Ermeni Gümüş Ustaları 39 Armenian Master Silversmiths Birinci (üstte, 1918-1920) ve İkinci (altta, 1991) Ermenistan cumhuriyetleri dönemi paraları. Armenian currency from the first (above) and second (below) Armenian republics.
40 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths VAN V LAYET (1914) VILAYET OF VAN (1914) Osep Tokat, Armenian Master Silversmith Map of Van. The map is compiled by G. M Badalian and based on a concept by the Yazarın tahayyülüyle, Prof. Keğam M. Badalyan tarafından hazırlanmış Van haritası. Gegham M. Badalian. Map of Van, based on a concept by the author.
Ermeni Gümüş Ustaları 41 Armenian Master Silversmiths VAN’IN KISA TARiHi A BRIEF HISTORY OF VAN Deniz yüz eyinden 1.725 metr e yüksek The City of Van is loc at ed on the eastern likteki Van şehr i Fırat Irm ağı’nın doğ u kıy ı shor e of the Euphrat es River, at an altit ude sında yer alır. Eskiden Erm enic e Aykesdan of 1,725 meters. An area form erly called olar ak bilinen yarıs ı, baştan başa üzüm bağ Aygestan in Armenia n, which comp ris ed larıyla kaplıydı. Şehrin merkez inde, kaya half the city, was filled with vineyards. The lıklar üzerinde bir Urartu kales i yükselir. re is an Urartian fort, built atop a bould er, at the center of the city. Urartular dön em ind e Van’a “Bia yn a” den iliyordu. Sonradan Ermeniler bur ay a In Urartia n tim es Van was called “Bia y “yaş an ac ak yer, yerleşim” anlam ınd a “Van” na.” Lat er the Armenia ns have changed it adın ı verd iler. to “Van,” which means “place to live” or “settlement.” Ermen i Halkının Tarihi’nin yaz arı Mov ses Khor enatsi’ye dayan an gelen eks el kanı, Acc ord ing to popular trad it ion (from Van’ın Asur Kraliç esi Şamiram tarafınd an Movses of Khoren’s History of the Armeni kur ulduğu doğrult us undad ır. Bu nedenle bir an People), Van was founded by Quee n Sha zam anlar şehr e, Ermen ice’de “Şamiram’ın mir am of Assy ria . Hence the city used to be inşa ett iği” anlam ınd a Şamir amagerd ya da called Shamiramakert or Shamir am ashen, Şam ir am aşen denirm iş. meaning “built by Sham ir am” in Arm enia n. Aslında şehrin kurucus u, Urartu ya da In fact, the city was found ed by the Urar Ararat kralı I. Sardur’dur (İÖ 835-825); tian or Araratia n king Sard ur I (835-825 Van’da hük ümd arlığ ın ın başkent i Tuşp a’yı BC), who built Dushba, the capit al of his inşa etm iştir. Gen e aynı dönemd e Van’a dom in io n, in Van. In the same perio d, Van Yervantavan, Kağakın Amar an i ya da was also known as Yerv and av an or Kag Amurn Avan da deniliy ord u. hakn Amaran i or Amurn Avan. Kral Menua’nın During the hük ümr anlığ ı sıra reign of King sınd a (İÖ 810-786) Manua (810-786 art an nüfus un BC), an 80-kilom e iht iy ac ını karş ıla ter aqueduct was mak için 80 kilo built for the needs metre uzunluğun of a growing popu da kem erli bir su latio n. From hist o yolu inşa edilmişt i. ria n Movs es of Khoren we lea rn El yapımı ve Van’da that during the basılmış askeri madalya. reign of Arg ishti I Madalyanın üzerinde and Sardur II, şöyle yazılıdır: “Van 84 – numer ou s magn i Padişahım çok yaşa. ficent struct ures, Şaban (sahibi)” including man Garo Kürkman arşivi. sions, wide stre Military medal, hand- ets, and public made and minted in Van. baths were built Medal reads: “Van 84 in Van. –Long live my emperor. Shaban [the owner].” Garo Kurkman archives.
42 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Tarihç i Movses Khoren atsi’den öğr end i In 735 BC King Tiglath Pileser III of Ass ğimize gör e I. Argişti’in ve II. Sard ur’un sal yria lay sieg e to Van but was unable to tak e tan at ı sırasınd a Van’da malikân eler, geniş the city. yollar ve halk ham amları gib i çok sayıda görk emli inş aa t gerçekleşti. In the 6th cent ury BC the Yervandun i kings turn ed Van into the capit al of their İÖ 735’te Asur Kralı III. Tiglatpileser kingd om. In the same cent ury, however, Van’ı kuşattıys a da şehri zapt edem edi. Van came under the rule of the Ach ae menid Persians, becoming the cent er of the 13th İÖ 6. yüzy ılda Yerv antun i kralları Van’ı Satr apy. başk ent yapt ılar. Ne var ki, ayn ı yüzy ılda Van, Akam anış Persler i’nin egemenliğ i altı As the Yervandun is re-est ablished inde na gird i ve 13. Satr aplığın başkenti oldu. pendence in the 4th century BC, Van was onc e again their cap it al, until the 3rd cen Yervantun iler İÖ 4. yüzy ılda yen id en tury BC. bağımsızlıklar ını kaz anınc a Van’ı, bir kez dah a başkent yaptılar (İÖ 3. yüzy ıla kadar). In the 2nd and 1st centur ie s BC Van became the capital of the Artashesian kings İÖ 2. ve 1. yüzy ıllarda Van, Büyük Erm e of Greater Arm en ia and entered a new pha nistan Ardaş esyan kraliyetin in başk enti se of development, partic ularly during the old u ve özellikle de Büy ük Dikran (95-56) reign of Tigran the Great (95-56). The dön em ind e yeni bir gelişm e sürec i başladı. Armenia n emp eror res ettled thousands of Erm en i imp arat or u binlerce Yahudi, Yun an Jew ish, Gree k, and Assyria n crafts men and lı, Asurlu zan aatkârla tücc ar ı Van’a yerleş merch ants in Van, enabling the city to thri tir erek şehrin iktis adi ve estet ik yönden ve econom ically and artist ic ally. zenginleşmesini sağlad ı. Van cont in ue d to be a royal cap it al dur Van, Arşagun iler’in saltanat ı sır asınd a, ing the reign of the Arshakun is, in the 1st İS 1. yüzyıldan 4. yüzyıla kadar krallığın throu gh 4th centur ie s AD. başkenti old u. In the 360s the Persia n king Shapur II Pers Kralı II. Şap ur 360’ta, çok sayıda relocated a larg e number of Jews (formerly Ermeni’yi ve –dah a önce Büyük Dikr an’ın resettled by Tigr an the Great from Palesti Filistin’den get irttiğ i– Yahudi’yi Van’dan ne) and Arm en ia ns from Van to Persia. İran’a sürdü. Following the collaps e of the Arshak un is Arşag uniHan ed anı’nın 428’de yıkılma in 428, Van came variou sly und er the rule sıyla Van zam an zam an Ard zır un i ve Rışd u of Artsrun i and Rshtuni princ es. ni prenslikler inin egem enliği altın a girdi. In the 9th and 10th centur ie s, under 9. ve 10. yüzyıllard a, Teren ik ve Gagik Deren ik and Gag ik Artsrun i, Van exper ie n Ardzırun i yönetiminde Van kültürel bir ced a cult ur al renaiss anc e. rönes ans yaşad ı. Van manzaralı su kabı. 13 x 5 cm., 232 gr. Kişisel koleksiyon. Water cup featuring a panorama of Van. 13 x 5 cm., 232 gr. Private collection.
Ermeni Gümüş Ustaları 43 Armenian Master Silversmiths Van manzaralı su kabı. 12.5 x 6.5 cm., 240 gr. Kişisel koleksiyon. Water cup featuring a panorama of Van. 12.5 x 6.5 cm., 240 gr. Private collection. Van Kalesi. Van manzaralı savatlı gümüş tabaka. 10 x 6 x 2.5 cm.. The Fortress of Van. Nielloed silver tobacco box featuring a panorama of Van. 10 x 6 x 2.5 cm., 121 gr. Van Kalesi 10. yüzyılda Kral Gagik tarafından tümüyle onarılmıştır. In the 10th century the Fortress of Van was completely rebuilt by King Gagik.
44 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Şehr i 1021’de Bizanslılar işg al etti. Son The city was occup ie d by the Byzantin es rak i yüzy ıllard a Van, Selç uklular’ın (11. in 1021. In the cent ur ie s that follow ed, Van yüzyıl), Moğ ollar’ın (13. yüzyıl), Kürtler’in came under the rule of the Seljuks (11th (14. yüzyıl), Karak oy unlu ve Akkoyunlu century), Mong ols (13th cent ury), Kurds aşiretlerin (15. yüzy ıl) ve Persler’in (16. (14th cent ury), the Karak oy unlu and Akk o yüzy ıl) eline geçti. yunlu trib es (15th century), and Pers ia (16th cent ury). 1555’te imz alan an Amasy a ve 1639’daki Kasr-ı Şirin Antlaşm aları’yla şehir Osm anlı With the trea tie s of Amasia (1555) and lar’ın egem enliğ ine geçt i ve Van vilayet inin Kasre-Shir in (1639), Van pass ed und er merk ez i oldu. Ott oman rule and becam e the cent er of the Vilay et (or state) of Van. 23 Ağustos 1514’te Yav uz Sultan Selim (1512-1520) Safev iler’in Şahı İsmail’i Urmi It is worth not ing that on Aug ust 23, ye Gölü yak ınlar ınd a, Çaldıran Meydan 1514, when Sult an Yavuz Selim (1512-1520) Sav aş ı’nda yend i. Bu zaferde yer el Kürt aşi defeated Persia’s Shah Ism ayil at the Battle retlerin in büyük pay ı vardı. Padişah, onla of Chaldran, nea r Lake Urm ia , he did so ra olan minn et borcun u silahlanmalar ına thanks to the support of the local Kurds. In izin verer ek ödedi. Ne var ki bu ihsan, grat it ude, the sultan allow ed the Kurds to Erm en iler açıs ından vah im sonuçlara yol bear arms, a fact that would hav e dev asta aça caktı. Bu ayr ıc alıkt an yararlanan Kürt ting cons eq uences for the Arm enia ns. Thus, ler, özellikle de Osm anlı İmpar at orluğu’nun tak ing adv ant ag e of their priv ileg e, the güçt en düşmeye başladığı 18. yüzyıldan iti- Kurds oft en exploited the Arm en ia n pop ula baren Van’dak i Ermeni nüfusu çoğu zaman tion of Van, subject ing it to heavy and illegal söm ür erek onlard an yas adışı ağır verg iler taxat ion, especia lly beginning with 18th ald ı. century, when the Ottom an empir e was in decline. 1604’te Van ve Vasb ur ag an bölgesi halk ı nın tamam ı I. Şah Abb as tar afından zorunlu In 1604 Van and the entir e regio n of Vas göç e tabi tut uldu. Doğ u Anadolu’dan topla purak an were subject ed to mass disloc at io n nan 300 bin in üstünd e Ermeni İran’a yer by Persia ’s Shah Abbas I, as mor e than leştirild i. Aralar ınd a, güm üş ve altın işç ili 300,000 Armen ians from throu gh ou t eas ğind e usta, çok say ıd a zanaatkâr vard ı. Şah tern Anatolia were forcibly resettled in Per Abb as’ın Erm en i kuyumculardan yararla sia . Among them wer e num erou s crafts men, narak İran’da güm üş ve altın işç iliğ i san at ı includ ing mast er goldsmiths and silv ers nı geliştirm ek niyetinde olduğundan kuşk u miths. Shah Abbas clearly aim ed to promot e yoktu. the arts of gold- and silv er-making in Pers ia with the help of the Arm enia n masters. Sultan Muhammed Harzem Şah zamanında (13. yy) Van’da basılmış sikke. Kişisel koleksiyon. Coin, minted in Van during the reign of Sultan Muhammed Kharezm Shah (13th century). Private collection.
Ermeni Gümüş Ustaları 45 Armenian Master Silversmiths Van’da basılmış III. Sultan Ahmed (1703-1730) sikkesi. Kişisel koleksiyon. The coin of Sultan Ahmed III (1703-1730), minted in Van. Private collection. 1763/64 yılında Van’da basılmış Sultan III. Mustafa sikkesi. Coin of Sultan Mustafa III, minted in Van in 1763/64.
46 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Van’ın Demografik Yapısı The Demographics of Van 19. yüzy ılda, Anadolu’nun doğusundaki Like the other cities of eastern Anatolia, diğer şehirler gibi, Van da çokkültürlü bir Van was thor oughly multic ultural by the yapıya sah ipti. Bu olg u Araplar, Selçuklular, 19th century. The phenomen on was the Moğ ollar, Osmanlılar vb. yab ancı güçlerin result of centuries of invas io ns and occ upati yüzy ıllard an beri süren akınların ın ve ist i ons by foreign pow ers: the Arabs, Seljuks, laların ın sonucuydu. Peş peşe sür en acım a Mongols, Ott om ans, and others. An unr elen sız saldırılar, katliamlar, yık ımlar ve işg al ting string of att acks, massacr es, destructi ler Ermen i uyg arlığın ı der ind en yaralamış, on, and occupatio n chipped at the cor e of dev asa kültür el kayıplar a, ikt is adi çök ünt ü Arm enian civ iliz ation, causing grea t cult ur al ye ve kitles el göçler e neden olmuşt u. Erm e losses, economic collapse, and mass migrati ni kayn aklar kad ar, yabanc ı kayn aklar da, on. Armen ian and non-Arm enia n sou rces ali bu güçlerin ist ilasından öncek i ve sonr ak i ke prov ide ample evid ence about the cult u kültürel, toplumsal ve ikt is adi hayat a iliş ral, soc ial, and econom ic life, both befor e and kin bol mikt ard a kan ıt sağlam aktadır. Örne after a given invas ion by these powers. For ğin 13. yüzyılda Arap tarihç i İbn Yakub, instance, the 13th century Arab hist or ia n Ket ab el Mujayine el Baldan adlı eserind e Ibn Yak ub, in his work Ketab el Mujay in e el Arap egemenliğ i sıras ında Erm enist an’da Bald an, states that during the Arab dom ina yaklaş ık 18 bin şehir ve kasab a bulunduğ u tio n there wer e som e 18,000 cit ie s and nu belirtmektedir. towns in Arm en ia. 19. yüzy ılda yörede Hır ist iy an Ermeni In the 19th century the pop ulat ion of the ler, Müslüm anlığı kabul eden Erm eniler region comp ris ed mainly Christia n Arm eni (Hemş inliler), Kızılb aşlar, Yez idiler, Kürt ans, Islam icized Armen ians (Hemshin ia ns), Solda, Vanlı Ermeni bir aile. Sağda, Van’ın kuzeybatısındaki Alur köyünde, takılarıyla Ermeni kadınlar. Left: an Armenian family in Van. Right: Armenian women from the village of Alur, northwest of Van, with their jewelry.
Ermeni Gümüş Ustaları 47 Armenian Master Silversmiths ler, Müslüman göçm enler (Gürcüler ve baş Kzlbashs, Yezid is, Kurds, Muslim immig Van’ın kalar ı) ve Türkler başta olmak üzere Yahu rants (Gurjis and others), and Turks along- kuzeybatısındaki di, Süryan i, Keld ani, Çingen e vb. çeşitli with sev eral ethnic groups or commun it ie s Alur köyünde, etn ik grup ya da topluluklar yaş ıy ordu . such as Jews, Assyrians, Keldanis [Chalde takılarıyla Ermeni ans], Gypsies, etc. kadınlar. Osmanlı İmp aratorluğu’nun son dön e Armenian women minde Van, Erm en i nüfus unun yoğun oldu In the last per iod of the Ottom an empire from the village of ğu alt ı şehrin, Vilay et-i Sitt e’nin önemli bir the City of Van was an important center of Alur, northwest of merk ezi durumundaydı. Bu şehirler Erzu the Vilay eti Sitt e (the Six Provinces with a Van, with their rum, Van, Harput, Sivas, Bitlis ve Diy arba heavy Arm enia n population), which encom jewelry. kır idi. Van vilayeti de iki bölg ey e ayrılmışt ı: passed Garin-Erz rum, Van, Kharb ert, Sepas Van’da Ermeni Van şehr i ve çevresi ile Hakkâri ve çevr esi. tia, Bagh esh-Pitlis, and Tigr an akert. The tüccarlar. 1890’da Van’da 40 bin kiş i yaşıyordu. Bu Province of Van itself compris ed two reg ions: Armenian stores nüfusun 25 bin i Erm eni’ydi. the City of Van and surr ounding area s; and in Van. Hakkari and surrou nding areas. In the 1889-1898’de yay ımlan an ilk Türk ans iklop edisi Kam usü’l-Âlam’ı hazırlay an Arn av ut kök enli dilbilimci Şems eddin Sam i, Van ve komş u vilay etler e ilişkin önemli nüfus istatistikleri verm iştir. Bu ansiklope dinin Osmanlı Maarif Vek âleti’nce onaylan mış olmasından dolay ı, söz konusu ist atis tikler devlet in resmi veriler i sayılabilir. Şems eddin Sam i’ye gör e 19. yüzyıld a Van şehri ve dolaylar ınd ak i köylerd e 66 bin Ermeni, 61 bin Türk ve Kürt, bin dört yüz Yez idi, bin Keldani, bin Yah udi ve altı yüz Çingene yaş ıyordu. Hakk âr i ve çevres ind e ise 210 bin Kürt, 92 bin Nastur i (Hır ist i yan), 79 bin Ermen i, 30 bin Türk, 6 bin
48 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Keldani, 5 bin beş yüz Yezid i, 5 bin Yah udi Farklı göz rengiyle ünlü ve 600 Çing ene vard ı. Van Kedisi. Van Cat, famous for Keğam Badalyan, I. Dünya Sav aş ı’ndan having a different color hemen önc e Van vilay etinin demograf ik in each eye. yapıs ını 207 bin Ermen i (yüzd e 41.3), 160 bin Kürt (yüzde 31.9) 90 bin Asur i (yüzde 1890s some 40,000 people, including 25,000 18), 35 bin Türk (yüzde 7), 6 bin beş yüz Armen ians, liv ed in the City of Van. Yez idi (yüzde 3), 3 bin kad ar Yahudi, Çing e ne ve Kafk aslar’dan göç enlerin (bind e 5) The first Turkish encycloped ia , published oluşturduğun u belirt ir. in 1889-1898, written by Albania n ling uist Shams eddin Sami, and ent itled Kam usul İstanb ul Erm en i Patrikhanes i’nin kayıt Alam i (or Diction ary of Cities), prov ides lar ına gör e ise, 1915’ten hemen önce Van’ın import ant populat io n stat ist ics abou t Van Ermeni nüfusu 197 bind ir. and neighboring stat es. Given the fact that the encyc lop edia was endorsed by the Yun an tar ihç i Ksen ofon ve başka bazı Min istry of Educat io n of the Ott om an empi tarihçilere gör e Van ve çevresind e yaşayan re, its dat a must be consid ered offic ia l. ların büyük çoğunluğun u Ermeniler oluşt u ruy ord u. 1915’tek i Ermeni katliamına değ in Accord ing to Sami, at the end of the 19th Ermeniler’le Kürtler Van’da yüzyıllar century the City of Van and its surrou nding boyunca yan yana yaş amıştı. villag es were home to 66,000 Arm enia ns, 61,000 Turks and Kurds, 1,400 Yezidis, Van’ın 1,000 Keldanis, 1,000 Jews, and 600 Gypsi kuzeybatısındaki es, while Hakkari and its env ir onm ents were hom e to 210,000 Kurds, 92,000 Nasduris Alur köyünde, (Christ ians), 79,000 Armen ia ns, 30,000 takılarıyla Turks, 6,000 Keldanis, 5,500 Yez idis, 5,000 Jews, and 600 Gypsies. Ermeni kadınlar. Armenian According to Gegh am Patalia n, the dem ograph ics of the Vilay et of Van right women from the befor e the First World War were as follows: village of Alur, Armen ians 207,000 (41.3%), Kurds 160,000 northwest of (31.9%), Assy ria ns 90,000 (18%), Turks Van, with their 35,000 (7%), Yezidis 6,500 (3%), Jews, jewelry. Gypsies, and highland ers from the Cau cas us 3,000 (.5%). Another source, the Armen ia n Patr iarc hat e of Istanb ul, puts the number of Arm eni ans in Van right befor e 1915 at 197,000. Accord ing to the Greek histor ia n Xen op hon and others, Van and the surrou nding area s hav e been populat ed mostly by Arm e nians. For centur ie s, up until the massacr es of the Arm en ia ns in 1915, Armenians and Kurds have liv ed side by side in Van.
Ermeni Gümüş Ustaları 49 Armenian Master Silversmiths Vanlı köylüler. Peasants of Van. Harmanda çalışan Vanlı Ermeniler. Arkada Van Kalesi. Armenians of Van working on the threshing floor. Citadel of Van in the background.
50 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Van’da Meslekler ve Zanaatlar Professions And Crafts Of Van Ermenistan’da yetiştirilen en Van’da yaş ay an Ermeniler The Armenian population of Van was eski meyvelerden kayısı dah a çok zan aa t ve ticar etle engaged mainly in crafts and commerce. Latinceye Prunus armeniaca geçimler in i sağlıyordu. Met al işçi Specialties consisted of metal-making, arms olarak geçmiştir. liği, silah imalat ı, terz ilik, halı ve manufacturing, couture, carpet- and rug- One of the oldest fruits kilim dok umacılığ ı, ipekç ilik, deri weaving, silk-making, leather works, and cultivated in Armenia, işçiliğ i ve cam eşy a imalat ı başlıca glass-making. The top specialties were gold- the apricot is known in uğraşlarıydı. Bu zanaa tlar içind e and silver-making, both transformed into Latin as Prunus armeniaca. en çok iht is as sahib i olduklar ı pure artforms by the master craftsmen of gümüş ve altın kuyumc uluğ uydu. Van (see the section “Armenian Gold- and Van’ın usta kuyumcuları sayesin Silver-Making in Van”). de altın ve güm üş işç iliğ i san at katında yerini aldı (“Van’da Altın Van has produced a large number of skil- ve Gümüş Kuy umc uluğu” bölümü led and renowned craftsmen, whose creati- ne bakınız). ons have contributed to the development of local crafts and culture, as well as earned Van’da, eserleriyle yerel zana Van a reputation for being one of the most atların ve kültür ün gelişm esin e important centers of the region. katk ıd a bulun an çok sayıd a yet e nekli ve şöhretli zanaa tkâr yetişti. In 1870 the Tokhmakhian brothers foun- Bu açıdan Van, yörenin en önemli ded a fabric-making factory. In the 1880s merkezlerden biri olarak ünlendi. the Kapamajians established several facto- ries. The Partevians operated a number of 1870’te Tokhm akhia n bir ader leather-making plants. In the 1880s and ler bir dok uma fabr ikası kurdu. 1880’de 1890s Master Alexander operated a Kap am ac ıyanlar çeş itli imalathaneler açtı. machine-making factory that used equip- Bartevyanlar bir diz i tab akhan e işletti. ment imported from Europe and the United 1880 ve 1890’lard a Aleksandr Ust a, Avru States to produce water pumps, agricultural pa’dan ve ABD’den ith al ettiğ i mak in elerle implements, and various iron tools. In the su tulumb aları, tarım aletleri ve çeş itli beginning of the 20th century Van’s largest demir araç ger eç üreten bir imalathane kur fabric-making plant employed some 1,500 du. 20. yüzyılın başında Van’daki en büyük workers. In the first decade of the century dok um a fabrikas ında 1.500 kadar işç i çalı there were 100 fabric-making plants in Van, şıyordu. 20. yüzy ılın ilk on yılınd a Van’daki equipped with 300 fabric-weaving systems. yüz dokuma imalath anesind e 300 dokum a tezgâh ı bulunuyord u. Among Van’s advanced crafts were carpet-weaving (famous for the local Gohar Halı dokumac ılığı ve mobilya yapım ı da carpet) and furniture-making. Van’ın önd e gelen zan aatlarınd andı. Özellik le yerel Kohar halıları çok ünlüydü. A large segment of Van’s Armenian population was engaged in agriculture, vini- Van’ın Ermen i nüfus un un önemli bir culture, and fishing. Winemaking had reac- bölümü tar ım, bağcılık, şar apç ılık ve balık hed a high level of sophistication, with local çılıkla geç iniyordu. Bilhass a şarapç ılık çok wines being exported to European markets. gelişmişti, yerel şaraplar Avr upa’ya ihr aç ediliy ord u. Van’s most significant craft was silver- making, and the local specialty lay in a form Van’ın bir inc i der ecedeki zanaat ı gümüş of niello design and manufacture known as işçiliğ i olup sevad/savat ya da sev adabadum ola sevat or sevatapatum [in armenian] (see rak bilinen savat tekniğ iyle yapılan desenli the section “Armenian Gold- and Silver- güm üş eşy alard ır (“Van’da Altın ve Güm üş Making in Van”). Kuy umculuğ u” bölüm üne bakın ız).
Ermeni Gümüş Ustaları 51 Armenian Master Silversmiths Kohar halısı. Üzerine Ermenice “Ben Kohar, günahkâr ve âciz ruhum, kendi ellerimle dokudum, okuyanlar bana duacı olsun, 1680” yazısı işlenmiş. Bundan, halının bir kiliseye bağışlandığı sonucu çıkarılabilir. 351 x 178 cm. Kişisel koleksiyon. The Gohar carpet. In view of its Armenian inscription “I, Gohar, sinful and sick in my soul, made this carpet with my own hands. Let anyone who reads this pray for me that I might be forgiven, 1680” it may be concluded that it was a votive gift to a church. 351 x 178 cm. Private collection. Van, halı dokuma atölyesi. Carpet-making factory, Van.
52 Ermeni Gümüş Ustaları Van Gölü, Avants köyü iskelesi. Armenian Master Silversmiths The Avants village port, Lake Van. Van Gölü’nde balıkçılar ve iskelede yolcu indiren gemiler. Fishermen in Lake Van and ships disembarking in the port. 1879 yılında Osmanlı Hükümeti Apraham Kavafyan ve Artin Safafyan adındaki iki Ermeni’ye, Van Gölü’ndeki gemileri kırk yıl süreyle işletme izni verdi. Her türlü büyüklükte yüze yakın gemi gölde sefere çıkardı. Gölün en büyük limanı Avants köyüydü. In 1879, two Armenians, Abraham Kavafian and Artin Safafian, were licensed by the Ottoman government to control shipping on Lake Van for forty years. Some 100 boats of all sizes sailed across the lake, whose largest port was the village of Avants.
Ermeni Gümüş Ustaları 53 Armenian Master Silversmiths 19. Yüzyıl ve 20. Yüzyıl Başlarında Van Ermeni Kültürü Armenian Culture in 19th-Century and Early 20th-Century Van Ermen i uygarlığ ın ın beş ikler inden biriy Gümüş kapakları di Van. Pağeş’te (şimdiki Bitlis) hazırlanmış İst atist ikler e gör e 1908’de Van’da top İnciller. lam 1.700 öğrenc inin okuduğ u on okul var Madenataran, no dı. 1914’te okul sayısı otuza çıkmış, öğrenci 5580. say ıs ı da 5.104’ü bulm uştu. Bibles, with silver covers made in En önemli eğit im kurumlar ı Portuk alyan Baghesh (now Getronagan Okulu, Surp Ğugasyan Okulu ve Bitlis). Mesrop 1878’de kur ulan Yeremyan Okulu’dur. Mashtots Library, Ermeni okullarının yanı sıra 240 erkek number 5580. öğrencisiyle 6 Türk ilkokulu, toplam 350 öğrencisiyle üç ortaokul veya rüştiye faali- Van was one of the cradles of Armenia n yet gösteriyordu. civiliz ation. 1905-1914’te Van’da baz ı tiy atro kum Dat a from 1908 show that Van had ten panyaları faaliyetteydi. Bunlar ın içind e en Armen ian schoo ls, with a school populat io n etk in ve ver imli olanların baş ında Ardaşes of 1,700. In 1914 the numb er of schoo ls had Ağakhyan geliy ordu. gone up to 30, and that of the student popu latio n to 5,104. Modern Erm en i edeb iyatının şekillenme sinde ve yayımlanmas ında Van’ın önemli The most important educat ional instit u rolü old u. Van’da basılmış olan ya da el yaz tio ns were the Portukalian Central Schoo l, ması sayısız eserin büyük bir bölümü yok Saint Ghukas ia n Schoo l, and the Yeremian olmaktan kurtulmuştur; bunların aras ınd a Schoo l (found ed in 1878). Asid e from the Kitabı Mukadd esler, dua kitaplar ı, Maşdots Arm enian schoo ls there existed six Turk ish den ilen din kit aplar ın ın yanı sıra kim i sır a elementary schools, with 240 male stu dan kit apla, alm an aklar ve dah a pek çok dents, and three second ary schoo ls (or türde eser vardır. rushdie s), with a student populat ion of 350. Van’daki Mıgırdiç During 1905-1914 a numb er of theatr ic al Portukalyan Okulu, 1913. groups wer e activ e in Van, the most prolif ic The Mkrtich Portukalian and influe ntia l being the one headed by school in Van, 1913. Art ashes Agh akh ian. Van has had a huge role in shaping modern Arm enia n liter at ure and publis
54 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Kend isine bağlı bir okulu ve zengin bir hing. Of the inn um erable volum es printed kütüphanes i olan Var ak Man astır ı, Van or hand-made in Van, a great many have Ermeni kültüründe özg ün ve belirg in bir rol surv iv ed and include bibles, mass books, oyn ad ı. Rahip Mıgırdiç Khrim yan (Khırimyan rit ual books (called Masht ots), triv ia books, Hayrig adıyla bilinird i) manast ırd a bir bası alman acs, and oth er works. mev i kurar ak 1862’den itib aren çok önemli bir derg i olan “Ardzvi Vasb ur ag an”ı yay ınla A decis iv e and unique role in Van’s maya başladı. Armen ia n cult ur e was played by the Mon as tery of Varag, which oper at ed a schoo l and Van’da basılan yayınlar arasınd a, Getr o a vast library. Mgrdich Khrim ia n (known as nagan ve Yer em yan okulların ın mez unları Khrim ian Hayrik) est ablish ed a printing nın desteğiyle çık an aylık “Yerg unk”, house within the monastery, where he pub 1906’da yay ın hay at ına gir en aylık “Nor lish ed the pivotal “Arts vi Vaspur akan” jou r Ser unt” ve dah a sonra çık an ”Hay yatsk” nal, beginn ing in 1862. adlı gaz ete vard ı. Bu yay ınların en önemlisi siyasi ve edeb i bir gaz ete olan “Van Dosp” Public ations print ed in Van includ ed the idi; bu gazete 1915’ten sonr a yayınını Tif monthly “Yerkunk,” which was supp ort ed lis’te sürdürdü. by the alumni of the Ketron akan and Yere mia n schools; the monthly “Nor Serund,” Ermenistan’nın en parlak zihinleri published in 1906; and later the newspaper Van’da yetişti. Bunlar aras ınd a biliminsan “Hay yatsk.” A princ ip al public at ion was the lar ı ve sanatçılar old uğu gib i toplum önder politic al and literary pap er “Van Tosp,” ler i de vardı. Vırtanes Papazyan, Vahr am which cont in ued to be published in Tbilis i Alaz an, Azad Vışduni ve Kurken Mahari follow ing the events of 1915. gib i yazarlar; Arshile Gorky (Vosdanig Ado yan) ve Hovh ann es Alkh az yan ve Panos Van has produc ed som e of the great est Terlemezyan gib i ressamlar; Hayg Patig yan minds of the Arm enian peo ple, includ ing ve Var az Samuelyan gib i heykeltıraşlar; scie ntists, art ists, as well as comm un ity tiy atro oyunc us u Vartan Acemyan; siy as i activ ists. Among them are the writers Vrta nes Pap azian, Vahram Alazan, Azat Vshtu Fresno şehir Fotoğraf / Photo: Tamar Tokat meydanında Varaz Samuelyan’a ait Sasunlu Tavit heykeli. Varaz Samuelian’s statue of David of Sasun in Fresno’s main square.
Ermeni Gümüş Ustaları 55 Armenian Master Silversmiths aktivist Ağasi Khanciyan; mimar Var aztad ni, and Gurg en Mahar i; paint ers Arsh ile Haru tyuny an; jeolog Prof. Çırbaşyan ve aka Gorky (Vostan ik Atoyan), Hovhann es Alk dem isy en Mıgırdiç Mıgıryan ilk akla gelen haz ian, and Panos Terlemezian; hist or ia n lerd ir. Prof. Ham o Harouty unian; sculpt ors Hayk Pat ikia n and Varaz Samuelia n; act or Vartan Lincoln ve Franklin gib i devlet başkanla Ajemia n; polit ical activist Agh ass i Khanji rının heykeller ini, Fresno ve San Francis an; archit ect Varazdat Harou tyuny an; co’da kimi valiler in büstler in i ve Gener al geologist Prof. Jrbash ia n, and academic ia n Persh ing’in heyk elini yap an Hayg Patig yan Mgrdich Mgria n. ABD’de haklı bir ün kazand ı. Heyk eltıraş Varaz Sam ue lyan, Californ ia ’da, Fresno’nun Sculpt or Hayk Patik ia n has earn ed fame ana meyd an ınd a yer alan Sasunlu Tavit in the Unit ed States, with works that inclu heyk eliyle isim yaptı. de the statue s of presid ents Linc oln and Franklin, the busts of variou s mayors of Van, Erm en i saz şairliğ i geleneğind e de Fresn o and San Francisc o, and the stat ue of etk in bir rol oynad ı. İlk Ermeni saz şair i Gen eral Pershing. Sculpt or Var az Sam ue li olar ak bilin en Nahab ed Kuçag, Van’ın yerli an is renowned for his statue of David of siydi; hem Erm en ic e hem Türkçe söylerdi; Sas un, locat ed in the main squar e of the yüzyılı aşkın yaş ad ı ve 1592’de öld ü. Van’ın City of Fresno, California . ötek i büy ük saz şairleri Khosdig oğlu (18. yüzyıl); İstanb ullu Ermen i saz şair i Nec Van has also had an imp ort ant role in mi’nin öğrenc isi olan Zahri ya da Zehri the Arm en ia n troubadou r tradit ion. The (Gar abed Gar abedyan [Van 1818 - Gümrü first Armen ian trou badour, Nahapet Kuc 1888]) ve Van’da düny ay a gelen Talibi’ydi hak, who has lived for more than a century (1800). Talib i İzmit’te, Ortak öy’de yaş adı; and died in 1592, was a Van nativ e who saz şairi Aşkiya’nın (Harputlu Hag op) composed in both Armenian and Turk ish. kızıyla evlend i. 1860’ta birlikt e çalışt ığ ı Oth er great trou badou rs of Van includ e Türkçe okuyan saz şairi Teng i’yle İstanb ul’a Khosd ig oghlu (18th cent ury); Zahr i or Zeh taş ındı. 1871’de İstanbul’da öld ü. ri (Kar ap et Karapetia n, born in Van in 1818 and die d in Alexand ra pol in 1888), who was a stud ent of the Ist anb ul- Arm enian troubad our Nejmi; and Talib i (born in Van in the 1800s); Talibi liv ed in the Ort a keo y village of Izmit, wher e he marrie d the daughter of the trouba dour Ashkia (Hag op of Kharpert); in 1860 he moved to Istanbul along with the Turkish-lan guage troubadour and collab orator Teng i, and die d in Ist anb ul in 1871. Fotoğraf / Photo: Vahe Akpulat San Francisco belediye binası bahçesinde, Hayg Patigyan’ın eseri Lincoln heykeli. The Lincoln statue by Hayk Patikian, in the San Francisco City Hall garden.
56 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Van’da yayımlanmış gazeteler: Solda “Van Dosp”, üstte “Ardzvi Vasburagan”. Papers published in Van: “Van Tosp” at left and “Artsvi Vaspurakan” above. El yazısı İncil. 1463, Van. Kişisel koleksiyon. Illuminated bible. 1463. Van. Private collection.
Ermeni Gümüş Ustaları 57 Armenian Master Silversmiths Gümüş kutu üzerine işlenmiş Varak Manastırı (1915 öncesi hali).Altta, bugünkü Varak Manastırı. The Varag monastery before 1915 (as engraved on a silver box). Below: the Varag monastery today.
58 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Gümüş kapağı Van’da hazırlanmış İncil. Madenataran, no 5645. Bible, with silver cover made in Van. Mesrop Mashtots Library, number 5645.
Ermeni Gümüş Ustaları 59 Armenian Master Silversmiths Gümüş kapağı Lim’de (bugünkü Kadir Adası) hazırlanmış İncil. Madenataran, no 5637. Bible, with silver cover made in Lim (now Kadir Adasi). Mesrop Mashtots Library, number 5637.
60 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Gümüş kapağı Ardzge’de (bugünkü Adilcevaz) hazırlanmış olan İncil. Madenataran, no 7713. Bible, with silver cover made in Artsge (now Adiljevaz). Mesrop Mashtots Library, number 7713.
Ermeni Gümüş Ustaları 61 Armenian Master Silversmiths Hizan’da hazırlanmış İncil’e ait gümüş kapak. Madenataran, no 7240. Silver cover of a bible made in Khizan. Mesrop Mashtots Library, number 7240.
62 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Gümüş kapağı Van’da hazırlanmış İncil. Madenataran, no 2285. Bible, with silver cover made in Van. Mesrop Mashtots Library, number 2285. Gümüş kapağı Akhtamar’daki Surp Khaç Kilisesi’nin yanındaki atölyede hazırlanmış İncil. Madenataran, no 5578. Bible, with silver cover made in the atelier of Akhtamar’s Holy Cross Church. Mesrop Mashtots Library, number 5578.
Ermeni Gümüş Ustaları 63 Armenian Master Silversmiths Gümüş kapağı Moks’da (bugünkü Bahçesaray) hazırlanmış İncil. Aziz Eçmiyadzin Müzesi. Bible, with silver cover made in Moks (now Bahche Saray). St. Ejmiatsin Museum.
64 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Akhtamar Adası’ndaki Surp Khaç Kilisesi. The Holy Cross church on the island of Aghtamar.
Ermeni Gümüş Ustaları 65 Armenian Master Silversmiths GÜMÜŞ VE ALTIN İŞLERİNDE ERMENİ BEZEME SANATI THE ORNAMENTAL ART OF ARMENIAN SILVER- AND GOLD-MAKING Bezem e san at ı halklar ın günd elik hay at ı The art of orn am ent at ion reflects nı yans ıtır. Tar ih boyunc a ins anlar ın bed enle the daily life of a peo ple. It is this rini, giysiler ini, evlerin i, eşy alarını, aletler ini, art that, throu ghou t hum an his kit aplarını ve yaz ıların ı, kuts al mek ânlar ını tory, has adorn ed peo ple’s ve tapınaklar ını, tar ihs el ve dins el anıtlarını, bodies, cloth es, hom es, furni hatta mezarların ı süsley en bu san attır. ture, too ls, boo ks and hand writings, plac es of worsh ip Marx ve Eng els, “Bez em e, fik irlerin ve and temples, histor ic and reli imgelerin bilincin e varm anın ürün üd ür,” giou s mon um ents, and even dem işt ir. tombs. Çok esk i zam anlardan ber i, Ermeni uyg ar “Orn ament at ion is the prod uct Değerli taşlarla bezeli lığınd a ve Ermeniler’in zeng in kült ür ünde of the consc iousn ess of idea s and altın asa başı. İÖ 1. yy. bezeme san at ı özg ün bir yer e sah ip olm uştur. images,” say Marx and Eng els. Ermenistan Tarih Müzesi. Altın ve güm üş işler ind e de Ermen i bez em e Cane handle. Gold with san atının cidd i etk is i gör ülm ekted ir. Çiçek, From earliest tim es, the art of precious stones. First hayv an, en çok da kuş ve bin alar ın özg ün orn am ent at ion has played a uni century BC. Museum of tarzd a ve çeş itlilikte resm ed ilişleri bu ikiz que role in Armenian civilizat ion History of Armenia. zanaatta öne çık ar. Bu gib i tem alardan baş ka, bez em eler inanç ve ibad et simg eler in i de and its rich cult ure. The profou nd içerir, bunlar kes inlik ifade eden geom etrik fig ürler ve serb est, akışk an des enlerd e ifade imprint of Arm en ian orn am ental sini bulur. art is to be fou nd in Armen ia n gold- and sil Günüm üzd e, olanc a iht iş am ıyla kend ini gösteren kad im Ermen i bez em ec iliğ inin ver-mak ing. Among the char act er ist ic and örn ekler in i Ermen ist an Tarih Müz es i’nde, Petersb urg’daki müz elerde ve Türk iye’de; stylist ically and pict or ia lly diverse motifs in bunlar ın dış ında Avrup a’nın, ABD’nin, İran’ın, Rusya’nın ve başk a birç ok ülk en in thes e twin crafts are thos e of flowers, ani belli başlı müzeler inde görmek mümk ünd ür. Bu örneklere, pekçoğ un un fot oğraflarının mals, esp ec ia lly birds, and build ings. In addi kit aplarda yer ald ığı, esk i heyk el ve par alar da da rastlanır. tion to thes e them es, orn amental des igns inc Örn eğ in, İÖ ikinc i binyıla ait güm üş ve lude symbols of faith and wors hip, expressed alt ın kim i parçalar zam an ım ız a kad ar gel miştir. Bunlar arasınd a en iyi örneklerd en in rigor ou sly geom etr ic and free -flow ing sha biri, 1987’de Erm en ist an’da, Kar aşamb’dak i kazılarda bulun an ve İÖ 22. ya da 21. yüzy ıla pes. ait old uğ u tahm in edilen Güm üş Kup a’dır. Güm üş Kup a’nın üzer inde av, savaş, şölen, Tod ay examples of ancie nt Arm e Ejder başlı altın bilezik. kurb an tör eni gib i alt ı mit olojik sahnen in tas nian ornament at ion, which clea rly İÖ 1. yy. vir edildiği fig ürler bulunm akt ad ır. Ermenis demonstrat e its grea tness, are Ermenistan Tarih Müzesi. tan’da Sis ia n’da yap ılan kaz ılard a bulun an, found in the Mus eu m of History of Dragon-headed gold İÖ 22. yüzy ıldan kalm a üç aslanlı Alt ın Kâse Arm en ia, mus eums in Saint Peters bracelet. First century BC. burg and Turk ey, as well as sev er al Museum of History of major mus eu ms in Eur op e, the Armenia. United Stat es, Iran, Russ ia, and elsewhere. Such samples also app ea r on ext ant sculpt ures and coins, many of which have bee n repr od uced in boo ks. For inst anc e, we hav e gold and silv er samples dat ing from the sec ond millennium BC.
66 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths ve bir inc i yüzy ıla ait altın ve Among thes e, perh aps bakır kar ış ım ı ejd er başlı bilez ik de bu örn ekler aras ındad ır. the best example is the Ermen ist an’ın coğr af i konu Silver Goblet with six mu Ermen i uyg arlığının kes inti siz gelişm esine gen ellikle ket ornam ent al rings, vurdu. Hiç durmad an baş göst e ren sav aşlar ve işgaller yüz ün dat ing from the 22nd or den ülk e yab anc ı güçler tar afın dan defalarc a tar um ar edild i, 21st century, which was yağm aland ı. Bu nedenle Hır ist i yanlık önc esinden gün ümüz e discov er ed in 1987 kadar gelmiş günlük kullanım eşy as ına ya da tak ılar a pek dur ing the excav ations Üç aslanlı altın kâse, İÖ ender rastlanır. Ayrıc a, Erm enistan’da Hıris at Kar ash amb, Arm en ia. 22. yy.. Ermenistan tiyanlık resm en kabul edild ikten sonr a, Each of the Silv er Goblet’s Tarih Müzesi. pagan geçm işi tam am en ortad an kald ırm ak rings repr es ents a mytholo Golden bowl featuring amacıyla tot em ik inanç sist em ine ait pek çok gic al scen e, including a three lions. 22th anıt ın ve san at eser inin bizz at Erm en iler hunt, war, a fea st, a sacr ifi century BC. Museum of tarafınd an imha edild iğ in i belirtmek ger ek ir. History of Armenia. Bir başk a önemli nokt a da, Hırist iyanlık dönem i boy unca Erm en i manastırlarınd ak i ce, etc. Oth er samples are rahipler in vah im toplumsal ve siy asal geliş Gümüş kupa. meler karş ıs ında felakete uğrayan cem aatle the Gold Goblet fea turing three lions, dating İÖ 22-21. yy.. rine yard ım edeb ilmek için pah a biç ilmez Ermenistan altın ve güm üş kilise eşy asın ı çoğ u zam an from the 22nd cent ury; and the Drag on-hea Tarih Müzesi. eritip satm ak zor und a kalmış olm alar ıdır. Silver cup. ded Brac elet, mad e of gold and copper, dating 22-21st century Buna rağm en, tar ih boyunc a Ermeni BC. Museum of kuy umcuların altın ve güm üş işler ind ek i from the the first cent ury BC and discover ed History of hün er i ve est et ik yetk inliği pek çok ülk ey e Armenia. nam salm ıştı. Van Krallığ ı dön eminde, İÖ 9.- dur ing the exc av at ions at Sis ia n, Arm en ia . 6. yüzy ıllarda Ermen i met al ust alar ın ın yap tığ ı işler Kuzey Kafk asy a, Sur iy e, Mez op o Armenia’s geo graph ic posit ion has often tamy a, İran ve Ort adoğu’ya ihraç edilm iş, imped ed the unint err upt ed dev elopment of Ege Den iz i kıy ıların a kad ar ulaşm ıştı. Arm en ia n civ ilizat ion. Due to almost cons tant wars and inv as ions, the country has Çok esk i zam anlardan ber i altın ve güm üş cou ntless tim es bee n dest roy ed and plunde işi yap an Erm en i kuy umc ular dah a çok yer el red by for eign armies. Thus extant Armen ian ornam ent al artifacts dat ing from the pre- Christian era are quit e a rar ity. It is worth noting that a grea t number of pag an monu ments and works of art have bee n destroy ed by Armenians thems elves, when Armenia adopt ed Christ ianity as its off ic ia l religio n and att empt ed to erad icat e all traces of its Dini tören alayı haçından bir kısım. Yazarın koleksiyonu. Section of a processional cross. Author’s collection. Altın sallantılar. İÖ 1. yy. Ermenistan Tarih Müzesi. Gold charms. First century BC. Museum of History of Armenia.
Ermeni Gümüş Ustaları 67 Armenian Master Silversmiths Gümüş ve altın kaplamalı mihrap haçı, 8. yy, Kilikya. Kişisel koleksiyon. Silver and gold-plated altar cross. 18th century. Cilicia. Private collection.
68 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Gümüş ve altın kaplamalı dini tören haçı (ayrıntı), 18. yy., Kilikya. Yazarın koleksiyonu. Silver and gold-plated procession cross (detail). 18th century. Cilicia. Author’s collection.
Ermeni Gümüş Ustaları 69 Armenian Master Silversmiths hamm addelerden yar arland ılar. Kimi zam an pag an past. Anoth er factor is that through o da komş u ülk elerd en ya da daha uzak yerler ut the Christ ian era, lead ers of Armenian den malz em e ith al ett iler. Yaşadıkları toprak- monast eries, fac ing dire soc ial and polit ical lar mad en bak ım ınd an zeng ind i. Yaln ız pred icam ents, have oft en been forc ed to melt Güm üşh ane’de 70 tan e güm üş ocağ ı vard ı. down pric eless artifacts and sell them as pie ces of gold or silv er, so as to be able to help Kiğı’nın dağlar ınd a da zengin güm üş ve their suffer ing comm unit ies. dem ir yat akları bulunuyord u. Kiğ ı’da, Karantzor vad isin in kıy ıs ınd a maden çık art ı Non etheless, through ou t history and in lan bölgen in adı Kar ag’tı. Kiğı’dak i Erm eniler many count ries, Armenia n mast er gold Karantzor çevr esinde, Müslüm an halk ise smiths and silv ersm iths have earned fame Kiğı’nın merk ezind e yaş ıy ord u. and rep utatio n for their art ist ic excellence. During the Kingd om of Van, betw ee n the 9th Çin’e gid erken 1271’de Pap ert’ten [Bay and 6th cent ur ie s BC, Arm enian mast er burt] geçe n Marc o Polo, sey ah atnames inde met alsm iths have exp ort ed their prod ucts to gümüş mad enler ind en söz eder. northern Cau cas us, Syria , Mesop ot amia, Med ia, Pers ia , and the Nea r East. In fact, the Erm en i ust alar altın ve güm üşten başk a ir works have rea ched the lands arou nd the bak ır, kalay, pirinç, fild işi, zarif damarlı ağaç Aegia n Sea. çeşitleri, sed ef, inc i, kehr ibar, akik, kuv ars, fir uz e, krist al, oniks, yeş im, kals edon, ame From earliest tim es Arm enian golds miths tist, obsidiyen, lâl taş ı, lap is-lazuli, opal, and silv ersm iths have used mainly local raw yakut, zümr üt, göky ak ut, elm as ve dah a baş mat erials. Oft en they have also used mat eri ka malz em eleri de işliy ord u. als imp orted from neighb oring or dist ant count rie s. Their country its elf has had a gre Erm en istan’dak i Karn i kazılarınd an çık an at number of min es. The most imp ort ant sil bulunt ular, kalit e ve işç ilik bak ımınd an önc e ver min es, totaling 70, were fou nd in kiler e gör e düş ük nit elikteyd i. Büyük Dikr an Gumushh an e. döneminin çök üş yılların a ait süs eşy aları günüm üze kad ar gelem es e de, o dön eme ait Other important mines were fou nd at inc e işçilikler iyle dikkat çek en kraliyet par a Kghi, whose mou nt ains are rich with iron ların ın bulunması, hük ümd arlığ ın yitik obje and silv er min es. The area of Kghi that was ler in in üst ün nit eliği hakk ında bir fik ir ver ir. min ed is called Kar ak, by the valley of Bun un ötes inde, militarist Ard aşesy an kral Karandz or. The Arm en ia ns of Kghi liv ed aro ları zam an ınd a alt ın ve güm üş kuyumculuğ u und Kar andz or, while the Muslim residents gib i inc e zan aa tların özend irilm ed iğ i de bili lived in the cent er of the city. nen bir olg udur. Aynı dön emd e Yunan kült ü rünün etk isin in yaygınlaşmasıyla yer el In his writ ings, Marc o Polo ment ions the Erm eni zan aatlar ı önemli ölç üd e bu kült ürün silv er min es of Bab erd. He had trav eled thro gölgesinde kalm ışt ır. ugh it in 1271, on his way to Chin a. Bun unla birlikte, tar ihç i Movs es Khor e In addit ion to gold and silv er, Armenian nats i’ye gör e o dön emd e muht eş em anıtlar ve masters mad e use of copp er, tin, brass, ivory, meyd anlar inşa edilm iş, anc ak bunlar Rom a exq uisite wood grains, moth er of pea rl, pea rl, lılar’ın sür ekli akınları ve talanları yüz ünden amber, agat e, sard, turq uo is e, crystal, onyx, yok olup gitm işt ir. neph rit e, agat e, chalced ony, amethyst, obsidi an, garnet, lapis-lazuli, opal, ruby, emer ald, Arş ag un iler’in hük ümr anlığı dön em inde, sapph ire, diam ond, and oth er mat eria ls. Erm enist an’da Hır istiyanlığ ın yay ılmay a baş lad ığ ı sır ad a, kilis e bez ekler i ve ibad et için Artifacts exc avated at Garn i, Arm enia , gerekli nesn eleri üretm ek için pah a biçilm ez show signs of dim inishm ent in quality and pag an san at eserleri erit ilip yok edildi. Ard ın workm anship. Ther e are no ext ant orn amen dan, Ermeni ust alar kiliseler için ya da süs tal artifacts from the declining yea rs of the eşyas ı olar ak güm üş ve altın san at ürünler i era of Tigr an the Grea t, even thou gh extant yaratt ılar. Kilis e lev azım ı alt ın (çoğ unlukla crown coins from the per io d, with their deli da güm üş) Kutsal Kit ap kaplar ı, sim işlemeli cat e crafts manship, are a test imony to the
70 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths kolluklar, fen erler, şamd anlar, kuts al kâs e high quality of the period’s lost artifacts. It is örtüler i, kutsal ekm ek kaplar ı, kuts al ema also an est ablished fact that fin e crafts like netler için mahfaz alar, azizler in bedenlerin gold- and silver-mak ing were not part ic ularly den parç ac ıkların yer ald ığı simges el sağ fost er ed dur ing the militarist era of some eller, kad ehler, çıng ıraklar ve çanlar, buh ur Artash es ian kings. The sam e era is marked danlıklar, tütsü kut uları, past or al figürlerle by the influe nc e of Hellen ic culture, which to işli asalar, haçlar ve ruh an iler in giydiği simle an important degree oversh adowed most of bez eli cüpp eler i kapsıy ord u. Armenia’s indig enou s arts. Pag an san atın ın yok edilm es i ve Persler’le Be that as it may, the era saw the building sür en uzun sav aşlar son ucu Arş ag un i dön e of all the magn if icent mon uments and public mind en gün üm üze kad ar gelen pek az değ erli struct ur es to which refers Movses of Khoren, alt ın ve güm üş parç a vard ır. Bunlar Erm e and which wer e lost without a trace due to nistan Tar ih Müz es i’nde serg ilenmekted ir. const ant Roman invas ions and plunder. Kim i tarihi izler sür üldüğ ünde, o dön em in san at ın a ilişk in ipuçlar ına rastlan ır. During the reign of the Arsh akunis, when Christ ianity was being sprea d in Armenia, 7. yüzy ılın ortalarında Erm en ist an’ı Arap invaluable pagan works of art wer e melted lar işg al ett i. Ülken in kiliseleri ve sar ayları down to mak e church orn am ents and art icles yağm aland ı, yerel san atç ılar ın en değ erli of worsh ip. Subseq uently Armen ia n master eserler in e el kon uldu. golds miths and silversm iths engaged in the product ion of church objects and non-religio 7-13. yüzyıllar arasında Pakr ad un iler Ani us items. Church objects includ ed gold (but ve Kars’ta, Ardz ıruniler ise Vasb ur ag an’da mostly silver) bible cov ers, gauntlets, lan hükümr ank en Erm en istan’da el san atlar ı terns, candle hold ers, chrism ator ies, pyx yen id en canlandı. En muht eşem anıtsal cov ers, relic boxes, saints’ Right Hands, cha lices, ring ing instrum ents, censers, incense boxes, past oral staffs, cross es, and orna ments of clergy men’s vestm ents. As a cons equenc e of both the destruction of pagan art in Arm enia and the long wars with Pers ia, a prec ious few gold or silv er art i facts from the Arsh akun i era have reach ed us. Thes e art ifacts are now kept at the Muse um of History of Armenia . Still, references to the era’s works of art are fou nd in sever al histor ic tracts. In the middle of the 7th cent ury the Arabs occ up ied Armenia and sub eq uently plunde red the cou ntry’s churches and palac es, tak ing away the best works of loc al masters. In the 7th trhou gh 13th centur ies, dur ing the reign of the Bagr at unis of Ani and Kars, as well as that of the Arts run is in Vaspura kan, the arts and crafts onc e again flou ris hed in Arm enia. It was dur ing this perio d that some of the most resplendent arch itec tural mon um ents were erect ed. Gümüş ve altın kaplamalı mihrap kutsal emanet mahfazası. 18. yy. Kilikya. Yazarın koleksiyonu. Silver and gold-plated altar reliquary. 18th century. Cilicia. Author's collection.
Ermeni Gümüş Ustaları 71 Armenian Master Silversmiths mim ar i eserlerden baz ılar ı da bu dön emd e The sam e perio d als o inş a edildi. saw the prod uct ion of sil Gümüşün özellikleri Gen e bu dön emd e, Kilikya’dak i Erm en i Krallığ ı sın ırlar ı içind e güm üş kuy umculuğu ver mast erw orks with in Sembol: Ag gelişti. Vak an üv isler o tar ihte Erm enist an ve the bord ers of the Arme Yoğunluk: 10.50 g/cm3 Kiliky a’daki ust alar arasınd a profesy on el bir nian Kingdom of Cilic ia. Erime noktası: 962 °C işbirliğ i old uğunu yaz ar. The chron iclers of the era Kaynama noktası: 2212 °C inform us that ther e was 13. yüzyıl gümüş işlerinin olağanüstü bir örneği Prens Eyaçi Broşyan’ın 1300’de consid erable professional Khodagerats Manastırı’na armağan ettiği Surp Nışan kutsal haç emanet kutusudur. collaborat ion betw ee n The Properties of Silver mast ers in Armen ia and 13 ve 14. yüzy ıllard a aman vermey en Cilicia. Symbol: Ag yabancı ist ilalar Ermen ist an’ı sosy o-ekon o Density: 10.50 g/cm3 mik bakımd an çök ertt i ve halk ın kitleler An extrao rdinary Melting point: 962 °C halind e göç etm esin e yol açt ı. Ermenistan’ın example of 13th-century Boiling point: 2212 °C zayıf düşm esi Moğ ol egem enliğiyle ve Kar a silver-making is the reli- koyunlu, Akk oy unlu Türkm en kav imlerin ist ilas ıyla başladı. İkinci kitlesel göç 17. ve quary of the Holy Cross of 18. yüzy ıllard a, uzun zam andan ber i Ermen i ler in yaşad ıklar ı topr aklard a sür egid en Khotakerats Mona st ery , Osm anlı-İran çat ışm as ı ve her iki tar afın koy duğu ağır vergiler yüzünd en yaş and ı; arala don at ed by Princ e Eatchi Prosh ian in 1300. rınd a san atk ârlar ve ust a zan aatk ârlar ın da bulund uğu binlerc e Ermen i ülk ey i terk ett i. In the 13th and 14th cent ur ie s, unrelen ting foreign inv as ions of Arm enia and soc io- Erm en i alt ın ve güm üş ust alar ının hün er econ om ic collapse res ult ed in the mass mig ler i gen ellikle bir kuş aktan ötek in e aktar ılır. rat ion of the Arm enia n people. The wea ke Buna örn ek Şuşi’li Bad amyan ailesid ir. Alt ın ning of Arm enia beg an with the domin ation ve gümüş işlerind en başk a, Bad amyanlar of the Mongols and the inv as ions of the Turk tüfek imalat ınd a ve minec ilik (ardznag id um ya men tribes the Kar ak oyunlus and Akkoy un da ardznabadum) san atında da çok iler i gittiler. lus. The next major wav e of mass migrations took plac e in the 17th and 18th cent uries, Kuşaktan kuş ağ a güm üş ve alt ın kuy um when the long-drawn Pers ian-Ott oman conf culuğ unu sürd üren Van’lı Hats ak ordzya nlar; lict on Arm enian land, as well as hea vy taxa on parmağınd a on marifet olan Gar inli [Erz u tion impos ed by both powers, forc ed thou rum] ress am Hag op Goc oyan’ın ailesi ve sands of Arm en ians, among them artists and tüfek imalatının yan ı sır a alt ın işi de yap an master crafts men, to flee the cou ntry by the Çiftalaryanlar bu ailelerd en en önemliler id ir. thousands. 18. yüzyılda padişahın fermanıyla Çifta The expertise of Arm en ian golds miths laryanlar İstanbul’daki silah fabrikasının and silversm iths has usua lly been pass ed on başına getirildi. Çift iplik (zukatel) san at ını from one gen erat ion to the oth er. A cas e in point is the Badam ian fam ily of Shushi, Almandinli (lal taşı) altın which has prod uced not only golds miths and kolye ve küpeler. İS 1. yy. silversm iths, but als o gunsmiths and rare Sisian. Ermenistan Tarih masters who spec ia lized in the art of ename Müzesi. ling (artsnak itum or artsnap atum). Gold necklace and earrings with almandine. First century Oth er imp ort ant families of goldsmiths AD. Sissian. Museum of and silv ersm iths which hav e had her ed itary History of Armenia. profession al cont inuity include the Hats a gorts ians of Van; the fam ily of multitalented painter Hag op Kojoyan of Kar in; and the dynasty of the Chiftalar ia ns, who wer e guns miths and golds miths. In the 18th century, by a spec ial decr ee of the sult an, the Chiftalaria ns head ed the gun- mak ing fact ory of Ist anbul. They had ref ined the art of dou ble thread ing (zug at el) to such
72 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths öylesine geliştirmişlerdi ki, eski soyadları a high degree that they changed their fam ily Ayvazyan’ken onu değ iştirip çift iplik anla- nam e from Ayv azia n to Chift alarian (mean mına gelen Çiftalaryan soyadını aldılar. Daha ing “dou ble thread ing”). Lat er they moved sonra, önce Gürcistan’da Ah ısk a’ya, ardın- first to Akh altskha, Georgia , then Tbilisi, and dan Tiflis’e, sonra da Erivan’a göçtüler. Yerev an. Bazı Ermeni soyadları Ermenice, Farsça Sever al Arm en ian fam ily names are bas ed ve Türkçe’de gümüş işiyle ilintili sözcükler- on silversm ith-related Armenian, Fars i, and dir. Örneğin Ğalemkeryanlar (Kalemk âryan Turk ish words. Thus the Ghalamkar ia ns lar) gümüşü çelik kalemle işledikleri için hav e taken their fam ily name from their soyadlar ın ı hünerlerine uygun olarak seçmiş- expertise in eng raving silv er with a steel lerdi. Ğalemkeryanlar Muş, Van ve çevresin- pen. The Ghalamk ar ians were famou s in de ünlüydü. Mush, Van, and surr ou nding regio ns. Mesleğe dayalı öteki soyadları Zargaryan Other profession-bas ed fam ily names inc [zerger, kuyumcu], Vosgeriçyan [vosgeriç, lude the Zargar ia ns, Vosk er ich ia ns, Artsatp a kuy umc u (altıncı)], Ardzatpanyan [ardzatpan, nians, Jev ahirjia ns, and Tokm akchians. gümüş işleyen], Cevahirciyan ve Tokm akç i yan’dır. The main stylistic schoo ls of Armen ia n gold- and silver-making are as follows: Art Ermeni altın ve gümüş işlerinin modelleri- sakh, Syun ik, Nakhijev an, Yer evan, Baghesh, nin geliştirildiği başlıca merkezler Artsakh/ Akn, Erzn ka, Sasun, Gyumri, Bayazid, Tigra Karabağ, Syunik/Sünik, Nahcivan, Yerevan nakert, Kar in, Kesar ia , Sis, and Van-Vaspur a (Erivan), Pağeş (Bitlis), Agn (Eğin), Yerzınga kan. (Erzincan), Sasun, Gyumri/Gümrü, Bayazid, Dikranagerd (Diyarbakır), Garin (Erzurum), Gesaria (Kayseri), Sis (Kozan) ve Van-Vasb u rag an’dır. Gümüşhane. Gumushhane.
Ermeni Gümüş Ustaları 73 Armenian Master Silversmiths Kiğı ilçesindeki Cermag (ayrıca Zermek/Zermak olarak da bilinir) köyü. Fotoğrafta, Surp Kevork Kilisesi (1) ve yazarın doğum yeri olan ve dedesinden kalan ev (2) görülüyor. The Jermag (also known as Zermek/Zermak) village in the town of Kghi. The photo shows the St. Gevorg church (1) and the author’s ancestral home (2). Gümüşhane şehrinde Mesrobyan Okulu, Surp Asdvadzadzin Kilisesi ve Amenapırgiç Manastırı vardı. İstanbul Ermeni Patrikliği’nin 1901 yılındaki bir istatistiki raporuna göre, Mesrobyan Okulu’nun öğrenci sayısı 136 idi (100 erkek, 36 kız). Aynı kaynağa göre, Kiğı ve çevre köylerde 47 kilise ve 4 man ast ır mevcuttu. Okullu olanların sayısı ise toplam 1.710’du (1.373 erkek, 337 kız). Bayburt ve çevre köylerde ise, aynı rapora göre, 30 kilise ve iki ma- nastır bulunuyor, Ermeni okulunda da 733 erkek ve 62 kız öğrenci okuyordu. The city of Gumushhane had one school, the Mesropian; one church, the St. Asdvatsatsin; and one monastery, the Amenap rgich. Accord ing to a 1901 report of the Armenian Patriarchate of Istanbul, the Mesr opian school had 136 students –100 boys and 36 girls. According to the same source, Kghi and its surrounding villages had 47 churches and 4 monasteries. The student popu lat ion comprised 1,373 boys and 337 girls. Baberd and its surrounding villages, we learn from the report, had 30 churches and two monasteries. The Armenian School of Baberd had 733 male and 62 female students.
74 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Altın kaplamalı ve mineli gümüş mihrap haçı. Arkasında Ermenice şöyle yazmaktadır: “Nallı Khan Surp Garabed Kilisesi’ne Karslı Deli Toros’un hediyesidir, 1666.” Yazarın Koleksiyonu. Gold plated and enameled silver altar cross. Engraving on back reads in Armenian: “Present from Deli Toros of Ghars to the St. Karapet Church of Nalle Khan, 1666.” Author’s collection.
Ermeni Gümüş Ustaları 75 Armenian Master Silversmiths 1300 yılında Prens Eyaçi Broşyan tarafından hediye edilen, Khodagerats Manastırı Surp Nışan kutsal haç emanet kutusu. Surp Eçmiyadzin Müzesi. The reliquary of the Holy Cross of Khotakerats Monastery, gifted by Prince Eatchi Proshian in 1300. Museum of St. Ejmiatsin.
76 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths
Ermeni Gümüş Ustaları 77 Armenian Master Silversmiths VAN'DA ALTIN VE GÜMÜŞ KUYUMCULUĞU ARMENIAN GOLD- AND SILVER-MAKING IN VAN Aslına bak ılac ak olurs a güm üş işç iliğ i Gen er ally speaking, silver-making is a altın işç iliğ in in bir kolu sayılır. Vanlı çoğu branch of gold-making. Most goldsmiths of kuy umc unun terc ih i daha çok güm üş işle Van preferr ed work ing with silv er for their riyd i. creatio ns. Ararat Krallığ ı olar ak da bilin en Van Van’s silv er-making wholly reflects the Krallık kültür ünün devamı olan Van gümüş trad itio ns and schoo ls of pan-Arm enia n art, işç iliğ i, Ermeni sanat ının çeş itli okulların ın being the direct descend ant of the cult ur e of tüm gelenekler ini yans ıtır. the Kingdom of Van (also known as the Kingdom of Ararat). Van’da alt ın ve gümüş işleri, hünerli ustalar eliyle, tüm öteki zanaatlar ı gerid e Among the crafts of Van, gold- and sil bır ak arak mük emmel bir düz eye erişm iş, ver-mak ing were forem ost specializ atio ns, kusursuz bir sanat halin e gelm iştir. thanks to ren own ed masters who have ele vated the craft to the level of pure art. 19. yüzyılın ikinci yarısında Van’da 120 kuyumcu dükkânı ve alt ın-güm üş atöly esi In the latter part of the 19th century vard ı. Bu atölyelerd e büyük çeşitlilik göst e there were 120 jew elry shops and gold- and ren ve düny a çapınd a üstün bir işçilik eseri silver-making factorie s in Van, where olan pip olar, kutular, kad ehler, fincanlar, sop hist ic ated tastes and world-class work saç tok alar ı, mutfak aletler i, yüksükler, çay manship were emb odie d in an enorm ous süzg eçler i, kemerler, yazı tak ımlar ı, dolma- varie ty of ornam ents, pip es, box es, goblets kalemler ve kırtasiye, kâseler, sürah iler, and cups, hairp ins, kitchen utensils, thim- kilise tör enlerind e kullan ılan çeş itli eşyalar bles, tea strain ers, belts, inks tands, pens ve bez ekler üretiliy ordu. Her yıl Van’da and station ery, bowls, pitch ers, church ser yap ılan bin bir çeş it gümüş eşy a İst an vic ew ar e and orn am ents, and other objects. bul’da, Avrup a’da, Afrika’da, ABD’de ve Every yea r Van produced cou ntless thou düny anın ötek i yerler inde sat ılırd ı. sands of silv er objects, which wer e sold in Ist anbul, Europe, Afr ic a, the United States, Van güm üş ustalar ı işler inde çeşitli tek and elsewher e. nikler kullan ıyordu; bunlar ın başlıcaları mine (ardznagidum ya da ardznabadum), kapla- The silversm iths of Van employed vari ma (tırvakum) ve savat (sevad ya da sevadaba- ous silv er-making techn iq ues, mainly ena dum) tekniğiydi. Gümüş işlemede uygulanan meling (artsnakitum or artsnap atum), finepla başlıc a tekn ik olarak sav at ise, Ermeni ting (trvagum), and nie llo (sevat or sevatap a san at tar ihind e özg ün bir yer e sahipt ir. tum). As a major techn ique, nie llo has a uni que place in the hist ory of Arm enia n art. 19. yüzyılda savat Van’dan Türkiye’nin öteki şehirlerine yayıldı; bunlar Erzurum, In the 19th cent ury niello spread from Sivas, İstanbul, Adana, İzmir, İzmit, Bitlis, Van to other cit ie s of Turkey, including Trabzon, Diyarbakır ve Kony a’ydı. Ermeni Kar in, Seb astia, Ist anbul, Adan a, Izmir, gümüş işçiliğ i böylec e alan ın ı genişletti; Izmit, Bagh esh, Trabzon, Tigranakert, and savat tekniği de Kafk asya’ya (özellikle May Konia . Throughout thes e citie s, Armenia n kop’a) ve dah a sonr a Rusya’ya kad ar uzan silv er-mak ing subseq uently burgeoned. Nie l dı. lo also spread to the Caucasus (Mayk op in particular) and later to Russ ia . Van ve Tebr iz’den ustalar ın imz asını taş ıyan çeş itli savat form üller i zam anım ıza Var iou s niello formulas, bearing the sig kad ar gelm iştir. natur es of masters from Van and Tavriz, hav e reached us. The follow ing are samples:
78 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Vanlı Hayg Gar abed yan’ın formülü The formula of Hayk Karapet ian of Van Bir ölçek has gümüş, iki ölçek has bak ır ve Melt a mixt ur e of one part pur e silver, two üç ölç ek kalay, bir çömlekt e kar ışt ır ılar ak parts pure copp er, and three parts lead in erit ilir. Bu kar ışım a eşit miktarda kük ürt a clay melt ing pot, then add an equal ilave edilir. Karışımı arıtm ak için bir mik qua ntity of sulphur. Sprinkle som e bor ax tar boraks serpilir. Sud a soğ utulur ve to cleanse the mixture. Cool it down in dövülüp toz haline get irilir (böylece savat water, then grind it to dust (thus obt ai tozu ya da sav at eld e edilmiş olur). Bu toz ning the nie llo dust or sevat), and apply it kazınm ış yüz eylere uyg ulan ır. Bu uygula to deep, engraved surfac es. Befor e doing madan önc e yüz eyleri beş ölç ü boraks, iki so, coa t the surfaces with fiv e part bor ax, ölç ü tuz ve bir ölç ü suda erit ilm iş potas two part salt, and one part pot assium yum karış ımıyla sıvam ak gerekmekt edir. mixed with wat er. Heat the object and Obje ısıt ılar ak savat toz u eritilir, böylece melt down the niello dust, thus att ain ing a oldukça düzgün bir savat ve gümüş yüzey consid er ably smoo th surfac e of silver and eld e edilir. İnc e bir zımpar ayla yüz ey nie llo. After cleaning the surface with a temizlend ikten sonra desen ortaya çık ar. delicate file, reveal the eng rav ed image. Tebrizli Hayg Babay an’ın formülü The formula of Hayk Babai an of Tavr iz Bir ölç ek gümüş, iki ölçek saf bak ır, iki One part silver, two parts pur e copper, two ölçek kurş un. parts lead. Tebr izli Yurig Navas artyan’ın form ülü The formula of Yurik Navas ard ia n of Tav riz İki ölçek saf güm üş, üç ölç ek saf bak ır, dört ölç ek kurş un. Two parts pur e silv er, three parts pur e copper, four parts lead. Bu form üller içinde yaygın olarak kulla nılan, Garabed ya n’ınki olm uşt ur. Of the above formulas, that of Kar ap et i an has been the most prevalent. Mısır, Suriye ve Lübnan gib i kim i Ort ado ğu ülk elerinde savat, Van kökenli bir teknik In som e Middle East ern cou nt rie s, such olar ak bilin ir. Arap ülk elerind e bu anlamda as Egypt, Syria , and Lebanon, niello is kullanılan “sav at” sözc üğü, Ermenic e rec ogn iz ed as a techniq ue that was impor sev ad’dan gelm iştir. ted from Van. In fact, the word “sav at” for nie llo, in curr ency in Arab count ries, is Rom a dönem ine ait savatlı işler zaman ı deriv ed from the Armenia n “sevat”. mıza kadar ulaşm ıştır. Bizanslılar savat tekn iğin i geliştird i ve kullanımını yayg ınlaş There are ext ant nie llo works from the tırdı. Örn eğin Aya Sofy a Katedr ali’ndek i Roman era. Nie llo was widely used and mihrapta kutsal ekmek kutusu üzerindeki imp roved upon in Byzant iu m. For inst ance, kubbede savat tekniğ i kullan ılmışt ır. the cup ola above the pyx in the cath edral of Hagia Sophia was nie lloed. Savat daha sonr aki yüzyıllarda Avru pa’da, 9. yüzyılda İtalya’da, 13. yüzyılda ise Niello made a comeback in Eur op e in Alm any a’da yenid en moda oldu. Ort açağ’da later centur ie s: Italy in the 9th cent ury, and Frans a’da ve Rusya’da Bizans savat teknik Germ any in the 13th. Nie lloe d works of leri yen iden canland ır ılarak sanats al değeri high quality were prod uced in medieval yüksek işler yapıld ı. Gagik Ardz ır un i’nin Franc e and Russia , where the crafts techni anlatımın a göre Erm en i san atın ın en ques of Byzantiu m were kept aliv e. Among mük emmel örnekler i, Van Krallığı’nda ve the high est ach ie vements of Arm enia n art Ortaçağ’da Vasb urag an’da altın kuy umculu is the splend id gold-making, and espec ia lly ğu, özellikle de savat tekn iğiyle yapılan nie llo, of the Kingdom of Van and medieval işlerd i. Vaspur akan, as describ ed by Gag ik Arts run i. Vasburag an’da 16. ve 18. yüzy ıllard a To form an idea about the gold- and sil yapılm ış alt ın ve gümüş işler hakkınd a fikir ver-mak ing of 16th-18th-century Vaspur a edin eb ilmek için Erivan’daki Mashd ots kan, one must study the covers of manu Küt üph an es ind e, Erm enist an’dak i Surp scripts and print ed books that are now dis
Ermeni Gümüş Ustaları 79 Armenian Master Silversmiths Altın ve Gümüş İşlerinde Kullanılan Metaller ve Taşlar Metals and Stones Used in Gold- and Silver-Making Altın Gold Gümüş Silver Bakır Copper Pirinç Brass Kalay Tin Çelik Steel Oltu taşı Agate / Black amber / Jet Almandin / Lal / Seylan taşı Almandine Kehribar Amber Mor yakut Amethyst Kalsit Chalcedony Mercan Coral Kristal Crystal Elmas Diamond Zümrüt Emerald Grena taşı / Lal Garnet Fildişi Ivory Yeşim taşı Jasper Azur taşı Lapis-lazuli Sedef Mother of pearl Yeşim taşı Nephrite Doğal cam Obsidian Oniks Onyx Opal Opal İnci Pearl Yakut Ruby Safir Sapphire Koyu kırmızı kuvars Sard Kırmızı akik / Sarı akik Sardonyx Firuze Turquoise
80 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Garabed Hayrabedyan. played in the Masht ots Libr ary of Yerevan; Kutsal yağdanlık. 1883 Van. Gümüş, bakır, yarı değerli taşlar. the Museu m of Saint Ejm ia ts in, Arm enia ; 57 x 13 cm. Surp Eçmiyadzin Müzesi. the resid ence of the Holy See of Cilic ia in Garabed Hayrabedian. Antelias, Leb anon, and elsewh ere. Such Chrismatory. 1883. Van. Silver, copper, semiprecious stones. boo k covers hav e bee n made chiefly in Van, 57 x 13 cm. St. Ejmiatsin Museum. Akhtamar, Lim, Arkt se, Moks, Mush, Bag hesh, and Khiz an. Eçmiy adzin Müzesinde, Lübnan’daki Kilik ya Gatoğigosluk ikametgâh ında, Lübn an’da Few are the masters of Van whos e names ve dah a başka yerlerde sergilen en el yaz hav e been pres erv ed for poster ity. Among malarının ve basılı kitapların mahfaz aların ı them is Der [Father] Sahag, the artist görmek gerekir. Bu mahfazaların üret ildiğ i behind the cov er of a bible adorn ed with başlıca yerler Van, Akhtam ar, Lim [Kadir gold, silv er, and precious ston es, dat ed Adası], Argdze [Adilcevaz], Moks [Bahç es a 1693. We are also fam iliar with Har uty un of ray], Muş, Pağeş [Bitlis] ve Khizan’dı Const ant inople, the creator of the relic-co [Hizan]. vered cross of the Saint Georg e Cath edral of Lim, dated 1746. The silv er cross was made Vanlı ust alar ın pek azının adı sonrak i using the techn iques of mould ing, chas ing, kuş aklar a kald ı. Bunlard an biri alt ın, double threading, gran ulat ing, enc rust ing, gümüş ve değ erli taşlarla bezeli, 1693 tari gold plating, and engraving. hini taşıyan Kuts al Kitap mahfaz asın ı yap an sanatk âr Der [Peder] Sah ag’dır. A Van goldsmith, Gar ab ed Hayrabed ian Lim’dek i Surp Kev ork Katedr ali’nde bulu is the creat or of a chrism cauld ron dating nan kutsal fig ürlerle kaplı, 1746 tarih in i from 1883, mad e with silv er and copper, and adorned with colorful ston es. The goldsmiths and silv ersm iths of Van included both laym en and clergymen. Through out Vaspur akan, golds miths also work ed nea r and for monaster ies. Lastly, there were many itin er ant masters who went from village to village, servicing a wide clie ntele. The follow ing were some of the famous Van goldsmiths and silversm iths at the beginn ing of the 20th century: Hovhann es Bor oz anjia n. Bor ozanjian was the auth or of a marvelou s sculpt ur e titled “Spring, Fall, Summer and Winter,” which adorn ed the living roo m of his hom e. Kevork Kuyumjub ash ian. Kuy umjub as hia n was famous for his silv er “Glob e,” which stands as a test im ony to the creativ e geniu s of Armenian art. The globe is carrie d by the kneeling Atlas of Greek mythology. The glob e’s geog raph ical divisio ns, lat it ud es and longitud es, and Russ ia n-languag e place nam es are engrav ed with grea t subtlety and scient if ic precis io n, accomplish ed throu gh the nie llo techn iq ue . Revolv ing around the globe is the pro port ion ally sized Moon. The glob e is hollow
Ermeni Gümüş Ustaları 81 Armenian Master Silversmiths taşıyan haç ı yap an ise Konstant inop olis’li exc ept for a timepiece, which is san atkâr Har uty un’dur. Güm üş haç, kalıb a wound once every 15 days, put dökm e, kakma, çift iplik, güv erse, mıhlama, ting the entir e app ar atus in alt ın kaplam a ve oym a teknikler iyle yapıl motio n. The globe completes its mıştır. rev olutio n in 24 hours. The Moon, also following the laws of 1883 tar ihli, gümüş ve bakırdan yapıl physics, completes its rev olu ma, renkli taşlarla bez eli kuts al vaftiz yağı tion in 29 and half days. kazanı, Vanlı altın işi ustas ı Gar abed Hayra bed yan’ın eser idir. Placed at the top of the globe Dikran Avakyan. is a disc that shows the dat e Gümüş yağdanlık, Van. Van’da gümüş ve alt ın işiyle uğr aş an and time of day, the Lunar Yazarın koleksiyonu. kuyumcuların kim i din adamı, kimiys e sıra date, day and night lengths, as Dikran Avakian. dan ins anlardı. Ustalar Vasbur agan’daki well as the hour and min ut e of Silver chrismatory. Van. manastırların çevresind ek i atöly elerind e sunris e and suns et. Of part ic u Author’s collection. çalışırd ı. Ayrıca köy köy dolaş ıp çok sayıd a lar int erest are the globe’s müşter iye ulaşan gezg in ustalar vardı. black and whit e semi-circles, which cov er one another relat iv e to 20. yüzyılın başındak i baz ı ünlü altın ve the season of the year, thus enabling gümüş kuyumc ular ı: the viewer to see with a quick glance the relativ e lengths of day and night, Hovhann es Borozancıyan, evin in oturm a as well as the exact times of sunris e odas ını süsley en “İlkbahar, Sonbahar, Yaz and suns et. ve Kış” adlı harikulad e yontun un yarat ıc ı sıyd ı. Atlas kneels on a silv er tray, which fea tu res eng rav ings of the 12 signs of the Zod ia c, Kevork Kuyumcubaşyan, yarat ıc ı Erm e the seasonal posit io ns of the Earth vis a vis ni san atının dor uğu olan güm üş “Küre” ile the Sun, the solar system with precis e sca ünlüdür. Kür e’yi, diz çökmüş olan Yunan les of planet sizes and dist ances, the relat i mit oloji kahram anı Atlas taşımakt ad ır. ve posit ions of the Moon dur ing its 30-day rev olut io n, as well as star symbols. The four legs of the tray fea ture delicat e engrav ings of the likenesses of Galileo, Kevork Kuyumcubaşyan. Dikran Avakyan. Gümüş küre. Gümüş su kabı, Van. Kevork Kuyumjubashian. Yazarın koleksiyonu. Silver globe. Dikran Avakian. Silver water cup. Van. Private collection.
82 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Hayg Garabedyan. Cop ern icus, Kepler, and Newt on. Abov e the Sasunlu Tavit tasvirli ped estal, on the prop of the Moo n, there is a savatlı gümüş tabaka. tiny, alm ost imperc ept ible therm om eter, Haik Karapetian. posit ion ed in relat io n to the slant of the Nielloed silver tobacco box Moo n. featuring David of Sasun. Kuyumjub ashian’s “Glob e” is half a Kür enin coğrafi bölümleri, enlem ve boy met er high and 33 cent imeters wid e, and lamlar ı, Rusça yer adlar ı, savat tekniğ i kul weighs nearly eight kilogr ams. lanılar ak, üstün bir mah aret ve bilimsel doğr ulukla hakkedilm iştir. Kuyumjubash ia n, the masterful creator of this gloriou s work, has spent his whole Kür e’nin etr afınd a dönen Ay’ın oranı life in Van and has not left it until the mük emm eldir. Küre’nin içi boş olup, sadece deportatio ns of 1915. His “Globe” is unique zaman ayar ın a yarayan bir mek an izma and sign if icant not only as a work of eng ra bulunmakt adır. On beş günde bir kurulan ving and gold-making, but als o as a meticu bu mekanizm a sayesind e cihaz tümüyle lou s scie ntif ic study. The “Glob e” has been hareket e geçer. Kür e devr in i 24 saatte, Ay exh ib ited in Tbilis i, Yerev an, and variou s ise fizik kuralların a uygun olarak, 29 buç uk cit ies in Russ ia . günde tamamlar. Dikr an Avakia n. Avakian made trays, Kürenin tep es ind e gün ün tar ih in i ve letter boxes, cup hold ers, wat er jugs, des saatini, ay takvim ini, gece-günd üz uzunlu sert plates, and other works of a beauty ğun u, gün doğ um u ve batım ını dakiklikle worthy of a talent ed master. göster en bir disk bulunmaktadır. Dikk ate şayan olan, küren in siyah ve beyaz yarım Margar Ghalamkar ian. One of the old daireler idir. Bunlar yılın mevsimlerin e göre mast ers, Ghalamk aria n had a diff ic ult per birbir ini örterek, bakar bakmaz gecen in ve sonality but was famou s for his samovars günd üzün gör ece uzunluğ unu, gün eşin doğ and other exquisit e works. duğu ve battığ ı saatleri görm eyi sağlar. The above indiv id uals belong to that Atlas’ın üzerinde diz çökt üğ ü gümüş tep except ional bree d of craftsmen who are not siye, Burçlar kuşağ ı/Zodyak, Düny a’n ın sat isfied with mer e prof iciency but inst ead Güneş karş ısındak i mevs imsel konum u, engage in crea tion in the true st sense of the gez eg enler in boy utların ı ve birbirlerin e word, enr ich ing their art with their invent i mes afeler in i gerçeğe uyg un oranlarda gös veness and shee r force of geniu s. ter en güneş sistem i, Ay’ın 30 günlük dolaş ı mınd a aldığ ı göreli pozisyonlar ve yıldız There have been countless other con simgeler i işlenm iştir. summ ate masters whos e names hav e been lost, but whose crea tio ns are now hous ed in Tepsin in dört ayağ ında Galileo, Coperni museums or priv at e collectio ns. cus, Kepler ve Newt on’un zarif tasv irleri From goldsmith Hag op Der Arisdag essi an we learn that in 1910 the Turk ish gov ernment organiz ed an exhibit io n of works by Van crafts men, dur ing which Kev ork Kuy umjub ashia n and Sahag Der Arisdag es sia n wer e awarded medals of honor. The Der Arisd ag ess ia n broth ers, Sahag and Hagop, were the first Van golds miths to settle in Yer ev an in the 1890s. The brothers fou nd ed an atelier there, and soon word of their talent and prod ucts spread to Tbilis i, Bak u, and as far as Mosc ow. In 1915, the Broth erly Assistance Organ iz atio n helped resettle 30 Armenian Van
Ermeni Gümüş Ustaları 83 Armenian Master Silversmiths yer alır. Kaidenin üst kısmın a, Ay’ın dest eği Surp [Aziz] Kevork tasvirli üzer in e, kendi eğimine uygun biçimde, savatlı gümüş tabaka. neredeyse görülmeyecek şekilde bir termo 12 x 7.5 x 1 cm., 191 gr. metr e yerleşt irilm iştir. Yazarın koleksiyonu. Nielloed silver tobacco Kuyumcubaşyan’ın “Küre”si yar ım met box featuring St. George. re yükseklikte, 33 sant imetre genişlikte ve 12 x 7.5 x 1 cm., 191 gr. yaklaşık sek iz kilo ağırlıktadır. Author’s collection. 1915’teki Ermeni tehc irine değin, bu crafts men in Yerevan and others in Tbilis i, şahane eser in hün erli yar at ıcısı Kuyumc u and furth er supp orted them in opening sil başy an’ın ömr ü Van’da geçti. Yarattığı ver-making atelie rs. Thus silver-mak ing “Kür e”nin özg ünlüğ ü ve önem i, üzer ind eki was given a new lease on life in thes e adop kabartm alar ve alt ın işçiliğ inin yetkinliği ted cit ies. kadar, sergilemiş old uğu tit iz, bilims el çalış mad an ileri gelir. Küre Tiflis’te, Erivan’da In 1920, und er the leadership of Hag op ve Rusy a’nın birçok şehrinde serg ilenmişt ir. Der Arisdagess ia n, a train ing school/atelie r was opened in Yerevan, taking som e 50 Dikr an Avaky an. tepsiler, mekt up kutu orphaned stud ents und er its wings. Soo n ları, fincan zarflar ı, su testiler i, tatlı tabak brother Sahag, who mea nwh ile was in Ger lar ı ve yetenekli bir ustanın elind en çıkt ığı many, join ed Hag op and helped expand the belli olan pek çok şey ürett i. atelier. In those years two ateliers shar ing the name “Van” operat ed in Yerevan. Mark ar Ğalamk aryan sert mizacıyla da bilinen, namlı bir ustaydı. Semaverleriyle The train ing schoo l/atelie r of the Der ve fevkalade zarif işler iyle ünlüydü. Arisd agessia ns was shut down by the Sovie t authorit ie s in 1924. Subs equently an atelie r Yukard a adı geç en kiş iler sadece was opened within the compound of the mükemmel eserler verm ekle yet inm eyip, Geghard Techn ic al yarat ıcılık ve dehalar ıyla sanatlar ını zen Schoo l, but soon it, ginleştir en olağanüst ü niteliklere sahip too, was shut kuyumc ulardı. down. Adları kayb olan, ancak eserleri müz eler Some time later Savatlı gümüş tepsi. de ve özel koleksiyonlard a yer almış dah a a system of collec Garabed Peklaryan’ın atölyesinden. sayılam ayacak kadar çok usta vard ır. tiv e atelie rs, called 30 x 32 cm. Yazarın koleksiyonu. “art el”s, was estab Nielloed silver tray from the Kuyumc u Hag op Der Arisd agesya n’dan, lish ed in Yerev an. Karapet Peklarian atelier. 1910’da, Osm anlı Devlet i’nin desteğ iyle, Two art els were 30 x 22 cm. Author’s collection. Vanlı zanaa tkârların eserlerin in sergilendi founded, Van and ğin i öğren iyor uz. Bu sergid e Kevork Vaspur ak an. But Kuy umcubaşyan ve Sah ag Der Arisdag es sinc e in those days yan şer ef madalyalarıyla ödüllend ir ilm iş. the artels did not receiv e governm ent 1890’lı yıllarda Eriv an’a yerleşen ilk ass ist anc e, Vasp ura Vanlı kuyumcular Der Arisdagesy an’ın bir a kan was closed down derler i Sahag’la Agop old u. İki kardeş orada bir atölye açtı; çok geçmeden ünleri Tiflis’e ve Bakü’ye, orad an da Moskov a’ya ulaştı. 1915’te, Kard eşlik Yardım Örg ütü, Vanlı Ermeni zanaatk ârlardan otuz unu Eriv an’a, geri kalanını da Tiflis’e yerleştirdi ve gümüş işi atöly eleri açmalar ına destek oldu. Böyle ce gümüşçülük, yurt edinilen bu şehirlerde yeniden hay at buldu. 1920’de Erivan’da, Hag op Der Arisd ag es yan’ın önd erliğ ind e açılan bir çıraklık okulu ve atöly esi 50 yetim öğr enc iyi kanatları
84 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Van’dan göç alt ına aldı. Bir süredir Almanya’da olan due to financ ial hardship. Afterw ards there etmiş ustaların Sahag, dön er dönmez kard eşin e el verer ek came into being the Art satak orts artel, Tebriz’de atölyeyi gen işletti. O yıllarda Erivan’da which enjoy ed the supp ort of the gov ern açtıkları “Van” adın ı taşıy an iki atölye faaliyett eydi. ment. kuyumculuk atölyesi. Ortada Der Arisd agesy an’ların çır aklık atölyesi Aft er 1915 a grou p of Van golds miths ayakta Panos 1924’te Sovyet hükümet inc e kapatıld ı. and silv ersmiths settled in Tavriz, wher e in Ağa, sağda Dah a sonr a Keğart Teknik Okulu bünyesin later years they est ablished the Van and Garabed Ağa, de bir atölye açıldıysa da çok geçmeden o da Iran ateliers. They produced mainly silv er solda Çoç Ağa. kapatıldı. objects, and cont inued using their tradit io An atelier in nal Van seals. Tavriz, opened Bir süre sonra Erivan’da “art el” denilen by masters who kolekt if atölyeler sistemi kur uldu. Van ve Among the famous silv ersmiths who had immigrated Vasbur agan adıyla iki artel açıldı. Fak at o immigrat ed from Van includ ed Manug Bali from Van. tar ihlerde arteller devlet desteği alamıyor an, Kevork Galch ian, Kar ekin Chetch ia n, Standing in the du; Vasb urag an mali güçlükler yüzünd en Haik Kar ap etia n, and Turshian. middle, Panos kap andı. Dah a sonra kur ulan Ardzatakordz Agha; to his arteli devlet dest eğ inden yararlandı. The Van atelie r was found ed by Karapet right, Karapet Agh a Peklaria n and Pan os Agh a Zhamh ar i Agha; to his left, 1915’ten sonr a bir grup Vanlı kuy umc u an (born in Van in 1881), both of whom had Joj Agha. Tebr iz’e yerleş ip Van ve İran atölyelerin i left Van in 1915 and settled in Tavr iz in kurdu. Daha çok gümüş ürünler yap arak 1920. Thes e mast ers’ main clie ntele cons is geleneks el Van müh ürler in i kullanmay a ted of Iran’s roy al family and court ie rs. dev am ett iler. Zhamh aria n had learn ed his craft from his pat ernal uncle. Van’dan göçen ünlü kuy umcular aras ın da Manug Baly an, Kev ork Kalçiyan, Kare Gar ab ed Agha Peklar ia n. Born in Van in kin Çetçiy an, Hayg Gar abedyan ve Turş iyan 1871, Peklaria n work ed in the United Stat es vard ı. for nine yea rs dur ing his you th befor e ret urn ing to his hometown. In 1915 he fled Van atöly esi 1915’te her ikis i de Van’dan to Ikdir, then mov ed to Tbilis i, and fin ally ayrılıp 1920’de Tebr iz’e yerleşen Garab ed settled in Tavriz. In 1921 he found ed the Ağa Peklaryan ve Pan os Ağa Jamhary an
Ermeni Gümüş Ustaları 85 Armenian Master Silversmiths (1881, Van doğumlu) tar afından kur uldu. Van atelier with Pan os Agha Zhamharia n. Bu ust alar ın başlıc a müşter ileri Şah ailesi The atelie r had more than 30 stud ents, ve sar ay mensuplar ıydı. Jamh aryan bu som e of whom were silversm iths skilled in zan aat ı amcasından öğr enm işt i. product io n, while others were engravers who decor ated the products. 1871, Van doğ umlu Garabed Ağa Peklar yan, gençliğ ind e dokuz yıl Birleşik Devlet Peklaria n produced princ ip ally home ler’de çalıştıktan sonr a yurdun a dönmüş, furn ish ings such as boxes and utensils, as 1915’te Iğd ır’a kaçmış, ardınd an Tiflis’e git well as women’s accessorie s. miş, nih ay et Tebriz’e yerleşmişti. On the occ as ion of Reza Shah Pahlavi’s 1921’de Pan os Ağa Jamharyan’la Van (1925-1941) vis it to Tavriz, Peklaria n and atöly esini kurdu. Atölyede 30’un üst ünd e Zhamhar ia n pres ent ed him with a silv er çırak vardı. Bunlardan bazılar ı gümüş işle box, which featured an eng rav ing of the rind e tecr übeliyken ötekiler oym a ve beze map of Iran. The large cities were set with me işlerind e çalışıy ord u. diamonds, the small ones with variou s stones. Peklaryan dah a çok, kut u, çatal kaşık gib i evlerde kullan ılan eşy alar ve kad ınlar Peklaria n die d in 1949 in Tavr iz. için ziynetler üretti. The most ren owned masters of the Van Rıza Şah Pehlev i’nin (1925-1941) Teb atelie r were Manug Agha and Kourk en Pek riz’i ziyar eti sır asında, Peklaryan’la Jam laria n, Karap et Peklaria n’s son. Born in Van haryan, Şah’a üzerin e İran haritası işlenmiş in 1905, Gurgen had learn ed silver-making olan güm üş bir kutu arm ağan ett iler. Hari from his father and becam e a celebrat ed tada büyük şeh irler elm aslarla, küç ükler engrav er. ise çeşitli değerli taşlarla işaretlenmişt i. Man ug Agha and Kourk en Peklaria n Peklaryan 1949’da Tebr iz’de öldü. took on two students, Aram ay is and Daniel, from the local Americ an orph anage. The Van atöly esin in en tan ınmış kuy umcula other mast er crafts men of the atelier wer e rı Garabed Peklaryan’ın oğlu Kurken Pek Vardan Aghazaria n, Hayk Sevants ia n, Mih lary an’la Man ug Ağa’dır. 1905’te Van’da ran Atab ekia n, Arsh avir Atabekia n, Avetis, düny aya gelen Kurken, gümüş işçiliğini and Mihr an Kotik ia n. babas ından öğrenmiş, ünlü bir oymacı ve kabartmacı olmuştu. All of the above were crea tive goldsmiths and silv ersm iths. Kotik ia n, on the other Manug Ağa ile Kurken Peklaryan yerel hand, was a skillful techn olog ical inn ov ator. Amerik an yet imh an es inden Aram ayis ve It was he who invent ed a cylindric al mach i Tan iel adlarında iki çırak alarak onları ne to mak e silv er sheets. yet işt ird iler. Atölyenin öteki usta zanaat kârları Vartan Ağazaryan, Hayg Sev ants All of these masters used the subtlest yan, Mihran Atabegyan, Arşavir Atabegyan, techn iq ue s to apply to their work the arts of Aved is ve Mihr an Kot iky an’dı. sculpture and engraving, which fell int o three categ orie s: Yuk arda adı geç enler in tüm ü yarat ıcı gümüş ve alt ın işi ustalar ıyd ı. Kotikya n Arm enia n sculpt ur es and trad it ional geo ayr ıca tekn ik alanda başarılı bir mucitt i. metric ornam entat io n. Gümüş levhalar üretm ey i sağlay an silind i rik bir mak ine icat etmişti. Wire-draw ing, with thin-lin ed flow er des igns and oth er ornam ents. Bu ustaların tüm ü hün erli tekn ikler kul lan ar ak heykel ve oym a san atının inc elikle Scenes of nat ur e, including anim als, as rini eserlerind e uyg uladılar. Bunlar üç baş well as lik en ess es of fam ous pers ons, etc. lık alt ında toplanabilir: In 1924 the Iran atelie r was opened in Ermen i oyma işler i ve gelen eksel geomet Tavriz, found ed by the following mast er sil rik bezemeler. versmiths: Kalusd Tertsag ian, Hmay ak Ayvaz ia n and Mihr an Ayvazian, all of Telk âri tekn iğiyle ince bord ürlü çiç ek whom had immigrated from Van to Yere des enleri ve çeş itli bezem eler. van, and subseque ntly to Tavriz.
86 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths 1916 yılında Hayvan figürler ine de yer ver ilen doğa The main mast ers of the Iran atelie r Tiflis’teki Vanlı manzar alar ı ve ünlü kiş iler in portreler i. were: ustalar. Silversmiths of 1924’te Tebr iz’de açılan İran atölyesinin Karek in Kankan ia n. Kankanian’s orna Van in Tbilisi in kurucular ın ın tümü Van’dan Eriv an’a göç ments, which dep ict ed scen es of natur e, dif 1916. müş, daha sonra Tebr iz’e gelmiş olan fer ed stylistically from those of the Van ate Kalusd Tertzag ya n’la Hımay ag ve Mihr an lie r. Kankania n’s uniq ueness lay in his flo Ayvaz yan adlı gümüş ustalarıydı. wer-rich des igns and the delic ate way he implemented them. Kankan ian sometim es Aşağıda İran atölyesinin başlıca ust aları drew even the shadows of flow ers. Many sil nı gör ec eğiz: versm iths imit at ed his style. Kar ekin Kank anyan bezeklerind e genel Mast er Yeghishe. One of the best engra likle doğ ad an esinlend i. Üslubu Van atölye vers of the atelier, Mast er Yeghishe had per sind en farklıydı. Zengin çiç ek desenleriyle fect ed the art of precis ely setting the most bezediği eserlerind eki işçiliğin inc eliği ona complex and intertwin ed of ornaments özg ün bir üslup kazand ırmıştı. Öyle ki, kim i within a giv en spac e. Yeghishe eng rav ed zaman çiç ekler in gölg esin i bile resmed ebili var ious scenes, includ ing mon asteries and yordu. Pek çok kuyumcu onun üslubunu church es. Yeghish e was also a deac on and taklit etti. took part in the defence of Van and the bat- tle of Sardar apat. Yeğişe, oym a işinde en hünerli ust alar dandı. Sınırlı bir alanın için e, son derec e Alexan Orb elian. One of the greatest karmaşık ve gir ift bez ekleri sanatkâr ane masters, Orb elia n later moved to Armenia . bir şekild e yerleştirm ed eki beceris iyle tanı Aft er working long years in the silv er- nır. Eserlerind e man astır ve kiliselerden making ateliers of Yerev an, he changed başka değiş ik tem alara yer vermişt ir. Aynı caree rs to become a master stone carver. zam and a diyakoz (papaz yardımcısı) olan Yeğişe, Van savunmasına ve Sard arab ad Aghasi Aram ia n. Aramia n had mast ered savaşına da katılm ıştır. all the branch es of gold- and silver-making, including stone-setting.
Ermeni Gümüş Ustaları 87 Armenian Master Silversmiths Aleksan Orpelyan en namlı ustalard an Tavit Papazyan. biriydi. Erm en ist an’a yerleşt i ve Eriv an’da Muş vilayeti uzun yıllar güm üş işi yapan atöly elerde haritası işlenmiş çalışt ıktan sonra mesleğ in i değiştirerek gümüş tabaka. heyk eltıraşlığa yön eldi. David Papazian. Silver tobacco Ağasi Aramyan, mıhlayıc ılık da dahil box featuring olmak üzer e, güm üş ve alt ın işçiliğinin her engraving of the dalında değ erli ürünler verd i. map of Mush. Kurken Ayvazyan (Hımay ag’ın oğlu), Gurg en Ayvazia n (Hmayak’s son). Gur İran’daki Tusd atöly esinde bab as ın ın izin gen cont inued in his father’s foots teps at den gid erek güm üş eritmekt en savat uygu the Iran Tusd atelier, dir ect ing all of the lam alar ın a kadar her tür işe nezar et etti ve est ablishm ent’s operat ions, from melting yönett i. silv er to nie lloing. Khosrov ve Kapr iel Kot ikyan birad erler. Khosr ov and Gabr iel Kotikia n broth ers. Adom Ağa ve oğlu Vah akn. Atom Agha and his son Vahagn. Vah an ve Vartan Tertzagya n. Vahan and Vart an Terts ag ian. Kurken Şahnazaryan. Gurg en Shahnazaria n. Kankri Mihran ve oğlu Karnig. Gangri Mihr an and his son Garn ik. Avedis Khılğatyan. Avetis Khlghat ian. Krikor Çoç Ağa Kasbaryan. Krik or Choch Agha Kasb aria n. Hımay ag Pazigyan. Hmay ag Pazig ian. Dikr an Berberyan ve sonr ad an Tahr an’a Dikran Berb eria n and his son Tsolag, taş ınan oğlu Tsolag. who lat er moved to Tehran. Hrayr Zargaryan; sonr ad an Yeni Cul Hrayr Zargaria n, who moved to New Jul fa’ya gitt i ve 1964’te ABD’ye yerleşt i. fa, and settled in the Unit ed States in 1964. Suren Aved ya n. Suren Avetian. Aram ay is Ağamalyan özellikle oyma Aramayis Agh amalia n. A self-taught işinde kend i kend in i yetiştirm iş bir ust ad ır. engrav er, as well as a ren owned act or and Ayr ıca ünlü bir aktör ve ress amd ı. Rız a Şah paint er, Agh am alia n was famous for the tra Pehlevi tarafından şeref mad aly as ıyla ödül dit ional Arm en ia n style and delicacy of his lendirilmiştir. creations. He was awarded a medal of hon or by Reza Shah Pahlavi. Tavit Pap az yan oymacı olarak olağan üs tü hün erliydi. Minnacık güm üş levhalar Tav it Papazia n. As an engraver, Pap az i üzerin e figürler ve harfler işlem ektek i yete an was uns urpass ed among his peers. He neği şaş ırt ıc ıydı. had the aston ishing ability to engrav e mas terw orks of ornament al and letter ing 1884’te Van’da dünyaya gelen Papazyan, design on tiny piec es of silver. Nor aşen okulund a ve Yeram yan Lis es i’nde okud u. Dah a sonr a Van’da, Varak Man ast ı Born in Van in 1884, Pap az ia n rec eiv ed rı’nda, Şadakh’ta [Çatak] ve başk a yerlerde his educ atio n at the Norash en school and öğr etm enlik yapt ı. the Yeram ia n lyceum. He subs equently wor ked as a teach er in Van, the Varaga Monas “Hayyatsk”, “Hortzank” ve “Dzov ag” gibi tery, Shatakh, and elsewh er e. gazet elere yazılar yazdı. Osmanlı Anay asa sı’nın kabul edilmes i üzerine Van Ermen i Papazian was a cont rib ut ing writ er for Meclisi’ne seçildi. O tarihten itibaren “Aş- the papers “Hay atsk,” “Horts ank,” and “Tso khad ank”a ve başk a bazı gazetelere yazılar yazdı.
88 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Tavit Papazyan. vak.” Follow ing the adoptio n of the Ottom an Ermenistan haritası ve Taşnagtsutyun Const itutio n, he was elected to the Arm en i gazeteleri işlenmiş gümüş tabaka. an National Assembly of Van and therea fter David Papazian. wrote for “Ashk hatank” and oth er pap ers. Silver tobacco box featuring engravings of the Dashaktsutiun newspapers. Aft er 1915 Papazian mov ed to the Cauca sus: first to Tbilisi, then Baku, Arm avir, and Pap azyan, 1915 sonrasında Kafkasy a’ya Yerevan, wher e he serv ed, unt il 1921, as geçti; önce Tiflis’e, daha sonra Bakü’ye, Chie f of Police dur ing the Armenia n Repub Arm avir’e ve nih ayet Erivan’a gitti. Eri lic. van’da Erm en i Cumh uriyeti dön eminde 1921’e kad ar polis şefliğ i görev in i üstlendi. With the establishm ent of the Sov ie t re- gim e in Armen ia , in 1922 Papazian moved Ermenistan’da 1922’de Sovyet rejim inin to Tavriz, wher e he continue d working as a kur ulm as ı üzerine Pap azyan Tebriz’e göçtü. silv ersm ith unt il his death in 1961. 1961’de ölünc ey e kad ar kuy umculukla uğraşt ı. Hagop Papaz ian (the son of Tav it Pap a zian, born in 1919). A ren own ed Armenolo Hagop Pap azyan (Tavit Papazya n’ın gist, an expert in Orie ntal stud ie s, a hist or i oğlu, 1919 doğumlu) şark iyatç ı, tar ihç i ve an and professor, Hag op Papazia n created Armenolog olup oym a tekniğ iyle olağanüst ü silver eng rav ings of extrao rdin ary beauty güz ellikte ve incelikte gümüş eserler mey and refinement. dana get irm iştir. The generat ion of immigr ants was follo Mültec iler kuş ağın ın ardınd an gelen wed by one of equally adept masters. Among kuy umcu ustalar ı da onlar kadar yetenek them were: liyd i. Tser un Ayvazia n, Gurg en Ayv azia n, Dzerun Ayvazyan, Kurken Ayvazyan, Garnik, Ben ik, Vahan Tertsagia n, Vartan Karn ig, Pen ig, Vahan Tert zagyan, Karek in Terts agian, Kar ekin Kank anian, Arsh avir Kank any an, Arşav ir Kank any an, Suren Kankan ian, Sur en Poch ov ian. Boç ovy an bunlardan bazılarıdır. Artsrun Berb erian. Born in Tbilis i in Ardzırun Berberyan 1925’te Tiflis’te 1925 of Vania n immigrant parents, Berbe dünyaya geld i. Annes iyle babası Vanlıydı. rian eventua lly moved to Tavriz, where his Dah a sonr a Tebriz’e yerleşen Berb eryan’a stud ents gave him the title “Master Arts- öğrencileri “Ardzırun Usta” diye hit ap edi run.” When Berberia n was six, his father, yordu. Berber yan dah a altı yaş ınd ayken Mast er Armenak, taught him and subs equ babası onu yanında yet işt irmeye başladı, ently entrust ed him with the art of chas ing sonr a da bakır oym acılığı öğretti. Ardzı on copper. Arts run’s pat ernal unc les were run’un amc alar ı Hımay ag Ağa ile Kalusd the famous mast ers Hmayak Agh a and Ağa da zaman ın namlı kuyumcularınd and ı. Kalusd Agha. Ardzırun, Tebriz’de altın ve gümüş işç ili Arts run was a stud ent of the celebr ated ğiyle ünlü, Vanlı kuyumc u Pan os Ağa’nın Tavr iz-based master goldsmith and silv er smith Pan os Agha, who was from Van, as well as Zhamhar ia n and Adom Agh a Sab on jia n. Aft er 1946 Arts run worked in Tehr an, for Khosrov Kotik ia n. In 1963 Arts run moved to Yer evan, where he contin ue d work ing as a silv er smith and tau ght art ist ic metalworking. He went on to receiv e sever al awards and medals of honor, and his works were exhibi ted throu gh out Eur ope and Afric a. Tod ay many of Arts run’s crea tio ns are part of per manent collections, including the Mus eum
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
