kimya

Kimya 9 1. FASİKÜL Kimya Bilimi ➤ 289 soru ➤ Müfredat Dışı Konu Uyarıları ➤ Bilgi Teknolojileri Uyarlamaları ➤ PISA Tarzı Sorular ➤ ÖSYM Çıkmış Sınav Soruları ➤ Video Çözümler

Teşekkürler… Değerli öğretmenimiz Bülent ERTEN'e katkılarından dolayı teşekkür ederiz. Bu kitap MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞI TALİM VE TERBİYE KURULU BAŞKANLIĞI’nın 19.01.2018 tarih ve 30 sayılı kararı ile belirlenen ORTAÖĞRETİM KİMYA DERS PROGRAMINA GÖRE HAZIRLANMIŞTIR. Bu kitabın her hakkı GENEL YAYIN YÖNETMENİ İLETİŞİM Çap Yayınlarına aittir. Oğuz GÜMÜŞ 5846 ve 2936 sayılı Fikir ve ÇAP YAYINLARI® Sanat Eserleri Yasası’na EDİTÖR göre Çap Yayınlarının Gülten YILDIRIM - Hazal ÖZNAR Ostim Mah. 1207 Sokak yazılı izni olmaksızın, No: 3/C–D Ostim / Ankara kitabın tamamı veya bir DIZGI Tel: 0312 386 00 26 • 0850 302 20 90 kısmı herhangi bir yöntemle Çap Yayınları Dizgi Birimi basılamaz, yayınlanamaz, 0 553 903 65 51 bilgisayarda depolanamaz, SAYFA TASARIM - KAPAK Fax: 0312 394 10 04 çoğaltılamaz ve dağıtım F. Özgür OFLAZ www.capyayinlari.com.tr [email protected] yapılamaz. 1. BASKI twitter.com/capyayinlari Mayıs 2019 facebook.com/capyayinlari instagram.com/capyayinlari

Gelecek için hazırlanan vatan evlâtlarına, hiçbir güçlük karşısında yılmayarak tam bir sabır ve metanetle çalışmalarını ve öğrenim gören çocuklarımızın ana ve babalarına da yavrularının öğreniminin tamamlanması için hiçbir fedakârlıktan çekinmemelerini tavsiye ederim.

Ön Söz Değerli Öğrenciler, Çap Yayınları olarak konuları en iyi şekilde kavrayabilmeniz için yeni bir anlayışla elinizdeki fasikülleri oluşturduk. Fasiküllerimiz aşağıdaki içeriklere sahiptir: Kazanım Sayfası: Bir konunun hangi sırayla ve toplam kaç kazanımda anlatılacağını gösterir. Bilgi ve iletişim teknolojileri kullanımı başlığı altında derslerde kullanılabilecek internet siteleri tavsiye edilmiştir. Bilgi Sayfası: Her alt konu ile ilgili gerekli bilgilerin ve kısa örneklerin yer aldığı sayfalardan oluşmuştur. Uygulama Alanı: Konu içinde öğrenilen kavramların pekiştirilmesi amacıyla hazırlanan etkinliklerden oluşturul- muştur. Konu Kavrama Sayfaları: Her alt konuyu ilgilendiren bütün soru türleri ‘kazanım’ başlığı altında kolaydan zora doğru ve sizi her soruda bir basamak yukarıya taşıyacak şekilde titizlikle oluşturulmuştur. Bu sorular duruma göre açık uçlu ya da çoktan seçmeli olarak planlanmıştır. Pekiştirme testi: Anlatılan konuların sizler tarafından iyice pekiştirilmesini sağlamak için biraz da farklı sorulara yer verilerek oluşturulmuştur. Bu testlerin tamamının VİDEO ÇÖZÜMLERİ bulunmaktadır. PISA: Ünite bitiminde okulda öğrendiğiniz bilgi ve becerileri günlük yaşamda kullanma, okuduğunu anlama ve yorumlama becerilerinizi ölçmek için hazırlandı. Tam Tur: Karma testlere geçmeden önce ünitede öğrendiğiniz tüm bilgileri toplu halde bulabilmeniz ve konu tekrarlarında sizlere yardımcı olması amacıyla hazırlanan bölümdür. Acemi, Amatör, Uzman ve Şampiyon Testleri: Ünite bitiminde dört ayrı zorluk seviyesine göre oluşturulmuş TAMAMI VİDEO ÇÖZÜMLÜ olan karma sorulardan oluşmaktadır. Sizi acemi seviyesinden alıp şampiyon seviyesine taşımak hedeflenmiştir. ÖSYM Soruları: Üniversite giriş sınavlarında sorulmuş sorular, en son yapılan sınavdan geriye doğru ve yine TAMAMI VİDEO ÇÖZÜMLÜ bir şekilde sunuldu. Çözüm videolarına yayınevimize ait olan akıllı telefon uygulamaları (cApp ve capegitim), www.capyayinlari.com.tr veya www.capegitim.com adreslerinden ulaşılabilmektedir. Sağlıklı ve başarılı bir öğretim yılı geçireceğinize inanarak hepinize başarılar diliyoruz. Hakan GÜLER Burhan ACARSOY Dr. Barış DEMİRDAĞ [email protected] [email protected] [email protected]

İÇİNDEKİLER KİMYA BİLİMİ (6 DERS SAATİ) İÇİNDEKİLER Ünite Kazanımları......................................................................................................................................... 6 5 Antik Çağda İnsan ve Madde İlişkisi............................................................................................................... 7 Uygulama Alanı - 1 .................................................................................................................................... 10 Konu Kavrama (Kazanım 1) ...................................................................................................................... 12 Eski Uygarlıkların Kimya Bilimine Katkıları.................................................................................................. 14 Uygulama Alanı - 2 .................................................................................................................................... 17 Konu Kavrama (Kazanım 2) ..................................................................................................................... 18 Pekiştirme Testi 1 ..................................................................................................................................... 20 Kimya Bilimine Katkı Sağlayan Simyacılar.................................................................................................. 22 Uygulama Alanı - 3..................................................................................................................................... 25 Konu Kavrama (Kazanım 3) ..................................................................................................................... 26 Pekiştirme Testi 2 ..................................................................................................................................... 27 Kimya ve Kimyanın Alt Dalları...................................................................................................................... 28 Konu Kavrama (Kazanım 4) ..................................................................................................................... 31 Kimyanın Kullanım Alanları........................................................................................................................... 32 Uygulama Alanı - 4 .................................................................................................................................... 37 Kimya Alanı İle İlgili Başlıca Meslekler........................................................................................................ 39 Konu Kavrama (Kazanım 5) ..................................................................................................................... 41 Pekiştirme Testi 3 ..................................................................................................................................... 42 Elementler ve Bileşikler................................................................................................................................. 44 Uygulama Alanı - 5 .................................................................................................................................... 47 Konu Kavrama (Kazanım 6) ..................................................................................................................... 48 Pekiştirme Testi 4 ..................................................................................................................................... 50 İş Güvenliği ve Laboratuvarda Uyulması Gereken Temel Kurallar........................................................... 52 Konu Kavrama (Kazanım 7) ..................................................................................................................... 54 Güvenlik ve Uyarı İşaretleri........................................................................................................................... 55 Konu Kavrama (Kazanım 8) ..................................................................................................................... 56 Doğal Kimyasal Maddelerin İnsan Sağlığına ve Çevreye Etkisi................................................................ 57 Uygulama Alanı - 6 .................................................................................................................................... 62 Konu Kavrama (Kazanım 9) ..................................................................................................................... 63 Pekiştirme Testi 5 ..................................................................................................................................... 64 Kimya Laboratuvarında Kullanılan Bazı Temel Malzemeler....................................................................... 66 Konu Kavrama (Kazanım 10) ................................................................................................................... 69 Pekiştirme Testi 6 ..................................................................................................................................... 70 TAM TUR.......................................................................................................................................................... 72 PISA ................................................................................................................................................................. 74 Acemi Testi 1 ................................................................................................................................................. 82 Amatör Testleri 1, 2, 3 ................................................................................................................................... 84 Uzman Testi 1................................................................................................................................................. 90 Şampiyon Testi 1 ........................................................................................................................................... 92 ÖSYM Soruları................................................................................................................................................ 94 Cevap Anahtarı .............................................................................................................................................. 95

KAZANIMLAR Kazanım 1 : Kimyanın bilim olma sürecini açıklar, simya ile kimya bilimi arasındaki farkları vurgular. Kazanım 2 : Kimya biliminin gelişim süreci ele alınırken Mezopotamya, Çin, Hint, Mısır, Yunan, Orta Asya ve İslâm uygarlıklarının kimya bilimine yaptığı katkıları ifade eder. Kazanım 3 : Simyadan kimyaya geçiş sürecine katkı sağlayan bilim insanlarından öne çıkanların çalışmala- rını bilir. Kazanım 4 : Kimyanın ve kimyacıların başlıca çalışma alanlarını açıklar. Kimyanın alt dallarını tanır. Kazanım 5 : Kimya biliminin katkı sağladığı sektörleri ve nasıl katkı sağladığını bilir. Kazanım 6 : Kimya alanı ile ilgili kimya mühendisliği, metalurji mühendisliği, eczacılık, kimyagerlik, kimya öğ- retmenliği mesleklerini tanır. Kazanım 7 : Element ve bileşik tanımlarını yapar, günlük hayatta sıkça kullanılan element ve bileşikleri bilir. Kazanım 8 : İş sağlığı ve güvenliği kavramı ile bunun için temel uyarı işaretlerinin bilinmesinin gerekliliği ve Kazanım önemini kavrar. Kimya laboratuvarlarında uyulması gereken iş sağlığı ve güvenliği kurallarını açıklar. 9 : Doğal kimyasal maddelerin insan sağlığı ve çevre üzerindeki etkilerini açıklar. Kazanım 10 : Kimya laboratuvarında kullanılan bazı temel malzemeleri tanır. Anahtar Kelimeler Semboller ve Okunuşları Simya Kimya atm : Atmosfer mol : Mol Madde °C : Celcius A : Kütle numarası Element cm : Santimetre P : Basınç (gaz basıncı) Bileşik dk : Dakika p : Proton sayısı Sembol g : Gram e : Elektron sayısı Formül K : Kelvin t : Sıcaklık Laboratuvarda güvenlik kJ : Kilojoule V : Hacim L : Litre n : Mol mL : Mililitre Z : Atom numarası KAZANIMLAR Bilgi ve İletişim Teknolojisi Kullanımı Bilgisayar, tablet, cep telefonu vb. cihazlarınızdan https://phet.colorado.edu/tr sitesine girerek kimya bilimi konusuyla ilgili daha detaylı ve görsel bilgilere ulaşabilirsiniz. 6

BİLGİAntik Çağda İnsan ve Madde İlişkisi İnsanlar, çok eski dönemlerden beri, çevrelerindeki maddeler ile etkileşim hâlinde olmuşlar ve maddeleri farklı amaçlar için kullanmışlardır. Barınma, beslen- me ve hastalıkları tedavi etme gibi temel ihtiyaçlarını gidermek için maddelerden yararlanmışlardır. Bazı maddelerin yapılarını değiştirerek, bazı maddelerin yerine yeni maddeler keşfederek madde ile olan etkileşimlerini gün geçtikçe artırmışlardır. Barınma ihtiyaçlarını gidermek için insanlar ağaç oyukları ve mağaraları kullan- mışlardır. Bunun yanısıra, besin maddelerini saklamak ya da kullanmak için su ve killi toprağı karıştırarak elde ettikleri çamuru şekillendirerek, taş ve ağaç parçalarını oyarak farklı türde araç-gereçler yapmışlardır. Neolitik Çağ’da çiftçilerin kullandığı bazı araç-gereçler BİLGİ İnsanlar, ateşin varlığını şimşeklerden ve düşen yıldırımlardan rastlantısal ola- rak keşfetmişlerdir. Zamanla ateşi kullanmayı öğrenmişler, besinlerini ateşte pişir- mişler, bazı metallerin ateşte eridiğini tesadüfen bulmuşlardır. Maden cevherlerini ısıtarak demir, bakır ve kalay gibi metalleri elde etmiş daha sonra bu metalleri birbiri içerisinde karıştırarak daha sağlam ve daha dayanıklı alaşımlar elde etmiş ve bu alaşımlarla da çeşitli aletler üretmişlerdir. Avladıkları hayvanların derilerinden giysiler üreten insanlar, bu giysileri de bazı bitkilerden ve bazı maddelerden rastlantı sonucu keşfettikleri boya maddelerini kul- lanarak boyamışlardır. Deneme-yanılma ile keşfettikleri bazı maddeleri, hastalıklardan korunmak ve hastalıkları tedavi etmek için kullanmışlardır. Ayrıca günümüzde de hâlâ kullandı- ğımız ıhlamur, nane, rezene, ısırgan otu gibi bazı bitkilerden de yararlanmışlardır. Rastlantı sonucu keşfettikleri tuzu, besinlerin lezzetini artırmak ve bazı besin- lerin bozulmalarını engellemek için kullanmışlardır. Besinleri daha uzun süre sak- lamak için güneşte kurutma yönteminden yararlanmışlardır. Kükürt kullanarak elde ettikleri SO2 ile ağartma işlemi uygulayarak üzüm, kayısı gibi bazı besinleri uzun süre saklamayı başarmışlardır. 7

Eski çağlarda keşfedilen bazı maddeler ve kullanım alanları Madde Kullanım alanları Kıbrıs taşı Koyu mavi renk elde etmede boya maddesi olarak kul- (FeSO4) lanılmıştır. Şap Sarı renk elde etmek için boya maddesi olarak, suların (KAl(SO4)2·12H2O) arıtımında kullanılmıştır. Göztaşı Bitkilerde böcek ve mantarların yok edilmesi, boyar (CuSO4) madde olarak, zehirlenmelerde hastayı rahatlatmak için kullanılmıştır. Kükürt Bitkilerin ilaçlanmasında, kayısı gibi meyvelerin ağar- tılmasında, barut ve gübre yapımında kullanılmıştır. Yemek tuzu Besin maddesi olarak, dericilikte kullanılmıştır. (NaCl) Kil Çanak çömlek yapımında kullanılmıştır. Kral suyu Kezzap (HNO3 ) ve tuz ruhu (HCl) karışımı olup, altını çözmek için kullanılmıştır. İnsanların eski dönemlerde değersiz metalleri altına dönüştürme ve ölümsüzlük iksirini bularak ölümsüzlüğe ulaşma amacıyla yaptıkları çalışmalara simya (alşimi) denir. Bu alanda çalışanlara da simyacı (alşimist) denir. Deneme-yanılma yoluyla veya rastlantı sonucu keşfettikleri maddeler, insanların günlük yaşantılarını kolaylaş- tırmıştır. Simyacılar tıp, felsefe, fizik, kimya, din, astroloji, metalurji gibi konularla da ilgi- lendiklerinden tarih boyunca bazen doktor, büyücü, kahin, filozof olarak kabul edil- mişlerdir. Simyacılar, özellikle \"Felsefe Taşı\" adı verilen gizemli taşı keşfederek temel amaçlarına ulaşmayı planlıyorlardı. Rastlantısal olarak keşfedilen bazı maddeler Cam Barut Sabun Mürekkep Bitkisel ilaç Boya Seramik Esans BİLGİ Ancak bu yapılan keşiflerin sistematik bilimsel bir yaklaşım içerisinde olmaması maddeler hakkında sınırlı bilgiler elde edilmesine neden olmuştur. Bu bilgiler, sınırlı olsa da kimya biliminin gelişmesine büyük katkılar sağlamıştır. 8

Simyacıların kullandığı bazı araç-gereçler Cımbız Kroze Su terazisi Su banyosu Kerpeten El kantarı İmbik Fırın İmbik Bu araç gereçlerin kullanıldığı bazı yöntem ve teknikler de geliştirilmiştir. Simyadan kimyaya aktarılan yöntem ve teknikler Damıtma Kristallendirme Çözme Özütleme Süzme Mayalama Eritme Yakma Eleme Buharlaştırma Isıtma Aktarma Simya çalışmaları; sorgulamayı, eleştirel düşünmeyi, gözlemi ve kontrollü deneyleri içermez. Simya döneminde maddeler deneme-yanılma ve rastlantı sonucu elde edildiği için simya bilim değildir. Simya ve kimya arasındaki farklar Simya Kimya 1. Bir bilim dalı değildir. 1. Bir bilim dalıdır. 2. Teorik bilgi temelleri 2. Teorik bilgi temelleri yoktur. vardır. 3. Sistematik bilgi biri- 3. Sistematik bilgi biri- kimi yoktur. kimi vardır. 4. Deneme-yanılma 4. Bilimsel yöntemler yöntemi kullanılır. kullanılır. BİLGİ 9

BİLGİ BİLGİ Kimya Bilimine Katkı Sağlayan Simyacılar Empedokles Empedokles, doğa olaylarını anlamaya çalışan bir doğa düşünürüdür. Kendinden önceki doğa düşünürleri- nin temel öğe (arkhe) olarak belirlediği su, ateş ve hava öğelerine, toprak öğesini de eklemiştir. Empedokles’e göre tüm maddeler dört temel öğeden oluşur. Bu dört temel öğe, sevgi gücü ile birleşir ve nefret (iticilik) gücü ile ayrılırlar. Bu dört öğenin başlangıcı ve sonu yoktur. Evrende bunların miktarları hep aynı kalır. Empedokles deneysel bazı çalışmalar da yapmıştır. Su saati kullanarak havanın varlığını ifade etmeye çalış- mış, ışık ve görme üzerine çalışmalar da yapmıştır. Demokritos Maddenin yapısına ilişkin ilk önemli görüş Yunanlı filozof Demokritos tarafından ileri sürülmüştür. Demokri- tos, maddeler ufalandıkça sonunda artık daha fazla bölü- nemeyecek bir taneciğe ulaşılacağını ileri sürmüş ve bu taneciğe Yunanca “bölünemez” anlamına gelen “atomos” adını vermiştir. Farklı maddelerin farklı atomlardan oluştuğunu söy- lemiştir. Aristotales (Aristo) Aristotales, Demokritos’un görüşlerine şiddetle karşı çıkarak, bütün maddelerin dört temel element olan ateş, hava, su ve topraktan oluştuğunu ileri süren Empedokles'i savunmuştur. Empedokles’in görüşlerini sürdürmüş ve savunmuştur. Aristo ayrıca, bu dört temel elementin nite- lik itibariyle şu özellikleri de taşıdığını belirtmiştir. 22

UYGULAMA ALANI - 3 1. Aşağıda kimyanın bilim olma sürecine katkı sağlayan kişiler ve yapılan katkılar verilmiştir. Buna göre bu süreçte yapılan katkılar ile bu kişileri eşleştiriniz. 1. Antonie Lavoisier a. Maddenin bölünemeyen 2. Aristotales 6 en küçük yapı taşı atomdur. 3. Cabir bin Hayyan 4. Empedokles b. Bütün maddeler dört ana 5. Er - Razi 4 elementten oluşur. 6. Demokritos 7. Robert Boyle c. Kendisinden daha basit 7 maddeye ayrıştırılamayan maddeler elementtir. d. Maddeler dört temel elementin 2 yanında kuru, sıcak, ıslak ve soğuk özelliklerini de taşır. e. Yanma olaylarını incelemiş ve 1 filojiston kuramının ortadan kaldırılmasını sağlamıştır. f. Sülfürik asit ve nitrik asidi 3 elde etmeyi başarmıştır. g. Hekimlik bilgisi ile o dönemde 5 simya bilgisini birleştirmiş, çeşitli ilaçlar yapmıştır. 2. Empedokles tüm maddelerin ateş, su, hava ve toprak olmak üzere dört ana elementten oluştuğunu belirtmiştir. Aristo bu dört temel element düşüncesini benimsemiş ve dört element düşüncesini geliştirmiştir. Aristo bu dört elemente dört özellik eklemiştir. Buna göre aşağıda verilen boşlukları tamamlayınız. Dört temel element Özellikler UYGULAMA ALANI Ateş sıcak ve kuru Hava sıcak ve ıslak Su soğuk ve ıslak soğuk ve kuru Toprak 25

UYGULAMA ALANI - 4 1. Kimyanın çalışma alanları ile ilgili aşağıdaki ifadelerde altı çizili olarak verilenlerden bazıları doğru bazıları yan- lıştır. Bu ifadelerin doğru olanları için “D” yanlış olanları için “Y” yazınız. Yanlış olan ifadelerin doğrusunu belirtiniz. Kimyanın Çalışma Alanları Doğru / Doğru İfade Yanlış a. Kimya bilimi ilaç üretiminde özellikle doğal maddelerin geliştirilmesinde Y aktif rol oynar. b. Tekstil alanında kullanılan ipliklerin üretiminden boyanmasına, fiziksel ve D kimyasal dayanıklılığın arttırılmasına kadar birçok işlem kimya bilgisi ge- rektirir. c. Petrokimyada ham petrol, ayırma hunisi ile bileşenlerine ayrıştırılır. Y ayrımsal damıtma d. Gıdanın hazırlanması, işlenmesi, korunması ve raf ömrünün uzatılması D gıda endüstrisinin çalışma alanı ile ilgilidir. Bu çalışma alanı kimya ile doğrudan ilişkilidir. e. Sabunlar soğuk ve sert sularda daha iyi temizlik sağlarlar. Y deterjanlar Y bağlayıcılar f. Boyalar üç temel bileşenden oluşur. Bunlar çözücüler, emülgatörler ve Y renk verici maddelerdir. D yapay g. Kimya doğal gübre üretiminde önemli bir rol oynar. h. Güneş enerjisi, biyoenerji, rüzgar enerjisi, hidroelektrik enerjisi, dalga enerjisi, jeotermal enerji alternatif enerji kaynaklarından bazılarıdır. UYGULAMA ALANI 37

2. Aşağıda kimyanın çalışma alanları ile ilgili verilen ifadelerin doğru olanları için “D” yanlış olanları için “Y” yazınız. 1. Petrokimya sanayisi birçok kimyasal ürün için hammadde üretir. D 2. İçilebilir su eldesi için kimyagerler kimyasal arıtma ve pH düzenlemesi yapar. D 3. Kimyanın birçok alt dalı sentetik maddelerin tekstil alanından kaldırılması için çalışmalar yapar. Y 4. Temizlik maddeleri modern kimyanın gelişmesi ile ortaya çıkmışlardır. Y 5. Temizlik maddelerinde farklı türdeki kirler için farklı kimyasal maddeler geliştirilmiştir. D 6. Sabun ve deterjanlar en yaygın temizlik maddeleridir. D 7. Deterjanlar, sabunlara göre sert sularda daha iyi temizlik yapar. D 8. KOH ile elde edilen sabun, katı sabundur. Y 9. Adli kimya, olay yeri incelemeleri için önemli bir bilim dalıdır. D 10. Madencilikte minerallerin eldesi ve saflaştırılmasında kimya biliminden yararlanılır. D 11. Okyanuslarda dalga hareketinden enerji elde etme kimyanın aktif çalışma alanlarındandır. Y 12. Bitkilerden elde edilen etanol, fosil yakıt olarak kullanılır. Y 13. Kimyasal gübre yapımında nitratlı ve fosfatlı bileşikler kullanılır. D 3. Gıdanın hazırlanması, işlenmesi, korunması ve raf ömrünün uzatılması için kimyacılar çalışmalar yapmaktadır. Bu çalışmalar sonucunda gıda katkı maddeleri ve gıda koruyucu maddeler üretilmektedir. Aşağıda verilenlerden hangileri gıda katkı maddesidir? Aşağıda verilenlerin başındaki boş kutucuğa “✓” işaretini kullanarak gıda katkı maddesi olup olmadığını belirtiniz. UYGULAMA ALANI 1. Plastikler ✓ 2. Kıvam vericiler 3. Doğallığı artırıcılar ✓ 4. Koruyucular ✓ 5. pH düzenleyiciler 6. Bağlayıcılar ✓ 7. Renklendiriciler ✓ 8. Emülgatörler 38

KAZANIM 5 1. • Kimyagerlik KAVRAMA • Kimya mühendisliği • Jeoloji mühendisliği 3. I. Öğrencilerin kimya bilimi ile ilgili kariyer ola- • Coğrafya öğretmenliği naklarını tanımalarını sağlamak. • Eczacılık Yukarıda verilen mesleklerden kaç tanesinin II. Öğrencilerin kimya dersinde edindikleri bilgi temel uğraş alanı kimyadır? ve becerileri günlük hayat ile ilgili olayları açık- lamada kullanmalarını sağlamak. A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 III. Öğrencilerin bilimsel okur - yazar bireyler ol- malarını sağlamak. Jeoloji ve coğrafyanın temel uğraşı yer bilimleridir. Yukarıdakilerden hangileri bir kimya öğretme- ninin görevleri arasında yer alır? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III Verilenlerin tamamı kimya öğretmeninin görevleridir. 2. Meslek Uğraş alanı 4. I. Kimya II. İnşaat III. Tıp Kimyager Aktif madde etkilerinin Metalurji ve malzeme mühendisliği bölümü kimyasal incelemesini yukarıda verilen alanlardan hangileri ile ilgili yapmak çalışma yapmaktadır? Eczacı Bilimsel araştırmalar A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II yapmak D) II ve III E) I, II ve III Kimya mühendisi Bilimsel çalışmaların Metalurji yeni malzemeler üzerine çalıştığından verilen endüstriyel uygulama- alanların tamamı ile ilgili çalışmalar yapmaktadır. larını gerçekleştirmek Yukarıda bazı meslekler ve bunların öne çıkan 5. I. İstenilen özellikte saf veya karışım halinde uğraş alanları verilmiştir. maddeler üretmek. Aşağıda bununla ilgili verilen eşleştirmelerden II. Kimyasal madde üretecek tesislerin kurulma- hangisi doğrudur? sına yön vermek ve üretim sürecini planla- mak. A) B) C) III. Günlük hayatta yaygın olarak kullanılan tüke- tim malzemelerinin ilk sentezini yapmak. Yukarıda verilenlerden hangileri kimyagerlerin temel görevleridir? D) E) A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III KAVRAMA Kimyasal madde üretim tesisleri ve üretim süreçleri kimya mühendisinin çalışma alanındadır. Kimyager, bilimsel araştırmalar yapar. Kimya mühendi- 1. C 2. B 3. E 4. E 5. C si yapılan çalışmaların endüstride kullanılmasını sağ- lar. Eczacı ilaçların aktif madde etkilerini araştırır. 41

Kimyanın Alt Dalları ve Kullanım Alanları PEKİŞTİRME TESTİ 3 1. Kimya alt dalı Uğraş alanı 4. • Kimya alanında eğitim almak. • Kimya biliminin önemini lise öğrencilerine Polimer kimyası Plastik üretimi MEB müfredatı çerçevesinde anlatmak. Anorganik kimya Katalizör hazırlanması Yukarıda verilen görevler hangi meslek sahibi- ne aittir? Endüstriyel kimya Laboratuvar çalışmala- A) Kimya mühendisi rının sanayiye aktarımı B) Kimya öğretmeni C) Kimyager Yukarıda kimyanın bazı alt dalları ve bunların D) Eczacı uğraş alanları verilmiştir. E) Metalurji mühendisi Lise öğrencilerine kimya dersi kimya öğretmenleri tara- Bunların doğru eşleştirilmesi hangi seçenekte fından verilir. verilmiştir? A) B) C) D) E) Polimer kimyası plastik üretimi, anorganik kimya kata- 5. Kimyager olan bir kişi için aşağıda söylenen- lizör hazırlanması ve endüstriyel kimya laboratuvar lerden hangisi yanlıştır? çalışmalarının endüstriyel uygulamaları ile ilgilenir. A) Üniversitelerin kimya lisans bölümlerinden 2. Aşağıda verilenlerden hangisi kimyanın alt mezun olurlar. alanı değildir? B) Kimyagerler özel sektör, kamu ve hizmet sek- A) Fizikokimya B) Anorganik kimya törlerinde çalışabilirler. C) Polimer kimyası D) Mekanik kimya C) Fabrika ve laboratuvarlarda çalışırlar. E) Biyokimya D) Çeşitli maddelerin yapılarını araştırıp istenilen Mekanik fiziğin alt dalıdır. özellikte saf ya da karışım halinde maddeler üretirler. 3. Kimyanın alt dalları ve bu dalların yaptığı temel işler ile ilgili olarak; E) İlaç, deterjan, yapay lifler gibi güncel hayatta yaygın olarak kullanılan tüketim malzemeleri- nin üretim süreçlerini projelendir­irler. Kimyagerler temel bilimle uğraşır. Üretim süreçlerini kimya ya da endüstri mühendisleri belirler. I. Analitik kimya – Gelen numunelerin analizinin yapılması II. Polimer kimyası – Plastik üretimi 6. Karbon elementini ve karbon elementinin bile- şiklerini kimyanın hangi alt dalı inceler? III. Endüstriyel kimya – Tuz ruhu üretimi PEKİŞTİRME yukarıdaki verilen örneklerden hangileri doğ- A) Organik kimya B) Anorganik kimya rudur? C) Fizikokimya D) Biyokimya A) I, II ve III B) II ve III C) I ve III E) Çekirdek kimyası D) Yalnız II E) Yalnız I Organik kimya kısaca karbon kimyası olarak ifade edilir. Verilen bilgilerin tamamı doğrudur. 42

7. Kimya alt dalı Uğraş alanı 10. Kimya ve kimyanın kullanım alanları ile ilgili olarak sınavda sorulan doğru/yanlış türündeki soruları Biyokimya Monomerlerin tepki- Nazlı aşağıdaki gibi işaretlemiştir. melerini inceler. Tepkimelerdeki enerji Bilgi D Y değişimini inceler. ✓ F izik oki mya I. Petrokimya rafinerilerinde, ham petrolün bileşenlerine ayrıştırıl- Poli mer Kim yası Canlı dokuları ve ması sağlanır. ✓ bunları oluşturan ✓ maddeleri araştırır. II. İlaç üretiminde ve test edilme- sinde, özellikle fizikokimya ve ✓ Yukarıda verilen kimyanın alt dalları ile bunla- endüstriyel kimya çok önemli rol rın uğraş alanlarının eşleştirilmesi hangi seçe- oynar. nekte doğru verilmiştir? III. Gübreler doğal maddeler olup, A) B) C) sentezlenemezler. D) E) IV. Eczacılar, serbest eczacılık yapabilir; ilaç endüstrisinde AR-GE, üretim, kalite kontrol, ruhsatlandırma, pazarlama gibi birimlerde görev alabilirler. Buna göre, Nazlı'nın hangi cevapları hatalıdır? Canlı dokularla biyokimya, monomerlerle polimer kim- A) Yalnız IV B) Yalnız II C) I ve II yası, enerji değişimiyle fizikokimya ilgilenir. D) II ve III E) I, II ve IV 8. Mehmet çalışmak istediği meslek ile ilgili düşünce- Verilen bilgilerden I ve IV doğru, II ve III yanlıştır. İlaç lerini arkadaşları ile paylaşmıştır. üretiminde organik ve biyokimya ağırlıklı çalışılır. Güb- reler doğal ve sentetik olabilir. Bu nedenle hatalı işaret- Ofis ortamında lenen sadece II'dir. çalışmak yerine kimya endüstrisinde çalışıp Buna göre Meh- üretim tesisleri kurmak met kimya ile ilgili hangi mes- istiyorum. leği yapmak iste- mektedir? 11. • Plastik hammaddelerin üretimi A) Kimyagerlik B) Kimya mühendisliği • Üretilen numunelerin analizi C) Kimya öğretmenliği D) Metalurji mühendisliği • Metallerin etkileşimlerinin incelenmesi E) Eczacılık Verilen bilgiler Mehmet’in kimya mühendisliği yapmak • Tepkimelerde enerji dönüşümü istediğini gösterir. Yukarıda kimya alanı ile ilgili bazı işlemler verilmiştir. 9. Kimya bilimi ile ilgili; Bu olaylar aşağıda verilen kimyanın alt dalları ile eşleştirildiğinde hangi seçenek açıkta kalır? I. Maddelerin yapısını inceler. A) Analitik Kimya B) Fizikokimya II. Madde dönüşümlerinde var olan enerji değişi- mini inceler. C) Biyokimya D) Anorganik kimya III. Maddelerin birbirleriyle olan etkileşimini ince- E) Polimer kimyası ler. PEKİŞTİRME ifadelerinden hangileri doğrudur? Plastik malzemelerin üretimi - Polimer kimyası Üretilen numunelerin analizi - Analitik kimya A) Yalnız II B) I ve II C) I ve III Metallerin etkileşimlerinin incelenmesi - Anorganik kimya D) II ve III E) I, II ve III Tepkimelerde enerji dönüşümü - Fizikokimya Maddenin yapısı, etkileşimleri ve maddelerdeki enerji 1. A 2. D 3. A 4. B 5. E 6. A 7. A 8. B 9. E 10. B 11. C 43 değişimi kimyanın uğraş alanındadır.

Elementler ve Bileşikler PEKİŞTİRME TESTİ 4 1. Elementlerle ilgili; 4. Bileşiklerle ilgili; I. Aynı cins atom içerirler. I. Farklı cins atom içerirler. II. Moleküler yapıda olabilirler. II. Kimyasal yöntemlerle bileşenlerine ayrılabilir- III. Sembollerle gösterilirler. ler. III. Formüllerle gösterilirler. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) I, II ve III C) Yalnız III yargılarından hangileri doğrudur? D) I ve III E) II ve III A) Yalnız III B) I ve II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III Elementler aynı cins atom içerir. Elementler tek atomlu Bileşikler elementlerin kimyasal olarak bir araya gel- mesiyle oluşur. Ayrılmaları da yine kimyasal yöntem- (Na, He) olabileceği gibi çok atomlu (H2, N2) da olabilir. lerle olur. Formüllerle gösterilir. Semboller ile gösterilir. 2. Aşağıda sistematik adı ve yaygın adı verilen 5. bileşiklerden hangisinin yaygın adı yanlış verilmiştir? Sistematik adı Yaygın adı Yukarıda yapısal formülü verilen bileşiğin for- –––––––––––––––––– ––––––––––– mülü aşağıdakilerden hangisi olabilir? A) Trihidrojen mononitrür Amonyak B) Kalsiyum hidroksit Sönmüş kireç A) HNO3 B) CaCO3 C) H2CO3 C) Sodyum hidroksit Sudkostik D) MgCO3 E) NaHCO3 D) Potasyum hidroksit Potaskostik Molekülde toplam 6 atom var bunların da sayıları 1 – 2 – 3 olmalıdır. Doğru cevap H2CO3 olur. E) Kalsiyum oksit Kireç taşı Kalsiyum oksit bileşiği sönmemiş kireçtir. 6. Aşağıda yaygın adları verilen maddelerden hangisinin formülü yanlış yazılmıştır? 3. Aşağıda verilenlerden hangisi bir bileşik değildir? Yaygın adı Formülü A) Sönmüş kireç CaO A) SO2 B) N2O4 C) CO B) Tuz ruhu HCl D) O3 C) Kezzap HNO3 PEKİŞTİRME E) NaCl D) Zaç yağı H2SO4 E) Kireç taşı CaCO3 Bileşikler farklı cins elementlerin kimyasal olarak bir Sönmüş kireç Ca(OH)2'dir. CaO ise kireç veya sönme- araya gelmesiyle oluşur. Bu nedenle O3 bir elementtir. miş kireç diye bilinir. 50

7. Günümüzde kullanılan element sembollerini 11. • HNO3 aşağıdakilerden hangisi önermiştir? • H2SO4 A) Robert Boyle B) Rutherford • Ca(OH)2 • NaOH C) Berzelius D) John Dalton Seçeneklerde adı verilen bileşiklerden hangisi- E) Paracelsus nin formülü yukarıda verilen bileşik formülleri arasında yer almaz? İlk önerme Berzelius tarafından olmuştur. 8. Bileşik ve elementler için; A) Tuz ruhu B) Kezzap C) Sudkostik I. Saftırlar. D) Zaç yağı E) Sönmüş kireç II. Aynı tür atom içerirler. HNO3 kezzap H2SO4 zaç yağı III. Homojendirler. Ca(OH)2 sönmüş kireç NaOH sudkostik özelliklerinden hangileri ortaktır? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) II ve III Bileşik ve elementler her ikisi de saf maddedir ve homojendir. Ancak bileşikler farklı tür atom içerir. 9. NH3 bileşiği ile ilgili; 12. Cıva çok zehirli olan ağır bir metaldir. Sağlık açı- I. Yapısında iki tür atom vardır. sından bir çok alanda kullanımı yasaklanmıştır. II. Bileşiktir. III. Yaygın adı amonyaktır. Aşağıdakilerden hangisi cıva elementinin sem- bolüdür? yargılarından hangileri doğrudur? A) Ag B) Cu C) C D) Au E) Hg Cıva elementi Hg ile gösterilir. A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III NH3 N ve H atomlarından oluşan bir bileşiktir. 10. I. Saf maddelerdir. 13. I. Alaşım kendini oluşturan metallerden farklı II. Belirli ayırt edici özellikleri vardır. fiziksel özelliklere sahiptir. III. Kimyasal yöntemlerle daha basit maddelere ayrışırlar. II. Farklı kullanım alanları için farklı alaşımlar oluşturulur. Yukarıda verilen özelliklerden hangileri ele- ment ve bileşikler için ortak özellik değildir? III. Çelik saf maddedir. Alaşımlarla ilgili yukarıda verilen ifadelerden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III D) II ve III E) I, II ve III PEKİŞTİRME Bileşikler kimyasal yöntemlerle daha basit maddelere Çelik saf madde değil bir karışımdır. ayrışırken, elementler daha basit maddelere ayrışmazlar. 1. B 2. E 3. D 4. E 5. C 6. A 7. C 8. D 9. E 10. B 11. A 12. E 13. C 51

Güvenlik ve Uyarı İşaretleri BİLGİ Günlük hayatımızda ya da laboratuvarda birçok tehlikeli kimyasal madde ile karşılaşılabilir ve kullanabiliriz. Bu tehlikeli maddelerin ne tür tehlike içerdiği (yanıcı, yakıcı, korozif, patlayıcı, tahriş edici, zehirli, çevreye zararlı ve rad- yoaktif) ve etkileri güvenlik sembolleri ile belirtilir. Bu güvenlik işaretlerinin anlamlarını bilmek güvenliğimiz için çok önemlidir. Bu güvenlik işaretleri ve dikkat edilmesi gerekenler aşağıda gösterilmiştir. Güvenlik Dikkat Edilecek Hususlar ve Alınacak Önlemler İşareti YANICI MADDE Çok uçucu (çabuk buharlaşan), kaynama noktaları düşük, ateş ve kıvılcım temasında çok çabuk tutuşabilen maddeleri belirtmek için kullanılır. Bu maddelerden korunmak için ateş, kıvılcım gibi yakıcılardan uzak tutulmalıdır. Alkol, aseton gibi kaynama noktası düşük maddelerin ambalajında bu işaret kullanılır. YAKICI MADDE Yanıcı maddeler ile temas etmeleri durumunda tutuşturup onların yanmasına neden olan mad- deler için kullanılır. Bu maddeler ile yanıcı maddeler yanyana bulundurulmamalıdır. Oksijen, nitratlı bileşikler ve pe- roksitler için bu sembol bulunur. KOROZİF (AŞINDIRICI) MADDE Göz, deri, solunum yolları, kumaş, kitap ve metal üzerinde aşındırıcı ve tahrip edici etkisi olan kimyasal maddeleri tanımlamak için kullanılır. Bu maddelerle çalışırken teması engelleyecek giysiler kullanılmalıdır. Sülfürik asit, hidroflorik asit ve sodyum hidroksit gibi maddeler için bu sembol kullanılır. PATLAYICI MADDE Tepkime hızı çok yüksek olan ateş ve kıvılcım teması ile patlayabilen kimyasal maddeler için kullanılır. Nitrogliserin gibi maddeler, tüpgaz kamyonları ve tankerleri üzerinde bu işaret bulunur. TAHRİŞ EDİCİ MADDE BİLGİ Toksik ve aşındırıcı maddeler kadar sağlık için tehlikeli olmasalar da solunduğunda, yutulduğunda ve deriyle uzun süreli temas halinde sağlığa zarar verebilen ve tahrişe neden olan maddeler için kullanılır. Bu tür maddelerle çalışırken temastan kaçınılmalı ve ortam havalandırılmalıdır. Çamaşır suyu tahriş edici bir maddedir ve ambalajında bu sembol bulunur. ZEHİRLİ (TOKSİK) MADDE Yutulduğunda, solunduğunda ve deriyle temas ettiğinde sağlığa zarar veren ve öldürücü olabilen kimyasal maddeleri tanımlamada kullanılır. Hidrojen sülfür gibi maddeler ve bazı fabrika atıkları için bu işaret kullanılır. RADYOAKTİF MADDE Yaydıkları ışınlar (radyasyon) nedeniyle canlı dokularda kalıcı hasarlara neden olan, kanser riski oluşturan, insan sağlığı açısından zararlı maddeleri tanımlamak için kullanılır. Işın yayan cihazlar üzerinde (röntgen cihazları gibi) radyoaktif atıklar üzerinde bu işaret bulunur. Özel giysiler olmadan yaklaşılmamalıdır. ÇEVREYE ZARARLI MADDE Ekolojik sisteme kısa ya da uzun vadede zarar veren maddeleri tanımlamak için kullanılır. Bu tür maddeler doğrudan çevreye atılmamalı, lavaboya dökülmemeli ve başka maddeler ile karıştırılmamalıdır. 55

UYGULAMA ALANI - 6 1. Aşağıda bazı doğal kimyasal maddeler verilmiştir. Bu maddeleri insan sağlığına ve çevreye etkileri açısından yararlı ya da zararlı maddeler olarak sınıflan- dırınız. Verilen maddeleri ilgili kutulara yerleştiriniz. a. Sodyum (Na) b. Kurşun (Pb) c. Demir (Fe) ç. Cıva (Hg) d. Klor gazı (Cl2) e. f. g. ğ. Kalsiyum (Ca) Kükürt trioksit (SO3) Azot dioksit (NO2) Karbon dioksit (CO2) h. ı. i. j. Su (H2O) Karbon monoksit (CO) Magnezyum (Mg) Potasyum (K) İnsan sağlığına ve çevreye İnsan sağlığına ve çevreye zararlı maddeler yararlı maddeler b, ç, d, e, f, g, ı a, c, ğ, h, i, j 2. Aşağıda bazı kimyasal maddelerin insan sağlığına ve çevreye etkileri ile ilgili bazı ifadeler verilmiştir. Bu ifade- lerde altı çizili olarak verilenlerden bazıları doğru, bazıları ise yanlıştır. Doğru olan ifadeler için “D” yanlış olanlar için “Y” yazınız. Yanlış olan ifadelerin doğrusunu belirtiniz. Bazı kimyasal maddelerin insan sağlığına ve Doğru / Doğru ifade çevreye etkileri ile ilgili ifadeler Yanlış demir a. Sodyum hemoglobinin yapısında bulunur ve kanda oksijenin taşınmasına Y yardımcı olur. b. Magnezyum bitkiler için gerekli maddelerdendir ve klorofilin yapısında bu- D lunur. c. Kasların kasılmasını sağlayan, kemiklerin ve dişlerin dokularını oluşturan Y kalsiyum demir, aynı zamanda yumurtanın kabuklarında bulunur. d. Oda koşullarında katı halde bulunan cıva, toksik özelliğe sahiptir. Y sıvı e. Akü ve pil yapımında kullanılan kurşun zehirli bir maddedir. D f. Fosil yakıtlardaki azotun oksijenle tepkimeye girmesi sonucunda oluşan Y NO2 NO gazı , asit yağmurlarının oluşumuna neden olur. g. CO2 gazı kanda oksijenin yerine hemoglobine bağlanarak oksijenin taşın- Y CO masını engeller. UYGULAMA ALANI h. Klor gazı suyla tepkimeye girerek hidroklorik asit ve hipokloroz asidin oluş- D masına neden olur. ı. Çamaşır sodası ve tuz ruhu karıştırıldığına klor gazı açığa çıkar. Y Çamaşır suyu 62

BİLGİ Kimya Laboratuvarında Kullanılan Bazı Temel Malzemeler Kimya laboratuvarlarında yapılan deneylerin düzenli ve verimli olabilmesi için deneylerde uygun malzemelerin ve araç gereçlerin kullanılması gerekir. Bu nedenle deneylerde kullanılan malzemelerin ve araç – gereçlerden bazıları aşağıda verilmiştir. Malzeme Adı Kullanımı Beherglas Kimya laboratuvarlarında çözelti hazırlama, maddelerin karıştırıl- (Beher) ması, aktarılması, ısıtma ve kristallendirme gibi birçok işlemde kul- lanılan silindirik biçimli cam malzemelerdir. Ağız kısmında sıvının kolayca akması için oluk vardır. Erlenmayer Dibi düz, koni biçimli cam malzemedir. Özellikle analitik kimya la- boratuvarlarında titrasyon işlemlerinde kullanılır. Çözelti hazırla- maktan çözelti saklamaya kadar daha birçok amaçla kullanılmak- tadır. Dereceli silindir Saf sıvıların ve çözeltilerin hacmini ölçmek için kullanılan, üzerinde (Mezür) mL cinsinden bölmeler bulunan cam veya plastik olan gereçtir. 5 mL den 1000 mL ye kadar değişik ölçeklerde olanları vardır. Öl- çümlerde çok hassasiyet olmaz, ufak hatalar olabilir. Pipet Mezüre göre çok hassas ve az miktardaki sıvı hacimlerinin öl- çümünde kullanılır. Sıvı maddeleri istenilen ölçüde bir kaptan bir diğer kaba aktarmada da yararlanılır. Elle kullanılanları olduğu gibi, dolum yapmak için puar ile kullanılanları ve otomatik ölçüm ve dolum yapan çeşitleri de vardır. 1 mL, 5 mL, 10 mL lik pipetler laboratuvarda en çok kullanılan pipetlerdendir. Cam balon İçinde bazı kimyasal reaksiyonların gerçekleştirildiği, bazı çözel- tileri hazırlamada, ısıtma ve kaynatma işlemlerinde ve geri so- ğutucuya takılarak çeşitli deney düzeneklerinin hazırlanmasında kullanılan cam malzemelerdir. İki veya üç ağızlı olanları da vardır. Balon joje Titrasyon gibi işlemlerde gerekli olan standart çözeltilerin ve belli derişimdeki çözeltilerin hazırlanmasında kullanılan cam malzeme- lerdir. 25, 50, 100, 250, 500 ve 1000 mL hacimli balon jojeler var- dır. Balon jojelerin ince boyun kısımlarında kabın ölçü çizgisi net olarak belirtilmiştir. BİLGİ 66

TAM TUR Kimya Bilimi SİMYA Bilim değildir. Teorik bilgi temelleri yoktur. Sistematik bilgi birikimi yoktur. Deneme-yanılma yöntemi kullanılır. Simya dönemine katkı yapan kişiler: Simya dönemine katkı yapan medeniyetler: • Empedokles • Mezopotamya • Demokritos • Mısır • Aristotales • Çin • Cabir Bin Hayyan • Hint • Ebu Bekir er-Razi • Yunan • Robert Boyle • Orta Asya • Antoine Lavoisier • İslâm Simyadan kimyaya aktarılan bazı araç-gereç ve maddeler • Cam • Bitkisel ilaç • Cımbız • Kerpeten • Mürekkep • Boya • Kroze • El kantarı • Barut • Seramik • Su terazisi • İmbik • Sabun • Esans • Su banyosu • Fırın KİMYA Bilimdir. Teorik bilgi temelleri vardır. Sistematik bilgi birikimi vardır. Bilimsel yöntemler kullanılır. Kimyanın Alt Dalları • Anorganik Kimya • Analitik Kimya • Polimer Kimya • Endüstriyel Kimya • Organik Kimya • Biyokimya • Fizikokimya Kimyanın Çalışma Alanları • Petrokimya • Tekstil • Temizlik • Madencilik • Gübre • Su Arıtımı • Enerji • Nanoteknoloji • İlaç • Gıda • Adli Kimya • Yarı iletken teknolojisi • Boya Kimya ile İlgili Meslekler • Kimyagerlik • Kimya Mühendisliği • Eczacılık • Kimya Öğretmenliği • Metalurji ve Malzeme Mühendisliği TAM TUR 72

Elementler ve Bileşikler Elementler Bileşikler Özellikleri ✓ ✓ Saf maddelerdir. ✓ ✓ Belirli ayırt edici özellikleri vardır. ✓ Fiziksel ya da kimyasal yöntemlerle ✗ ayrıştırılamaz. Elektroliz, ısıtma ve aktiflik farkı gibi kimyasal ✗ ✓ yöntemlerle ayrıştırılabilirler. ✓ ✓ Hal değişim sıcaklığı dışında homojendirler. ✓ ✗ Aynı tür atomlardan oluşurlar. ✗ ✓ En az iki farklı tür atomdan oluşurlar. ✓ ✗ Sembollerle gösterilirler. ✗ ✓ Formüllerle gösterilirler. İş Sağlığı ve Güvenliği Kimyada kullanılan sağlık ve güvenlik amaçlı temel uyarı işaretleri • Yanıcı • Korozif • Tahriş edici • Radyoaktif • Yakıcı • Patlayıcı • Zehirli (toksik) • Çevreye zararlı Doğal Kimyasal Maddeler İnsan Sağlığı ve Çevre İçin Yararlı İnsan Sağlığı ve Çevre İçin Zararlı Na, K, Fe, Ca, Mg, H2O Hg, Pb, CO2, NO2, SO3, CO, Cl2 Kimya Laboratuvarında Kullanılan Bazı Araç-Gereçler • Beherglas • Kroze • Balon joje • Geri soğutucu • Erlenmayer • Huni • Termometre • Deney tüpü • Havan • Büret • Saat camı • Ayırma hunisi • Pipet • Baget • İspirto Ocağı • Dereceli silindir (mezür) • Spatül • Cam balon • Üçayak TAM TUR 73

PISA Müze PISA Pidhirtsi Kalesi Müzesi’ndeki Simya Sembolleri, Liviv, Ukrayna. Ayşe, Fen Lisesi 9. sınıfta okuyan bir öğrencidir. Müzeleri gezmeyi çok seven Ayşe bir gün bir müzede üzerinde daha önce hiç görmediği sembollerin olduğu bir kâğıt parçası görür. Korunaklı cam bir bölmede bulunan bu kâğıdın bilgi notunda bu sembollerin simya döneminde yapıldığı yazmaktadır. Bu işaretler Ayşe’nin çok ilgisini çeker. O dönemde insanların bu işaretleri neden yaptıklarını ve ne için kullandık- larını, o dönemde yaşayan insanların düşünce sistemlerini araştırmaya karar verir. A) Ayşe, simyacıların insanların temel ihtiyaçlarını gidermek ve hayatlarını kolaylaştırmak için yapmış oldukları çalışmalar ile ilgili aşağıdaki bilgiye ulaşmıştır. Simya döneminde tesadüfen bazı metal cevherlerinin ateşte eridiğini fark eden insanlar, demir, bakır ve kalay gibi metalleri ateşte eritip birbiri içerisinde karıştırarak daha sağlam ve daha dayanıklı çeşitli aletler üretmişlerdir. Avladıkları hayvanların derilerinden giysiler üreten insanlar, bazı bitkiler ve maddelerden rastlantı sonucu keşfettikleri boya maddelerini kullanarak bu giysileri boyamışlardır. Deneme-yanılma ile keşfettikleri göztaşı (CuSO4), şap gibi bazı maddeleri, hastalıklardan korunmak ve hasta- lıkları tedavi etmek için kullanmışlardır. Bu dönemde elde edilen bilgiler, her ne kadar sınırlı olsa da daha sonraki dönemlerde kimya biliminin gelişmesine büyük katkılar sağlamıştır. 74

Verilen bilgiye göre simyacıların çalışmaları ile ilgili aşağıda verilenlerden hangisi söylenemez? Gerek- çesi ile birlikte açıklayınız. 1. Simya çalışmaları, teorik bilgi temellerine sahip değildir. 2. Bu dönemde bilgiler; gözlem ve kontrollü deneyler ile elde edilmiştir. 3. Simya bilim değildir. 4. Çeşitli aletler üretmişlerdir. 5. Hastalıkları tedavi etmek için ilaç üretmişlerdir. 6. Kimya biliminin gelişmesine katkı sağlamışlardır. 2. ifade söylenemez. Çünkü verilen bilgiye göre simya dönemindeki çalışmalar deneme yanılma ile rastlantısal olarak keşfe- dilmiştir. B) Ayşe bazı maddelerin simyacılar tarafından rastlantısal olarak keşfedildiğini öğrendi. Simyacıların keşfettiği maddeleri defterine not aldı. Ancak simyacıların keşfettiği maddeleri listelerken bir karışıklık olduğunu ve bazı maddeleri yanlış yazdığını fark etti. Sizce aşağıda Ayşe’nin listelediği maddelerden hangileri simya döne- mine ait değildir? Verilen maddelerin başındaki boş kutucuğa ✓ işareti ile belirtiniz. 1. Tuz 3. Şap 5. Altın ✓ 7. Deterjan 9. Sabun 11. Barut ✓ 2. Uranyum 4. Cam 10. Göztaşı 12. Esans 6. Mükekkep ✓ 8. Plastik C) Simyacıların rastlantısal olarak buldukları maddeleri keşfederken bazı yöntem ve teknikleri de kullandıklarını öğrenen Ayşe, bu yöntem ve tekniklerden 5 tanesini listelemiştir. Sizce Ayşe’nin listelediği yöntem ve teknik- lerden 5 tanesi hangileridir? Aşağıdaki boşluklara yazınız. 1. Eritme 2. Mayalama 3. Kaynatma 4. Süzme 5. Buharlaştırma PISA 75

D) Ayşe, Simya ile ilgili elde ettiği bilgilerden bazılarını yazarken hatalar yapmıştır. Ayşe’nin yazdıkları içerisinde altı çizili olarak verilenlerden bazıları doğru bazıları ise yanlıştır. Altı çizili olan ifadelerin doğru olanları için “D” yanlış olanları için “Y” yazınız. Yanlış olan ifadelerin doğrusunu belirtiniz. Ayşe’nin not aldığı ifadeler Doğru / Doğru ifade Yanlış a. Simyanın iki temel amacı vardır. Bunlardan biri maddenin yapısını aydın- Y ölümsüzlüğe ulaşmadır. / latmaktır. değersiz madenleri altına dönüştürmedir. b. Simya teorik temellere dayanır. Y Kimya c. Simyacılar rastlantı sonucu bazı maddeleri keşfetmişlerdir. D d. Simya döneminde bilimsel yöntemler kullanılmıştır. Y deneme yanılmaya Y dayalı e. Simyacılar yapmış oldukları planlı deneyler ile kimya bilimine katkı sağla- Y mışlardır. Y rastlantısal f. Empedokles dört temel element düşüncesine sıcak, soğuk, ıslak ve kuru Aristo özelliklerini eklemiştir. element g. Aristo suyu bileşik olarak tanımlamıştır. h. Filojiston kuramına göre yanma esnasında oksijen gazı salınır. Y filojiston gazı E) Ayşe maddenin yapısı ile ilgili bir şemaya rastlar. Bu şemada maddenin dört temel elementten oluştuğu ve bu dört elementin yanında dört tane de özelliğin olduğu yazmaktadır. Şemayı defterine çizerken dört temel element ile dört özelliği birbirine karıştırır. Ayşe’nin çizdiği şema aşağıdaki gibidir. Ateş Soğuk Kuru Toprak Su Sıcak Islak Hava PISA 76

Ayşe’nin çizdiği şemadaki hataları bulup düzeltiniz. 8 Sıcak 1 Ateş 2 Kuru 3 Toprak 7 Hava 4 Soğuk 6 Islak 5 Su F) Simya döneminde bazı elementleri ifade etmek için simyacılar farklı semboller kullanmışlardır. Bu semboller- den bazıları aşağıdaki tabloda verilmiştir. Bu tabloya göre tarihsel süreçte element sembolleri ile ilgili değişiklikler yapılmasının gerekçesi olarak PISA aşağıdaki düşüncelerden hangilerine ulaşılabilir? Açıklayınız. 1. Geometrik şekillerin yazılmasının zor olması. 2. Element sembollerinin Latince harflerden oluşturulduğunda bileşik formüllerinin yazılmasında kolaylık sağ- laması 3. 1808 ve önceki yıllarda geliştirilen sembollerin o dönemlerde matbaa ile basılmasının zor olması 4. Geometrik şekillerin bileşik formüllerinin oluşturulmasında kolaylık sağlaması 5. 1814 yılından önce elementlerin sembollerinde standardın sağlanamaması 6. Bilimsel çalışmalara evrensel nitelikler kazandırılmak istenmesi 1., 2., 3., 5. ve 6. ifadeler tarihsel süreç içerisinde element sembolleri ile ilgili değişiklikler yapılmasının gerekçesi olarak gös- terilebilir. Geometrik şekillerin yazılması zordur. Bileşik formüllerinin yazılmasında Latince harfler kolaylıkla kullanılabilirken geometrik şekiller zorluk oluşturmaktadır. Matbaa ve basım için standart olmayan geometrik şekillerin oluşturulması zor olmuştur ve zaman kaybına neden olmuştur. Kimyada kullanılan sembolik dilin tarihsel gelişimi; bileşiklerin formüllerinin yazılmasına, bilim insanları arasında ortak bir dilin oluşmasına, bilimin evrensel özellikler kazanmasına, düzenli ve sistematik bilgi birikiminin oluşmasına çok önemli katkılar sağlamıştır. 77

G) Günümüzde 118 tane element vardır. Bu elementlerden oluşan bazı bileşikler ve bu bileşiklerin siste- matik adları ile sistematik olmayan adlarını aşağıdaki tabloda boş bırakılan yerleri tamamlayınız. Bileşik Sistematik olmayan adı Sistematik adı Su HCl Yemek tuzu NH3 Trihidrojen mononitrür Sodyum hidroksit Potaskostik CaCO3 Kalsiyum oksit Sönmüş kireç HNO3 Zaç yağı (Sülfürik asit) Potasyum nitrat CH3COOH Yemek sodası Bakır (II) sülfat Bileşik Sistematik Olmayan Adı Sistematik Adı Su Dihidrojen monoksit H2O Tuz ruhu (Hidroklorik asit) Hidrojen klorür HCl Yemek tuzu Sodyum klorür Amonyak Trihidrojen mononitrür NaCl Sudkostik Sodyum hidroksit Potaskostik Potasyum hidroksit NH3 Kireç taşı Kalsiyum karbonat NaOH Sönmemiş kireç Kalsiyum oksit Sönmüş kireç Kalsiyum hidroksit KOH Kezzap (Nitrik asit) Hidrojen nitrat Zaç yağı (Sülfürik asit) Dihidrojen sülfat CaCO3 Güherçile (Hint güherçilesi) Potasyum nitrat CaO Asetik asit (Sirke asidi) Etanoik asit Yemek sodası Sodyum bikarbonat Ca(OH)2 Göz taşı Bakır (II) sülfat HNO3 H2SO4 KNO3 CH3COOH NaHCO3 CuSO4 PISA 78

H) Ayşe, Simya ve Kimya ile ilgili araştırmalarının neticesinde kimyayı çok sevdiğini fark eder ve üniver- sitede kimya ile ilgili bir alanda okuyarak kimya alanı ile ilgili bir mesleği seçmeye karar verir. Bireysel özelliklerini ve meslek seçiminde dikkat edeceği özellikleri aşağıdaki gibi sıralar. 1. Matematiksel formüller çıkarmayı seviyorum ve sayılar ile uğraşmak hoşuma gidiyor. 2. Deney yapmaktan hiç sıkılmıyorum. 3. Analiz yapmayı seviyorum. 4. Petrol ile ilgili konular hiç ilgimi çekmiyor. 5. Canlıların özellikleri ile ilgilenmek bana sıkıcı geliyor. 6. İnsanların faydalanabileceği yeni şeyler üretmek isterim. 7. Plastiklerin doğada bozunması çok uzun yıllar alıyor. Plastikler ile ilgili çalışmalar yaparak doğada bozunma sürelerini kısaltmak isterim. 8. Arkadaşlarım bilmedikleri bir konu olduğunda özellikle benim anlatmamı istiyorlar. Ben de seve seve bildik- lerimi anlatıyorum. I) Yukarıdaki bilgilere göre Ayşe’nin seçeceği meslek kimyanın hangi alt alanları ile ilgili olabilir? Kim- yanın hangi alt alanları ile ilgili mesleği seçmez? Yukarıdaki özellikler ile ilişkilendirerek belirtiniz. Ayşe’nin çalışmayı Gerekçe Ayşe’nin çalışmayı Gerekçe seçebileceği kimyanın seçmeyeceği kimyanın alt 3. madde 4. madde alt alanları 6. madde alanları 5. madde Analitik kimya 7. madde Organik kimya, petrokimya Endüstriyel kimya Biyokimya Polimer kimyası Ayşe kimya alanı ile ilgili seçebileceği mesleklerden bir tanesini Ayşe’nin bu mesleği seçme gerekçesi ile birlikte yazınız. Bu mesleğin özelliklerinden 2 cümleyle bahsediniz. Ayşe, meslek olarak “Kimya Öğretmenliği”ni seçebilir çünkü arkadaşlarına bir şeyler anlatmaktan zevk almaktadır. Kimya öğretmenliği MEB tarafından belirlenen kimya programı çerçevesinde öğrencilere kimya eğitimi verir. Öğretmenlik özveri, sabır, diksiyon becerisi gerektirir. PISA 79

İ) Ayşe gezmiş olduğu müzelerden birinde simya döneminde kullanılan bazı araç gereçlerin fotoğrafını çekmiştir. Aşağıdaki resimde simya döneminde kullanılan bazı araç gereçler görülmektedir. Almanya'nın Münih kentindeki bir müzede sergilenen simya laboratuvarı Günümüzde kimya laboratuvarında kullanılan birçok araç gereç bulunmaktadır. Aşağıda verilen labora- tuvar araç gereçlerinin adlarını ilgili kutuya yazınız. Kullanım amaçlarından bir tanesini belirtiniz. 1. Adı: 2. Adı: Kullanım Amacı: Kullanım Amacı: 3. Adı: 4. Adı: Kullanım Amacı: Kullanım Amacı: PISA 80

5. Adı: 6. Adı: Kullanım Amacı: Kullanım Amacı: Adı: 7. Adı: 8. Kullanım Amacı: Kullanım Amacı: Adı: Kullanım Amacı: 9. Adı: 10. Kullanım Amacı: 1. Adı: Ayırma hunisi 2. Adı: Beherglas Kullanım amacı: Heterojen sıvı-sıvı karışımları- Kullanım amacı: Maddelerin karıştırılması, ısıtma, kristallen- nı ayırmak için kullanılır. dirme işlemlerinde kullanılır. 3. Adı: Balon joje 4. Adı: Dereceli silindir (Mezür) Kullanım amacı: Belirli derişimde çözelti hazır- Kullanım amacı: Saf sıvıların ve çözeltilerin hacmini ölçmek lamada kullanılır. için kullanılır. 5. Adı: Erlenmayer 6. Adı: Pipet Kullanım amacı: Çözelti hazırlamak için kullanı- Kullanım amacı: Çok hassas ve az miktardaki sıvı hacimleri- lır. nin ölçümünde kullanılır. 7. Adı: Cam balon 8. Adı: Huni Kullanım amacı: Isıtma ve kaynatma işlemlerin- Kullanım amacı: Sıvıları bir kaba doldururken kullanılır. de kullanılır. 9. Adı: Geri soğutucu 10. Adı: Büret Kullanım amacı: Damıtma işlemlerinde kullanı- Kullanım amacı: Asit-baz titrasyonlarında kullanılır. lır. PISA 81

Yapmakta ısrar ettiğimiz şey giderek kolaylaşır. İşin doğası değiştiğinden değil, bizim yapma yeteneğimiz geliştiğinden. Ralph Waldo Emerson AMATÖR 1 1. Aşağıdaki bileşiklerden hangisinin yaygın adı 4. Bilgi D/Y yanlış verilmiştir? Na ve K elementleri insan vücudunda Bileşik Bileşiğin yaygın adı iyon dengesini sağlar. A) NaHCO3 Kabartma tozu Fosil yakıtların yanması ile atmosfere B) NH3 Amonyak C) H2SO4 Akü asidi salınan NO2 iklim değişikliğine de D) KOH Sudkostik neden olan bir sera gazıdır. Ca metali kemik ve dişlerin yapısında E) CH3COOH Sirke asidi bulunur. Kanın pıhtılaşmasına yardımcı olur. KOH potaskostiktir. SO2 atmosferde su buharıyla tepkimeye girerek asit yağmurlarına neden olur. 2. Maddelerin bazıları sembollerle, bazıları formül- Yukarıda verilen doğal kimyasallarla ilgili lerle gösterilir. soruların tamamını bilen Ayşe’nin cevap kağı- dı aşağıdakilerden hangisidir? Buna göre, aşağıdaki hangi maddenin gösteri- mi yanlış yorumlanmıştır? A) D B) D C) D D) Y E) Y D D Y D D Madde Gösterim şekli D Y D Y D A) Altın Sembol D D D D Y B) Gümüş Formül C) Su Formül 2 yanlıştır, CO2 gazı olmalıdır. Diğerleri doğrudur. D) Cıva Sembol E) Amonyak Formül 5. Element Yararı Magnezyum Oksijen taşınması Elementler sembolle, bileşikler formülle gösterilir. Altın, Demir Kemiklerin gelişimi gümüş ve cıva elementtir. Amonyak ve su bileşiktir. Kalsiyum Kas ve sinir gelişimi Yukarıda bazı elementler ve bunların canlı vücu- duna yararları verilmiştir. 3. Yanda verilen uyarı işareti için Elementler ve yararları hangi seçenekte doğru aşağıdakilerden hangisi doğru eşleştirilmiştir? olur? A) B) C) A) Zehirli maddedir. B) Eldiven giyilmesi gerekir. D) E) C) Yakıcı maddedir. AMATÖR D) Yanıcı maddedir. Demir hemoglobin yardımıyla oksijen taşınımı, kalsiyum E) Kırılabilir malzemeden yapılmıştır. kemik gelişimi ve magnezyum kas ve sinir sistemi için Kırılabilir malzemedir. gereklidir. 84

Bir şeyi gerçekten yapmak isteyen bir yol bulur; istemeyen 1 mazeret bulur. E. C. McKenzie UZMAN 1. Isırgan otu elimize temas ettiğinde kaşınmaya 3. I. Hastalıkların teşhisi, tedavisi ve önlenmesinde ve biraz acı çekmeye başlarız. Bir uyarı işareti ile ısırgan otunun bu etkisini anlatmaya çalı- kullanılır. şan bir öğrenci aşağıdaki piktogramlardan hangisini kullanır? II. Kimyasal bir karışımdır. A) B) III. Sentetik olabilir veya bitkilerden elde edilir. C) D) Yukarıda verilenler hangi maddeler için doğru olur? A) Gübre B) Seramik C) Cam D) İlaç E) Tuz ruhu İlaçlar, hastalıkların teşhisi ve tedavisinde kullanılan sentetik veya organik kimyasal karışımdır. E) 4. Aşağıda verilen laboratuvar malzemelerinden hangisi yanlış adlandırılmıştır? Etkiler tahriş olmayı ifade ettiğinden doğru seçenek C olur. Malzeme Adı A) Havan B) Spatül 2. Asetik asit molekülü sirke- C) Mezür nin yapısında bulunan asit türüdür. Molekül formülü 2 CH3COOH olarak yazılır. 1 3 Modelde gösterilen 1, 2 ve 3 nolu atomlar hangi element atomlarıdır? 123 D) Erlenmayer A) H O C E) Balon joje B) H C O C’deki ayırma hunisidir. UZMAN C) O H C D) O C H E) C H O Molekülde toplam 4 tane H atomu olduğundan 1 numa- ra H olmalıdır. İlk grupta bir C atomuna 3 tane H bağ- lanması gerektiğinden dolayı 2 numara C atomu olmak zorundadır. 90

5. Oksijen ve amonyak için öğrenciler şu bilgileri 8. Asit Yaygın adı veriyor: I. Sülfürik asit a. Zaç yağı Ceyhun : İkisi de saftır. II. Hidroklorik asit b. Kezzap Alper : İkisinde de aynı tür atomlar vardır. III. Nitrik asit c. Tuz ruhu Berk : İkisi de moleküler yapıdadır. Buna göre, öğrencilerin hangilerinin verdiği Yukarıda bazı asitler ve bunların yaygın adları verilmiştir. bilgiler doğrudur? A) Yalnız Ceyhun B) Yalnız Alper Buna göre, hangi seçenekte asitler ile asitlerin yaygın adları doğru eşleştirilmiştir? C) Ceyhun ve Berk D) Berk ve Alper E) Hepsi A) I. a B) I. a C) I. b Oksijen O2 moleküler elementtir. II. c II. b II. a Amonyak : NH3 bileşiktir. İkisi de saftır, moleküler yapı- III. b III. c III. c dadır. 6. Aşağıda kimyanın dalları ve çalışma alanları veril- D) I. b E) I. c miştir. II. c II. b Bunlardan hangisi doğrudur? III. a III. a Kimya dalı Çalışma alanları I. Zaç yağı II. Tuz ruhu III. Kezzap A) Organik Genellikle karbon içerme- 9. kimya yen mineraller, metaller ve ametaller B) Anorganik Karbon içeren çoğu kimya- kimya sal maddeler C) Fizikokimya Canlı organizmalardaki maddeler ve süreçler D) Analitik Maddenin yapısı ve içerdiği kimya madde oranları E) Biyokimya Maddedeki enerji değişim- Hastanelerde hamile bayanların giremeyeceği- leri, reaksiyon hızı, reaksi- nin belirtildiği röntgen odalarının kapısında yon mekanizması hangi uyarı işareti yer alır? Analitik kimya maddelerin analizlerini, içeriklerini ve A) B) C) bileşim oranlarını inceler. 7. D) E) I II III Yukarıda verilen şematik örneklerin element, bileşik ve karışım olarak sınıflandırılması hangi seçenekte doğru verilmiştir? III Röntgen çekerken radyoaktif ışıma olur. Bu nedenle I II radyasyonu belirten uyarı işareti konmalıdır. A) Element Bileşik Karışım 10. Nehir suyunu inceleyerek içeriğinin bölge tarı- B) Karışım Bileşik Element mı için uygunluğunu belirleyen Kemal Bey C) Karışım Element Bileşik kimyanın hangi alt dalı ile ilgileniyordur? D) Bileşik Element Karışım A) Analitik kimya B) Biyokimya E) Bileşik Karışım Element C) Organik kimya D) Anorganik kimya UZMAN II'de yer alan tek cins atom içerdiğinden elementtir. E) Endüstriyel kimya III'de yer alan farklı cins atom içeren atom grupları olduğundan bileşiktir. I'de yer alan farklı atom ve farklı Maddenin bileşimini ve bileşimindeki maddelerin oran- gruplar içerdiğinden element ve bileşik karışımıdır. larını analitik kimya inceler. 1. C 2. B 3. D 4. C 5. C 6. D 7. C 8. A 9. E 10. A 91

Rastgele bir doğruya ulaşmaktansa, yöntemli bir çabayla 1 yanlışa ulaşmayı yeğlerim. Descartes ŞAMPİYON 1. Tuz ve kum karışımını ayırmak isteyen bir 4. Bir öğrenci deney malzemeleri ile ilgili aşağıda öğrencinin yapacağı deney sırasında aşağıda- verilen tanılayıcı dallanmış ağaç etkinliğinde ki deney malzemelerinden hangisini kullanma- verilen ifadeleri “D” ya da yanlış “Y” olarak ya ihtiyacı yoktur? tamamlandığında en son hangi çıkışa ulaşılır? A) Huni B) Baget C) Beherglas Deney malzemeleri genellikle cam malze- medir. Porselen ve metal malzemeler de D) Pipet E) İspirto ocağı kullanılır. DY Pipet çok az miktarda sıvı transferi için gerekir bu En yaygın malzeme deney tüpüdür. Baget titrasyonda titrant ilave etmek deneyde kullanılmaz. Deney tüpü sıvı taşımak ve sıvı için kullanılan ölçekli bir malzemedir. hacmini ölçmek için kullanılır. 2. Aşağıdakilerden hangisi laboratuvarda güven- DY li çalışmak için kullanılan uyarılardan değildir? DY A) Çalışmalar bitince çalışma alanı ve kullanılan Kroze yüksek sıcaklık- Balon joje titrasyon Ayırma hunisi heterojen karı- malzemeler temizlenmelidir. larda maddeyi ısıtıp gibi işlemlerde stan- şımların yoğunluk farkı ile küle dönüştürmek için dart çözeltilerin hazır- B) Kişisel koruyucu kıyafet ve malzeme tüm la- lanmasında kullanılan ayrılmasını sağlayan cam mal- boratuvar çalışmalarında kullanılmalıdır. kullanılan malzemedir. zemedir. cam malzemedir. C) Saçılma ve sıçramalara karşı deney gözlüğü takılmalıdır. D YD Y DY D) Yiyecek ve içecekler deney yaparken bir ke- 12 34 56 narda kapalı tutulmalıdır. A) 1 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6 E) Tehlike işaretlerinde yer alan bilgi ve ikazlara mutlaka uyulmalıdır. Deney tüpü ile hacim ölçülemez. Titrant koymak için büret kullanılır. Laboratuvarda esas olan içeriye yiyecek ve içecek sokulmamasıdır. Bunun nasıl muhafaza edileceğinin bir 5. Magnezyum vücut sağlığı açısından önemli ele- önemi yoktur. mentlerden birisidir ve vücutta bir çok görevi vardır. 3. Tiner yanıcı, tuz ruhu ise aşındırıcı etki göster- mektedir. Aşağıdakilerden hangisi magnezyumun vücut- I. II. III. taki görevlerinden biri değildir? A) Kemik ve dişlerin oluşumu. IV. V. B) Kan basıncının düzenlenmesi. C) Kas sisteminin düzenli çalışması. Bunların şişelerine sırasıyla yukarıdaki etiket- D) Kanda oksijen taşınması. lerden hangileri yapıştırılmalıdır? E) Sinir sisteminin düzenli çalışması. Kanda oksijen taşınması hemoglobin ile gerçekleşir. Hemoglobinin yapısında da demir elementi vardır. 6. I. Aziz Sancar II. Cabir bin Hayyan III. İbn-i Sina IV. Newton V. Marie Curie ŞAMPİYON Yukarıdakilerden hangisi simyacı değildir? A) II ve IV B) V ve IV C) I ve III A) Yalnız I B) II ve IV C) III ve V D) III ve I E) II ve III D) I ve IV E) I, IV ve V Yanıcı olan III ve aşındırıcı olan I’dir. Aziz Sancar, Newton ve M.Curie önemli bilim insanla- rıdır. 92

7. Bir okula yeni başlayan Ahmet öğretmen, okulun 10. Aşağıdaki tabloda X, Y ve Z maddelerinin sabit kapalı olmasını fırsat bilerek, kimyasal malzeme- basınç ve sıcaklık altındaki bazı özellikleri verilmiştir. lerin olduğu bölümü düzenlemeye karar veriyor. Kimyasalları eline aldığında üzerlerindeki etiketle- Özellik Madde Z re ve maddelerin özelliklerine göre tekrar yerleşti- XY riyor. Ahmet öğretmen bu işi yaparken malzemeler Özkütle Sabit Sabit Sabit değil üzerinde aşağıdaki piktogramlardan hangisini görme ihtimali yoktur? Farklı cinste İçermez İçermez İçerir molekül içerme İçerir İçerir A) B) Farklı türde İçermez atom içerme Buna göre X, Y ve Z maddelerinden hangileri sabit bir hâl değişim sıcaklığına sahip değildir? C) D) A) Yalnız X B) Yalnız Y C) Yalnız Z D) X ve Y E) Y ve Z X: Element, Y: Bileşik, Z: Karışım Elementler ve bileşikler sabit bir hâl değişim sıcaklığı- na sahiptirler. E) 11. Bileşik Yaygın adı Sistematik adı Radyoaktif maddelerin okullarda ve özel güvenlikli alan- I HCl Yemek tuzu Hidrojen klorür lar dışında bulunması yasaktır. II NaOH Potaskostik Potasyum 8. Mezopotamya simya alanında yoğun çalışmaların olduğu en eski uygarlıklardan birisidir. hidroksit Aşağıda verilenlerden hangisi bu uygarlığa ait III CaCO3 Kireç taşı Kalsiyum oksit bulgulardan birisi değildir? A) İlaç tarifleri ve kullanımları IV Ca(OH)2 Sönmemiş kireç Kalsiyum B) Madenlerin savaş aleti olarak kullanımı C) Barutun görsel şölenlerde kullanımı hidroksit D) Değişik fiziksel yöntemlerin kullanımı E) Su dışında zeytinyağı, yün yağı gibi maddele- V HNO3 Zaç yağı Sülfürik asit rin çözücü olarak kullanımı Bir öğrenci bileşiklerin formüllerini, yaygın adlarını ve sistematik adlarını yukarıdaki gibi yazmıştır. Hatalı olabilecek kısımların altını çizerek tekrar kontrolünü yapmıştır. Barut kullanımı Çin’de ortaya çıkıp oradan Avrupa’ya Buna göre, altı çizili ifadelerden hangileri hata- ulaşan bir uygulamadır. lıdır? A) I, II ve III B) II, III ve V C) II, IV ve V 9. İlayda pil üretimi yapan bir kimya fabrikasında D) I, III, IV ve V E) I, II, III, IV ve V elektrik enerjisi ile kimyasal değişimler arasındaki ilişkiyi incelemektedir. Bileşiklerin formülleri, yaygın adları ve sistematik Buna göre, İlayda’nın uzmanlaşması gereken adları aşağıdaki gibi olmalıdır. kimya alt dalı aşağıdakilerden hangisi olmalıdır? Bileşik Yaygın adı Sistematik adı A) Analitik kimya B) Elektrokimya –––––– –––––––––––– –––––––––––– Tuz ruhu Hidrojen klorür C) Çevre kimyası D) Gıda kimyası I HCl ŞAMPİYON Potaskostik Potasyum hidroksit E) İlaç kimyası II KOH Kireç taşı Kalsiyum karbonat Maddelerin elektrik yapısı ve kimyasal değişimler ile III CaCO3 elektrik enerjisi ilişkisini inceleyen kimya alt dalı elekt- IV Ca(OH)2 Sönmüş kireç Kalsiyum hidroksit rokimyadır. V H2SO4 Zaç yağı Sülfürik asit 1. D 2. D 3. D 4. B 5. D 6. E 7. D 8. C 9. B 10. C 11. E 93

Kimya 9 2. FASİKÜL Atom ve Periyodik Sistem ➤ 337 soru ➤ Müfredat Dışı Konu Uyarıları ➤ Bilgi Teknolojileri Uyarlamaları ➤ PISA Tarzı Sorular ➤ ÖSYM Çıkmış Sınav Soruları ➤ Video Çözümler

Teşekkürler… Değerli öğretmenimiz Bülent ERTEN'e katkılarından dolayı teşekkür ederiz. Bu kitap MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞI TALİM VE TERBİYE KURULU BAŞKANLIĞI’nın 19.01.2018 tarih ve 30 sayılı kararı ile belirlenen ORTAÖĞRETİM KİMYA DERS PROGRAMINA GÖRE HAZIRLANMIŞTIR. Bu kitabın her hakkı GENEL YAYIN YÖNETMENİ İLETİŞİM Çap Yayınlarına aittir. Oğuz GÜMÜŞ 5846 ve 2936 sayılı Fikir ve ÇAP YAYINLARI® Sanat Eserleri Yasası’na EDİTÖR göre Çap Yayınlarının Gülten YILDIRIM - Hazal ÖZNAR Ostim Mah. 1207 Sokak yazılı izni olmaksızın, No: 3/C–D Ostim / Ankara kitabın tamamı veya bir DIZGI Tel: 0312 386 00 26 • 0850 kısmı herhangi bir yöntemle Çap Yayınları Dizgi Birimi basılamaz, yayınlanamaz, 302 20 90 bilgisayarda depolanamaz, SAYFA TASARIM - KAPAK 0 553 903 65 51 çoğaltılamaz ve dağıtım F. Özgür OFLAZ Fax: 0312 394 10 04 yapılamaz. 1. BASKI www.capyayinlari.com.tr Mayıs 2019 [email protected] twitter.com/capyayinlari facebook.com/capyayinlari instagram.com/capyayinlari

Gelecek için hazırlanan vatan evlâtlarına, hiçbir güçlük karşısında yılmayarak tam bir sabır ve metanetle çalışmalarını ve öğrenim gören çocuklarımızın ana ve babalarına da yavrularının öğreniminin tamamlanması için hiçbir fedakârlıktan çekinmemelerini tavsiye ederim.

Ön Söz Değerli Öğrenciler, Çap Yayınları olarak konuları en iyi şekilde kavrayabilmeniz için yeni bir anlayışla elinizdeki fasikülleri oluşturduk. Fasiküllerimiz aşağıdaki içeriklere sahiptir: Kazanım Sayfası: Bir konunun hangi sırayla ve toplam kaç kazanımda anlatılacağını gösterir. Bilgi ve iletişim teknolojileri kullanımı başlığı altında derslerde kullanılabilecek internet siteleri tavsiye edilmiştir. Bilgi Sayfası: Her alt konu ile ilgili gerekli bilgilerin ve kısa örneklerin yer aldığı sayfalardan oluşmuştur. Uygulama Alanı: Konu içinde öğrenilen kavramların pekiştirilmesi amacıyla hazırlanan etkinliklerden oluşturul- muştur. Konu Kavrama Sayfaları: Her alt konuyu ilgilendiren bütün soru türleri ‘kazanım’ başlığı altında kolaydan zora doğru ve sizi her soruda bir basamak yukarıya taşıyacak şekilde titizlikle oluşturulmuştur. Bu sorular duruma göre açık uçlu ya da çoktan seçmeli olarak planlanmıştır. Pekiştirme testi: Anlatılan konuların sizler tarafından iyice pekiştirilmesini sağlamak için biraz da farklı sorulara yer verilerek oluşturulmuştur. Bu testlerin tamamının VİDEO ÇÖZÜMLERİ bulunmaktadır. PISA: Ünite bitiminde okulda öğrendiğiniz bilgi ve becerileri günlük yaşamda kullanma, okuduğunu anlama ve yorumlama becerilerinizi ölçmek için hazırlandı. Tam Tur: Karma testlere geçmeden önce ünitede öğrendiğiniz tüm bilgileri toplu halde bulabilmeniz ve konu tekrarlarında sizlere yardımcı olması amacıyla hazırlanan bölümdür. Acemi, Amatör, Uzman ve Şampiyon Testleri: Ünite bitiminde dört ayrı zorluk seviyesine göre oluşturulmuş TAMAMI VİDEO ÇÖZÜMLÜ olan karma sorulardan oluşmaktadır. Sizi acemi seviyesinden alıp şampiyon seviyesine taşımak hedeflenmiştir. ÖSYM Soruları: Üniversite giriş sınavlarında sorulmuş sorular, en son yapılan sınavdan geriye doğru ve yine TAMAMI VİDEO ÇÖZÜMLÜ bir şekilde sunuldu. Çözüm videolarına yayınevimize ait olan akıllı telefon uygulamaları (cApp ve capegitim), www.capyayinlari.com.tr veya www.capegitim.com adreslerinden ulaşılabilmektedir. Sağlıklı ve başarılı bir öğretim yılı geçireceğinize inanarak hepinize başarılar diliyoruz. Hakan GÜLER Burhan ACARSOY Dr. Barış DEMİRDAĞ [email protected] [email protected] [email protected]

İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER ATOM VE PERİYODİK SİSTEM (16 saat) Ünite Kazanımları......................................................................................................................... 6 Atom Modelleri (Dalton Atom Modeli)...................................................................................... 7 Konu Kavrama (Kazanım 1) ........................................................................................... 8 Atom Modelleri (Thomson ve Rutherford Atom Modeli)........................................................ 9 Konu Kavrama (Kazanım 2) ........................................................................................... 11 Bohr Atom Modeli - Modern Atom Kuramı.............................................................................. 12 Konu Kavrama (Kazanım 3) ........................................................................................... 14 Uygulama Alanı (1).......................................................................................................... 15 Pekiştirme Testi 1............................................................................................................ 16 Atom Altı Tanecikleri - Atom ve Kütle Numarası..................................................................... 18 Konu Kavrama (Kazanım 4) .......................................................................................... 20 Pekiştirme Testi 2............................................................................................................ 21 İzotop, İzoton, İzobar, İzoelektronik ve Allotrop...................................................................... 23 Uygulama Alanı (2).......................................................................................................... 25 Konu Kavrama (Kazanım 5) ........................................................................................... 26 Pekiştirme Testi 3............................................................................................................ 27 Periyodik Sistem........................................................................................................................ 29 Konu Kavrama (Kazanım 6) ........................................................................................... 30 Elektron Katman Dizilimi........................................................................................................... 31 Konu Kavrama (Kazanım 7) ........................................................................................... 33 Pekiştirme Testi 4............................................................................................................ 34 Modern Periyodik Sistem.......................................................................................................... 36 Uygulama Alanı (3).......................................................................................................... 38 Konu Kavrama (Kazanım 8) ........................................................................................... 39 Pekiştirme Testi 5............................................................................................................ 40 Elementlerin Sınıflandırılması (Metal, Ametal, Yarımetal ve Soygaz)................................... 42 Konu Kavrama (Kazanım 9) .......................................................................................... 47 Pekiştirme Testi 6, 7........................................................................................................ 48 Periyodik Özellikler (Metalik - Ametalik Karakter, Atom Çapı)............................................... 52 Konu Kavrama (Kazanım 10) ......................................................................................... 54 Periyodik Özellikler (İyonlaşma Enerjisi)................................................................................. 55 Konu Kavrama (Kazanım 11) ......................................................................................... 57 Periyodik Özellikler (Elektron İlgisi, Elektronegatiflik)........................................................... 58 Konu Kavrama (Kazanım 12) ......................................................................................... 60 Pekiştirme Testi 8............................................................................................................ 61 TAM TUR..................................................................................................................................... 63 PISA ......................................................................................................................................... 65 Acemi Testleri 1.......................................................................................................................... 72 Amatör Testleri 1, 2.................................................................................................................... 74 Uzman Testleri 1, 2, 3, 4............................................................................................................. 78 Şampiyon Testleri 1................................................................................................................... 86 ÖSYM Soruları............................................................................................................................ 88 Cevap Anahtarı .......................................................................................................................... 94 5

KAZANIMLAR Kazanım 1 : Dalton atom modelini açıklar, özelliklerini bilir. Kazanım 2 : Thomson, Rutherford modellerini bilir, eksik yönlerini ifade eder. Kazanım 3 : Bohr atom modelini, atomların soğurduğu/yaydığı ışınlar ile ilişkilendirir. Modern atom kavramı- Kazanım nı bilir. 4 : Atomun yapısı ile ilgili elektron, proton ve nötronun yüklerini, kütlelerini ve atomda bulundukları Kazanım Kazanım yerleri karşılaştırır. Atom numarası ve kütle numarası kavramlarını bilir. Kazanım 5 : İzotop, izoton, izobar ve izoelektronik kavramlarını bilir. Kazanım 6 : Periyodik cetvelde periyot ve grupların oluşumunu açıklar. 7 : Atomlarda katman elektron dağılımının nasıl yazıldığını bilir. Kazanım 8 : Mendeleyev’in periyodik sistem üzerine yaptığı çalışmaları ve Moseley’in katkılarını açıklar. Kazanım Atomların katman-elektron dağılımlarıyla periyodik sistemdeki yerleri arasındaki ilişkiyi açıklar. 9 : Elementleri periyodik sistemdeki yerlerine göre sınıflandırır. Elementlerin sınıflandırılmasını Kazanım metal, ametal, yarı metal ve asal (soy) gazlar olarak yapar. Kazanım 10 : Periyodik özelliklerden metalik-ametalik karakter ve atom yarıçapının anlamlarını ve periyodik eğilimlerini açıklar. 11 : Periyodik özelliklerden iyonlaşma enerjisini bilir ve periyodik tablodaki değişim eğilimlerini açıklar. 12 : Elektron ilgisi ve elektronegatiflik kavramlarını açıklar. Bu eğilimlerin periyodik tabloda nasıl değiştiğini ifade eder. Anahtar Kelimeler Sembollerin ve Kısaltmaların Okunuşu atom absorbsiyon (soğurma) model atm : Atmosfer mol : Mol emisyon (yayma) proton nötron elektron °C : Celcius A : Kütle numarası periyodik sistem grup metal periyot cm : Santimetre P : Basınç (gaz basıncı) yarı metal ametal izoton elektronegatiflik dk : Dakika p : Proton sayısı izoelektronik izobar iyonlaşma enerjisi atom yarıçapı g : Gram e : Elektron sayısı elektron ilgisi izotop kanun teori K : Kelvin t : Sıcaklık kJ : Kilojoule V : Hacim L : Litre n : Mol mL : Mililitre Z : Atom numarası KAZANIMLAR Bilgi ve İletişim Teknolojisi Kullanımı www.periodictable.com adresindeki periyodik tablo uygulamasını kullanarak tüm elementlerin özelliklerini ayrıntılı olarak inceleyebilirsiniz. 6

Atom Modelleri BİLGİ Eski çağlardan beri insanlar maddenin tanecikli yapısını araştırmış ve yaptıkları AKLINDA OLSUN gözlemler sonucu teoriler ortaya koymuşlardır. Her yeni bulgu, gözlem ve deneme bu teorilerin değiştirilmesini veya pekiştirilmesini sağlamıştır. Dalton atom modeline göre atom bilardo Teorilerin daha iyi anlaşılması için modeller kullanılmıştır. Teorilerin ya da bilim- topuna benzetilebilir. sel olguların konularla ilişkisinin daha kolay algılanabilmesi için geliştirilen araçlara Dalton'a göre, atom içi model denir. dolu küredir. Dalton Atom Modeli Atomun yapısı ile ilgili deneysel verilere dayalı ilk teorilerden birisi Dalton’a aittir. Dalton Lavoisier’in Kütlenin Korunumu Yasası ile Proust’un Sabit Oranlar Yasasını yorumlayarak bir atom modeli ortaya koymuştur. Bu teoriye göre; ●● Bütün elementler atom adı verilen çok küçük bölünemeyen taneciklerden oluşmuştur. Atomlar kimyasal tepkimeler sırasında yok olmazlar ve yoktan var olmazlar. ●● Aynı elementin tüm atomları kütle, hacim ve şekil bakımından birbirinin aynı- dır. Ancak farklı elementlerin atomları diğer elementlerin atomlarından fark- lıdır. ●● Elementler bileşik oluştururken atomlar birbirleri ile sabit, küçük ve tam sayı- larla ifade edilen oranlarda birleşirler. ●● Bir kimyasal tepkimede, tepkimeye giren maddelerin atomları kendi araların- da yeniden düzenlenir ve yeni maddeler oluştururlar. Ancak tepkime sırasın- da toplam atom sayısında bir değişme olmaz. Dalton’un önerdiği atom modeli Dalton Atom Modelinin Eksiklikleri ya da Hataları ●● Atom altı parçacıklardan bahsedilmemiştir. ●● İzotop atom kavramına göre bir elementin bütün atomları aynı olmayabilir. ●● Nükleer tepkimelerde atomlar bölünebilir. BİLGİ 7

BİLGİ Rutherford Atom Modeli 1911 yılında İngiliz fizikçi Ernest Rutherford radyoaktif maddelerden yayılan ışınların davranışlarını ve alfa (a) taneciklerinin ince metal levhalardan geçebilme özelliklerini incelerken elde ettiği sonuçlar atomun yapısına ilişkin yeni bilgilerin orta- ya çıkmasına neden olmuştur. Rutherford radyum gibi bazı elementlerin yayınladığı pozitif yüklü taneciklerden oluşan alfa (a) ışınlarını çok ince bir altın levha üzerine göndermiştir. Alfa (a) ışın- larının hiçbir sapmaya uğramadan geçmelerini ya da çok az sapma göstermelerini beklemiştir. Deney sonucunda alfa (a) ışınlarının çoğu altın levhadan geçip çok az sapma göstermesine rağmen çok azının 90°den daha büyük açıyla saptığı ya da geri yansıdığı gözlenmiştir. Rutherford deney düzeneği Rutherford atom modeline göre; ●● Atomun büyük bir kısmı boşluktur. ●● Atomda pozitif yükler çekirdek adı verilen küçük bir hacimde toplanmıştır. ●● Elektronlar çekirdeğin etrafında hareket halindedir. ●● Atomun kütlesinin yaklaşık yarısını atomdaki pozitif yükler oluşturur. ●● Bir elementin tüm atomlarında çekirdekteki (+) yük miktarı aynıdır. Rutherford atom modeli Rutherford Atom Modelinin Eksiklikleri ya da Hataları ●● Elektronların çekirdek çevresindeki hareketleri açıklanamamıştır. ●● Çekirdeğin uyguladığı çekim kuvveti nedeniyle elektronların neden çekirdeğe yapışmadığı açıklanamamıştır. ●● Atom kütlesi ile protondan kaynaklanan kütle arasındaki farkı açıklayama- mıştır. 10

Elektron Katman Dizilimi PEKİŞTİRME TESTİ 4 1. 4. X elementi 18Ar elementi ile aynı periyotta, 16p 8O elementi ile aynı gruptadır. 16n Buna göre, X elementinin periyodik sistemdeki yeri neresidir? Yukarıda verilen tanecikle ilgili aşağıdaki A) 3. periyot, 6A grubu değerlerden hangisi doğrudur? B) 4. periyot, 2A grubu C) 2. periyot, 6A grubu Kütle Elektron İyon D) 2. periyot, 8A grubu numarası sayısı yükü E) 3. periyot, 4A grubu A) 16 18 +2 B) 16 16 –2 O : 2 – 6 6A grubunda C) 18 16 Ar : 2 – 8 – 8 3. periyotta X : 3. periyot 6A olmalıdır. D) 32 18 0 E) 32 18 +2 5. Toplam tanecik sayısı 50 olan X–2 iyonunda nöt- –2 ron sayısı, proton sayısına eşittir. Buna göre, X atomunun katman elektron dizili- p = 16; n = 16; e– = 18 KN = 16 + 16 = 32 yük = –2 şi aşağıdakilerden hangisidir? A) B) 2. Aşağıda atom numaraları verilen elementler- den hangisi 15X elementi ile aynı gruptadır? A) 5B B) 7N C) 10Ne C) D) D) 11Na E) 19K E) X : 2 – 8 – 5 5A; B : 2 – 3 3A; N : 2 – 5 5A; Na : 2 – 8 – 1 1A; Ne : 2 – 8 8A; K : 2 – 8 – 8 – 1 1A PEKİŞTİRME 3. 3. periyot 2A grubundaki elementin atom Proton p ise nötron sayısı da p ve elektron sayısı p + 2 numarası kaçtır? olur. A) 12 B) 10 C) 9 D) 8 E) 6 p + p + p + 2 = 50; p = 16 olur. X atomunun elektron Elektron düzeni 2 – 8 – 2 toplam 12 elektronu var. sayısı 16 olacağından elektron dağılımı 2 – 8 – 6 olur. Atom numarası 12 dir. 34

UYGULAMA ALANI - 3 1. Aşağıda modern periyodik sistem ile ilgili bazı ifadelere yer verilmiştir. Bu ifadelerden altı çizili olarak verilenler- den bazıları doğru, bazıları ise yanlıştır. Doğru ifadeler için “D” yanlış ifadeler için “Y” yazınız. Yanlış olan ifadelerin doğrusunu belirtiniz. Modern periyodik sistem ile ilgili ifadeler Doğru / Doğru İfade Yanlış 1. Periyodik sistem, elementlerin artan atom kütlelerine göre oluşturulmuştur. Y numaralarına 2. Periyodik sistemde 3. grup 3A grubudur. Y 3. Soygazlar periyodik sistemde 8. grupta yer alır. 3B Y 18 4. Periyodik sistemde 7. grup halojenler olarak adlandırılır. Y 17 D periyot 5. Periyodik sistemin B gruplarında yer alan elementler geçiş metalleri olarak Y adlandırılır. 6. Periyodik sistemde 7 tane grup vardır. 7. Lantanitler ve aktinitler iç geçiş elementleri olarak adlandırılır. D 8. Periyodik sistemin 3. periyodunda 18 tane element vardır. Y8 9. 1. grup metalleri, toprak alkali metalleri olarak da adlandırılır. Y alkali UYGULAMA ALANI 38

Metal, Ametal, Yarı metal ve Soygaz PEKİŞTİRME TESTİ 6 1. I. Modern periyodik sistem elementlerin artan 4. X, Y ve Z atomlarının elektronlarının enerji kat- kütle numaralarına göre oluşmuştur. manlarına dağılımı şekildeki gibidir. II. Periyodik tabloda, yatay sıralara periyot, dü- X YZ şey sütunlara grup denir. Buna göre; I. X metal, Y ametal, Z ise soygazdır. III. Periyodik tabloda IUPAC sistemine göre 18 II. Hepsi üçüncü periyot elementidir. tane grup ve 7 tane periyot bulunur. III. Y, 16. grupta bulunur. IV. Bir elementin periyodik sistemdeki grubu, her yargılarından hangileri doğrudur? zaman enerji katman sayısına eşittir. A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II Periyodik sistem ile ilgili yukarıda verilen cüm- leler Doğru (D) ve Yanlış (Y) olarak hatasız D) I ve III E) I, II ve III cevaplandığında sıralama nasıl olur? X : 2 – 8 – 2; Y : 2 – 8 – 6; Z : 2 –8 – 8 yargıların hepsi A) D, Y, Y, Y B) Y, D, D, Y C) Y, Y, D, Y doğrudur. D) Y, D, D, D E) D, Y, D, Y I. Y (Artan atom numarasına göre oluşmuştur.) II ve III doğru. IV. Y (Enerji katmanı periyodu verir.) 2. 11Na ve 16S elementleri ile ilgili; 5. Bir element atomunun katman elektron dizilişi I. Değerlik elektron sayıları aynıdır. 2 ) 8 ) 2 ) şeklindedir. II. Katman sayıları aynıdır. III. İkisi de ametaldir. Bu element ile ilgili; I. Değerlik elektron sayısı 2’dir. yargılarından hangileri doğrudur? II. Toprak alkali metaldir. III. Baş grup elementidir. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve III A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III D) I ve III E) I, II ve III Na : 2 – 8 – 1; S : 2 –8 – 6 3. periyot 2A grubunda bulunan toprak alkali metalidir. Na metal, S ametaldir. 6. Atom numarası 18 olan Argon elementinin periyodik sistemdeki yeri neresidir? 3. Aşağıdaki elementlerden hangisi toprak alkali A) 2. periyot, 2A B) 2. periyot, 6A metaldir? PEKİŞTİRME A) 3Li B) 8O C) 10Ne C) 3. periyot, 8A D) 3. periyot, 2A E) 17Cl D) 12Mg E) 4. periyot, 8A 12Mg = 2 –8 – 2 2A toprak alkali metaldir. 18Ar : 2 –8 – 8 3. periyot 8A 48

Atom ve Periyodik Sistem TAM TUR Dalton Atom Teorisi ATOM MODELLERI Rutherford Atom Teorisi Thomson Atom Teorisi ●●Her element “atom” adı verilen bölü- ●●Atomlar yarıçapı yaklaşık 10-8 ●●Pozitif yük atomun çekirdeğinde nemeyen taneciklerden oluşur. cm olan pozitif yüklü kürelerdir. bulunur. ●●Bir elementin bütün atomları kütle ve ●●Negatif yüklü elektronlar pozitif ●●Atom kütlesinin yaklaşık yarısını özellikler bakımından aynıdır. Farklı yüklü atom içerisinde homojen bu pozitif yük oluşturur. elementlerin atomları farklıdır. dağılmıştır. ●●Elektronlar çekirdek çevresinde ●●Bir bileşik, elementlerin basit sayısal ●●Atomun yapısında + ve – yükler büyük hacimli boşlukta bulunur. bir oranda birleşmesiyle oluşur. (AB eşittir bu nedenle atom nötrdür. ya da AB2 gibi) ●●Nötron, 1932 yılında James ●●Elektronların kütlesi oldukça kü- Chadwick tarafından keşfedil- çüktür. miştir. Bohr Atom Modeli Modern Atom Modeli ●●Elektronlar, atom çekirdeği etrafında düzgün ●●Werner Heisenberg ve Erwin Schrödinger dairesel yörüngelerde bulunur. elektronların düzgün dairesel yörüngelerde değil çekirdek çevresinde “bulut” olarak ad- ●●Yörüngeler atom çekirdeğine en yakın olan- landırılan uzaysal alanlarda bulunabileceğini dan başlanarak n=1, 2, 3, 4 gibi rakamlarla açıklamışlardır. ya da K, L, M, N gibi harflerle ifade edilir. ●●Modern atom modeli, Bohr atom modelinin ●●Hidrojen atomunda temel halde bulunan eksiklerini gidermiştir. “Bulut Modeli” (Kuan- elektron belirli enerjide ışığı absorpladığın- tum Modeli) olarak da bilinmektedir. da daha üst enerji düzeyine geçer. Buna uyarılmış hal denir. Uyarılmış haldeki atom kararsızdır. Atom absorpladığı enerjiyi ışıma yaparak kararlı (temel) hale döner. TAM TUR 63

İzotop Atomlar: İzoton Atomlar: İzobar Atomlar: Allotrop: Proton sayıları aynı, Nötron sayıları Kütle numaraları aynı, Aynı tür atomların farklı sayı ve di- nötron sayıları farklı aynı, atom numa- atom numaraları farklı zilişte biraraya gelerek oluşturduğu atomlara denir. İzo- raları farklı olan atomlara denir. farklı maddelere denir. topların yükleri aynı atomlardır. Elmas (C) ve Grafit (C) ise kimyasal özellikleri Oksijen gazı (O2) ve ozon gazı (O3) aynıdır. Elementlerin atom numaraları Henry Moseley tarafından X-ışınlarından yararlanılarak belirlenmiştir. Elementlerin sembolleri kul- lanılarak kütle numaraları (A), atom numaraları (Z), yük ve elektron sayıları aşağıdaki gibi gösterilir. Kütle numarası= Nötron sayısı + proton sayısı, Proton sayısı = yük + elektron sayısı Proton sayısı = çekirdek yükü = atom numarası Kütle numarası = nükleon sayısı Periyodik Sistemin Tarihçesi Periyodik Sistem ●● Mendeleyev ●● Moseley ve Modern Periyodik Sistem Periyodik Özellikler ●● Atom yarıçapı ●● İyonlaşma Enerjisi İE1 + X(g) † X+(g) + e– Aynı periyotta soldan sağa artar. 1A < 3A < 2A < 4A < 6A < 5A < 7A < 8A ●● Elektron ilgisi (Klorun elektron ilgisi en büyüktür.) e– + X(g) √ X–(g) + İE1 ●● Elektronegatiflik (Florun elektronegatifliği en büyüktür.) TAM TUR (genellikle) (genellikle) (genellikle) Okun ilerleme yönünde belirtilen özellik ARTAR. 64

Havai Fişeklerin Kimyası PISA Çağlar ve Eda; İzmir’de bir lisede öğrenim görmektedir. Cumhuriyet kutlamaları esnasında kullanılan havai fi- PISA şeklerin farklı renklerde olması ilgilerini çeker. Bunun nedenini araştırmaya karar verirler ve havai fişekler ile ilgili aşağıdaki bilgiye ulaşırlar. Havai fişek gösterileri; yeni yıl kutlamalarının, spor müsabakalarının, büyük açılış törenlerinin ve fu- arların önemli kutlama aracıdır. Havai fişekler, rengârenk patlamalar ile karanlık gecelerde gökyüzünde görsel bir şölen oluşturur. Havai fişeklerin birçok farklı modeli vardır. Gelişmiş modellerde zaman ayarlı olarak farklı şekiller ve farklı renkler elde etmek mümkündür. Farklı renkler elde etmek için metallerin tuzları kullanılır. Bakır tuzları [bakır(II) karbonat, bakır(II) sülfat ya da bakır(II) oksit] mavi ışık verirken baryum tuzları (baryum nitrat ya da baryum klorat) yeşil, stronsiyum tuzları (stronsiyum nitrat ya da stronsiyum karbo- nat) kırmızı, kalsiyum tuzu (kalsiyum klorür) turuncu ve sodyum tuzları (sodyum okzalat ya da kriyolit) sarı renkte ışık verir. AVERILL, Bruce A. ve Patricia Eldredge, Chemistry: Principles, Patterns and Applications, Prentice Hall; 1st edition, United States of America, 2007. 65