใหป ระชาชนเพมิ่ สมรรถนะในการควบคมุ และปรบั ปรงุ สขุ ภาพของตนเองใหบรรลุ ถึงสุขภาพอนั สมบรู ณท้งั ทางรางกาย จิตใจ และสังคม การสงเสริมสุขภาพเปนยุทธศาสตรสําคัญที่สุด ในการปฏิรูประบบสุขภาพ การสงเสริมสุขภาพประกอบดวย การที่สังคมมีจิตส านึกหรือจินตนาการ ใหมในเรื่องสุขภาพดี และเกิดพฤติกรรมสงเสริมสุขภาพทั้งในระดับปจเจกบุคคล ครอบครัว ชุมชน โรงเรียน สถานที่ทํางาน ระบบบริการสังคม ส่ือมวลชน ตลอดจนนโยบาย ดังน้ันการสงเสริมสุขภาพ จึงมิใชอยูในความรับผิดชอบของภาคสุขภาพ (Health Sector) เทาน้ัน แตออกไปนอกลีลาชีวิตที่มี สขุ ภาพดี (Health Life Styles) จนถงึ ความรูสกึ สบาย อําพล จนิ ดาวัฒนะ (2548, หนา 1) ไดก ลาววา การสรางเสริมสุขภาวะ หมายถึง งานบริการ ของบุคลากรสาธารณสุข เพื่อท าใหคนมีสุขภาพดี ไดแก การดูแลอนามัยแมและเด็ก การวางแผน ครอบครัว การดูแลหญิงต้ังครรภกอนคลอด ระหวางคลอด และหลังคลอด การดูแลทารก และเด็ก การใหวคั ซนี การโภชนาการ การใหสุขศึกษา การใหคําปรึกษาแนะนํา การอนามัยโรงเรียน เปนอาทิ ซึ่งสว นใหญม งุ บริการท่ีบคุ คล (Individual Care) โดยบางเรือ่ งเลยไปถงึ ครอบครวั และชมุ ชนดวย สุทธิชัย จิตะพันธกุล (2545, หนา 1-2) ไดใหความหมายการสรางเสริมสุขภาวะ (Health Promotion) เปนกระบวนการปฏิบัติเพื่อนําไปสู “การพัฒนา” “การคงไว” และ “การปองกันการ

74 เสื่อมถอย” ของสถานะทางสุขภาพ โดยเปนท่ียอมรับกันทั่วไปวาจะตองอาศัยความรูของสาขาท่ี หลากหลาย และการดําเนินการสวนการบริการตาง ๆ ท้ังทางสุขภาพและทางสังคม การสรางเสริม สุขภาพประกอบไปดว ย 4 กระบวนการ ดังน้ี 1. การใหความรูทางสุขภาพ เปนกระบวนการใหขอมูลขาวสารท่ีมุงใหเกิดการสราง เสริมสขุ ภาพโดยอาศัยกลวธิ ีตางๆ ไดแก การสอนกลุม การมสี วนรว ม และสอ่ื สารมวลชน 2. การปองกนั โรค หมายถงึ กระบวนการเพื่อใหก ารวนิ จิ ฉยั โรคหรือปญหาทางสุขภาพ ในระยะแรกกอ นจะมอี าการทางคลนิ ิก (การตรวจคดั กรอง) หรอื การปูองกันโรคเฉพาะโรค 3. การคงไวของสขุ ภาพ หมายถึง การคัดการรักษาเพ่ือปูองกันไมใหเกิดการเสื่อมถอย ของสถานะทางสุขภาพในประชากรกลุมเสยี่ ง 4. นโยบายสาธารณะทางดานสุขภาพ เปนกระบวนการทางนโยบายเพื่อการสงเสริม สุขภาพโดยตรงหรือเพื่อการสนับสนุน เชน การจัดสรรงบประมาณ การออกกฎหมายเฉพาะ (เชน กฎหมายใหบริการตรวจคัดกรองแกผูสูงอายุโดยไมคิดมูลคา) การพัฒนาระบบบริการ หรือการ ควบคุม การโฆษณาท่ีอาจมผี ลเสียตอ สุขภาพ (เชน โฆษณาบหุ ร่ี) บวร งามศริ อิ ดุ ม (2548, หนา 1-4) กลาววา การสรางเสริมสุขภาวะ (Health Promotion) หมายถึง กระบวนการที่จะทําใหคนหรือชุมชนมีขีดความรู ความสามารถในการดูแลตนเองเพ่ือไมให โรคภัยมาเบียดเบียน และสามารถพัฒนาดูแลสุขภาพของตนเองใหดีพรอมหรือเต็มประสิทธิภาพ ดงั นนั้ การสรา งเสริมสุขภาพจึงเปรยี บเหมือนกญุ แจไขไปสูการมีสขุ ภาพดีของคน Pender (198, หนา 4-5) กลาววา การสรางเสริมสุขภาวะประกอบดวยกิจกรรมตาง ๆ ที่มี ผลโดยตรงตอการเพิม่ ระดับความสมบรู ณ และการบรรลเุ ปาู หมายในชวี ติ ของบคุ คล ครอบครัว ชุมชน และสังคม นอกจากนี้ไดอธิบายถึง องคประกอบที่สําคัญของวิถีชีวิตที่สรางเสริมสุขภาพ ไดแก การ สรางเสริมสขุ ภาพและการปองกนั โรค ทง้ั สององคป ระกอบน้ีมีพ้ืนฐานในการจูงใจ และมีจุดมุงหมายท่ี แตกตา งกัน Kar (1983, หนา 83) ใหความหมายของการสงเสริมสุขภาพวา คือ กระบวนการกระทําของ บุคคลและสังคมท่ีทําใหเกิดวิวัฒนาการของการอยูดีมีสุข (Advance of Well-bing) และหลีกเลี่ยง ปจจัยเส่ียงตอสุขภาพ ดํารงไวซึ่งพฤติกรรมสงเสริมสุขภาพของตนเอง สังคมและรักษาไวซ่ึง สงิ่ แวดลอมทสี่ ง เสรมิ สุขภาพ Green และ Kreuter (1991, หนา 4) ระบุวา การสงเสริมสุขภาพ หมายถึง ผลรวมของการ สนับสนุนทางดานการศึกษาและส่ิงแวดลอม เพื่อใหเกิดผลตอการปฏิบัติในสภาวะการณดําเนิน ชีวิตประจําวัน ซ่ึงจะนําไปสูภาวะสุขภาวะท่ีสมบูรณ การกระทําหรือการปฏิบัติเหลาน้ันอาจเปนใน ระดับบคุ คล ชุมชน หรอื กลมุ บุคคลก็ตาม ยอ มสงผลตอภาวะสุขภาพของบุคคลและชมุ ชนโดยรวม

75 Murray และ Zentner (1993, หนา 659) ใหความหมายของการสงเสริมสุขภาพวา เปน กลุมกิจกรรมซึ่งชวยยกระดับของสุขภาพ และความเปนอยูใหดีขึ้น รวมถึงแตละบุคคล ครอบครัว ชุมชน ส่ิงแวดลอ มและสงั คม ไดประจกั ษใ นศกั ยภาพสงู สดุ ดานสขุ ภาพที่ดี Kaplan และ Patherson (1993, หนา 81) ใหค วามหมายของการสงเสริมสุขภาพ คือ ความ พยายามเพื่อใหแ นใจวาประชากรมสี ุขภาพดีตองมีการปูองกันโรค และไดรับการสงเสริมการมีสุขภาพ ดใี นแบบแผนของการดําเนนิ ชวี ติ สรปุ ไดวา การสรางเสรมิ สุขภาวะ (Health Promotion) เปนกระบวนการเพ่ิมความสามารถ ของคนในการควบคุม ดูแลและพัฒนาสุขภาพของตนเองใหดีขึ้น ในการท่ีจะบรรลุสุขภาวะท่ีสมบูรณ ท้ังดานรางกาย จิตใจ สังคม และจิตวิญญาณ ปจเจกบุคคลหรือกลุมคนตองสามารถบงบอก และ ตระหนักถึงความมุงมาดปรารถนาของตนเองที่จะตอบสนองความตองการตางๆ และสามารถ ปรับเปล่ียนใหเขากับส่ิงแวดลอม เศรษฐกิจ สังคม การเมือง กฎหมายและระบบบริการสังคมได ถูกตอง เหมาะสมเพ่ือการมสี ขุ ภาพทดี่ ี 2.4.2 รูปแบบการสรา งเสริมสุขภาพ รูปแบบภาษาอังกฤษใชค าวา “Model” ในภาษาไทยมีคําที่ใชรวมกันหลายคํา ไดแก ตัว แบบ ตนแบบ หรือแบบจําลอง หมายถึง ส่ิงจําลองมาจากของจริง ซ่ึงตามพจนานุกรม Contemporary English ของ Lmley (1995, หนา 178) ไดใหความหมายของรูปแบบ หมายถึง แบบยอสวนจากของจริง แบบจําลองของสิ่งใดสิ่งหนึ่ง ส่ิงของหรือคนท่ีเปนตนแบบ แบบหรือรุนของ ผลิตภัณฑ Good (1973 : 267) ไดใหความหมายของรูปแบบ หมายถึง แบบอยางของสิ่งใดสิ่งหน่ึง เพือ่ เปน แนวทางในการสรา งหรือทําซํ้าตัวอยางเพื่อเลียนแบบ แผนภูมิซึ่งเปนตัวแทนของส่ิงใดส่ิงหนึ่ง หลักการหรือแนวคิด และชุดของปจจัยหรือตัวแปรท่ีมีความสัมพันธกัน สวนการสรางเสริมสุขภาพ Pender (1996, หนา 36) ไดใหความหมายของการสรางเสริมสุขภาพ หมายถึง กิจกรรมในการเพิ่ม ศักยภาพของบุคคล ครอบครัว ชุมชนและสังคม ท่ีมีผลตอสุขภาวะท่ีเพียงพอของประชาชน โดยเนน ถึงการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมเพื่อการสรางเสริมสุขภาพ กระทรวงสาธารณสุข (2545, หนา 1) ไดให ความหมายของการสรางเสริมสุขภาพ หมายถึง กระบวนการ วิธีการ หรือขั้นตอนในการปรับเปล่ียน พฤติกรรมสุขภาพไปในทิศทางที่ดีขึ้น ท้ังนี้ไมใชหมายเพียงแตการปราศจากโรคภัยไขเจ็บ หรือทุพล ภาพเทานั้น แตยังรวมถึงความสามารถของประชาชนในการพึ่งพาตนเองในดานการดูแลสุขภาพ ดังนนั้ การสรางเสริมสุขภาพ หมายถึง กระบวนการ วิธีการ ข้ันตอนหรือกิจกรรมในการเพ่ิมศักยภาพ ของบุคคล ครอบครัว ชุมชนและสังคม ในการปรับเปล่ียนพฤติกรรมไปในทิศทางท่ีดีข้ึน ทั้งน้ีไมใช หมายเพียงแตการปราศจากโรคภัยไขเจ็บหรือทุพพลภาพเทานั้น แตยังรวมถึงความสามารถของ ประชาชนในการพ่ึงพาตนเองในดานการดูแลสุขภาพ สรุปไดวา รูปแบบการสรางเสริมสุขภาพ หมายถงึ ตวั แบบ ตน แบบ หรือแบบจ าลองที่แสดงออกถึงความสัมพันธของปจจัยตางๆ ที่กําหนดขึ้น

76 เพ่ือเพ่ิมศักยภาพของบุคคล ครอบครัว ชุมชนและสังคม ในการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพไปใน ทศิ ทางท่ดี ขี ึน้ ท้ังนี้ไมใชห มายเพยี งแตก ารปราศจากโรคภัยไขเ จ็บหรือทุพพลภาพเทานั้น แตยังรวมถึง ความสามารถของประชาชนในการพึ่งพาตนเองในดานการดูแลสุขภาพ มาเปนหลักการด าเนิน กจิ กรรมการสรา งเสริมสุขภาพ เพ่ือใหบรรลเุ ปาู หมายท่ไี ดกําหนดไว จากอดีตถึงปจจุบัน กระทรวงสาธารณสุขไดมีการพัฒนางานสรางเสริมสุขภาพมาอยาง ตอเนื่อง โดยมีการเปล่ียนแปลงที่สําคัญออกเปน 3 ระยะ (กระทรวงสาธารณสุข. 2550, ชัญวลี ศรีสุ โข. 2549, หนา 7, ปรดี า แตอารักษ. 2549, หนา 2, สถาบันวิจัยระบบสาธารณสุข. 2549, หนา 6-8 และสุนทรา โตบวั และอารยี  แสงรศั มี. 2549, หนา 71-79) ดังน้ี ระยะท่ี 1 ต้งั แตห ลังสงครามโลกคร้งั ท่ี 2 ถึงป พ.ศ. 2520 ประเทศไทยไดม ีการขยายโครงสรา งบริการสาธารณสุขจากสวนกลางสูภูมิภาคแมวา จะทุมเททรัพยากรไปในดานการรักษาพยาบาลเปนสวนใหญ ขณะเดียวกันก็มีการพัฒนางานสราง เสริมสุขภาพผานทางเครือขายบริการสุขภาพระดับต าบลและโครงการพิเศษตางๆ ซึ่งรูปแบบการ สราง เสรมิ สขุ ภาพในชว งนี้ มีลักษณะ ดงั น้ี 1. มุงไปท่ีการควบคุมและปูองกันโรคติดเช้ือ เชน โรคกาฬโรค โรคคุดทะราด โรค ฝดาษ โรคอหิวาต โรคเรื้อน โรคเทาชาง โรควัณโรค โรคมาเลเรียและโรคไข รากสาดนอย เปนตน การวางแผนครอบครัว การอนามัยแมและเด็ก การสรางเสริมภูมิคุมกันโรค การโภชนาการและการ สุขาภบิ าล ซ่งึ เปน ปญ หาสาธารณสุขทส่ี ําคญั ในขณะนนั้ 2. อาศัยมาตรการและเทคโนโลยีทางการแพทยเปนเครื่องมือ เชน ยา วัคซีน อุปกรณการแพทยและการสขุ าภบิ าล เปนตน เปน เคร่อื งมือสาํ คญั ในการสรา งเสรมิ สขุ ภาพ 3. ใชกําลังคนและเครือขายบริการสุขภาพภาครัฐเปนแกนกลางในการดําเนิน กิจกรรมสวนบุคคล 4. รณรงคโ ดยใชสอื่ สุขศึกษา เนนการใหความรูและการปรับเปลีย่ นพฤติกรรม 5. ไมไดสงเสริมบทบาทของชุมชนและหนวยงานอื่นๆ ของสังคมเทาที่ควรยกเวน การใชโรงเรียนเปนฐานในการดําเนินกิจกรรมการสรางเสริมสุขภาพ การขอความรวมมือและการ ประสานงานกบั ผูน ําชมุ ชนและหนวยงานราชการอ่ืนๆ เชน การอบรมหมอตําแยในการทําคลอด และ การจดั ต้ังอาสาสมคั รมาเลเรยี เปนตน 6. องคก ารพฒั นาเอกชนมสี วนรวมในการสรางเสริมสุขภาพคอนขางจะนอย ยกเวน การวางแผนครอบครัว (มีสมาคมวางแผนครอบครัวและสมาคมพัฒนาประชากรเปนสวนรวม) โครงการควบคมุ วัณโรค (มสี มาคมปราบวัณโรค) จากการดําเนินกิจกรรมการสรางเสริมสุขภาพในชวงน้ี สงผลใหเครือขายบริการ สุขภาพกระจายลงถึงระดับตําบลอยางท่ัวถึงและเปนกําลังส คัญในการพัฒนางานสรางเสริมสุขภาพ

77 จนสามารถลดอัตราปวยและอัตราตายของโรคติดเชื้อตางๆ ลงได ลดปญหาภาวะทุพพลโภชนาการ มีอัตราความครอบคลุมในเร่ืองการคุมกําเนิด การสรางเสริมภูมิคุมกันโรคและการสุขาภิบาลที่สูงขึ้น กวาเดิม ทําใหสามารถลดอัตราการเพิ่มของประชากรไดตามเปาหมาย แตยังขาดการมีสวนรวมกับ หนว ยงานอ่ืน ๆ และประชาชน ระยะท่ี 2 ต้ังแตป  พ.ศ. 2521 ถึงป พ.ศ. 2543 ประเทศไทยไดดําเนินกลยุทธสาธารณสุขมูลฐาน เพ่ือบรรลุเปาหมาย “สุขภาพดี ถวนหนา ป 2543” และดาํ เนินกจิ กรรมสาธารณสุขมูลฐานครอบคลมุ ทว่ั ประเทศ โดยมกี ารพฒั นา เครือขายบริการสุขภาพในระดับอําเภอและตําบลใหเขมแข็ง มีการจัดตั้งอาสาสมัครสาธารณสุขเพื่อ เปนกําลังสําคัญในการดําเนินกิจกรรมสาธารณสุขมูลฐาน ซึ่งรูปแบบการสรางเสริมสุขภาพในชวงนี้มี ลักษณะ ดังน้ี 1. ขยายขอบขายครอบคลุมปญหาสาธารณสุขมากขึ้นเปนลําดับ จากปญหา โรคติดเชื้อพ้ืนฐาน การวางแผนครอบครัว การอนามัยแมและเด็ก การสรางเสริมภูมิคุมกันโรค การ โภชนาการและการสุขาภิบาล ไปสูปญหาสุขภาพจิตและพฤติกรรมสุขภาพ เชน การรับประทาน อาหารสุก ๆ ดิบ ๆ การออกกําลังกาย การคลายเครียด การปูองกันโรคเอดส อุบัติเหตุ การสูบบุหรี่ การติดยาเสพตดิ และการใชย าทไี่ มถ กู ตอง เปน ตน 2. แมวาจะมีการใชกลยุทธความรวมมือระหวางภาค (Intersectional Collaboration) ตามแนวคิดการสาธารณสุขมูลฐาน แตในความเปนจริงผูท่ีเปนแกนหลักในการ ดําเนินกิจกรรมสาธารณสุขมูลฐานก็ยังจํากัดอยูเฉพาะกระทรวงสาธารณสุข โดยใชเครือขายบริการ สขุ ภาพในสว นภมู ภิ าคเปนฐานในการดาํ เนนิ กจิ กรรม และประสานขอความรวมมือกับหนวยงานตางๆ ไดแก หนวยงานของกระทรวงศึกษาธิการในรูปแบบของงานอนามัยโรงเรียน และหลักสูตรสุขศึกษา ใน โรงเรียน เปนตน 3. การประยุกตการมีสวนรวมของชุมชนตามแนวคิดการสาธารณสุขมูลฐาน กระทรวงสาธารณสุขไดดําเนินการจัดต้ังอาสาสมัครสาธารณสุขครอบคลุมทุกหมูบาน ตลอดจน ผลกั ดันใหเ กิดกองทุนชมุ ชน เชน กองทุนเวชภัณฑและกองทุนโภชนาการ เปนตน แตเนื่องจากในการ ปฏบิ ตั ิงานจริงจงั มลี กั ษณะเปนศูนยรวมและใชวิธีการสั่งงานจากสวนกลาง โดยใชรูปแบบเดียวกันทั่ว ท้ังประเทศ อาสาสมัครสาธารณสุขจึงทําหนาที่เปนเพียงแขนขาของรัฐ แทนท่ีจะเปนตัวแทนของ ชุมชนในการแกปญหาใหสอดคลองกับสภาพความตองการ ดวยเหตุน้ีการดําเนินกิจกรรมตาง ๆ จึง ขาดคณุ ภาพ ประสทิ ธิภาพและความยง่ั ยืน 4. การรณรงคป ญหาสาธารณสุขใชก ลยุทธผ านสื่อมวลชน เชน หนังสือพิมพ หอ กระจายขาว วิทยุ โทรทัศนและการเปดเวทีสาธารณะ เปนตน โดยมุงเนนที่การใหความรู และการ ปรบั เปลีย่ นพฤติกรรมสว นบคุ คล มากกวาการผลักดนั ในเชิงนโยบายและโครงสรา ง

78 จากการดําเนินกิจกรรมการสรางเสริมสุขภาพในชวงน้ี สงผลใหประชาชนสามารถ เขาถงึ บริการสาธารณสขุ ไดดขี นึ้ มอี ัตราความครอบคลุมในเร่ืองการวางแผนครอบครัว การสรางเสริม ภูมิคุมกันโรคและการสุขาภิบาล เชน สวม นํ้าสะอาด เปนตน ทําใหสามารถลดอัตราการเพิ่ม ประชากร ลดอตั ราปวุ ยและตายจากโรคทีส่ ามารถปอู งกนั ไดด วยวัคซีน เชน ไอกรน คอตีบ บาดทะยัก โปลโิ อ หดั ไวรสตับอักเสบชนิดบี และโรคติดเชื้อของระบบทางเดินอาหาร ไดแก อหิวาต ไขรากสาด นอย เปนตน แตปญหาสุขภาพจิตและพฤติกรรมสุขภาพท่ีมีรากเหงามาจากปญหา ดานจิตใจ สังคม และส่งิ แวดลอม ยังไมไดรับการแกไขหรือบรรเทาใหเบาบางลง ประชาชนยังคงตองเผชิญกับปญหาท่ี รุนแรง เชน ปญหาอุบัติเหตุจราจร การดื่มสุรา ยาเสพติด โรคหัวใจและหลอดเลือด โรคมะเร็ง โดยเฉพาะอยางย่ิงโรคมะเร็งตับและโรคมะเร็งปอด ซึ่งสามารถปองกันไดโดยการปรับเปล่ียน พฤตกิ รรมสขุ ภาพ โรคเอดส โรควัณโรค ซึ่งเปนการติดเชื้อท่ีกลับมาแพรระบาดใหม ปญหาอาชีวอนา มัยและมลพษิ เปนตน จงึ ทําใหเกดิ แนวคดิ การสรางเสริมสขุ ภาพแนวใหม ระยะท่ี 3 ตง้ั แตป พ.ศ. 2544 ถงึ ปจ จบุ ันและอนาคต การเสริมสรางสุขภาพแนวใหม นับวาเปนกลยุทธท่ีพัฒนาตอเนื่องมาจากหลักการ พ้ืนฐานของ “การสาธารณสุขมูลฐาน” เพ่ือบรรลุเปูาหมาย “สุขภาพดีถวนหนาป 2543” ประเทศ ไทยไดก ําหนดและประกาศนโยบายการสรางหลักประกันสุขภาพ เพื่อใหคนไทยทุกคนมีโอกาสเขาถึง การใหบริการสาธารณสุขไดมาตรฐานอยางเทาเทียม และมีการประกาศใชพระราชบัญญัติ หลักประกันสขุ ภาพ พ.ศ. 2545 ท่ียึดหลัก “การสรางสุขภาพ” นํา “การซอมสุขภาพ” โดยกระทรวง สาธารณสุขไดประกาศใหป พ.ศ. 2545 เปนปเริ่มตนแหงการรวมพลังสรางสุขภาพตามกรอบแนว ทางการสรา งสุขภาพ 5 อ. ไดแก อาหาร ออกกาํ ลังกาย อารมณ อนามัยส่ิงแวดลอมและอโรคยา เปน ตน หรือการลดโรคที่เปนปญหาสาธารณสุข และมีการดําเนินกิจกรรมการรณรงค ในระดับชาติ ตอเน่ืองต้ังแตป พ.ศ. 2545 จนกระทั่งถึงป พ.ศ. 2547 มีประชาชนไดออกกําลังกายพรอมกัน 43 ลานคน กิจกรรมการรณรงคอ าหารปลอดภยั (Food Safety) ที่มีการดาํ เนนิ กจิ กรรม อยางจริงจังในป พ.ศ. 2547 ซงึ่ กระทรวงสาธารณสขุ ประกาศใหเปน ปอ าหารปลอดภัย และป พ.ศ. 2548 ประเทศไทย ไดรับเกียรติจากองคการอนามัยโลก (WHO) ใหเปนเจาภาพจัดประชุม นานาชาติการสรางเสริม สุขภาพโลก ครงั้ ที่ 6 (6th Global Conference on Health Promotion 2005) ระหวางวันที่ 7-11 สิงหาคม 2548 และดําเนินนโยบายคนไทยแข็งแรง (Healthy Thailand) ซ่ึงมีการขยายการรณรงค การสรางสุขภาพตามกรอบแนวทางการสรางสุขภาพ 6 อ. โดยเพ่ิมเรื่องอบายมุขอีกดานหน่ึง เพ่ือให บรรลุเปา หมาย “คนไทยแข็งแรง เมอื งไทยแข็งแรง” การสรางเสริมแนวใหมไดเริ่มตนในประเทศท่ีพัฒนา เชน ประเทศแคนาดา ออสเตรเลีย เปนตน ซึ่งองคการอนามัยโลกไดเปนแกนน าในการเผยแพรแนวคิดในเรื่องน้ี โดยมีการ จดั ประชมุ นานาชาติครง้ั แรกท่ีกรงุ ออตตาวา ประเทศแคนาดาในป พ.ศ. 2529 ซึง่ ไดนิยามความหมาย

79 ของการสรางเสรมิ สขุ ภาพ หมายถึง กระบวนการท่ไี ดช ว ยใหผคู นสามารถควบคมุ และเพ่ิมพูนทักษะใน การดูแลสุขภาพตนเอง การมีสุขภาวะที่เพียงพอในความหมายขององคการอนามัยโลกครอบคลุม สภาพความสุขสมบูรณของสุขภาพรางกาย จิตใจ สังคม และจิตวิญญาณ (ปญญา) หากคนไทยมีสุข ภาวะที่เพียงพอ ยอมสรางเสริมใหประเทศมีความเขมแข็ง ปจจุบันประเทศไทยไดมีการผลักดัน นโยบายและดําเนนิ กิจกรรมตา งๆ ตามกฎบตั รออตตาวา (Ottawa Charter) ประกอบดวย 1. สรางนโยบายสาธารณะเพื่อสุขภาพ (Build Healthy Public Policy) ไดมี การผนึกกาํ ลังระหวา งหนวยงานภาครัฐและเอกชน ผลักดันนโยบายสาธารณะเพื่อสุขภาพตาง ๆ เชน การรณรงคเ พอ่ื การไมสูบบหุ ร่ี การออกกฎหมายเพื่อควบคุมการผลิตและบริโภคยาสูบ การรณรงคลด การบริโภคสุรา การต้ังคณะกรรมการควบคุมการบริโภคเคร่ืองด่ืมแอลกอฮอลแหงชาติ การออก กฎหมายเก็บภาษีเหลาและบุหรี่เพ่ิม เพื่อสนับสนุนการจัดตั้งกองทุนสนับสนุนการสรางเสริมสุขภาพ (สสส.) การรณรงคลดการสูญเสียชีวิตและทรัพยสินจากอุบัติเหตุบนทองถนน การขับเคลื่อน กระบวนการสมชั ชาสุขภาพ และการจดั ทาํ พระราชบญั ญัติสขุ ภาพแหงชาติ เปนตน 2. การสรางส่ิงแวดลอมท่ีเอ้ือตอสุขภาพ (Create Supportive Environment) ไดมีการดําเนินงาน“เมืองนาอยู” (Healthy City) ยึดหลักการสรางเสริมศักยภาพและความเขมแข็ง ของประชาชนในชุมชน เพื่อนําไปสูจิตสํานึกความเปนเจาของ (Sense of Belonging) การสํานึกตอ สวนรวม (Social Conscience) และความรวมมือ (Participation) อันจะนําไปสูการปรับเปล่ียน พฤตกิ รรมและสรา งสภาพแวดลอมทน่ี า อยู 3. การสรางความเขมแข็งของชุมชน (Strengthen Community Action) ไดมี การจัดกิจกรรมตามกลยุทธการสาธารณสุขมูลฐานมากกวา 2 ทศวรรษ จนเกิดระบบสาธารณสุขมูล ฐานที่เขมแข็ง ปจจุบันมีสมาชิกมากกวา 8 แสนคน และไดมีการนําหลักปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียงใน พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวมาเปนแนวทางในการพัฒนา ประกอบดวย ความพอประมาณ ความมี เหตผุ ล การมีระบบภูมิคมุ กันท่ีดี สวนการตัดสนิ ใจในการด าเนนิ กจิ กรรมตา งๆ จะตองมีเง่ือนไขสําคัญ 2 ประการ ไดแก เงือ่ นไขความรอบรู และการมีคณุ ธรรมเพ่อื สรางความเขม แข็งใหก ับชุมชน 4. การสงเสริมและพัฒนาทักษะสวนบุคคล (Develop Personal Skills) มีการ ปฏิรูประบบการศึกษาของชาติ และการขยายโอกาสทางการศึกษาเพื่อยกระดับการศึกษาของคนใน ชาติตามเจตนารมณของรัฐธรรมนูญแหงราชอาณาจักรไทย พ.ศ. 2540 รวมท้ังมีการฟนฟูภูมิปญญา พื้นบานดานสุขภาพ โดยการจัดตั้งกรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก เพ่ือ ยกระดับการพัฒนาภูมปิ ญ ญาพนื้ บานดา นสขุ ภาพสูระดับสากลตอ ไป 5. การปรับเปลี่ยนระบบบริการสาธารณสุข (Reorient Health Services) มี การกําหนดและประกาศนโยบายการสรางหลักประกันสุขภาพ เพื่อใหคนไทยทุกคนมีโอกาสเขาถึง บริการสาธารณสุขที่ไดมาตรฐานอยางเทาเทียม และมีการประกาศใชพระราชบัญญัติหลักประกัน

80 สุขภาพแหงชาติ พ.ศ. 2545 ที่ยึดหลักการ “ การสรางสุขภาพ ” นํา “ การซอมสุขภาพ ” โดย รัฐบาลไดป ระกาศใหป  พ.ศ. 2545 เปนปเริ่มตนแหงการรวมพลังสรางสุขภาพตามกรอบแนวทางการ สรางสขุ ภาพ 5 อ. ไดแก อาหาร ออกกาํ ลังกาย อารมณ อนามยั ส่งิ แวดลอมและอโรคยา เปนตน หรือ การลดโรคท่ีเปน ปญหาสาธารณสุข และมีการดาํ เนนิ กจิ กรรมการรณรงคในระดับชาติ ตอเน่ืองตั้งแตป พ.ศ. 2545 จนกระทั่งถึงป พ.ศ. 2547 มีประชาชนไดออกกําลังกายพรอมกัน 43 ลานคน กิจกรรม การรณรงคอาหารปลอดภัย (Food Safety) ท่ีมีการด าเนินงานอยางจริงจัง ในป พ.ศ. 2547 ซึ่ง กระทรวงสาธารณสขุ ประกาศใหเปนปแหงอาหารปลอดภัย และป พ.ศ. 2548 ประเทศไทยไดดําเนิน นโยบายคนไทยแข็งแรง (Health Thailand) ซึ่งมีขยายการรณรงคสรางสุขภาพตามกรอบแนว ทางการสรางสุขภาพ 6 อ. โดยเพม่ิ เรื่องอบายมุขอีกดานหน่ึง เพื่อใหบรรลุเปาหมาย “คนไทยแข็งแรง เมอื งไทยแขง็ แรง ” 2.4.2.1 แนวคิดและทฤษฎีการพฒั นารปู แบบการสรา งเสริมสขุ ภาพ การพัฒนารูปแบบการสรางเสริมสุขภาพ มีแนวคิดและทฤษฎีท่ีเก่ียวของ ไดแก ทฤษฎีการเรยี นรปู ญ ญาทางสงั คม (Social Cognitive Theory) กรอบแนวทางการสรางสุขภาพ 6 อ. การปรับเปล่ียนทัศนคติตามแนวคิดของ Stewart ทฤษฎีวิถีทาง-เปาหมาย (Path-Goal Theory) และแนวคิดการสรางเครือขายในการทํางาน เปนตน ซึ่งมรี ายละเอยี ด ดงั น้ี 2.4.2.2 ทฤษฎีการเรียนรูทางปญ ญาสงั คม (Social Cognitive Theory) ทฤษฎีการเรียนรทู างจิตวิทยาอาจแบงเปน 2 กลมุ ใหญ ๆ ดังนี้ 1. ทฤษฎีการเรียนรูกลุมพฤติกรรมนิยม (Behavioral Theory) ทฤษฎีใน กลมุ นีอ้ ธิบายวา การเรียนรูในสิ่งตาง ๆ เปนการสรา งความสัมพันธหรือเชื่อมโยงระหวางสิ่งเรากับการ ตอบสนอง ทฤษฎีท่ีสําคัญในกลุมนี้ ไดแก ทฤษฎีการเรียนรูวางเงื่อนไขแบบคลาสิกหรือแบบส่ิงเรา และทฤษฎกี ารเรียนรูการวางเงอื่ นไขแบบการกระทํา เปน ตน 2. ทฤษฎกี ารเรียนรูท างปญญาสงั คม (Cognitive Theory) ทฤษฎีในกลุมน้ี อธิบายวาการเรยี นรเู ปนผลของกระบวนการคิด ความเขาใจ การรับรูส่ิงเราท่ีมากระตุนผสมผสานกับ ประสบการณในอดีตท่ีผานมาของบุคคลทใหเกิดการเรียนรูข้ึน ซึ่งจําเปนตองอาศัยกระบวนการทาง ปญญาเขามาอิทธิพลในการเรียนรู ทฤษฎีกลุมน้ีจึงเนนท่ีกระบวนการทางปญญา (Cognitive Process) มากกวาการวางเงื่อนไขเพื่อใหเกิดพฤติกรรม ทฤษฎีการเรียนรูในกลุมนี้ ไดแก ทฤษฎีการ เรียนรูปญญาทางสังคม และการเรยี นรูแบบการหยั่งรู เปนตน ในการศึกษาคร้ังนี้จะเนนเฉพาะทฤษฎี การเรยี นรูปญ ญาทางสงั คม ทฤษฎีการเรียนรูทางปญญาสังคม (Social Cognitive Theory) ตามแนวคิดของ Bandura มแี นวคิดหลกั มาจาก 2 แนวคิด ดงั ตอ ไปนี้

81 1. การเรยี นรจู ากการสงั เกตเพ่ือเลียนแบบ (Observational Learning for Imitation) เปน แนวความคิดทีม่ ปี ระเดน็ สําคญั ดังน้ี 1.1 การเรยี นรเู กิดจากการสงั เกต หรอื เลียนแบบบคุ คลท่ีเปนตวั แบบ 1.2 การเรียนรูเปน พฤตกิ รรมทเ่ี ปน ผลมาจากการไดรบั การเสรมิ แรง 1.3 การเรียนรูจากการสังเกต เห็นชัดเจนมาจากการเรียนรูแบบลงมือ กระทาํ ของกลมุ พฤตกิ รรม 2. ความเช่ือมั่นในสมรรถนะของบุคคล (Self-Efficacy) เปนแนวคิดที่ อธบิ ายเกีย่ วกับองคประกอบท่ที ําใหบ ุคคลเสรมิ สรา งสมรรถนะของบุคคล ดงั น้ี 2.1 ความเชอื่ ทีว่ าบคุ คลสามารถจดั การกบั เรื่องราวตา ง ๆ ไดจ นสาํ เร็จ 2.2 การเรียนรวู ธิ กี ารจดั การจากบคุ คลอื่นโดยอาศัยการสงั เกต 2.3 พยายามใหกาํ ลังใจตนเองหรืออาจมีผูอ ืน่ ใหกาํ ลังใจ เพือ่ ใหประสบ ความสําเรจ็ ในดา นใดดา นหน่งึ 2.4 ตองมกี ารกระตุน ที่เหมาะสมท้งั รูปแบบและกระบวนการ 2.4.2.3 กรอบแนวทางการสรางสขุ ภาพ 6 อ. องคการอนามัยโลกไดประกาศเจตนารมณสุขภาวะท่ีเพียงพอเปนเปาหมาย พื้นฐานทางสังคม และไดกําหนดรูปแบบการสรางเสริมสุขภาพแนวใหมที่พัฒนาตอเนื่องมาจาก หลกั การพื้นฐานของการสาธารณสขุ มูลฐาน โดยการสรางเสริมระบบกลไกและแสวงหาการมีสวนรวม ในการดูแลสุขภาพแบบองครวม ปรับเปล่ียนโครงสรางทางวัฒนธรรม และกระบวนการทํางานใหมี ระบบการบริหารจัดการท่ีดีและเอื้อตอการเปนองคการแหงการเรียนรูดานสุขภาพ เพื่อใหคนไทยทุก คนมีโอกาสเขาถึงบริการสาธารณสุขที่ไดมาตรฐานอยางเทาเทียม การดําเนินกิจกรรมการสรางเสริม สุขภาพตามกรอบแนวทางการสรางสุขภาพ 6 อ. (กระทรวงสาธารณสุข. 2545, หนา 20, กองสุข ศึกษา. 2551, จรลั ตฤณวุฒพิ งษ. 2546, หนา 1-2 และสาํ นักงานหลักประกันสุขภาพแหงชาติ. 2550 , หนา1-16) ไดแ ก 1. อาหาร (Food) ประชาชนรูจักบริโภคอาหารตามวัย เชน การ รับประทานอาหารทถี่ กู ตอ งตามหลักโภชนาการครบ 5 หมู และไดส ัดสว น เปนตน 2. ออกกําลังกาย (Exercising) ประชาชนมีพฤติกรรมการออกกําลังกาย เชน การใชแรงงานหรือกาํ ลงั งาน 30-50 นาทีตอวัน เพ่ือใหรางกายหรือสวนใดสวนหน่ึงของรางกาย เกิดการเคลื่อนไหว ไดแ ก การเดนิ และการเลน กฬี า เปนตน 3. อารมณ (Emotion) ประชาชนรูจักวิธีควบคุมอารมณและเอาชนะ ความเครียด เชน การมีทัศนคติท่ีดีตอทุกคน การสรางสายสัมพันธท่ีดีในครอบครัว และการมี ครอบครัวทม่ี คี วามรกั และอบอุน เปน ตน

82 4. อนามัยสิ่งแวดลอม (Environmental Health) ประชาชนมีการสราง สภาพแวดลอมท่ีเอื้อตอสุขภาพ เชน การดูแลสิ่งแวดลอมท่ีอยูรอบๆ ตัว ตั้งแตบริเวณบานใหมีการ เก็บกวาดเช็ดถู มีสวมที่สะอาดและถูกสุขลักษณะไวใช ตลอดจนมีการปลูกจิตสํานึกใหประชาชน ตระหนกั และเห็นความสาํ คญั ของการอนรุ ักษท รัพยากรธรรมชาติและสิง่ แวดลอ ม เปน ตน 5. อโรคยา (Non-Ailment) ประชาชนรูจักการดูแลสุขภาพไมใหเปนโรคที่ เปนสาเหตุของการเจ็บปวยและเสียชีวิต เชน โรคเอดสหรือโรคภูมิคุมกันบกพรอง โรควัณโรค โรค มาเลเรีย โรคไขหวัดมรณะและโรคไขห วัดนก เปน ตน 6. อบายมุข (All Vices Regarding) ประชาชนหลีกเลี่ยงหนทางท่ีจะ นาํ ไปสคู วามเสอ่ื มเสียหรอื สญู เสียทรพั ยส ิน เชน การดมื่ สรุ าและการเสพสารเสพตดิ เปนตน การสรางเสริมสุขภาพตามกรอบแนวทางการสรางสุขภาพ 6 อ. สามารถ เริ่มตน จากมติ ิใดมติ หิ น่งึ ดงั นี้ 1. มิติของการพัฒนาสุขภาพ (Health Enhancemance) แบงไดเปน 2 กลุม ประกอบดวย การแบงตามปจจัยเส่ียง เชน การสูบบุหร่ี การด่ืมสุรา ความอวน การไมออกกลัง กาย การมีพฤติกรรมที่ไมปลอดภัย การไมตรวจสุขภาพรางกายเพ่ือคนหาโรคในระยะเร่ิมแรก และ การแบงตามการเกิดโรค เชน ปญหาโรคหัวใจ ปญหาสุขภาพจิต ปญหาทันตสาธารณสุข และปญหา โรคทเ่ี กดิ จากเพศสมั พันธ เปน ตน 2. มิตขิ องกลุมเปา หมาย (Population Group) เชน กลุม เด็ก กลุมเยาวชน กลมุ ผูชาย กลุม ผูห ญิง กลุมคนพกิ าร และกลุมผสู ูงอายุ เปน ตน 3. มติ ขิ องพนื้ ท่ีเปูาหมาย (Key Setting) การดําเนนิ กิจกรรมการสรางเสริม สุขภาพ อาจจะเรม่ิ ตน จากครอบครัว โรงเรียน สถานทีท่ ํางาน ชุมชนหรือเขตเมอื ง เปนตน 4. มิตขิ องกลยุทธการสรางเสริมสุขภาพ (Strategies) เชน การจัดกิจกรรม สุขศึกษา การใหขอมูลขาวสารแกสาธารณชน การตลาดเชิงสังคม (Society Marketing) การสราง กระแสสังคมเพื่อใหผูมีอํานาจตัดสินใจกําหนดนโยบาย (Advocate) การรวมตัวกันเปนองคการเพ่ือ เคล่ือนไหวทางสังคมและการสรางเครือขาย (Coalition Building and Networking) การพัฒนา ชุมชนใหเขมแข็ง (Community Development) การมีสถานบริการท่ีมีกิจกรรมการปองกันโรค (Prevention Health Service) การพัฒนานโยบายสาธารณะ (Public Policy Development) การ ออกกฎหมายและกฎระเบียบตางๆ (Legislation and Regulation) การใชนโยบายการเงินการคลัง (Fiscal Policy) ไดแก การออกกฎหมายเก็บภาษีเหลาและบุหร่ีเพ่ิม เพ่ือสนับสนุนการจัดตั้งกองทุน สนับสนนุ การสรา งเสรมิ สุขภาพ เปนตน การสรางเสรมิ สขุ ภาพ หากจําแนกตามระบบการใหบริการ สามารถจําแนก ออกเปน 3 กลมุ ดังนี้

83 1. Primary Preventive Measures หมายถึง กลุมที่มุงลดปจจัยและ อุบัติการณของโรคและการเจ็บปุวย ซึ่งมีทั้งที่เปนบริการทางการแพทย (Medical Care) และไมใช บรกิ ารทางการแพทย (Non- Medical Care) 2. Secondary Preventive Measures หมายถึง กลุมท่ีมุงเนนกานคนหา โรค หรือสภาพการเกิดโรค เพื่อนําไปสูการรักษากอนที่จะปลอยใหโรคทวีความรุนแรงมากข้ึน เชน การตรวจคัดกรองเพ่อื คน หาภาวะเสี่ยงตอโรคมะเร็งปากมดลกู หรือโรคมะเรง็ เตานม เปน ตน 3. Tertiary Preventive Measures หมายถึง กลุมท่ีตองการลดความ เจบ็ ปวย เมื่อมีโรคหรอื ความเจบ็ ปุวยเกดิ ขน้ึ แลว เชน การใหคําปรึกษาเก่ียวกับวิธีการดูแลตนเองของ ผปู ว ย โรคเบาหวาน การใหบ รกิ ารฟน ฟผู ูปว ยภายหลงั การเกิดโรคหวั ใจเฉยี บพลนั เปนตน 2.4.2.4 แนวปฏิบัติการสรา งเสรมิ สขุ ภาวะของคนไทยควรดําเนินการ ดังน้ี 1) นอนใหพอ 6-9 ช่ัวโมง การนอนนานแคไหนข้ึนอยูกับแตละบุคคลที่มี ความตองการในแตละคนไมเ หมอื นกนั 2) ออกกําลังกายแบบแอโรบิคสัปดาหละ 3 ครง้ั ๆ ละ 30 นาที คอื เดิน ว่ิง ถบี จกั รยาน 3) ยดื เสนยืดสายทุกวนั ไมว า วนั นน้ั จะออกกําลังกาย 4) ยกน้ําหนักเบา ๆ สปั ดาหล ะ 2 ครงั้ 5) เดินมาก ๆ โดยเฉพาะผูหญิง หลีกเล่ียงการใชลิฟต ด่ืมนมพรองไขมัน รับประทาน เตาหู โยเกิรต ผกั เขยี ว ปลาเลก็ ปลานอ ย ฯลฯ เพอ่ื ปูองกันโรคกระดกู พรนุ 6) ดม่ื นํา้ เปลามาก ๆ วันละประมาณ 10–15 แกว 7) รับประทานอาหาร 3 ม้ือ ม้ือเย็นเบา ๆ (เชน ม้ือเชา 25% กลางวัน 50% เย็น 25% ของพลังงานทั้งหมดที่รับประทานตอวัน) การรับประทานอาหารตอวัน ถา รับประทานในปริมาณเทากัน การรับประทานโดยแบงออกเปน 3 มื้อ จะอวนนอยกวารับประทาน ท้ังหมดใน 1 มอ้ื การรับประทานควร คอ ย ๆ เคี้ยว เพราะกวารางกายจะรูตัววาอิ่มจะตองใชเวลา 20 นาที 8) คุมน้ําหนักตัว (โดยการเลือกรับประทานอาหารและออกกําลังกายที่ เหมาะสม) ดว ยการดูดชั นีมวลกาย (BMI) และรอบเอวของทานเอง เวลาตัดกางเกงใหม 9) รับประทานหนักไปทางผัก ผลไม ปลา ไกที่ไมมีหนัง ไมมีมัน เปนหลัก ทานขา วไดมอื้ ละหนงึ่ จานหรือมากกวา หลกี เลยี่ งการรบั ประทานของหวาน น าตาล เคก 10) ไมส บู บุหร่ี 11) ถาไมเปนโรคท่ีแพทยหาม การด่ืมแอลกอฮอล 1 หนวยตอวันจะชวย ปอ งกันโรคหลอดเลอื ดหวั ใจตีบและอุดตนั (แอลกอฮอล 1 หนว ย คอื วิสก้ี 30 ซซี ี ฯลฯ)