ngu-van-9-t2

3. C©u nãi cña anh S¸u trong ®o¹n trÝch sau ®©y cã h×nh thøc cña kiÓu c©u nμo (trÇn thuËt, nghi vÊn, cÇu khiÕn, hay c¶m th¸n) ? Anh S¸u dïng nã ®Ó hái hay ®Ó béc lé c¶m xóc ? Chç nμo trong lêi kÓ cña t¸c gi¶ x¸c nhËn ®iÒu ®ã ? Trong b÷a c¬m ®ã, anh S¸u g¾p mét c¸i trøng c¸ to vμng ®Ó vμo chÐn nã. Nã liÒn lÊy ®òa xoi vμo chÐn, ®Ó ®ã råi bÊt thÇn hÊt c¸i trøng ra, c¬m v¨ng tung toÐ c¶ m©m. GiËn qu¸ vμ kh«ng kÞp suy nghÜ, anh vung tay ®¸nh vμo m«ng nã vμ hÐt lªn :  Sao mμy cøng ®Çu qu¸ vËy, h¶ ? (NguyÔn Quang S¸ng, ChiÕc l−îc ngμ ) Bμi 31 KÕt qu¶ cÇn ®¹t  C¶m nhËn ®−îc nghÖ thuËt biÓu hiÖn tinh tÕ vμ t×nh c¶m th−¬ng yªu cña L©n-®¬n khi viÕt vÒ con chã BÊc.  Thùc hiÖn tèt bμi kiÓm tra phÇn TiÕng ViÖt häc k× II.  ViÕt ®−îc c¸c hîp ®ång cã néi dung ®¬n gi¶n trong cuéc sèng. V¨n b¶n Con chã BÊc (TrÝch TiÕng gäi n¬i hoang d·) T×nh yªu th−¬ng, mét t×nh yªu th−¬ng thùc sù vμ nång nμn lÇn ®Çu tiªn ph¸t sinh ra bªn trong nã. Tr−íc kia nã ch−a hÒ c¶m thÊy mét t×nh yªu th−¬ng nh− vËy lóc ë t¹i nhμ ThÈm ph¸n Mi-l¬(1) d−íi thung lòng Xan-ta Cla-ra m¬n man ¸nh n¾ng. Víi nh÷ng cËu con trai cña «ng ThÈm, trong nh÷ng buæi ®i s¨n hoÆc ®i lang thang ®©y ®ã, t×nh c¶m Êy chØ lμ chuyÖn lμm ¨n cïng héi cïng ph−êng(2) ; víi nh÷ng ®øa ch¸u nhá cña «ng ThÈm, lμ tr¸ch nhiÖm ra oai hé vÖ(3) ; cßn ®èi víi b¶n th©n «ng ThÈm, ®ã lμ thø t×nh b¹n trÞnh träng vμ 151

®−êng hoμng(4). Nh−ng t×nh th−¬ng yªu s«i næi, nång ch¸y, th−¬ng yªu ®Õn t«n thê, th−¬ng yªu ®Õn cuång nhiÖt th× ph¶i ®Õn Gi«n Thoãc-t¬n míi kh¬i dËy lªn ®−îc. Con ng−êi nμy ®· cøu sèng nã, ®ã lμ mét lÏ ; nh−ng h¬n thÕ n÷a, anh lμ mét «ng chñ lÝ t−ëng. Nh÷ng ng−êi kh¸c ch¨m nom chã cña hä xuÊt ph¸t tõ ý thøc vÒ nghÜa vô vμ vÒ lîi Ých kinh doanh ; cßn anh ch¨m sãc chã cña m×nh nh− thÓ chóng lμ con c¸i cña anh vËy, bëi v× anh kh«ng thÓ nμo kh«ng ch¨m sãc. Vμ anh cßn ch¨m sãc nhiÒu h¬n n÷a kia. Anh kh«ng bao giê quªn chμo hái th©n mËt hoÆc nãi lêi vui vÎ vμ ngåi xuèng chuyÖn trß l©u víi chóng (mμ anh gäi lμ ''tÇm phμo''), ®iÒu mμ c¶ anh vμ chóng ®Òu thÝch thó. Anh cã thãi quen dïng hai bμn tay tóm chÆt lÊy ®Çu BÊc råi dùa ®Çu anh vμo ®Çu nã, hoÆc l¾c nã ®Èy tíi ®Èy lui, võa l¾c võa khe khÏ thèt lªn nh÷ng tiÕng rña mμ ®èi víi BÊc l¹i lμ nh÷ng lêi nãi nùng ©u yÕm. BÊc thÊy kh«ng cã g× vui s−íng b»ng c¸i «m gh× m¹nh mÏ Êy vμ nh÷ng tiÕng rña rñ rØ bªn tai Êy, vμ theo mçi c¸i l¾c ®Èy tíi ®Èy lui, nã l¹i t−ëng chõng nh− qu¶ tim m×nh nh¶y tung ra khái c¬ thÓ v× qu¸ ng©y ngÊt. Vμ khi ®−îc bu«ng ra, nã bËt vïng dËy trªn hai ch©n, miÖng c−êi, m¾t long lanh, häng rung lªn nh÷ng ©m thanh kh«ng thèt nªn lêi, vμ cø nh− vËy trong t− thÕ ®øng yªn bÊt ®éng ; nh÷ng lóc Êy Gi«n Thoãc-t¬n l¹i nh− muèn kªu lªn, tr©n träng : ''Trêi ®Êt ! §»ng Êy(5) hÇu nh− biÕt nãi ®Êy !''. BÊc cã c¸i tμi biÓu lé t×nh th−¬ng yªu gÇn gièng nh− lμm ®au ng−êi ta. Nã th−êng hay h¸ miÖng ra c¾n lÊy bμn tay Thoãc-t¬n råi Ðp r¨ng xuèng m¹nh ®Õn nçi vÕt r¨ng h»n vμo da thÞt mét lóc l©u. Vμ còng nh− BÊc hiÓu c¸c tiÕng rña lμ nh÷ng lêi nãi nùng, con ng−êi còng hiÓu c¸i c¾n vê Êy lμ cö chØ vuèt ve. Tuy nhiªn, t×nh th−¬ng yªu cña BÊc phÇn lín ®−îc diÔn ®¹t b»ng sù t«n thê. MÆc dï nã sung s−íng ®Õn cuång lªn mçi khi Thoãc-t¬n ch¹m vμo nã hoÆc nãi chuyÖn víi nã, nh−ng nã kh«ng s¨n ®ãn nh÷ng biÓu hiÖn Êy. Kh¸c víi c« ¶ X¬-kÝt(6) cã thãi quen thäc c¸i mòi cña nã vμo d−íi bμn tay cña Thoãc-t¬n råi hÝch, hÝch m·i cho ®Õn khi ®−îc vç vÒ, còng kh¸c víi NÝch th−êng chåm lªn t× c¸i ®Çu to t−íng cña cu cËu lªn ®Çu gèi Thoãc-t¬n, BÊc chØ t«n thê ë xa xa mét qu·ng. Nã th−êng n»m phôc ë ch©n Thoãc-t¬n h»ng giê, m¾t h¸o høc, tØnh t¸o, ng−íc nh×n lªn mÆt anh, ch¨m chó xem xÐt, hÕt søc quan t©m theo dâi tõng biÓu hiÖn tho¸ng qua, mäi cö ®éng hoÆc ®æi thay trªn nÐt mÆt. HoÆc còng cã lóc nã n»m ra xa h¬n, vÒ mét bªn hoÆc ®»ng sau anh, quan s¸t 152

h×nh d¸ng cña anh vμ tõng cö ®éng cña th©n thÓ anh. Vμ th−êng th−êng, nh− mèi giao c¶m(7) gi÷a hä víi nhau, søc m¹nh ¸nh m¾t cña BÊc lμm cho Gi«n Thoãc-t¬n quay ®Çu sang vμ nh×n l¹i nã, kh«ng nãi n¨ng g×, ®«i m¾t anh to¶ r¹ng t×nh c¶m tù ®¸y lßng, trong khi t×nh c¶m cña BÊc ngêi ¸nh lªn qua ®«i m¾t nã to¶ r¹ng ra ngoμi. Mét thêi gian dμi sau khi ®−îc cøu sèng, BÊc kh«ng muèn rêi Thoãc-t¬n mét b−íc. Tõ lóc anh ra khái lÒu cho ®Õn lóc anh quay trë vÒ, BÊc lu«n b¸m theo gãt ch©n anh. ViÖc thay thÇy ®æi chñ xoμnh xo¹ch tõ khi nã ®Õn vïng ®Êt ph−¬ng b¾c ®· lμm n¶y sinh trong lßng nã nçi lo sî lμ kh«ng ng−êi chñ nμo cã thÓ g¾n bã l©u dμi. Nã sî Thoãc-t¬n còng l¹i biÕn khái cuéc ®êi nã nh− Pª-r«n vμ Ph¬-r¨ng-xoa vμ anh chμng ng−êi lai £-cèt(8) ®· ®i qua råi biÕn mÊt tr−íc ®©y. Ngay c¶ ban ®ªm, trong c¸c giÊc m¬, nã còng bÞ nçi lo sî nμy ¸m ¶nh. Nh÷ng lóc Êy, nã véi vïng dËy kh«ng ngñ n÷a, tr−ên qua gi¸ l¹nh ®Õn tËn mÐp lÒu, ®øng ®Êy, l¾ng nghe tiÕng thë ®Òu ®Òu cña chñ... (G. L©n-®¬n(), TiÕng gäi n¬i hoang d·, dùa theo b¶n dÞch cña M¹nh Ch−¬ng  NguyÔn C«ng ¸i  Vò TuÊn Ph−¬ng, NXB Long An, 1987. Nhan ®Ò ®o¹n trÝch do NBS ®Æt) G. L©n-®¬n Chó thÝch () Gi¾c L©n-®¬n (1876 1916) lμ nhμ v¨n MÜ. ¤ng tr¶i qua thêi thanh niªn vÊt v¶, tõng ph¶i lμm nhiÒu nghÒ ®Ó kiÕm ¨n vμ sím tiÕp cËn víi t− t−ëng cña chñ nghÜa x· héi. V× nh÷ng lÏ ®ã, «ng th−êng ®−îc so s¸nh víi M¸c-xim Go-r¬-ki cña Nga. G. L©n-®¬n lμ t¸c gi¶ cña nhiÒu tiÓu thuyÕt næi tiÕng nh− TiÕng gäi n¬i hoang d· (1903), Sãi biÓn (1904), Nanh tr¾ng (1906), Gãt s¾t (1907),... V¨n b¶n Con chã BÊc trÝch tiÓu thuyÕt TiÕng gäi n¬i hoang d·. T¸c phÈm kÓ vÒ BÊc, mét con chã bÞ b¾t cãc ®−a lªn vïng B¾c cùc ®Ó kÐo xe tr−ît 153

tuyÕt cho nh÷ng ng−êi ®i t×m vμng. BÊc ®· qua tay nhiÒu «ng chñ ®éc ¸c. ChØ riªng Gi«n Thoãc-t¬n lμ ng−êi ®· cã lßng nh©n tõ ®èi víi nã, vμ nã ®−îc c¶m ho¸. VÒ sau, khi Thoãc-t¬n chÕt, nã hoμn toμn døt bá con ng−êi, ®i theo tiÕng gäi n¬i hoang d· vμ trë thμnh mét con chã hoang. (1) ThÈm ph¸n Mi-l¬ : viªn quan toμ giμu cã, ng−êi chñ ®Çu tiªn cña BÊc. (2) Cïng héi cïng ph−êng : ý nãi cïng phe cïng c¸nh víi nhau. (3) Hé vÖ : b¶o vÖ. (4) §−êng hoμng : th¼ng th¾n, kh«ng sî h·i, kh«ng rôt rÌ. (5) §»ng Êy : tiÕng x−ng h« th©n mËt, gièng nh− cËu, mμy. (6) X¬-kÝt, NÝch : tªn hai con chã. (7) Giao c¶m : c¶m th«ng lÉn nhau. (8) Pª-r«n, Ph¬-r¨ng-xoa, anh chμng ng−êi lai £-cèt : mét sè ng−êi chñ cò cña BÊc. §äc  HiÓu v¨n b¶n 1. H·y x¸c ®Þnh bè côc cña bμi v¨n theo trËt tù diÔn biÕn sau ®©y : a) Më ®Çu, b) T×nh c¶m cña Thoãc-t¬n ®èi víi BÊc, c) T×nh c¶m cña BÊc ®èi víi chñ. C¨n cø vμo ®é dμi ng¾n cña mçi phÇn, xÐt xem ë ®©y, nhμ v¨n chñ yÕu muèn nãi ®Õn nh÷ng biÓu hiÖn t×nh c¶m cña phÝa nμo. 2. C¸ch c− xö cña Thoãc-t¬n ®èi víi BÊc cã g× ®Æc biÖt vμ biÓu hiÖn ë nh÷ng chi tiÕt nμo ? T¹i sao tr−íc khi diÔn t¶ t×nh c¶m cña BÊc ®èi víi chñ, nhμ v¨n l¹i dμnh mét ®o¹n ®Ó nãi vÒ t×nh c¶m cña Thoãc-t¬n ®èi víi BÊc ? 3. T×nh c¶m cña con chã BÊc ®èi víi chñ biÓu hiÖn qua nh÷ng khÝa c¹nh kh¸c nhau ra sao ? NhËn xÐt vÒ n¨ng lùc quan s¸t cña t¸c gi¶ khi viÕt ®o¹n v¨n nμy. 4. Chøng minh trÝ t−ëng t−îng tuyÖt vêi vμ lßng yªu th−¬ng loμi vËt cña nhμ v¨n khi «ng ®i s©u vμo ''t©m hån'' cña con chã BÊc. Ghi nhí Trong ®o¹n trÝch Con chã BÊc, nhμ v¨n MÜ L©n-®¬n cã nh÷ng nhËn xÐt tinh tÕ khi viÕt vÒ nh÷ng con chã, thÓ hiÖn trÝ t−ëng t−îng tuyÖt vêi khi ®i s©u vμo ''t©m hån'' cña con chã BÊc, ®ång thêi béc lé t×nh c¶m yªu th−¬ng cña m×nh ®èi víi loμi vËt. 154

KiÓm tra vÒ truyÖn Gîi ý c¸c néi dung chuÈn bÞ cho bμi kiÓm tra 1. S¾p xÕp ®óng c¸c d÷ kiÖn cña tõng t¸c phÈm (tªn t¸c phÈm, thÓ lo¹i, t¸c gi¶, n¨m s¸ng t¸c) trong c¸c c©u hái tr¾c nghiÖm. 2. Tãm t¾t cèt truyÖn hay néi dung t¸c phÈm (hoÆc ®o¹n trÝch). 3. Ph©n tÝch nh÷ng ®iÓm næi bËt ®¸ng chó ý cña c¸c nh©n vËt chÝnh trong mçi truyÖn. VÝ dô :  H×nh ¶nh thÕ hÖ trÎ trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng MÜ qua c¸c nh©n vËt n÷ thanh niªn xung phong trong truyÖn Nh÷ng ng«i sao xa x«i cña Lª Minh Khuª.  C¶nh ngé vμ t©m tr¹ng cña nh©n vËt NhÜ trong truyÖn BÕn quª. Qua nh©n vËt nμy, NguyÔn Minh Ch©u muèn göi g¾m nh÷ng suy ngÉm g× vÒ con ng−êi vμ cuéc ®êi ? ... 4. Chän vμ ph©n tÝch mét ®o¹n miªu t¶ ®Æc s¾c c¶nh thiªn nhiªn trong c¸c truyÖn ®· häc. VÝ dô : c¶nh b·i s«ng Hång trong truyÖn BÕn quª... KiÓm tra phÇn tiÕng viÖt Mét sè ®Ò luyÖn tËp 1. T×m khëi ng÷ trong c©u sau vμ viÕt l¹i thμnh c©u kh«ng cã khëi ng÷. Cßn m¾t t«i th× c¸c anh l¸i xe b¶o : \"C« cã c¸i nh×n sao mμ xa x¨m !\". (Lª Minh Khuª, Nh÷ng ng«i sao xa x«i ) 2. ChØ ra thμnh phÇn biÖt lËp trong nh÷ng c©u sau vμ gi¶i thÝch phÇn ý nghÜa mμ nã ®em l¹i cho c©u chøa nã. a) ThËt ®Êy, chuyÕn nμy kh«ng ®−îc §éc lËp th× chÕt c¶ ®i chø sèng lμm g× cho nã nhôc. (Kim L©n, Lμng ) b) Còng may mμ b»ng mÊy nÐt vÏ, ho¹ sÜ ghi xong lÇn ®Çu g−¬ng mÆt cña ng−êi thanh niªn. (NguyÔn Thμnh Long, LÆng lÏ Sa Pa) 155

3. Cho biÕt nh÷ng tõ ng÷ in ®Ëm trong c¸c ®o¹n trÝch d−íi ®©y cã t¸c dông liªn kÕt c©u chøa chóng víi c©u nμo. §ã lμ phÐp liªn kÕt nμo ? a) Ba kh«ng gièng c¸i h×nh ba chôp víi m¸.  Sao kh«ng gièng, ®i l©u, ba con giμ h¬n tr−íc th«i.  Còng kh«ng ph¶i giμ, mÆt ba con kh«ng cã c¸i thÑo trªn mÆt nh− vËy. μ ra vËy, b©y giê bμ míi biÕt. (NguyÔn Quang S¸ng, ChiÕc l−îc ngμ ) b) Kh«ng mét h«m nμo bμ Hai ë qu¸n vÒ mô kh«ng sÊn ®Õn v¹ch thóng ra xem :  ¸i chμ ! Nhμ nμy cã mí c¸ ngon gím, chiÒu tí ph¶i xin mét b¸t mÊy ®−îc. ThÕ lμ ®Õn chiÒu mô sai con b−ng b¸t ®Õn xin. (Kim L©n, Lμng ) 4. ChØ ra phÐp lÆp tõ ng÷ vμ phÐp thÕ ®Ó liªn kÕt c©u trong ®o¹n trÝch sau ®©y :  Ho¹ sÜ nμo còng ®Õn Sa Pa ! ë ®Êy tha hå vÏ. T«i ®i ®−êng nμy ba m−¬i hai n¨m. Tr−íc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, t«i chë lªn chë vÒ m·i nhiÒu ho¹ sÜ nh− b¸c. Ho¹ sÜ T« Ngäc V©n nμy, ho¹ sÜ Hoμng KiÖt nμy... (NguyÔn Thμnh Long, LÆng lÏ Sa Pa) 5. ChØ ra sù liªn kÕt vÒ néi dung, vÒ h×nh thøc gi÷a c¸c c©u trong mét ®o¹n v¨n ë mét bμi tËp lμm v¨n cña em. 6. §äc truyÖn c−êi sau ®©y vμ tr¶ lêi c©u hái. Hai kiÓu ¸o Cã «ng quan lín ®Õn hiÖu may ®Ó may mét c¸i ¸o thËt sang tiÕp kh¸ch. BiÕt quan x−a nay næi tiÕng luån cói quan trªn, h¸ch dÞch víi d©n, ng−êi thî may bÌn hái :  Xin quan lín cho biÕt ngμi may chiÕc ¸o nμy ®Ó tiÕp ai ¹ ? Quan lín ng¹c nhiªn :  Nhμ ng−¬i biÕt ®Ó lμm g× ? 156

Ng−êi thî may ®¸p :  Th−a ngμi, con hái ®Ó may cho võa. NÕu ngμi mÆc hÇu quan trªn th× v¹t ®»ng tr−íc ph¶i may ng¾n ®i d¨m tÊc, cßn nÕu ngμi mÆc ®Ó tiÕp d©n ®en, th× v¹t ®»ng sau ph¶i may ng¾n l¹i. Quan ngÉm nghÜ mét håi råi b¶o :  ThÕ th× nhμ ng−¬i may cho ta c¶ hai kiÓu. (Theo Tr−¬ng ChÝnh  Phong Ch©u, TiÕng c−êi d©n gian ViÖt Nam) C©u hái : a) C©u nμo trong nh÷ng lêi ®èi ®¸p trªn ®©y chøa hμm ý ? b) Néi dung hμm ý Êy lμ g× ? c) Ng−êi nghe cã gi¶i ®o¸n ®−îc hμm ý trong c©u nãi ®ã kh«ng ? Chi tiÕt nμo x¸c nhËn ®iÒu nμy ? luyÖn tËp viÕt hîp ®ång I  ¤n tËp lÝ thuyÕt 1. Môc ®Ých vμ t¸c dông cña hîp ®ång lμ g× ? 2. Trong c¸c lo¹i v¨n b¶n sau ®©y, v¨n b¶n nμo cã tÝnh chÊt ph¸p lÝ ?  T−êng tr×nh ;  Biªn b¶n ;  B¸o c¸o ;  Hîp ®ång. 3. Mét b¶n hîp ®ång gåm cã nh÷ng môc nμo ? PhÇn néi dung chÝnh cña hîp ®ång ®−îc tr×nh bμy d−íi h×nh thøc nμo ? 4. Nh÷ng yªu cÇu vÒ hμnh v¨n, sè liÖu cña hîp ®ång ? II  LuyÖn tËp 1. Chän c¸ch diÔn ®¹t nμo trong hai c¸ch sau ? T¹i sao ? a)  Hîp ®ång cã gi¸ trÞ tõ ngμy ... th¸ng ... n¨m ... ®Õn hÕt ngμy ... th¸ng ... n¨m ... (1)  Hîp ®ång cã gi¸ trÞ mét n¨m. (2) 157

b)  Bªn B ph¶i thanh to¸n cho bªn A b»ng ngo¹i tÖ. (1)  Bªn B ph¶i thanh to¸n cho bªn A b»ng ®« la MÜ. (2) c)  Bªn A cã thÓ sÏ kh«ng nhËn nÕu bªn B ®−a lo¹i hμng kh«ng ®óng phÈm chÊt, kh«ng ®óng quy c¸ch nh− ®· tho¶ thuËn. (1)  Bªn A sÏ kh«ng nhËn nÕu bªn B ®−a lo¹i hμng kh«ng ®óng phÈm chÊt, kh«ng ®óng quy c¸ch nh− ®· tho¶ thuËn. (2) d)  Bªn A cã tr¸ch nhiÖm b¶o ®¶m sè l−îng, chÊt l−îng, chñng lo¹i hμng. (1)  Bªn A cã tr¸ch nhiÖm b¶o ®¶m sè l−îng, chÊt l−îng, chñng lo¹i hμng nh− ®· tho¶ thuËn víi bªn B. (2) 2. LËp hîp ®ång cho thuª xe ®¹p dùa trªn nh÷ng th«ng tin sau ®©y : Ng−êi cã xe cho thuª : NguyÔn V¨n A, t¹i sè nhμ X, phè ... ph−êng ... thμnh phè HuÕ. Ng−êi cÇn thuª xe : Lª V¨n C, ë t¹i kh¸ch s¹n Y, mang giÊy chøng minh nh©n d©n sè : ... do C«ng an thμnh phè ... cÊp ngμy ... th¸ng ... n¨m ... §èi t−îng : ChiÕc xe ®¹p mi-ni NhËt, mμu tÝm, trÞ gi¸ 1 000 000®. Thêi gian thuª : 3 ngμy ®ªm. Gi¸ c¶ : 10 000®/ngμy ®ªm. NÕu xe bÞ mÊt hoÆc h− h¹i th× ng−êi thuª xe ph¶i båi th−êng. 3. Gia ®×nh em cÇn thuª lao ®éng ®Ó më réng s¶n xuÊt. Em h·y so¹n th¶o hîp ®ång ®ã. 4. H·y viÕt mét trong c¸c hîp ®ång sau : sö dông ®iÖn tho¹i, sö dông n−íc s¹ch, sö dông ®iÖn sinh ho¹t. 158

Bμi 32 KÕt qu¶ cÇn ®¹t  N¾m ®−îc xung ®ét, diÔn biÕn hμnh ®éng kÞch vμ ý nghÜa t− t−ëng cña ®o¹n trÝch håi bèn cña vë kÞch B¾c S¬n. ThÊy ®−îc nghÖ thuËt viÕt kÞch cña NguyÔn Huy T−ëng : t¹o dùng t×nh huèng, tæ chøc ®èi tho¹i vμ hμnh ®éng, thÓ hiÖn néi t©m vμ tÝnh c¸ch nh©n vËt. Tæng kÕt, «n tËp mét sè kiÕn thøc c¬ b¶n trªn c¬ së hÖ thèng ho¸ l¹i nh÷ng bμi v¨n häc n−íc ngoμi ®· ®−îc häc tõ líp 6 ®Õn líp 9.  N¾m ®−îc c¸c kiÓu v¨n b¶n ®· häc tõ líp 6 ®Õn líp 9, sù kh¸c nhau vμ kh¶ n¨ng vËn dông kÕt hîp cña chóng trong thùc tÕ. Ph©n biÖt kiÓu v¨n b¶n vμ thÓ lo¹i v¨n häc, h×nh thøc thÓ hiÖn v¨n b¶n cô thÓ. BiÕt trau dåi tiÕng ViÖt ®Ó ®äc  hiÓu v¨n b¶n, n©ng cao n¨ng lùc viÕt vμ ng−îc l¹i, tËp lμm v¨n, ®äc - hiÓu v¨n b¶n ®Ó n©ng cao n¨ng lùc tiÕng ViÖt. V¡n b¶n b¾c s¬n (TrÝch håi bèn) Mét c¶nh nhμ vμo h¹ng phong l−u cña ng−êi Tμy. Cã cöa th«ng sang mét c¨n buång. §ªm, trong nhμ th¾p ®Ìn. Líp I Tãm t¾t : Cuéc ®èi tho¹i gi÷a Th¬m vμ Ngäc, tr−íc khi Ngäc cïng ®ång bän lïng b¾t Th¸i vμ Cöu  hai ng−êi c¸ch m¹ng ®ang trèn tr¸nh, sau khi cuéc khëi nghÜa bÞ giÆc Ph¸p ®μn ¸p. MÆc dï Ngäc cè quanh co, lõa dèi, nh−ng Th¬m vÉn nghi ngê vμ ®· dÇn nhËn ra bé mÆt ph¶n ®éng cña y. C« cμng ®au xãt, ©n hËn khi nghÜ ®Õn c¸i chÕt cña cha vμ em trai, t×nh c¶nh ®iªn d¹i bá nhμ ®i lang thang cña mÑ. 159

Líp II Th¬m  Th¸i Cöu Cöu (thÊt s¾c(1))  NhÇm råi ! Th«i háng ! (chÜa sóng ®Þnh b¾n) Th¸i (gi÷ l¹i)  §õng b¾n. Cöu ! (Cöu rôt sóng l¹i, ®Þnh quay ra, luèng cuèng) §õng ra véi, Cöu ! (b−íc l¹i gÇn Th¬m) C« Th¬m... Th¬m (xua tay)  Hai «ng... Th¸i (b¶o Cöu)  Anh cø yªn. C« Th¬m kh«ng lμm g× ®©u. (b¶o Th¬m) Xin c« ®õng nãi g×. Th¬m (gËt ®Çu se sÏ )  V©ng... Hai «ng ®i ®©u ? (mét vμi tiÕng sóng ë gÇn) T«i sî qu¸ ! Th¸i  C« cø yªn t©m. (t−¬i c−êi ) C« cã ®Þnh b¾t t«i kh«ng ? Th¬m  Kh«ng, kh«ng ®êi nμo. Nh−ng sao «ng l¹i vμo ®©y ? ¤ng ®Þnh b¾t Ngäc ph¶i kh«ng ? Th¸i  Kh«ng. Th¬m  T«i cø lo cho hai «ng. T−ëng c¸c «ng ch¹y ®−îc xa råi. (Cã tiÕng ng−êi rÇm rÇm bªn ngoμi. TiÕng chã sña r©m ran.) Cöu (thÊt väng vμ c¶m ®éng, lêi nãi ®Çy hèi hËn)  Anh Th¸i ! Th¸i  Anh cø yªn. (c−êi ) ChÕt lμ cïng chø g×. Th¬m (thμnh thùc)  ChÕt nçi, hai «ng bÞ chóng nã ®uæi ph¶i kh«ng ? Lμm thÕ nμo b©y giê ? Ngäc nã còng võa míi ®i, ch¾c... T«i kh«ng b¸o hai «ng ®©u. (thÊy Cöu hoμi nghi ) T«i chÕt th× chÕt, chø t«i kh«ng b¸o hai «ng ®©u. Nh−ng lμm thÕ nμo ®Ó hai «ng ®i ®−îc b©y giê ? (luèng cuèng) (TiÕng ng−êi rÇm rÇm cμng gÇn, chã sña ran ran. TiÕng gËy géc.) Cöu  T«i giÕt anh råi ! Th¸i  Phμn nμn v« Ých ! §õng cuèng míi ®−îc. §Ó t«i ra xem (®Þnh ch¹y ra cöa). Th¬m (ng¨n l¹i )  ¤ng ®õng ra, chÕt nçi ! ¤ng ®õng nãi n÷a, nã nghe tiÕng. §Ó t«i ra h¬n, «ng ®õng ra ! (Nμng rãn rÐn ra.) Cöu (hoμi nghi )  Kh«ng ®−îc ! (®Þnh theo ra) 160

Th¸i  T«i biÕt c« Th¬m. Anh ®õng nghi dßng m¸u cô Ph−¬ng. T«i tin nh− thÕ. Nghe giäng nãi th× biÕt lμ thËt hay kh«ng thËt chø. Cöu  T«i kh«ng tin. Vî ViÖt gian th× còng lμ ViÖt gian. Th¬m (hèt ho¶ng ch¹y vμo)  Nã kh¸m nhμ bμ Lôc mÊy nhμ b¸c Chui. Lμm thÕ nμo, hai «ng ? (cuèng quýt gÇn nh− khãc) Cã c¶ T©y. Ngäc còng ®i vμo ®Êy. T«i lo qu¸... (nghÑn ngμo) Th¸i (b¶o Cöu)  Chóng ta b¾t tay nhau mét lÇn cuèi cïng råi ®i. ë ®©y, liªn luþ ®Õn c« Th¬m, kh«ng tiÖn. Cöu  Th× ra t«i giÕt anh μ ? LÏ nμo ! (TiÕng ch©n ®i, tiÕng gËy léc céc cμng gÇn.) Th¬m  Hai «ng ®õng nãi n÷a. Ngäc nã vÒ. (Th¸i vμ Cöu ®Þnh ra.) Hai «ng ®õng ®i ®©u, h·y t¹m vμo ®©y, may ra... (chØ vμo buång). (Cã tiÕng ng−êi ®i vμo. Th¸i vμ Cöu ng¬ ng¸c, Th¬m ngoan ngo·n vμ mau lÑ, th©n mËt nh− mét ng−êi em g¸i kÐo hai ng−êi ®Èy vμo trong buång vμ nãi : \"Cã lèi th«ng ra ngoμi ®Êy, khÐp cöa buång l¹i\".) Líp III Th¬m  Ngäc Th¬m ngåi trªn ghÕ gôc ®Çu xuèng thóng kh©u. NgäC (vμo, ®Õn lay vî )  ChÕt nçi, gôc xuèng ®Êy mμ ngñ μ ? Th¬m (rò r−îi vμ buån b· )  §· vÒ ®Êy μ ? Ngäc  Sao mÆt mòi b¬ phê thÕ kia ? Sao kh«ng vμo buång mμ ngñ ? Th¬m  Tõ lóc anh th»ng S¸ng(2) ®i, t«i cã ngñ ®−îc ®©u. Buån chÕt ra. Cø nghÜ ®Õn chó, ®Õn mÐ th× kh«ng lμm sao ngñ ®−îc. Cßn cã anh th»ng S¸ng, th× lóc n·y, t«i l¹i thÕ. T«i nãi anh th»ng S¸ng ch¶ ra c¸i g×. T«i nghÜ t«i ch¸n qu¸. Tõ lóc anh th»ng S¸ng ®i, t«i cø ngåi ®øng kh«ng yªn. Kh«ng biÕt anh th»ng S¸ng cã chÊp tr¸ch(3) kh«ng ? Ngäc  Cø biÕt cho nh− thÕ, t«i còng h¶. Th«i, thÕ lμ ®−îc råi ! Th¬m  Anh th»ng S¸ng cã cßn ph¶i ®i n÷a kh«ng ? (cã tiÕng rÇm rÇm ë ngoμi ) C¸i g× thÕ ? 161

Ngäc  C¸c «ng Êy ®îi ë ®»ng sau nhμ. Th¬m (nãi to)  §»ng sau nhμ ! ë chç buång ®i ra Êy μ ? Ngäc  õ, th× lμm sao ? Th¬m (cuèng quýt )  Sao l¹i ®îi ë ®Êy ? Sao kh«ng mêi c¸c «ng Êy lªn ch¬i c¶ cho vui cã ®−îc kh«ng ? Ngäc  Th«i ®−îc, hä thÝch thÕ. L¹i ®i ngay Êy mμ. Th¬m  L¹i ®i ngay μ ? ThÕ cßn anh th»ng S¸ng ? Ngäc (®Ü tho· )  T«i ë nhμ nhí ? Th¬m  Tuú ®Êy, t«i biÕt ®©u víi c«ng viÖc cña anh th»ng S¸ng mμ... Th«i ®i ®i, kh«ng anh em ng−êi ta... Ngäc (lÊy ®iÕu th«ng ®iÕu)  Ng−êi ta lμm sao ? B¶o ng−êi ta c−êi ph¶i kh«ng ? (®¸nh diªm hót thuèc say s−a, nh×n vî ng¸p dμi ) Th¬m  C−êi th× mÆc ng−êi ta, sî g× ? (vui vÎ ) Ngäc  õ, cø vui nh− thÕ míi ®−îc. Tr«ng mÆt rÇu rÇu, l¾m lóc ®Õn ghÐt. Th× ta cø vui ®i nμo. Th«i th× ch¼ng may chó(4) mÊy(5) th»ng S¸ng ®· nh− thÕ, m×nh th−¬ng th× cø th−¬ng trong bông, råi cßn tÝnh viÖc lμm ¨n, chø cha con, chÞ em ®øt ruét ra ®−îc Êy chø lÞ. Nh−ng mét võa hai ph¶i th«i, chø buån suèt ®êi ®−îc μ ? Th¬m (xa x¨m)  V©ng ! Ngäc  L¹i nghÜ c¸i g× thÕ ? Th¬m  Kh«ng, cã nghÜ g× ®©u. ChØ th−¬ng anh th»ng S¸ng vÊt v¶, lo nghÜ nhiÒu, ngμy ®· thÕ, ®ªm l¹i ch¼ng ®−îc nghØ ng¬i, ng−êi cø hèc h¸c ®i, råi th× ®Õn mang bÖnh, mang tËt Êy chø lÞ. Råi b©y giê l¹i ®i chø ë g× ®Êy... Ngäc  §ªm nay muèn t«i ë nhμ hay ®i nμo ? Th¬m  T«i biÕt thÕ nμo mμ b¶o. Ngäc  T«i ë nhμ nhí ? Th¬m  Ai biÕt ®−îc, cø ìm ê lμm g× ? (Cã tiÕng gäi : \"Cã ®i kh«ng, b¸c Ngäc ? B¶o t¹t qua nhμ mét tÝ mμ ngåi tõ bÊy ®Õn giê ! Vî Êy th× cßn chÕt !\") 162

Ngäc (c−êi, nh×n vî )  Nãi ®ïa ®Êy chø, còng ph¶i ®i ®©y. §i cho xong ®i, cho \"nã\" khái cù(6) m×nh. Cßn hai c¸i th»ng Êy th× cßn ¨n kh«ng ngon, ngñ kh«ng yªn. th¬m  Hai th»ng nμo ? Ngäc (lóng tóng)  Hai c¸i th»ng t−íng c−íp... B¾t ®−îc hai th»ng Êy th× còng ®−îc vμi ngμn ®ång. Chia cho tÊt c¶ anh em mét nöa, m×nh lÊy mét nöa. C¸i nhμ nμy, thÕ lμ lÊy xong råi. §Ñp ®Êy chø ! TËu ®−îc mÊy mÉu ruéng n÷a ; lμm thÕ nμo ch¹y ®−îc c¸i hμm cöu phÈm, thÕ mμ h¬n lμm nho(7) kia ®Êy. Ch¼ng tiÕc n÷a. VÒ lμng chóng nã cßn ®ì khinh. Råi em xem, thÕ nμo t«i còng trÞ cho ®−îc c¸i th»ng Tèn míi nghe. Nã l¹i muèn mua tranh ruéng cña m×nh μ ? Råi nã xem. C¸i ruéng nã tËu ®−îc, nã l¹i ph¶i nh¶ ra cho m×nh, mμ cßn l¹y kh«ng xong kia. Thêi buæi nμy mμ nã d¸m trªu vμo m×nh th× nã thËt d¹i h¬n con chã. Khoe tiÒn, råi khãc v× tiÒn cho mμ xem. Th¬m  Th× lμm g× cø ph¶i th©m thï thÕ ? Ngäc  Th©m thï g× ®©u, nh−ng ph¶i cho nã biÕt tay m×nh. M×nh kh«ng lμ quan mμ nã ph¶i nÓ, thÕ míi thÝch. L¹i lμm thÕ nμo khao ®−îc mét chuyÕn, cho chóng nã biÕt tay, thÕ míi l¹i cμng thÝch. Th¬m  §Êy nhí, cø ®æ téi cho vî tiªu. Khao, th× lμ ai tiªu ? Ngäc  Ai ®æ téi ? Th«i, cã ®i ngñ th× ®i ®i ! Tr«ng sót ®i ®Êy. T«i th× t«i ph¶i ®i míi ®−îc. (®Ó ®¸p l¹i mét sù bøt røt trong lßng) §»ng nμo th× chóng nã còng bÞ b¾t, m×nh ch¶ b¾t th× còng ng−êi kh¸c b¾t, b¾t sím l¹i ®ì khæ, d©n l¹i ®−îc yªn æn lμm ¨n, thÕ l¹i h¬n. (vui vÎ) Nhí lμm c¬m cho c¸c «ng Êy ®¸nh chÐn ®Êy. Nh÷ng lò khØ, ®i suèt ®ªm thÕ nμy, ngμy mai gi¸ ngñ bï th× ph¶i, l¹i rñ nhau xãc ®Üa...(8) Th¬m  Th«i, t«i van anh th»ng S¸ng. Mai th× ë nhμ mμ ngñ cho nã l¹i søc. Ng−êi ®· gím chÕt ra thÕ kia ! Ngäc (nh×n vî )  Sao ®é nμy l¹i mÆc ¸o v¸ thÕ kia ? Cã lÊy tiÒn kh«ng ? Th¬m Th«i, cã th× cho mμ kh«ng th× th«i. T«i còng ch¶ cÇn n÷a. Giμ råi cßn g× ! Ngäc (c−êi, ng¾m vî )  Giμ nhØ ! [...] Th¬m (nh×n trém chång, sèt ruét )  ThÕ nμo, cã ®i kh«ng ? 163

Ngäc (cau tr¸n)  §i b©y giê ®©y. Nh−ng ®Ó nghÜ xem chóng nã lÈn vμo ®©u mμ mÊt tÝch chãng thÕ ®−îc. (l¹i hót thuèc, trÇm ng©m) Kh«ng biÕt nã ®i ®©u. ë xãm nμy, kh¸m hÕt råi, thÕ lμ kh«ng cã råi. Ch¾c lμ nã cßn ë ®Êy, lóc n·y, m×nh tr«ng nhÇm nã ch¹y vÒ ®©y th× ph¶i. NhÊt ®Þnh lμ nã cßn ë ®Êy, ph¶i, nhÊt ®Þnh. Cø v©y cho ®Õn s¸ng råi x«ng vμo, cã hai th»ng chø cã v¹n g× mμ kh«ng b¾t næi. Kh«ng b¾t næi th× tiªu tªn tuæi. L¹i ®Ó cho th»ng SÜ nã b¾t ®−îc th× råi \"nã\" cßn tin m×nh g× n÷a. NhÊt ®Þnh lμ nã cßn ë ®Êy, ch−a ®i ®−îc ®©u. Ng−êi chø cã ph¶i lμ th¸nh ®©u. (gËt ®Çu) Dß ®óng ®Õn thÕ mμ ®Ó xæng th× tù tö ®i cho råi. Th¬m  TÝnh g× mμ tÝnh kÜ thÕ ? NGäc  TÝnh g×, tÝnh tiÒn chø cßn tÝnh g× ? Th«i, t«i ®i ®©y ! (cÇm ®Ìn bÊm vμ gËy ®Þnh ra, l¹i trë vμo) Gi÷ hé t«i mÊy tr¨m nμy. Th¬m  Cø cÇm ®i cã ®−îc kh«ng ? Ngäc  Th«i, l·o lÝ cø ®ßi vay. §em ®i mμ kh«ng cho nã vay th× kh«ng tiÖn, mμ cho nã vay th× ®êi nμo nã tr¶ m×nh. T«i kh«ng cã c¸i lèi cho vay su«ng nh− thÕ. §· ®−îc cöu phÈm(9) th× th«i tiÒn ®i lμ ph¶i. M×nh cø cÇm ®»ng chu«i lμ h¬n hÕt. (trao tiÒn cho vî ) Em nh− còng hÕt tiÒn råi ? Th¬m (cÇm lÊy )  Anh th»ng S¸ng thËt chØ ¨n ng−êi. (Cã tiÕng gäi : \"Cã ®i kh«ng nho Ngäc ? Quan hái ®Êy\") Ngäc (sÊp ngöa)  Th«i, ë nhμ nhí ! §i ngñ ®i ! Mμ cöa ngâ ch¼ng ®ãng g× thÕ lμ thÕ nμo ? Cã ®øa nμo vμo th× lμm sao ? Cã ngμy th× mÊt hÕt. Th«i, t«i ®i ®©y (ch¹y ra). (NguyÔn Huy T−ëng(★), B¾c S¬n, kÞch(★★), NXB V¨n häc, Hμ Néi, 1971) Chó thÝch (★) NguyÔn Huy T−ëng (1912  1960) quª ë x· Dôc Tó, huyÖn §«ng Anh, Hμ Néi, viÕt v¨n tõ tr−íc 1945. S¸ng t¸c cña NguyÔn Huy T−ëng ®Ò cao tinh thÇn d©n téc vμ giμu c¶m høng lÞch sö. Tõ sau C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, NguyÔn Huy T−ëng lμ mét trong nh÷ng nhμ v¨n chñ chèt cña nÒn v¨n häc c¸ch m¹ng, cã nhiÒu ®ãng gãp trong viÖc ph¶n ¸nh hiÖn thùc c¸ch m¹ng vμ kh¸ng chiÕn víi nh÷ng t¸c phÈm ®Ëm chÊt anh hïng vμ kh«ng khÝ lÞch sö. NguyÔn Huy T−ëng cßn viÕt nhiÒu t¸c phÈm cho thiÕu nhi, ®−îc b¹n ®äc nhá tuæi yªu thÝch. N¨m 1996, «ng ®−îc Nhμ n−íc tÆng Gi¶i th−ëng Hå ChÝ Minh vÒ v¨n häc nghÖ thuËt. 164

KÞch B¾c S¬n ®−îc s¸ng t¸c vμ ®−a lªn s©n khÊu ®Çu n¨m 1946, trong kh«ng khÝ s«i sôc cña nh÷ng n¨m ®Çu kh¸ng chiÕn. Vë kÞch lÊy bèi c¶nh lμ cuéc khëi nghÜa B¾c S¬n (1940  1941) vμ chuyÖn kÞch tËp trung vμo gia ®×nh cô Ph−¬ng, mét n«ng d©n d©n téc Tμy ë B¾c S¬n. Cô Ph−¬ng vμ S¸ng  con trai cô  h¨ng h¸i tham gia chiÕn ®Êu, cßn bμ cô Ph−¬ng vμ Th¬m  con g¸i  cïng chång lμ Ngäc l¹i sî h·i lÈn tr¸nh. Cuéc khëi nghÜa giμnh ®−îc th¾ng lîi b−íc ®Çu, tæ chøc §¶ng cö «ng gi¸o Th¸i lμ c¸n bé §¶ng ®Õn gióp cñng cè phong trμo. Qu©n Ph¸p, do cã Ngäc dÉn ®−êng ®· kÐo vμo chiÕm l¹i ®−îc Vò L¨ng, ®μn ¸p d· man quÇn chóng c¸ch m¹ng vμ truy lïng nh÷ng c¸n bé l·nh ®¹o. Qu©n khëi nghÜa ph¶i rót vμo rõng. Cô Ph−¬ng khi t×m vμo rõng ®Ó ®−a ®−êng cho lùc l−îng c¸ch m¹ng, bÞ giÆc Ph¸p b¾n, ®· hi sinh. Tr−íc c¸i chÕt cña cha vμ em trai, l¹i dÇn nhËn ra bé mÆt ph¶n ®éng cña Ngäc, Th¬m ®au xãt, ©n hËn. Th¸i cïng mét ®ång chÝ lμ Cöu bÞ giÆc truy lïng v« t×nh ch¹y nhÇm vμo nhμ Th¬m. Th¬m nhanh trÝ che giÊu vμ cøu tho¸t hai ng−êi. B»ng hμnh ®éng Êy, Th¬m ®· døt kho¸t ®øng h¼n sang hμng ngò c¸ch m¹ng. BiÕt tin Ngäc dÉn ®−êng cho qu©n Ph¸p lªn ®¸nh qu©n du kÝch, Th¬m luån rõng ®i suèt ®ªm ®Õn b¸o cho hä kÞp thêi ®èi phã. Lóc quay vÒ, Th¬m gÆp Ngäc, bÞ y b¾n, nh−ng chÝnh Ngäc l¹i tróng ®¹n cña qu©n Ph¸p vμ chÕt. B¾c S¬n lμ t¸c phÈm kÞch ®Çu tiªn ®· thÓ hiÖn thμnh c«ng mét sù kiÖn c¸ch m¹ng vμ nh÷ng nh©n vËt míi cña thêi ®¹i : quÇn chóng vμ ng−êi chiÕn sÜ c¸ch m¹ng. Vë kÞch ®−îc ®¸nh gi¸ lμ sù khëi ®Çu cho nÒn kÞch c¸ch m¹ng trªn s©n khÊu n−íc nhμ. KÞch B¾c S¬n gåm n¨m håi. §o¹n trÝch ®−a vμo s¸ch gi¸o khoa lμ hai líp cña håi bèn, thÓ hiÖn cuéc ®Êu tranh néi t©m cña Th¬m vμ hμnh ®éng cøu hai ng−êi c¸n bé c¸ch m¹ng cña c« (v¨n b¶n cã l−îc bá mét ®o¹n ë líp III cho gän). () KÞch : mét trong ba lo¹i h×nh c¬ b¶n cña nghÖ thuËt ng«n tõ gåm tù sù, tr÷ t×nh, kÞch. NÕu tù sù chñ yÕu sö dông ph−¬ng thøc kÓ vμ t¶, qua lêi ng−êi kÓ chuyÖn ®Ó t¸i hiÖn ®êi sèng ; tr÷ t×nh dïng ph−¬ng thøc biÓu c¶m vμ b»ng lêi cña c¸i t«i tr÷ t×nh ®Ó biÓu hiÖn t×nh c¶m, th¸i ®é tr−íc hiÖn thùc, th× kÞch l¹i dïng ng«n ng÷ trùc tiÕp (®èi tho¹i, ®éc tho¹i) vμ cö chØ, hμnh ®éng cña nh©n vËt ®Ó thÓ hiÖn nh÷ng m©u thuÉn, xung ®ét trong ®êi sèng. PhÇn v¨n b¶n cña kÞch gäi lμ kÞch b¶n. KÞch cã thÓ ®äc, nh−ng chØ ®−îc thÓ hiÖn ®Çy ®ñ trong vë diÔn trªn s©n khÊu. V× thÕ, kÞch chñ yÕu thuéc lo¹i h×nh nghÖ thuËt s©n khÊu. KÞch bao gåm nhiÒu thÓ lo¹i. Ph©n chia theo ph−¬ng thøc tæ chøc vμ diÔn xuÊt cña ng«n ng÷ th× cã kÞch h¸t, kÞch th¬, kÞch nãi. Trong s©n khÊu truyÒn thèng cña ViÖt Nam, chÌo, tuång lμ nh÷ng thÓ lo¹i kÞch h¸t (ca kÞch), kÕt hîp víi móa. KÞch nãi cã nguån gèc tõ ph−¬ng T©y, ®−îc du nhËp vμo n−íc ta tõ ®Çu thÕ kØ XX. VÒ mÆt néi dung, ng−êi ta chia thμnh bi kÞch, hμi kÞch vμ chÝnh kÞch (cßn gäi lμ kÞch). Vë kÞch th−êng ®−îc chia thμnh c¸c håi (kÞch ng¾n th−êng chØ cã mét håi). Mçi håi thÓ hiÖn mét biÕn cè hay sù kiÖn trong cèt truyÖn kÞch, th−êng ®−îc ph©n ®Þnh b»ng më mμn vμ h¹ mμn trªn s©n khÊu. Sù kiÖn trong mét håi th−êng ®−îc diÔn ra ë trong mét ®Þa ®iÓm vμ kh«ng thay ®æi bμi trÝ s©n khÊu (nh−ng còng cã tr−êng hîp thay ®æi ®Þa ®iÓm hoÆc bμi trÝ). Líp lμ mét bé phËn cña håi kÞch mμ thμnh phÇn nh©n vËt trªn s©n khÊu kh«ng thay ®æi. Khi thμnh phÇn nh©n vËt thay ®æi th× kÞch chuyÓn sang líp kh¸c. (1) ThÊt s¾c : thay ®æi s¾c mÆt mét c¸ch ®ét ngét, tõ b×nh th−êng trë thμnh t¸i ®i, v× sî h·i hoÆc qu¸ mÖt mái. 165

(2) Anh th»ng S¸ng : c¸ch gäi cña nh÷ng ng−êi trong gia ®×nh Th¬m víi Ngäc  chång cña Th¬m (S¸ng lμ em trai cña Th¬m). (3) ChÊp tr¸ch : ®Ó t©m tr¸ch mãc. (4) Chó : ë ®©y dïng ®Ó gäi bè (c¸ch gäi nμy kh«ng phæ biÕn). (5) MÊy : víi, vμ. (6) Cù : bμy tá sù kh«ng hμi lßng, hoÆc ph¶n ®èi b»ng lêi lÏ gay g¾t. (7) Nho : ë ®©y chØ nh©n viªn bËc thÊp, gióp viÖc giÊy tê cho thõa ph¸i vμ lôc sù (th− l¹i ë bËc trung) trong c¸c phñ huyÖn thêi tr−íc. (8) Xãc ®Üa : lèi ch¬i cê b¹c thêi tr−íc, dïng bèn ®ång tiÒn xãc m¹nh trong mét c¸i ®Üa óp kÝn, ai ®o¸n tróng cã mÊy ®ång sÊp mÊy ®ång ngöa th× ®−îc. (9) Cöu phÈm : bËc thÊp nhÊt (thø chÝn) trong c¸c phÈm hμm mμ triÒu ®×nh phong kiÕn ban th−ëng cho quan l¹i vμ nh©n viªn trong bé m¸y chÝnh quyÒn hoÆc cho nh÷ng ng−êi giμu, cã thÕ lùc. §äc  hiÓu v¨n b¶n 1. ThuËt l¹i diÔn biÕn sù viÖc vμ hμnh ®éng trong c¸c líp kÞch trÝch ë håi bèn. 2. Trong c¸c líp kÞch nμy, t¸c gi¶ ®· x©y dùng ®−îc mét t×nh huèng bÊt ngê, gay cÊn. §ã lμ t×nh huèng nμo ? T×nh huèng Êy cã t¸c dông nh− thÕ nμo trong viÖc thÓ hiÖn xung ®ét vμ ph¸t triÓn hμnh ®éng kÞch ? 3. Ph©n tÝch t©m tr¹ng vμ hμnh ®éng cña nh©n vËt Th¬m. (Chó ý : hoμn c¶nh cña nh©n vËt, t©m tr¹ng vμ th¸i ®é cña Th¬m víi chång, hμnh ®éng cña c« cøu Th¸i, Cöu.) Nh©n vËt Th¬m ®· cã biÕn chuyÓn nh− thÕ nμo trong c¸c líp kÞch nμy ? ý nghÜa cña sù chuyÓn biÕn Êy ? 4. Ph©n tÝch c¸c nh©n vËt Ngäc, Th¸i, Cöu. Chó ý nh÷ng ®iÓm sau :  B»ng nh÷ng thñ ph¸p nμo t¸c gi¶ ®· ®Ó cho nh©n vËt Ngäc béc lé b¶n chÊt cña y, vμ ®ã lμ b¶n chÊt g× ?  Nh÷ng nÐt næi râ trong tÝnh c¸ch cña Th¸i, cña Cöu lμ g× ? 166

5. NhËn xÐt vÒ nghÖ thuËt viÕt kÞch cña NguyÔn Huy T−ëng trong c¸c líp kÞch nμy, chó ý c¸c ph−¬ng diÖn x©y dùng t×nh huèng, tæ chøc ®èi tho¹i, biÓu hiÖn t©m lÝ vμ tÝnh c¸ch nh©n vËt. Ghi nhí  ë ®o¹n trÝch håi bèn cña vë kÞch B¾c S¬n, NguyÔn Huy T−ëng ®· x©y dùng mét t×nh huèng lμm béc lé xung ®ét c¬ b¶n cña vë kÞch gi÷a lùc l−îng c¸ch m¹ng vμ kÎ thï ; ®ång thêi thÓ hiÖn diÔn biÕn néi t©m cña nh©n vËt Th¬m  mét c« g¸i cã chång theo giÆc, tõ chç thê ¬ víi c¸ch m¹ng, sî liªn luþ ®Õn chç ®øng h¼n vÒ phÝa c¸ch m¹ng. Qua ®ã t¸c gi¶ kh¼ng ®Þnh søc thuyÕt phôc cña chÝnh nghÜa c¸ch m¹ng.  Håi kÞch cho thÊy nghÖ thuËt viÕt kÞch cña NguyÔn Huy T−ëng, thμnh c«ng næi bËt lμ t¹o dùng t×nh huèng ®Ó béc lé xung ®ét, tæ chøc ®èi tho¹i, thÓ hiÖn t©m lÝ vμ tÝnh c¸ch nh©n vËt. LuyÖn tËp 1. Chia mçi nhãm bèn em, tËp ®äc ph©n vai theo c¸c nh©n vËt trong trÝch ®o¹n kÞch nμy. 2. §äc kÜ l¹i chó thÝch () vÒ kÞch ë bμi nμy, vËn dông ®Ó x¸c ®Þnh thÓ lo¹i cña nh÷ng vë kÞch mμ em ®· häc hoÆc ®−îc xem. Tæng kÕt phÇn v¨n häc n−íc ngoμi 1. SGK Ng÷ v¨n tõ líp 6 ®Õn líp 9 cã tÊt c¶ 19 v¨n b¶n v¨n häc n−íc ngoμi, kh«ng kÓ mét sè v¨n b¶n v¨n häc d©n gian n−íc ngoμi vμ mét sè v¨n b¶n §äc thªm. ë tõng thÓ lo¹i, trËt tù s¾p xÕp nh− sau :  Th¬ : Xa ng¾m th¸c nói L−, C¶m nghÜ trong ®ªm thanh tÜnh (LÝ B¹ch), NgÉu nhiªn viÕt nh©n buæi míi vÒ quª (H¹ Tri Ch−¬ng), Bμi ca nhμ tranh bÞ giã thu ph¸ (§ç Phñ), M©y vμ sãng (Ta-go).  KÞch : ¤ng Giuèc-®anh mÆc lÔ phôc (M«-li-e).  Bót kÝ chÝnh luËn : Lßng yªu n−íc (£-ren-bua). 167

 TruyÖn ng¾n vμ tiÓu thuyÕt : Buæi häc cuèi cïng (§«-®ª), C« bÐ b¸n diªm (An-®Ðc-xen), §¸nh nhau víi cèi xay giã (XÐc-van-tÐt), ChiÕc l¸ cuèi cïng (O Hen-ri), Hai c©y phong (Ai-ma-tèp), Cè h−¬ng (Lç TÊn), Nh÷ng ®øa trÎ (Go-r¬-ki), R«-bin-x¬n ngoμi ®¶o hoang (§i-ph«), Bè cña Xi-m«ng (M«-pa-x¨ng), Con chã BÊc (L©n-®¬n).  NghÞ luËn x· héi : §i bé ngao du (Ru-x«).  NghÞ luËn v¨n ch−¬ng : Chã sãi vμ cõu trong th¬ ngô ng«n cña La Ph«ng-ten (Ten). 2. Nh÷ng v¨n b¶n trªn thuéc nÒn v¨n häc c¸c n−íc Trung Quèc (H¹ Tri Ch−¬ng, LÝ B¹ch, §ç Phñ, Lç TÊn), Ên §é (Ta-go), Nga (Go-r¬-ki, £-ren-bua), C−-r¬-g−-xtan (Ai-ma-tèp), Ph¸p (M«-li-e, Ru-x«, §«-®ª, M«-pa-x¨ng, Ten), Anh (§i-ph«), T©y Ban Nha (XÐc-van-tÐt), §an M¹ch (An-®Ðc-xen), MÜ (O Hen-ri, L©n-®¬n). 3. Bé phËn v¨n häc viÕt tr¶i dμi tõ thÕ kØ VII  VIII (H¹ Tri Ch−¬ng, LÝ B¹ch, §ç Phñ), qua c¸c thÕ kØ XVI (XÐc-van-tÐt), thÕ kØ XVII (M«-li-e), thÕ kØ XVIII (Ru-x«, §i-ph«), thÕ kØ XIX (An-®Ðc-xen, Ten, §«-®ª, M«-pa-x¨ng, O Hen-ri) vμ thÕ kØ XX (Go-r¬-ki, L©n-®¬n, Lç TÊn, Ai-ma-tèp). 4. Bé phËn v¨n häc n−íc ngoμi ë THCS mang ®Ëm s¾c th¸i phong tôc, tËp qu¸n cña nhiÒu d©n téc trªn thÕ giíi vμ ®Ò cËp nhiÒu vÊn ®Ò x· héi, nh©n sinh ë c¸c n−íc thuéc nh÷ng thêi ®¹i kh¸c nhau, gióp chóng ta båi d−ìng nh÷ng t×nh c¶m ®Ñp, yªu c¸i thiÖn, ghÐt c¸i ¸c... (xem phÇn Ghi nhí ë tõng bμi). 5. Bé phËn v¨n häc nμy (xem phÇn Ghi nhí ë tõng bμi) cßn cung cÊp nhiÒu kiÕn thøc bæ Ých nh− : nghÖ thuËt th¬ §−êng (H¹ Tri Ch−¬ng, LÝ B¹ch, §ç Phñ), lèi th¬ v¨n xu«i (Ta-go), bót kÝ chÝnh luËn (£-ren-bua), nghÖ thuËt hμi kÞch (M«-li-e), nhiÒu ph−¬ng thøc tù sù vμ phong c¸ch v¨n xu«i kh¸c nhau (§i-ph«, §«-®ª, Go-r¬-ki, Ai-ma-tèp...), c¸c kiÓu v¨n nghÞ luËn (Ru-x«, Ten, Chu Quang TiÒm). 168

Tæng kÕt phÇn tËp lμm v¨n I  C¸c kiÓu v¨n b¶n ®· häc trong ch−¬ng tr×nh ng÷ v¨n THCS §äc b¶ng tæng kÕt sau vμ tr¶ lêi c¸c c©u hái nªu ë d−íi. STT KiÓu Ph−¬ng thøc VÝ dô vÒ h×nh thøc v¨n b¶n biÓu ®¹t v¨n b¶n cô thÓ  Tr×nh bμy c¸c sù viÖc (sù  B¶n tin b¸o chÝ kiÖn) cã quan hÖ nh©n qu¶  B¶n t−êng thuËt, t−êng tr×nh 1 V¨n b¶n dÉn ®Õn kÕt côc, biÓu lé ý  T¸c phÈm lÞch sö tù sù nghÜa.  T¸c phÈm v¨n häc nghÖ  Môc ®Ých : BiÓu hiÖn con thuËt : truyÖn, tiÓu thuyÕt, kÝ ng−êi, quy luËt ®êi sèng, bμy sù,... tá t×nh c¶m, th¸i ®é.  T¸i hiÖn c¸c tÝnh chÊt,  V¨n t¶ c¶nh, t¶ ng−êi, t¶ sù thuéc tÝnh sù vËt, hiÖn t−îng vËt 2 V¨n b¶n lμm cho chóng hiÓn hiÖn.  §o¹n v¨n miªu t¶ trong t¸c miªu t¶  Môc ®Ých : Gióp con ng−êi phÈm tù sù c¶m nhËn vμ hiÓu ®−îc chóng.  Bμy tá trùc tiÕp hoÆc gi¸n  §iÖn mõng, lêi th¨m hái, tiÕp t×nh c¶m, c¶m xóc cña chia buån, v¨n tÕ, ®iÕu v¨n 3 V¨n b¶n con ng−êi ®èi víi con  Th− tõ biÓu hiÖn t×nh c¶m biÓu c¶m ng−êi, thiªn nhiªn, x· héi, gi÷a ng−êi víi ng−êi sù vËt.  T¸c phÈm v¨n häc : th¬ tr÷  Môc ®Ých : Bμy tá t×nh c¶m t×nh, tuú bót, bót kÝ,... vμ kh¬i gîi sù ®ång c¶m.  Tr×nh bμy thuéc tÝnh, cÊu  B¶n thuyÕt minh s¶n phÈm t¹o, nguyªn nh©n, kÕt qu¶, hμng ho¸ tÝnh cã Ých hoÆc cã h¹i cña sù  Lêi giíi thiÖu di tÝch, th¾ng 4 V¨n b¶n vËt, hiÖn t−îng. c¶nh, nh©n vËt thuyÕt minh  Môc ®Ých : Gióp ng−êi  V¨n b¶n tr×nh bμy tri thøc vμ ®äc cã tri thøc kh¸ch quan ph−¬ng ph¸p trong khoa häc vμ cã th¸i ®é ®óng ®¾n ®èi tù nhiªn vμ x· héi víi chóng. 169

 Tr×nh bμy t− t−ëng, quan  C¸o, hÞch, chiÕu, biÓu ®iÓm ®èi víi tù nhiªn, x·  X· luËn, b×nh luËn, lêi kªu gäi héi, con ng−êi vμ t¸c phÈm  S¸ch lÝ luËn v¨n häc b»ng c¸c luËn ®iÓm, 5 V¨n b¶n luËn cø vμ c¸ch lËp luËn.  Lêi ph¸t biÓu trong héi th¶o nghÞ luËn vÒ khoa häc x· héi  Môc ®Ých : ThuyÕt phôc mäi ng−êi tin theo c¸i  Tranh luËn vÒ mét vÊn ®Ò ®óng, c¸i tèt, tõ bá c¸i sai, chÝnh trÞ, x· héi, v¨n häc c¸i xÊu.  Tr×nh bμy theo mÉu  §¬n tõ chung vμ chÞu tr¸ch nhiÖm  B¸o c¸o ph¸p lÝ vÒ c¸c ý kiÕn,  §Ò nghÞ nguyÖn väng cña c¸ nh©n,  Biªn b¶n tËp thÓ ®èi víi c¬ quan  T−êng tr×nh qu¶n lÝ ; hay ng−îc l¹i, bμy V¨n b¶n tá yªu cÇu, quyÕt ®Þnh cña  Th«ng b¸o 6 ®iÒu hμnh ng−êi cã thÈm quyÒn ®èi  Hîp ®ång,... (hμnh chÝnh  víi ng−êi cã tr¸ch nhiÖm c«ng vô) thùc thi, hoÆc tho¶ thuËn gi÷a c«ng d©n víi nhau vÒ lîi Ých vμ nghÜa vô.  Môc ®Ých : §¶m b¶o c¸c quan hÖ b×nh th−êng gi÷a ng−êi vμ ng−êi theo quy ®Þnh vμ ph¸p luËt. C©u hái : 1. H·y cho biÕt sù kh¸c nhau cña c¸c kiÓu v¨n b¶n trªn. (Gîi ý : Tù sù kh¸c miªu t¶ nh− thÕ nμo ? ThuyÕt minh kh¸c tù sù vμ miªu t¶ nh− thÕ nμo ? V¨n b¶n biÓu c¶m kh¸c v¨n b¶n thuyÕt minh ë ®©u ? V¨n b¶n nghÞ luËn kh¸c v¨n b¶n ®iÒu hμnh ë nh÷ng ®iÓm nμo ? H·y nªu c¸c ph−¬ng thøc biÓu ®¹t c¬ b¶n cña mçi kiÓu ®Ó lμm s¸ng tá c¸c c©u hái trªn.) 2. C¸c kiÓu v¨n b¶n trªn cã thÓ thay thÕ cho nhau ®−îc hay kh«ng ? V× sao ? 3. C¸c ph−¬ng thøc biÓu ®¹t trªn cã thÓ ®−îc phèi hîp víi nhau trong mét v¨n b¶n cô thÓ hay kh«ng ? V× sao ? Nªu mét vÝ dô ®Ó minh ho¹. 4. Tõ b¶ng trªn, h·y cho biÕt kiÓu v¨n b¶n vμ h×nh thøc thÓ hiÖn, thÓ lo¹i t¸c phÈm v¨n häc cã g× gièng nhau vμ kh¸c nhau. 170

a) H·y kÓ tªn c¸c thÓ lo¹i v¨n häc ®· häc, ghi lªn b¶ng. b) Mçi thÓ lo¹i Êy ®· sö dông c¸c ph−¬ng thøc biÓu ®¹t nμo ? c) T¸c phÈm v¨n häc nh− th¬, truyÖn, kÞch cã khi nμo sö dông yÕu tè nghÞ luËn kh«ng ? Cho vÝ dô vμ cho biÕt yÕu tè nghÞ luËn ®ã cã ®Æc ®iÓm g×. 5. KiÓu v¨n b¶n tù sù vμ thÓ lo¹i v¨n häc tù sù kh¸c nhau nh− thÕ nμo ? TÝnh nghÖ thuËt trong t¸c phÈm v¨n häc tù sù thÓ hiÖn ë nh÷ng ®iÓm nμo ? 6. KiÓu v¨n b¶n biÓu c¶m vμ thÓ lo¹i v¨n häc tr÷ t×nh gièng vμ kh¸c nhau ë nh÷ng ®iÓm nμo ? Nªu ®Æc ®iÓm cña thÓ lo¹i v¨n häc tr÷ t×nh. Cho vÝ dô minh ho¹. 7. T¸c phÈm nghÞ luËn cã cÇn c¸c yÕu tè thuyÕt minh, miªu t¶, tù sù kh«ng ? CÇn ë møc ®é nμo, v× sao ? II  phÇn TËp lμm v¨n trong ch−¬ng tr×nh ng÷ v¨n THCS 1. PhÇn V¨n vμ TËp lμm v¨n cã mèi quan hÖ víi nhau nh− thÕ nμo ? H·y nªu vÝ dô cho thÊy mèi quan hÖ ®ã trong ch−¬ng tr×nh ®· häc. 2. PhÇn TiÕng ViÖt cã quan hÖ nh− thÕ nμo víi phÇn V¨n vμ phÇn TËp lμm v¨n ? Nªu vÝ dô chøng minh. 3. C¸c ph−¬ng thøc biÓu ®¹t : miªu t¶, tù sù, nghÞ luËn, biÓu c¶m, thuyÕt minh cã ý nghÜa nh− thÕ nμo ®èi víi viÖc rÌn luyÖn kÜ n¨ng lμm v¨n ? iii  c¸c kiÓu v¨n b¶n träng t©m 1. V¨n b¶n thuyÕt minh a) V¨n b¶n thuyÕt minh cã ®Ých biÓu ®¹t lμ g× ? b) Muèn lμm ®−îc v¨n b¶n thuyÕt minh, tr−íc hÕt cÇn chuÈn bÞ nh÷ng g× ? c) H·y cho biÕt c¸c ph−¬ng ph¸p th−êng dïng trong v¨n b¶n thuyÕt minh. d) Ng«n ng÷ cña v¨n b¶n thuyÕt minh cã ®Æc ®iÓm g× ? 2. V¨n b¶n tù sù a) V¨n b¶n tù sù cã ®Ých biÓu ®¹t lμ g× ? 171

b) Nªu c¸c yÕu tè t¹o thμnh v¨n b¶n tù sù. c) V× sao v¨n b¶n tù sù th−êng kÕt hîp víi c¸c yÕu tè miªu t¶, nghÞ luËn, biÓu c¶m ? H·y cho biÕt t¸c dông cña c¸c yÕu tè ®ã ®èi víi v¨n b¶n tù sù. d) Ng«n ng÷ trong v¨n b¶n tù sù cã ®Æc ®iÓm g× ? 3. V¨n b¶n nghÞ luËn a) V¨n b¶n nghÞ luËn cã ®Ých biÓu ®¹t lμ g× ? b) V¨n b¶n nghÞ luËn do c¸c yÕu tè nμo t¹o thμnh ? c) Nªu yªu cÇu ®èi víi luËn ®iÓm, luËn cø vμ lËp luËn. d) Nªu dμn bμi chung cña bμi nghÞ luËn vÒ mét sù viÖc, hiÖn t−îng ®êi sèng hoÆc mét vÊn ®Ò t− t−ëng, ®¹o lÝ. e) Nªu dμn bμi chung cña bμi nghÞ luËn vÒ t¸c phÈm truyÖn (hoÆc ®o¹n trÝch) hoÆc vÒ mét bμi th¬, ®o¹n th¬. Bμi 33 KÕt qu¶ cÇn ®¹t  Qua ®o¹n trÝch vë kÞch T«i vμ chóng ta, thÊy ®−îc cuéc ®Êu tranh gay g¾t gi÷a nh÷ng con ng−êi m¹nh d¹n ®æi míi víi nh÷ng kÎ mang t− t−ëng b¶o thñ, l¹c hËu trong sù chuyÓn m×nh m¹nh mÏ cña x· héi ta ; b−íc ®Çu hiÓu ®−îc tÝnh c¸ch cña c¸c nh©n vËt tiªu biÓu : Hoμng ViÖt, NguyÔn ChÝnh. HiÓu nghÖ thuËt t¹o t×nh huèng, ph¸t triÓn m©u thuÉn trong kÞch cña L−u Quang Vò. Lμm tèt c«ng t¸c chuÈn bÞ cho phÇn tæng kÕt v¨n häc theo s¸ch gi¸o khoa.  N¾m v÷ng c¸c néi dung c¬ b¶n cña c¶ ba phÇn (V¨n, TiÕng ViÖt, TËp lμm v¨n) trong Ng÷ v¨n 9, chñ yÕu lμ tËp hai. BiÕt c¸ch vËn dông nh÷ng kiÕn thøc vμ kÜ n¨ng ng÷ v¨n ®· häc mét c¸ch tæng hîp, toμn diÖn theo néi dung vμ c¸ch thøc kiÓm tra, ®¸nh gi¸ míi. 172

V¨n b¶n t«i vμ chóng ta (TrÝch c¶nh ba) Phßng Gi¸m ®èc. ViÖt ®øng sau bμn lμm viÖc, ngåi tr−íc anh lμ Lª S¬n, NguyÔn ChÝnh, Thanh, «ng Quých, Dòng, bμ Béng, anh c«ng nh©n r©u quai nãn, c¸c Tr−ëng phßng vμ Qu¶n ®èc c¸c ph©n x−ëng. Hoµng ViÖt  Sau mét n¨m t×m hiÓu vμ cñng cè l¹i xÝ nghiÖp, h«m nay mïng 1 th¸ng 2 n¨m 1980, chóng t«i sÏ tr×nh bμy víi c¸c ®ång chÝ kÕ ho¹ch më réng s¶n xuÊt vμ ph−¬ng ¸n lμm ¨n míi cña xÝ nghiÖp. Ng−êi trùc tiÕp so¹n th¶o ph−¬ng ¸n lμ kÜ s− Lª S¬n. §ång chÝ S¬n tr×nh bμy ®i ! Lª S¬n (ngÇn ng¹i )  T«i − ?... Nh−ng t«i t−ëng... ®©y chØ lμ ®Ò ¸n t«i tr×nh bμy riªng víi anh, bëi trªn thùc tÕ sÏ... kh«ng thùc hiÖn ®−îc... Hoµng ViÖt  Chóng ta sÏ thùc hiÖn. Tr−íc tiªn anh h·y cho biÕt : NÕu tËn dông hÕt kh¶ n¨ng lao ®éng cña xÝ nghiÖp, nÕu chóng ta ch¹y lo ®−îc ®ñ vËt t− nguyªn liÖu th× møc s¶n xuÊt cña xÝ nghiÖp cã thÓ t¨ng ®−îc mÊy lÇn so víi kÕ ho¹ch hiÖn nay ? K×a sao anh kh«ng nãi ? Lª S¬n  Anh ViÖt... Anh hiÓu cho : ®Õn c¶ C«-pÐc-nÝch(1) còng cã lóc kh«ng d¸m c«ng bè nh÷ng ý kiÕn cña m×nh n÷a lμ t«i. (Mäi ng−êi ån μo. TiÕng «ng Quých : CËu Êy nh¸t !) Nh−ng th«i ®−îc, anh ®· muèn th× t«i nãi ! T«i ®· tÝnh to¸n kÜ, thùc ra møc s¶n xuÊt cña xÝ nghiÖp ta cã thÓ t¨ng h¬n hiÖn nay... gÊp n¨m lÇn. Hoµng ViÖt  Cßn nÕu më réng mÆt hμng vÒ nguån tiªu thô, trang bÞ thªm nh÷ng lo¹i m¸y míi, xÝ nghiÖp ta cÇn cã bao nhiªu c«ng nh©n n÷a ? Lª s¬n  RÊt nhiÒu, kho¶ng tõ ba tíi n¨m tr¨m c«ng nh©n n÷a... Hoµng ViÖt  Sao l©u nay ta chØ giíi h¹n trong con sè trªn d−íi hai tr¨m c«ng nh©n, ®ång chÝ Tr−ëng phßng tæ chøc lao ®éng ? Tr−ëng phßng tæ chøc lao ®éng  ChØ tiªu biªn chÕ trªn cho chóng ta chØ cã thÕ. Mét sè l−îng biªn chÕ vμ quü l−¬ng võa møc víi kÕ ho¹ch s¶n xuÊt cña xÝ nghiÖp. 173

Hoµng ViÖt  C¸i kÕ ho¹ch s¶n xuÊt Êy ë ®©u ra, anh ChÝnh ? NguyÔn ChÝnh  ë cÊp trªn ¹. Hoµng ViÖt  Nh−ng cÊp trªn dùa vμo ®©u mμ ra c¸i kÕ ho¹ch ®ã ? NguyÔn ChÝnh  Cã lÏ... dùa vμo kÕ ho¹ch ë cÊp trªn cao h¬n, dÜ nhiªn ! Hoµng ViÖt  CÊp trªn cao h¬n l¹i dùa vμo cÊp trªn cao h¬n n÷a, nghÜa lμ c¸c kÕ ho¹ch ®−îc ®Ò ra mét c¸ch ng−îc ®êi. §¸ng lÏ ph¶i do tõ c¬ së ®−a lªn, dùa trªn kh¶ n¨ng c¬ së vμ yªu cÇu cña thÞ tr−êng... C¸c ®ång chÝ, tõ nay chóng ta sÏ chñ ®éng ®Æt ra kÕ ho¹ch cña chÝnh chóng ta. NguyÔn ChÝnh  §iÒu nμy trªn kh«ng cÊm. Trªn ®· cho phÐp bªn c¹nh kÕ ho¹ch chÝnh thøc ta cã thÓ lμm thªm kÕ ho¹ch hai, kÕ ho¹ch ba... ChØ t¹i anh kh«ng cho phÐp lμm ®ã th«i. Hoµng ViÖt  T«i kh«ng cho. Mét xÝ nghiÖp lμm ¨n chÝnh quy chØ cÇn mét kÕ ho¹ch. XÝ nghiÖp chóng ta chØ cã mét kÕ ho¹ch, nh−ng lμ kÕ ho¹ch do chóng ta ®Þnh ra. KÕ ho¹ch s¶n xuÊt sÏ kh«ng cßn ë møc hiÖn nay. Tr−íc m¾t, kÕ ho¹ch sÏ t¨ng lªn Ýt nhÊt lμ gÊp n¨m lÇn. Tr−ëng phßng tæ chøc lao ®éng  LÊy ®©u ra ng−êi lμm h¶ ®ång chÝ ? Hoµng ViÖt  V©ng, c«ng viÖc s¾p tíi cña ®ång chÝ sÏ vÊt v¶ ®Êy. Ngay trong th¸ng tíi xÝ nghiÖp chóng ta sÏ ph¶i tuyÓn dông kh¸ ®«ng c«ng nh©n n÷a. NguyÔn chÝnh  §ång chÝ ViÖt ¹, chØ tiªu trªn cho ta n¨m nay chØ cßn 15 biªn chÕ n÷a. Hoµng ViÖt  T«i kh«ng cÇn chØ tiªu Êy. XÝ nghiÖp ta sÏ sö dông thî hîp ®ång. Bµ tr−ëng phßng tµi vô  Nh−ng ®ång chÝ Gi¸m ®èc ¹, chóng ta kh«ng cã quü l−¬ng cho thî hîp ®ång. Hoµng ViÖt  Chóng t«i sÏ bμn víi chÞ viÖc Êy, quü nμo th× quü, sÏ ph¶i cã l−¬ng cho thî. Tr−íc m¾t chóng ta sÏ dõng viÖc x©y nhμ kh¸ch, sÏ cã tiÒn tr¶ ®ñ hai th¸ng l−¬ng. Sau nμy sÏ truy hoμn. (quay sang Dòng) §ång chÝ Dòng ! Dòng  Cã ! Hoµng ViÖt  Tæ söa ch÷a c¸c cËu ®· cïng anh S¬n thèng kª tÊt c¶ vËt t− thiÕt bÞ ®Ó tu söa c¸c m¸y mãc háng råi chø ? 174

Dòng  Råi. Thèng kª ®©y ¹. Hoµng ViÖt  Gi¸m ®èc giao cho ®ång chÝ chÞu tr¸ch nhiÖm kiÕm ®ñ c¸c vËt t− thiÕt bÞ Êy b»ng bÊt cø c¸ch nμo, ë bÊt cø ®©u, b»ng sÐc, b»ng tiÒn mÆt, sao kh«ng thi hμnh ? Dòng  B¸o c¸o... nh−ng tμi vô... kh«ng chÞu chi ¹. Hoµng ViÖt  §· cã ch÷ kÝ cña t«i råi kia mμ ? Dòng  Tμi vô vÉn kh«ng chÞu. Hoµng ViÖt  §ång chÝ Tr−ëng phßng tμi vô, lÖnh cña t«i ph¶i ®−îc thi hμnh : cÊp tiÒn cho tæ söa ch÷a. Bµ tr−ëng phßng tµi vô  Th−a ®ång chÝ, nh−ng... Hoµng ViÖt  T«i chÞu tr¸ch nhiÖm. Bµ tr−ëng phßng tµi vô  Nh−ng ®©y lμ nguyªn t¾c kh«ng thÓ... T«i ph¶i lμm ®óng nh÷ng quy ®Þnh. Hoµng ViÖt  NÕu kh«ng thi hμnh, sÏ cã ng−êi kh¸c lμm thay chÞ. (chØ mét c« g¸i ) C« Loan kÕ to¸n  Tr−ëng phßng tμi vô, h·y chuÈn bÞ cho c«ng nh©n lÜnh l−¬ng míi tõ th¸ng tíi. Loan  Sao ¹ ? L−¬ng míi ? Hoµng ViÖt  L−¬ng kho¸n theo s¶n phÈm. Chóng t«i ®· ®Þnh l¹i gi¸ kho¸n, më réng l−¬ng kho¸n vμ biÕt ch¾c ch¾n r»ng : nÕu tr¶ l−¬ng kho¸n, n¨ng suÊt cña mçi c«ng nh©n sÏ t¨ng gÊp n¨m, sÏ kh«ng ai ph¶i lo bÖn thõng gia c«ng kiÕm thªm n÷a. Møc s¶n phÈm cña xÝ nghiÖp sÏ t¨ng Ýt nhÊt gÊp n¨m, ®−¬ng nhiªn l−¬ng cña c«ng nh©n viªn xÝ nghiÖp ta sÏ ph¶i t¨ng Ýt ra lμ bèn lÇn. (Mäi ng−êi x«n xao.) NguyÔn ChÝnh  §ång chÝ Gi¸m ®èc, s¶n xuÊt t¨ng gÊp n¨m míi chØ lμ trªn dù tÝnh. Chóng ta ch−a lμm ®−îc, ®· véi lÜnh l−¬ng cao sao ? Hoµng ViÖt  Víi sè l−¬ng tèi thiÓu Êy ng−êi c«ng nh©n míi cã thÓ sèng mμ kh«ng chÕt ®ãi, kh«ng lμm bËy. Muèn t¨ng s¶n xuÊt, ph¶i ®Çu t−. Kh©u cÇn ®Çu t− tr−íc tiªn lμ con ng−êi. §Õn c¸i m¸y còng ph¶i cã ®ñ nhiªn liÖu nã míi lμm viÖc ®−îc. (víi mäi ng−êi ) Vμ ph¶i lμm ra trß ! C¸i dë l©u nay cña chóng ta lμ : ng−êi ch¨m vμ kÎ l−êi ®−îc ®èi xö nh− nhau, ng−êi tμi n¨ng vμ 175

kÎ dèt n¸t ®Òu h−ëng chung mét møc quyÒn lîi, thËm chÝ cã nh÷ng kÎ kh«ng lμm g× c¶, chØ ngåi ph¸n th«i, l¹i ®−îc v× nÓ h¬n nh÷ng ng−êi ®· vÊt v¶ cèng hiÕn. X· héi chñ nghÜa g× mμ l¹i l¹ thÕ ? Kh«ng, tõ nay ai cμng lμm ®−îc nhiÒu s¶n phÈm sÏ ph¶i ®−îc h−ëng l−¬ng cμng cao, ai lμm tåi sÏ bÞ ph¹t b»ng tiÒn, ®ã sÏ lμ nguyªn t¾c cña xÝ nghiÖp chóng ta ! (Mäi ng−êi hoan h« rÇm ré.) Bµ tr−ëng phßng tµi vô  Nh−ng th−a ®ång chÝ Gi¸m ®èc, c¸c nguyªn t¾c Êy dùa trªn v¨n b¶n nμo vËy ? Hoµng ViÖt  V¨n b¶n do t«i vμ c¸c ®ång chÝ th¶o ra. Bµ Tr−ëng phßng tµi vô  ThËt ra ch−a hÒ cã c¸c nguyªn t¾c nh− thÕ, ch−a hÒ cã. Hoµng ViÖt  Th× b©y giê chóng ta sÏ ®Æt ra, cã sao ®©u ! MiÔn lμ nã gióp chóng ta lμm thªm ®−îc nhiÒu s¶n phÈm. TÊt c¶ ph¶i t¹o mäi thuËn lîi cho ng−êi trùc tiÕp s¶n xuÊt. Sè c¸n bé nh©n viªn gi¸n tiÕp ph¶i gi¶m tíi møc tèi thiÓu. C¸c ®ång chÝ Qu¶n ®èc ph©n x−ëng cã mÆt ë ®©y, vÝ dô nh− ®ång chÝ Tr−¬ng, xin phÐp cho t«i ®−îc hái : Tõ tr−íc ®Õn nay, ®ång chÝ lμm c«ng viÖc g× ë ph©n x−ëng nhØ ? Tr−¬ng  μ... th×... t«i... t«i lμm Qu¶n ®èc ¹. Hoµng ViÖt  Cô thÓ c«ng viÖc cña Qu¶n ®èc lμ g× ? Tr−¬ng  D¹, lμ... lμ... tr«ng coi, qu¶n lÝ, ®èc thóc c¸c tæ thî, ng¨n chÆn c¸c hiÖn t−îng tiªu cùc, b¸o c¸o lªn Gi¸m ®èc råi th×... Hoµng ViÖt (ng¾t lêi Tr−¬ng)  Nh÷ng viÖc ®ã c¸c tæ tr−ëng ph¶i tù lo lÊy. C¸c tæ tr−ëng sÏ trùc tiÕp lμm viÖc víi c¸c tr−ëng ngμnh vμ Ban gi¸m ®èc, kh«ng cÇn ph¶i qua mét ng−êi trung gian lμ Qu¶n ®èc lμm g× cho mÊt th× giê. Tãm l¹i chóng t«i xÐt thÊy r»ng : ë xÝ nghiÖp ta, chøc Qu¶n ®èc ph©n x−ëng lμ thõa, tõ nay xÝ nghiÖp sÏ kh«ng cã chøc Qu¶n ®èc n÷a. Tr−¬ng (l¾p b¾p)  Sao ! Sao ¹... ? Kh«ng... kh«ng cã Qu¶n ®èc ph©n x−ëng ? Hoμng ViÖt  V©ng, c¸c ®ång chÝ sÏ ®−îc bè trÝ lμm c¸c chøc tr¸ch vμ nhiÖm vô kh¸c. Tr−¬ng  T«i kh«ng hiÓu... NÕu nh− chóng t«i cã khuyÕt ®iÓm g× ®ång chÝ cã thÓ khiÓn tr¸ch, kØ luËt, ®»ng nμy... x−a nay ph©n x−ëng vÉn ph¶i cã 176

Qu¶n ®èc. Kh«ng ph¶i t«i ham ®Þa vÞ, nh−ng b·i bá c¶ mét chøc vô quan träng nh− chøc Qu¶n ®èc ph©n x−ëng th× thËt lμ... Hoµng ViÖt  Kh«ng cã chøc vô nμo quan träng c¶. ChØ cã hiÖu qu¶ c«ng viÖc lμ quan träng. X−a nay cã Qu¶n ®èc, tõ nay sÏ kh«ng cã n÷a, bëi chøc vô Êy, trong c¸ch lμm viÖc míi cña xÝ nghiÖp ta, lμ kh«ng cÇn thiÕt. C¸c ®ång chÝ h·y chÊp hμnh. ThÕ th«i. C¸c ®ång chÝ gi¶i t¸n. (¤ng Quých, bμ Béng hå hëi ®Õn bªn ViÖt.) ¤ng Quých  Mäi viÖc ch−a biÕt råi sÏ ra sao, nh−ng ngay b©y giê anh cho phÐp... t«i ®−îc b¾t tay anh. Bμ Béng, bμ ñng hé Gi¸m ®èc kh«ng ? Bµ Béng  T«i ch¶ hiÓu l¾m, nh−ng ai lμm cho anh chÞ em c«ng nh©n cã c«ng ¨n viÖc lμm, mäi ng−êi quÊn tóm lÊy nhau, ®ãng gãp ®−îc nhiÒu cho Nhμ n−íc, b¸t c¬m cña c«ng nh©n cã thªm thÞt, thªm c¸ lμ t«i mõng, lμ t«i ñng hé. Th«i xin phÐp anh... (®i ra) T«i nãi cã ®−îc kh«ng «ng Quých ? ¤ng quých  §−îc qu¸ chø lÞ ! (Mäi ng−êi t¶n ®i, chØ cßn ViÖt, ChÝnh, Lª S¬n vμ Thanh.) NguyÔn ChÝnh  Anh ViÖt, t«i hi väng tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu anh võa nãi, anh sÏ nghÜ l¹i. Hoµng ViÖt  T«i ®· suy nghÜ rÊt kÜ. NguyÔn ChÝnh  T«i ngì nh− m×nh ®ang ngñ mª. Hoµng ViÖt  Th× anh h·y thøc dËy. NguyÔn ChÝnh  E r»ng ng−êi ®ang ngñ mª l¹i lμ anh ®Êy, lμm ®¶o lén hμng lo¹t lÒ thãi, vi ph¹m hμng lo¹t nguyªn t¾c. §ång chÝ sÏ gi¶i thÝch thÕ nμo víi cÊp trªn ? Hoµng ViÖt  Nh− võa gi¶i thÝch víi c¸c ®ång chÝ vËy. NguyÔn chÝnh  §ång chÝ bÊt chÊp c¸c quy ®Þnh nghiªm ngÆt cña c¶ mét hÖ thèng c¸c c¬ quan tμi chÝnh, ng©n hμng, lao ®éng, vËt t−... Hoµng ViÖt  Nh÷ng quy ®Þnh tõ l©u ®· thμnh bÊt hîp lÝ, phôc vô cho mét c¬ chÕ qu¶n lÝ ®· cò kÜ, l¹c hËu. NguyÔn chÝnh  §· cò kÜ l¹c hËu. Kh«ng ®©u ! C¸i c¬ chÕ mμ ®ång chÝ m¹t s¸t Êy tån t¹i bÒn v÷ng mÊy chôc n¨m nay. Nhê nã mμ chóng ta cã h«m nay, cã chñ nghÜa x· héi nh− ngμy h«m nay, h¹t g¹o ®ång chÝ ¨n, c¸i ¸o ®ång 177

chÝ mÆc vμ c¶ chÝnh con ng−êi ®ång chÝ n÷a ®· ®−îc rÌn luyÖn vμ tr−ëng thμnh trong c¬ chÕ Êy. §õng véi v· phñ nhËn ! Hoµng ViÖt  Sù vËt kh«ng ®øng yªn, cuéc sèng kh«ng ®øng yªn mét chç, cã c¸i h«m qua ®óng, h«m nay nã lμ vËt c¶n. Ph¶i t×m c¸ch ph¸ bá, mong anh th«ng c¶m vμ hiÓu cho t«i. NguyÔn ChÝnh  TÊt c¶ nh÷ng viÖc ®ång chÝ ®Þnh tiÕn hμnh, kh«ng cã trong nghÞ quyÕt §¶ng uû xÝ nghiÖp. §¶ng uû ch−a quyÕt ®Þnh, ®ång chÝ ViÖt ¹. Hoµng ViÖt  Cã. NghÞ quyÕt §¶ng uû lμ ®Èy m¹nh s¶n xuÊt vμ æn ®Þnh ®êi sèng c«ng nh©n. Cßn biÖn ph¸p thùc hiÖn thÕ nμo lμ tr¸ch nhiÖm cña Gi¸m ®èc. NguyÔn ChÝnh  Nh−ng... ®ång chÝ ViÖt... Chóng t«i kh«ng cã quyÒn g× sao ? T«i lμ... Hoµng ViÖt  §ång chÝ lμ Phã gi¸m ®èc, tøc lμ chøc vô gióp viÖc cho Gi¸m ®èc. NÕu kh«ng ®ång ý víi chøc vô Êy, ®ång chÝ cã thÓ xin tõ chøc... NguyÔn ChÝnh (bËm m«i )  §−îc råi... ®ång chÝ qu¸ tù tin ®Êy ! §−îc, ®Ó råi xem... (ra nhanh) Lª s¬n (®Õn bªn ViÖt )  Anh véi v· qu¸ ! Anh ®· ®¸nh gi¸ thÊp ®ång chÝ Phã gi¸m ®èc cña chóng ta ! Con ng−êi Êy ®· tõng ®¸nh ®æ bèn ®êi Gi¸m ®èc. H¾n thuéc lo¹i ng−êi nÕu b¾t tay m×nh, m×nh ph¶i xem l¹i tay cã cßn ®ñ n¨m ngãn kh«ng ? So víi h¾n ta, anh chØ lμ cõu non. Tõ nay ChÝnh sÏ kh«ng can ng¨n anh n÷a ®©u, h¾n sÏ ®Ó mÆc anh dÊn s©u vμo c¸c sù viÖc råi h¾n míi ra tay. H¾n sÏ cã chç cã n¬i ®Ó lμm viÖc ®ã... Anh kh«ng sî μ ? Hoµng ViÖt  ThÕ cßn cËu, cËu cã sî kh«ng ? Lª s¬n  T«i μ ? Còng run ®Êy. T«i nh¸t. NÕu ng−êi ta do¹ thiªu t«i trªn giμn löa th× t«i còng ®μnh ph¶i nãi lμ tr¸i ®Êt kh«ng quay. Anh nhÊt quyÕt kÐo t«i vμo cuéc μ ? Hoµng ViÖt  T«i chØ dän b·i ®Ó cËu sót bãng, ®Ó c¸i ®Çu cña cËu ®−îc cã chç dïng. Ýt ra trong ®êi còng ph¶i cã lÇn lμm ®−îc mét c¸i g× thËt chø ! Lª s¬n  ChØ e khi lμm gi¶ th× ®−îc hu©n ch−¬ng, cßn lμm thËt th× l¹i... no ®ßn ! Hoµng ViÖt  Da t«i dμy l¾m, cËu yªn trÝ ! Lª S¬n  Anh thËt lμ... Th«i ®−îc, høa víi anh : T«i kh«ng bá ch¹y ®©u ! ChØ tuÇn sau lμ quy tr×nh s¶n xuÊt míi sÏ ®−îc triÓn khai. ¤ng §«ng Ki-sèt(2) ! 178

Khæ th©n t«i, t«i l¹i gièng kÞ m· Xan-ch«, rÊt yªu vμ kh«ng thÓ thiÕu ®−îc §«ng Ki-sèt. Nμy, nh−ng døt kho¸t c¸c cèi xay giã nã sÏ cho chóng ta ¨n ®ßn nhõ tö ®Êy ! (Anh ®i khuÊt.) (L−u Quang Vò(★), TuyÓn tËp kÞch, NXB S©n khÊu, Hμ Néi, 1994) Chó thÝch (★) Nhμ th¬, nhμ viÕt kÞch L−u Quang Vò (1948 1988) sinh ë huyÖn H¹ Hoμ, tØnh Phó Thä, quª gèc ë §μ N½ng. ¤ng tõng lμ bé ®éi thêi kh¸ng chiÕn chèng MÜ. L−u Quang Vò b¾t ®Çu s¸ng t¸c th¬ kho¶ng gi÷a nh÷ng n¨m 60 cña thÕ kØ XX. §Çu nh÷ng n¨m 80, «ng hÇu nh− chuyÓn h¼n sang lÜnh vùc s©n khÊu. ChØ ch−a ®Çy 10 n¨m, «ng ®· s¸ng t¸c kho¶ng 50 kÞch b¶n, hÇu hÕt ®· ®−îc dμn dùng. Ngßi bót kÞch cña «ng nh¹y bÐn, s¾c s¶o, ®Ò cËp ®Õn hμng lo¹t vÊn ®Ò cã tÝnh thêi sù nãng hæi trong cuéc sèng ®−¬ng thêi, ®¸p øng ®−îc nh÷ng ®ßi hái cña ®«ng ®¶o ng−êi xem trong thêi k× x· héi chuyÓn ®éng m¹nh mÏ theo h−íng ®æi míi. N¨m 2000, L−u Quang Vò ®· ®−îc Nhμ n−íc tÆng Gi¶i th−ëng Hå ChÝ Minh vÒ v¨n häc nghÖ thuËt. T«i vμ chóng ta ph¶n ¸nh cuéc ®Êu tranh gay g¾t ®Ó thay ®æi ph−¬ng thøc tæ chøc, lÒ lèi ho¹t ®éng s¶n xuÊt ë xÝ nghiÖp Th¾ng Lîi. Mét bªn lμ t− t−ëng b¶o thñ, kh− kh− gi÷ lÊy c¸c nguyªn t¾c, quy chÕ ®· x¬ cøng, l¹c hËu víi ®¹i diÖn lμ c¸c nh©n vËt NguyÔn ChÝnh (Phã gi¸m ®èc), Tr−¬ng (Qu¶n ®èc ph©n x−ëng) ®−îc sù hç trî cña TrÇn Kh¾c (®¹i diÖn Ban Thanh tra cña Bé). Mét bªn lμ tinh thÇn d¸m nghÜ d¸m lμm, kh¸t khao ®æi míi v× lîi Ých cña mäi ng−êi víi ®¹i diÖn lμ Hoμng ViÖt (Gi¸m ®èc xÝ nghiÖp), Thanh (kÝp tr−ëng ph©n x−ëng 1), Lª S¬n (kÜ s−) vμ ®a sè anh chÞ em c«ng nh©n. ThÓ hiÖn sù xung ®ét gi÷a hai phÝa nμy, t¸c gi¶ kh¼ng ®Þnh r»ng kh«ng thÓ cã thø chñ nghÜa tËp thÓ chung chung, kh«ng thÓ gi÷ m·i c¸c nguyªn t¾c, ph−¬ng ph¸p cña thêi cò tr−íc sù biÕn chuyÓn sinh ®éng cña cuéc sèng. C¸i \"chóng ta\" ®−îc h×nh thμnh tõ nhiÒu c¸i \"t«i\" cô thÓ, v× thÕ cÇn quan t©m, ch¨m chót ®Õn quyÒn lîi, h¹nh phóc cña tõng c¸ nh©n con ng−êi. §Æt trong t×nh h×nh ®Êt n−íc ta nh÷ng n¨m vë kÞch ra ®êi, chñ ®Ò cña vë kÞch qu¶ lμ cã ý nghÜa quan träng. §o¹n trÝch thuéc c¶nh ba cña vë kÞch (gåm tÊt c¶ 9 c¶nh). C¶nh nμy diÔn t¶ cuéc xung ®ét trùc tiÕp ®Çu tiªn gi÷a ph¸i kh¸t khao ®æi míi vμ ph¸i b¶o thñ khi hä c«ng khai béc lé quan ®iÓm. 179

(1) C«-pÐc-nÝch (1473 1543) : nhμ thiªn v¨n häc næi tiÕng cña Ba Lan, ng−êi ®· ®Ò ra thuyÕt \"MÆt trêi lμ trung t©m\". Theo thuyÕt nμy, mÆt trêi ë trung t©m vò trô, c¸c hμnh tinh (kÓ c¶ tr¸i ®Êt) th× di chuyÓn xung quanh mÆt trêi. Häc thuyÕt cña C«-pÐc-nÝch døt kho¸t ®o¹n tuyÖt víi tÝn ®iÒu t«n gi¸o, víi truyÒn thuyÕt Th−îng ®Õ s¸ng t¹o thÕ giíi (cho r»ng tr¸i ®Êt lμ bÊt ®éng vμ ë trung t©m vò trô). (2) §«ng Ki-sèt : tøc §«n Ki-h«-tª, nh©n vËt chÝnh trong tiÓu thuyÕt §«n Ki-h«-tª cña XÐc-van-tÐt. §äc  hiÓu v¨n b¶n 1. §äc kÜ c¸c chó thÝch ®Ó hiÓu néi dung, chñ ®Ò vë kÞch, hiÓu vÞ trÝ cña c¸c nh©n vËt. 2. Tõ phÇn chó thÝch vμ ®o¹n trÝch nμy em hiÓu m©u thuÉn c¬ b¶n mμ vë kÞch T«i vμ chóng ta thÓ hiÖn lμ g× ? ý nghÜa cña nã ®èi víi thùc tiÔn ph¸t triÓn cña x· héi ta thêi k× Êy nh− thÕ nμo ? 3. Muèn thÓ hiÖn sù ph¸t triÓn cña xung ®ét kÞch, t¸c gi¶ cÇn t¹o ®−îc t×nh huèng. Trong c¶nh ba nμy, t×nh huèng ®ã lμ g× ? M©u thuÉn c¬ b¶n cña t¸c phÈm ®Õn ®©y béc lé nh− thÕ nμo ? 4. Qua ®o¹n trÝch, em hiÓu nh− thÕ nμo vÒ tÝnh c¸ch cña Gi¸m ®èc Hoμng ViÖt, kÜ s− Lª S¬n, Phã gi¸m ®èc NguyÔn ChÝnh, Qu¶n ®èc ph©n x−ëng Tr−¬ng ? 5. Em cã c¶m nhËn g× vÒ xu thÕ ph¸t triÓn vμ kÕt thóc cña xung ®ét kÞch ? Ghi nhí §Ó ph¸t triÓn s¶n xuÊt, ®Ó ®em l¹i quyÒn lîi, h¹nh phóc cho mäi ng−êi, cÇn ph¸ bá c¸ch nghÜ, c¬ chÕ l¹c hËu, cò kÜ, cÇn m¹nh d¹n ®æi míi ph−¬ng thøc tæ chøc, lÒ lèi ho¹t ®éng. §©y lμ mét qu¸ tr×nh ®Êu tranh gay g¾t, cÇn nh÷ng con ng−êi cã trÝ tuÖ vμ b¶n lÜnh, d¸m nghÜ d¸m lμm. Vë kÞch T«i vμ chóng ta cña L−u Quang Vò ®· thÓ hiÖn nh÷ng ®iÒu Êy qua viÖc x©y dùng t×nh huèng kÞch hÊp dÉn vμ c¸c nh©n vËt cã tÝnh c¸ch râ nÐt. LuyÖn tËp Tãm t¾t sù ph¸t triÓn cña m©u thuÉn kÞch trong ®o¹n trÝch trªn. 180

Tæng kÕt phÇn v¨n häc §Ó chuÈn bÞ bμi Tæng kÕt phÇn v¨n häc, häc sinh cÇn lμm ë nhμ nh÷ng viÖc sau : 1. §äc l¹i môc lôc c¸c v¨n b¶n trong s¸ch gi¸o khoa Ng÷ v¨n tõ líp 6 ®Õn líp 9 vμ lμm b¶ng thèng kª t¸c phÈm theo mÉu d−íi ®©y : V¨n häc d©n gian V¨n häc trung ®¹i V¨n häc hiÖn ®¹i 1. TruyÖn 1. TruyÖn, kÝ 1. TruyÖn , kÝ  TruyÒn thuyÕt 2. Th¬ 2. Tuú bót  TruyÖn cæ tÝch 3. TruyÖn th¬ 3. Th¬  TruyÖn c−êi 4. V¨n nghÞ luËn (hÞch, 4. KÞch  Ngô ng«n c¸o,...) 5. V¨n nghÞ luËn 2. Ca dao  d©n ca 3. Tôc ng÷ 4. S©n khÊu (chÌo) L−u ý :  Kh«ng thèng kª c¸c v¨n b¶n v¨n häc n−íc ngoμi vμ c¸c v¨n b¶n nhËt dông (®· ®−îc tæng kÕt riªng).  C¸c c©u ca dao  d©n ca v× ®Òu kh«ng cã tªn nªn ghi theo tªn ®Æt cho c¶ chïm theo chñ ®iÓm néi dung. VÝ dô : Nh÷ng c©u h¸t vÒ t×nh c¶m gia ®×nh. §èi víi c¸c c©u tôc ng÷, còng tiÕn hμnh theo c¸ch trªn.  Víi nh÷ng v¨n b¶n trÝch tõ t¸c phÈm dμi, cÇn ghi c¶ tªn ®o¹n trÝch vμ tªn t¸c phÈm, ®Ó trong ngoÆc ®¬n. VÝ dô : S«ng n−íc Cμ Mau (trÝch §Êt rõng ph−¬ng Nam). Víi nh÷ng ®o¹n trÝch cã tªn trïng víi tªn t¸c phÈm th× chØ cÇn ghi mét lÇn.  VÒ thêi ®iÓm s¸ng t¸c : nÕu kh«ng cã n¨m s¸ng t¸c chÝnh x¸c th× ghi thêi gian t¸c phÈm ®−îc xuÊt b¶n. Nh÷ng t¸c phÈm v¨n häc d©n gian hÇu hÕt ®Òu kh«ng thÓ x¸c ®Þnh ®−îc thêi ®iÓm ra ®êi, nªn kh«ng cÇn ghi n¨m s¸ng t¸c. 2. §äc l¹i c¸c chó thÝch (★) ë nh÷ng bμi ®Çu cña c¸c côm bμi cïng mét thÓ lo¹i trong v¨n häc d©n gian, ghi l¹i c¸c ®Þnh nghÜa vÒ tõng thÓ lo¹i sau :  TruyÒn thuyÕt  TruyÖn cæ tÝch 181

 TruyÖn c−êi  TruyÖn ngô ng«n  Ca dao  d©n ca  Tôc ng÷  ChÌo 3. Trong bé phËn v¨n häc viÕt ViÖt Nam thêi trung ®¹i (tõ thÕ kØ X ®Õn hÕt thÕ kØ XIX) ®−îc häc trong ch−¬ng tr×nh Ng÷ v¨n THCS cã nh÷ng thÓ lo¹i nμo ? Ghi l¹i tªn c¸c t¸c phÈm ®· häc theo tõng thÓ lo¹i. VÝ dô : truyÖn cã truyÖn truyÒn k×, truyÖn ch−¬ng håi,... ; th¬ cã c¸c thÓ th¬ nh− thÊt ng«n b¸t có, tø tuyÖt, song thÊt lôc b¸t,... 4. C¸c v¨n b¶n t¸c phÈm thuéc v¨n häc hiÖn ®¹i ViÖt Nam ®· cho em lμm quen víi nh÷ng thÓ lo¹i nμo ? Trong tõng thÓ lo¹i, ph−¬ng thøc biÓu ®¹t nμo (tù sù, miªu t¶, biÓu c¶m, lËp luËn, thuyÕt minh) cã vÞ trÝ chñ ®¹o ? kiÓm tra tæng hîp cuèi n¨m I  Nh÷ng néi dung c¬ b¶n cÇn chó ý 1. PhÇn §äc  hiÓu v¨n b¶n Néi dung ®äc  hiÓu t¸c phÈm v¨n häc trong Ng÷ v¨n 9, tËp hai tËp trung vμo c¸c thÓ lo¹i v¨n häc sau ®©y :  V¨n nghÞ luËn : häc mét sè t¸c phÈm vÒ nghÞ luËn chÝnh trÞ  x· héi vμ nghÞ luËn v¨n häc nh− TiÕng nãi cña v¨n nghÖ (NguyÔn §×nh Thi), Bμn vÒ ®äc s¸ch, Chã sãi vμ cõu trong th¬ ngô ng«n cña La Ph«ng-ten,...  Th¬ hiÖn ®¹i : häc c¸c bμi th¬ sau C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945 nh− Con cß (ChÕ Lan Viªn), Mïa xu©n nho nhá (Thanh H¶i), ViÕng l¨ng B¸c (ViÔn Ph−¬ng), Sang thu (H÷u ThØnh), Nãi víi con (Y Ph−¬ng),... Bªn c¹nh c¸c bμi th¬ ViÖt Nam, cßn cã th¬ n−íc ngoμi nh− bμi M©y vμ sãng (Ta-go).  TruyÖn hiÖn ®¹i : häc c¸c t¸c phÈm nh− BÕn quª (NguyÔn Minh Ch©u), Nh÷ng ng«i sao xa x«i (Lª Minh Khuª). PhÇn truyÖn n−íc ngoμi häc trÝch ®o¹n c¸c t¸c phÈm : R«-bin-x¬n Cru-x« (§i-ph«), Bè cña Xi-m«ng (M«-pa-x¨ng), Con chã BÊc (L©n-®¬n). 182

 KÞch hiÖn ®¹i : häc trÝch ®o¹n kÞch B¾c S¬n (NguyÔn Huy T−ëng), T«i vμ chóng ta (L−u Quang Vò). C¸c kiÕn thøc lÝ luËn v¨n häc kh«ng so¹n thμnh bμi riªng, nh−ng qua viÖc häc c¸c thÓ lo¹i cô thÓ, häc sinh ®−îc cung cÊp mét sè thuËt ng÷ v¨n häc g¾n chÆt víi c¸c v¨n b¶n t¸c phÈm ®ang häc vμ viÖc ®äc  hiÓu c¸c t¸c phÈm ®ã. Ch¼ng h¹n c¸c kh¸i niÖm nh− v¨n nghÞ luËn, truyÖn hiÖn ®¹i, th¬ hiÖn ®¹i, kÞch hiÖn ®¹i,... 2. PhÇn TiÕng ViÖt PhÇn TiÕng ViÖt trong Ng÷ v¨n 9, tËp hai tËp trung vμo c¸c néi dung chñ yÕu sau ®©y :  TiÕp tôc cung cÊp mét sè kiÕn thøc, cô thÓ lμ : Khëi ng÷, C¸c thμnh phÇn biÖt lËp, Liªn kÕt c©u vμ liªn kÕt ®o¹n v¨n, NghÜa t−êng minh vμ hμm ý,...  ¤n tËp phÇn TiÕng ViÖt trong Ng÷ v¨n 9 ; Tæng kÕt vÒ ng÷ ph¸p trong c¶ cÊp THCS. Nh÷ng néi dung kiÕn thøc vμ kÜ n¨ng vÒ tiÕng ViÖt sÏ ®−îc kiÓm tra chñ yÕu th«ng qua thùc hμnh, cô thÓ lμ :  Thùc hμnh nhËn diÖn c¸c thμnh phÇn c©u, c¸c phÐp liªn kÕt c©u vμ liªn kÕt ®o¹n v¨n, c¸c c©u cã hμm ý vμ hμm ý cña c©u trong v¨n b¶n ;  Thùc hμnh vËn dông c¸c néi dung ®· häc trong khi viÕt bμi tËp lμm v¨n. 3. PhÇn TËp lμm v¨n PhÇn TËp lμm v¨n trong Ng÷ v¨n 9, tËp hai tËp trung chñ yÕu vμo v¨n nghÞ luËn víi hai néi dung lín : a) NghÞ luËn x· héi (nghÞ luËn vÒ mét sù viÖc, hiÖn t−îng ®êi sèng hoÆc vÒ mét vÊn ®Ò t− t−ëng ®¹o lÝ) vμ nghÞ luËn v¨n häc (nghÞ luËn vÒ t¸c phÈm truyÖn (hoÆc ®o¹n trÝch) hoÆc vÒ mét ®o¹n th¬, bμi th¬). b) TiÕp tôc häc vμ rÌn luyÖn mét sè tri thøc vμ kÜ n¨ng lμm v¨n cao h¬n so víi c¸c líp d−íi, cô thÓ lμ tËp trung h×nh thμnh vμ rÌn luyÖn c¸c kÜ n¨ng nh− ph©n tÝch, tæng hîp, nhËn ®Þnh, ®¸nh gi¸. Bªn c¹nh ®ã, tiÕp tôc cñng cè c¸c kÜ n¨ng ®· häc qua viÖc thùc hμnh viÕt c¸c bμi tËp lμm v¨n. 183

Ngoμi ra cßn häc mét sè v¨n b¶n hμnh chÝnh  c«ng vô nh− Biªn b¶n, Hîp ®ång, Th− (®iÖn) chóc mõng vμ th¨m hái. HÖ thèng ®Ò tËp lμm v¨n trong s¸ch Ng÷ v¨n 9, tËp hai cã yªu cÇu cao h¬n so víi c¸c líp d−íi (®¸ng chó ý lμ ®Ò cã mÖnh lÖnh, ®Ò cã tÝnh chÊt më, ®Ò cã nhan ®Ò kÌm theo) ; ®ßi hái cao h¬n vÒ ý vμ sù linh ho¹t, s¸ng t¹o trong diÔn ®¹t khi viÕt bμi. II c¸ch «n tËp vμ h−íng kiÓm tra, ®¸nh gi¸ 1. C¸ch «n tËp a) Néi dung bμi kiÓm tra tæng hîp cuèi n¨m chñ yÕu trong ph¹m vi s¸ch Ng÷ v¨n 9, tËp hai nh− ®· nªu ë trªn. Tuy vËy, häc sinh vÉn cÇn liªn hÖ víi mét sè kiÕn thøc vμ kÜ n¨ng ®· häc ë Ng÷ v¨n 9, tËp mét, thËm chÝ c¶ nh÷ng kiÕn thøc vμ kÜ n¨ng ®· häc ë toμn cÊp THCS ®Ó cã thÓ gi¶i quyÕt tèt c¸c yªu cÇu cña ®Ò bμi. b) Khi häc «n ®Ó chuÈn bÞ cho bμi kiÓm tra tæng hîp cuèi n¨m, häc sinh cÇn chó ý n¾m ®−îc mét sè yªu cÇu vÒ néi dung vμ h×nh thøc c¬ b¶n sau ®©y :  V¨n b¶n t¸c phÈm Êy lμ cña ai ? Ra ®êi trong hoμn c¶nh nμo ? ViÕt vÒ c¸i g× ? VÒ chuyÖn g× ? VÒ ai vμ cã nh÷ng nh©n vËt nμo ? Néi dung chÝnh mμ v¨n b¶n muèn lμm næi bËt lμ g× ? Nh»m ca ngîi hay phª ph¸n ®iÒu g× ?...  Trong v¨n b¶n ®ã, t¸c gi¶ dïng ph−¬ng thøc biÓu ®¹t nμo lμ chÝnh ? C¸c yÕu tè nghÖ thuËt næi bËt nμo ®· gióp t¸c gi¶ thÓ hiÖn thμnh c«ng néi dung t− t−ëng cña v¨n b¶n ? (KÕt hîp vËn dông c¸c kiÕn thøc vμ kÜ n¨ng cña tiÕng ViÖt nh− : tõ lo¹i, c©u, c¸c phÐp tu tõ tõ vùng, dÊu c©u,... ®Ó nhËn diÖn vμ ph©n tÝch vai trß, t¸c dông cña c¸c yÕu tè ®ã ë nh÷ng t¸c phÈm ®· ®−îc häc trong phÇn V¨n.)  §Ó hiÓu v¨n b¶n t¸c phÈm th× ph¶i chó ý nh÷ng kiÕn thøc vμ kÜ n¨ng ®äc  hiÓu : ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn mét t¸c phÈm v¨n häc, c¸c h×nh thøc nghÖ thuËt, thÓ lo¹i, ®Æc ®iÓm ng«n ng÷,...  T×m nh÷ng c©u, nh÷ng ®o¹n v¨n, th¬ hay ë c¸c v¨n b¶n trong Ng÷ v¨n 9, tËp hai (kÓ c¶ c¸c v¨n b¶n phô, v¨n b¶n ®äc thªm cña phÇn TiÕng ViÖt, TËp lμm v¨n), chÐp l¹i, häc thuéc vμ tËp ph©n tÝch, nhËn diÖn vai trß, t¸c dông cña c¸c yÕu tè nghÖ thuËt ng«n tõ trong viÖc lμm s¸ng tá néi dung ®o¹n trÝch. c) Khi «n c¸c néi dung tiÕng ViÖt, kh«ng nªn chØ häc lÝ thuyÕt mμ cÇn tËp trung nhiÒu vμo thùc hμnh (g¾n víi c¸c v¨n b¶n t¸c phÈm trong phÇn thùc 184

hμnh) ®Ó vËn dông mét c¸ch linh ho¹t, s¸ng t¹o c¸c kiÕn thøc vμ kÜ n¨ng tiÕng ViÖt, tr¸nh cøng nh¾c, mßn s¸o vμ g−îng Ðp. d) C¸c néi dung tËp lμm v¨n võa nªu ®−îc biªn so¹n theo h−íng tÝch hîp, liªn hÖ vμ g¾n víi ®äc  hiÓu v¨n b¶n, gãp phÇn soi s¸ng thªm cho giê ®äc  hiÓu v¨n b¶n. Tuy nhiªn, môc ®Ých vμ nhiÖm vô chÝnh mμ phÇn TËp lμm v¨n h−íng tíi lμ gióp häc sinh biÕt vËn dông c¸c kiÕn thøc vμ kÜ n¨ng ®· häc vÒ c¸c kiÓu v¨n b¶n vμ ph−¬ng thøc biÓu ®¹t vμo viÖc t¹o lËp v¨n b¶n ; nghÜa lμ cuèi cïng c¸c em ph¶i biÕt vËn dông c¸c kiÕn thøc ®· häc ®Ó viÕt ®−îc mét kiÓu v¨n b¶n nμo ®ã ®¸p øng ®óng yªu cÇu cña cuéc sèng. Muèn thÕ, häc sinh ph¶i th«ng qua thùc hμnh ; tõ thùc hμnh mμ tiÕp tôc bæ sung, n©ng cao hiÓu biÕt vÒ c¸c kiÓu v¨n b¶n vμ ph−¬ng thøc biÓu ®¹t ; tõ thùc hμnh mμ rÌn luyÖn kÜ n¨ng lËp ý cho bμi v¨n. 2. H−íng kiÓm tra, ®¸nh gi¸ a) TiÕp tôc thùc hiÖn yªu cÇu ®æi míi ®¸nh gi¸, bμi kiÓm tra sÏ ¸p dông h×nh thøc tr¾c nghiÖm kÕt hîp víi tù luËn. PhÇn tr¾c nghiÖm sÏ kiÓm tra mét c¸ch tæng hîp c¸c kiÕn thøc ®· häc, c¶ ®äc  hiÓu v¨n b¶n, tiÕng ViÖt vμ tËp lμm v¨n trong mét bμi kiÓm tra, v× thÕ kh«ng nªn häc tñ, häc lÖch mμ ph¶i häc «n toμn diÖn, ®Çy ®ñ. b) CÊu tróc mét bμi kiÓm tra th−êng gåm hai phÇn : phÇn tr¾c nghiÖm chiÕm tõ 30 ®Õn 40% sè ®iÓm, nh»m kiÓm tra c¸c kiÕn thøc vÒ ®äc  hiÓu v¨n b¶n, vÒ tiÕng ViÖt (kho¶ng 10 c©u) ; phÇn tù luËn chiÕm tõ 60% ®Õn 70% sè ®iÓm, nh»m kiÓm tra kiÕn thøc vμ kÜ n¨ng tËp lμm v¨n qua mét bμi viÕt ng¾n. c) Theo tinh thÇn trªn, viÖc kiÓm tra, ®¸nh gi¸ kiÕn thøc vμ kÜ n¨ng ng÷ v¨n tËp trung vμo hai ph−¬ng diÖn :  §¸nh gi¸ nh÷ng kiÕn thøc vÒ ®äc  hiÓu v¨n b¶n (®· nªu ë môc I.1. PhÇn §äc  hiÓu v¨n b¶n) vμ c¸c kiÕn thøc vÒ tiÕng ViÖt (®· nªu ë môc I.2. PhÇn TiÕng ViÖt ). Nh÷ng néi dung trªn cã thÓ kiÓm tra b»ng h×nh thøc tr¾c nghiÖm. H×nh thøc kiÓm tra nμy häc sinh ®· ®−îc lμm quen ë c¸c líp 6, 7, 8.  §¸nh gi¸ kh¶ n¨ng t¹o lËp v¨n b¶n theo c¸c kiÓu v¨n b¶n ®−îc häc víi nh÷ng néi dung n©ng cao ®· nãi ë trªn. Nh÷ng néi dung nμy cÇn kiÓm tra b»ng h×nh thøc tù luËn (viÕt mét bμi, ®o¹n v¨n). H×nh thøc kiÓm tra cô thÓ : Häc sinh cã thÓ tham kh¶o ®Ò kiÓm tra tæng hîp ®· nªu ë tËp mét c¸c s¸ch Ng÷ v¨n 6, Ng÷ v¨n 7, Ng÷ v¨n 8 vμ Ng÷ v¨n 9. 185

Bμi 34 KÕt qu¶ cÇn ®¹t  Trªn c¬ së h×nh dung l¹i hÖ thèng c¸c v¨n b¶n t¸c phÈm v¨n häc ®· häc trong ch−¬ng tr×nh Ng÷ v¨n THCS, h×nh thμnh nh÷ng hiÓu biÕt ban ®Çu vÒ nÒn v¨n häc ViÖt Nam (c¸c bé phËn, c¸c thêi k× lín, nh÷ng gi¸ trÞ næi bËt vÒ néi dung t− t−ëng vμ thμnh tùu nghÖ thuËt), cñng cè vμ hÖ thèng ho¸ nh÷ng tri thøc ®· häc vÒ c¸c thÓ lo¹i v¨n häc g¾n víi tõng thêi k× trong tiÕn tr×nh vËn ®éng cña v¨n häc.  HiÓu t¸c dông, biÕt c¸ch viÕt th− (®iÖn) chóc mõng vμ th¨m hái. Tæng kÕt phÇn v¨n häc (tiÕp theo) a  Nh×n chung vÒ nÒn v¨n häc ViÖt Nam D©n téc ViÖt Nam ta cã mét lÞch sö dùng n−íc vμ gi÷ n−íc l©u dμi suèt mÊy ngh×n n¨m tõ thêi ®¹i c¸c vua Hïng ®Õn thêi ®¹i Hå ChÝ Minh ngμy nay. Trong qu¸ tr×nh h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn, tr¶i qua nhiÒu thêi k× víi bao nhiªu th¨ng trÇm cña lÞch sö, nÒn v¨n häc ViÖt Nam ®· ra ®êi, tån t¹i, ph¸t triÓn cïng víi sù vËn ®éng cña lÞch sö d©n téc, gãp phÇn lμm nªn ®êi sèng v¨n ho¸ tinh thÇn cña ®Êt n−íc vμ ph¶n chiÕu t©m hån, t− t−ëng, tÝnh c¸ch, cuéc sèng cña con ng−êi ViÖt Nam, d©n téc ViÖt Nam. NÒn v¨n häc ViÖt Nam kh«ng chØ cã lÞch sö dμi l©u mμ cßn phong phó vÒ sè l−îng t¸c phÈm, t¸c gi¶, ®a d¹ng vÒ thÓ lo¹i, mÆc dï do nh÷ng t¸c ®éng cña lÞch sö vμ h¹n chÕ cña ®iÒu kiÖn b¶o tån, l−u gi÷ mμ mét khèi l−îng kh«ng nhá t¸c phÈm ®· mÊt m¸t, thÊt truyÒn. Ch−¬ng tr×nh m«n Ng÷ v¨n THCS dï kh«ng ®Æt nÆng yªu cÇu trang bÞ tri thøc vÒ lÞch sö v¨n häc, nh−ng qua mét khèi l−îng ®¸ng kÓ c¸c v¨n b¶n t¸c phÈm ®−îc lùa chän còng ®· gióp chóng ta h×nh dung ®−îc phÇn nμo diÖn m¹o vμ tiÕn tr×nh lÞch sö cïng nh÷ng gi¸ trÞ næi bËt nhÊt cña nÒn v¨n häc d©n téc. D−íi ®©y chóng ta cïng nh×n l¹i ®Ó nhËn râ h¬n nh÷ng nÐt c¬ b¶n cña v¨n häc ViÖt Nam. 186

I  C¸c bé phËn hîp thμnh nÒn v¨n häc ViÖt Nam V¨n häc ViÖt Nam còng nh− hÇu hÕt mäi nÒn v¨n häc kh¸c, ®−îc t¹o thμnh tõ hai bé phËn lμ v¨n häc d©n gian vμ v¨n häc viÕt. 1. V¨n häc d©n gian : n»m trong tæng thÓ v¨n ho¸ d©n gian, ®−îc h×nh thμnh tõ thêi viÔn cæ, trong x· héi thÞ téc, bé l¹c vμ tiÕp tôc ph¸t triÓn, ®−îc bæ sung nh÷ng thÓ lo¹i míi trong c¸c thêi ®¹i tiÕp theo. V¨n häc d©n gian ra ®êi tõ khi con ng−êi cßn ch−a ph¸t minh ra ch÷ viÕt, vμ ®−îc l−u truyÒn chñ yÕu b»ng ph−¬ng thøc truyÒn miÖng. V¨n häc d©n gian lμ s¶n phÈm mang tÝnh tËp thÓ cña quÇn chóng nh©n d©n, chñ yÕu lμ nh÷ng ng−êi lao ®éng ë tÇng líp d−íi, mμ trong x· héi cò th−êng ®−îc gäi lμ tÇng líp b×nh d©n (nªn bé phËn v¨n häc nμy cßn ®−îc gäi lμ v¨n häc b×nh d©n). V× kh«ng ph¶i lμ tiÕng nãi cña mçi c¸ nh©n nªn v¨n häc d©n gian chØ chó ý chän lùa nh÷ng c¸i g× tiªu biÓu chung cho céng ®ång nh©n d©n hay mçi tÇng líp trong quÇn chóng. S¸ng t¸c d©n gian cña nhiÒu n−íc vμ d©n téc trªn thÕ giíi v× thÕ mμ th−êng cã nhiÒu ®iÓm t−¬ng ®ång vÒ mÆt thÓ lo¹i. Do tÝnh truyÒn miÖng vμ tÝnh tËp thÓ, trong v¨n häc d©n gian xuÊt hiÖn phæ biÕn hiÖn t−îng dÞ b¶n. V¨n häc d©n gian kh«ng chØ lμ mét nguån nu«i d−ìng t©m hån, trÝ tuÖ cña nhiÒu thÕ hÖ qua mäi thêi ®¹i, mμ cßn lμ kho tμng chÊt liÖu v« cïng phong phó cho c¸c nhμ v¨n häc tËp, khai th¸c, ph¸t triÓn vμ n©ng cao. Khi v¨n häc viÕt ®· xuÊt hiÖn vμ lín m¹nh, v¨n häc d©n gian vÉn tiÕp tôc ph¸t triÓn, vÉn gi÷ mét vÞ trÝ quan träng trong ®êi sèng v¨n häc. NhiÒu thÓ lo¹i vμ rÊt nhiÒu t¸c phÈm v¨n häc d©n gian ViÖt Nam ®· ra ®êi ë thêi k× trung ®¹i, trong x· héi phong kiÕn. V¨n häc d©n gian ®· cã vai trß quan träng trong viÖc ph¸t triÓn bé phËn v¨n häc viÕt, ®Æc biÖt lμ v¨n häc b»ng ch÷ N«m. V¨n häc d©n gian ViÖt Nam bao gåm s¸ng t¸c d©n gian cña tÊt c¶ c¸c d©n téc trªn ®Êt n−íc ta. MÆc dï sè d©n nhiÒu Ýt kh¸c nhau, tr×nh ®é ph¸t triÓn kh«ng ®ång ®Òu gi÷a c¸c d©n téc, nh−ng hÇu nh− d©n téc nμo còng cã nh÷ng s¸ng t¸c ®Æc s¾c thuéc nhiÒu thÓ lo¹i, ®ãng gãp vμo kho tμng phong phó cña v¨n häc d©n gian ViÖt Nam nãi riªng vμ nÒn v¨n häc d©n téc nãi chung. VÒ hÖ thèng thÓ lo¹i, v¨n häc d©n gian ViÖt Nam còng rÊt ®a d¹ng, víi hÇu hÕt nh÷ng thÓ lo¹i phæ biÕn trong v¨n häc d©n gian c¸c n−íc nh− thÇn 187

tho¹i, truyÒn thuyÕt, truyÖn cæ tÝch, truyÖn c−êi, ngô ng«n,... ®ång thêi l¹i cã nh÷ng thÓ lo¹i ®éc ®¸o riªng nh− vÌ, truyÖn th¬, chÌo vμ tuång ®å,... 2. V¨n häc viÕt Trong thêi B¾c thuéc, ch÷ H¸n ®−îc ®−a vμo n−íc ta. Tõ chç lμ v¨n tù dïng cho bé m¸y cai trÞ cña phong kiÕn Trung Hoa, ch÷ H¸n ®· dÇn ®−îc phæ biÕn trong giíi quý téc vμ tu hμnh. V¨n häc viÕt cã thÓ ®· xuÊt hiÖn trong thêi k× Êy, nh−ng theo c¸c cø liÖu cßn l−u gi÷ ®−îc th× c¸c t¸c phÈm v¨n häc viÕt cã sím nhÊt lμ ë thÕ kØ X, trong thêi k× giμnh l¹i nÒn ®éc lËp d©n téc sau h¬n mét ngh×n n¨m bÞ phong kiÕn ph−¬ng B¾c ®« hé. Trong sè nh÷ng t¸c phÈm ®Çu tiªn cña v¨n häc viÕt ViÖt Nam, ph¶i kÓ ®Õn bμi th¬ VËn n−íc (Quèc té) cña nhμ s− §ç Ph¸p ThuËn, bμi S«ng nói n−íc Nam (Nam quèc s¬n hμ) t−¬ng truyÒn lμ cña LÝ Th−êng KiÖt, bμi ChiÕu dêi ®« (Thiªn ®« chiÕu) cña vua LÝ Th¸i Tæ. V¨n häc viÕt cña ta ban ®Çu dïng ch÷ H¸n. §Õn thÕ kØ XIII, trong xu thÕ phôc h−ng d©n téc m¹nh mÏ, ®· xuÊt hiÖn nh÷ng s¸ng t¸c b»ng ch÷ N«m. Trong v¨n häc viÕt thêi trung ®¹i, cã sù tån t¹i vμ ph¸t triÓn song song, ¶nh h−ëng qua l¹i lÉn nhau cña hai thμnh phÇn v¨n häc xÐt vÒ mÆt ch÷ viÕt lμ v¨n häc ch÷ H¸n vμ v¨n häc ch÷ N«m. ë nh÷ng thÕ kØ ®Çu, v¨n häc ch÷ H¸n phæ biÕn h¬n vμ chiÕm tØ lÖ cao vÒ sè l−îng còng nh− vÒ c¸c thÓ lo¹i. Tõ thÕ kØ XV, v¨n häc ch÷ N«m míi cã sù ph¸t triÓn ®¸ng kÓ, chñ yÕu lμ th¬. V¨n häc ch÷ N«m tiÕp tôc ph¸t triÓn trong c¸c thÕ kØ XVI, XVII. §Æc biÖt ë thÕ kØ XVIII  nöa ®Çu thÕ kØ XIX, khi chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam r¬i vμo t×nh tr¹ng khñng ho¶ng, th× v¨n häc ch÷ N«m l¹i ph¸t triÓn hÕt søc phong phó, víi nhiÒu thÓ lo¹i vμ t¸c gi¶ lín, ®¹t ®−îc nh÷ng ®Ønh cao, kÕt tinh thμnh tùu t− t−ëng vμ nghÖ thuËt cña nhiÒu thÕ kØ v¨n häc d©n téc, nh− TruyÖn KiÒu cña NguyÔn Du, th¬ N«m cña Hå Xu©n H−¬ng, Cung o¸n ng©m khóc cña NguyÔn Gia ThiÒu, b¶n dÞch Chinh phô ng©m khóc cña §oμn ThÞ §iÓm (?). V¨n häc ch÷ H¸n chÞu nhiÒu ¶nh h−ëng trùc tiÕp cña v¨n ho¸, t− t−ëng, v¨n ch−¬ng Trung Quèc thêi cæ ®¹i vμ trung ®¹i, nh−ng vÉn lμ mét thμnh phÇn quan träng cña nÒn v¨n häc ViÖt Nam. Sö dông v¨n tù H¸n, tiÕp nhËn nhiÒu yÕu tè tõ thÓ lo¹i ®Õn chÊt liÖu nh−ng hÇu hÕt nh÷ng t¸c phÈm ch÷ H¸n cña ta l¹i chøa ®ùng tinh thÇn d©n téc, thÓ hiÖn t©m hån vμ cèt c¸ch con ng−êi ViÖt Nam, ph¶n ¸nh nh÷ng vÊn ®Ò vμ tr¹ng th¸i cña hiÖn thùc lÞch sö ViÖt Nam. 188

Ch÷ quèc ng÷ vèn do c¸c gi¸o sÜ ®¹o Thiªn Chóa ng−êi ch©u ¢u ®Æt ra, dïng ch÷ c¸i La-tinh ghi ©m tiÕng ViÖt. Buæi ®Çu, kho¶ng thÕ kØ XVII, ch÷ quèc ng÷ chØ ®−îc dïng trong ph¹m vi hÑp cña nhμ thê Thiªn Chóa gi¸o ë ViÖt Nam. Cuèi thÕ kØ XIX, khi thùc d©n Ph¸p ®· chiÕm ®−îc hoμn toμn vïng Nam Bé vμ ®Æt thμnh thuéc ®Þa cña Ph¸p, ch÷ quèc ng÷ ®· ®−îc phæ biÕn ë ®ã vμ b¾t ®Çu xuÊt hiÖn nh÷ng s¸ng t¸c v¨n häc b»ng ch÷ quèc ng÷. Tõ ®Çu thÕ kØ XX trë ®i, ch÷ quèc ng÷ dÇn thay thÕ cho ch÷ H¸n vμ ch÷ N«m, gãp phÇn ®¾c lùc vμo c«ng cuéc hiÖn ®¹i ho¸ v¨n häc. ë nh÷ng chÆng ®−êng sau, v¨n häc ch÷ H¸n vÉn cã nh÷ng hiÖn t−îng ®ét xuÊt vμ ®Æc biÖt nh− tr−êng hîp tËp th¬ NhËt kÝ trong tï (Ngôc trung nhËt kÝ) cña Hå ChÝ Minh. Bªn c¹nh ®ã, cßn cã nh÷ng tr−êng hîp do hoμn c¶nh s¸ng t¸c vμ ®èi t−îng ®Æc thï mμ cã nh÷ng t¸c phÈm ®−îc viÕt b»ng tiÕng Ph¸p, nh− tr−êng hîp c¸c truyÖn, kÝ, phãng sù cña NguyÔn ¸i Quèc viÕt trong nh÷ng n¨m 20 cña thÕ kØ XX, xuÊt b¶n ë Ph¸p. II  tiÕn tr×nh lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam V¨n häc d©n gian còng cã tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña nã, nh−ng do hÇu hÕt c¸c s¸ng t¸c d©n gian kh«ng thÓ x¸c ®Þnh ®−îc chÝnh x¸c thêi ®iÓm ra ®êi, nªn nãi tiÕn tr×nh v¨n häc ViÖt Nam ë ®©y chñ yÕu lμ tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña bé phËn v¨n häc viÕt. V¨n häc ViÖt Nam ph¸t triÓn trong sù g¾n bã chÆt chÏ víi lÞch sö d©n téc, tuy r»ng c¸c thêi k× v¨n häc kh«ng ph¶i lóc nμo còng trïng víi c¸c thêi k× lÞch sö. Nh×n trªn tæng thÓ, lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam ®−îc chia thμnh ba thêi k× lín : tõ thÕ kØ X ®Õn hÕt thÕ kØ XIX, tõ ®Çu thÕ kØ XX ®Õn n¨m 1945 vμ tõ sau C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945. Tõ thÕ kØ X ®Õn hÕt thÕ kØ XIX, n−íc ta vÒ c¬ b¶n vÉn gi÷ v÷ng ®−îc nÒn ®éc lËp, tù chñ. V¨n häc tr¶i qua nhiÒu giai ®o¹n, nh−ng vÉn trong ®iÒu kiÖn x· héi phong kiÕn, ng−êi ta gäi ®ã lμ thêi k× v¨n häc trung ®¹i. Tõ gi÷a thÕ kØ XIX (n¨m 1858), c¸c n−íc t− b¶n ph−¬ng T©y, cô thÓ lμ thùc d©n Ph¸p, trong xu thÕ më réng thÞ tr−êng vμ t×m kiÕm thuéc ®Þa ë nh÷ng vïng ®Êt ngoμi ch©u ¢u, ®· tiÕn hμnh cuéc chiÕn tranh x©m l−îc n−íc ta. §Õn cuèi thÕ kØ XIX, n−íc ta còng nh− xø §«ng D−¬ng ®· bÞ ®Æt d−íi ¸ch thèng trÞ cña chñ nghÜa thùc d©n Ph¸p. BiÕn cè lÞch sö nãi trªn vμ sau ®ã lμ hai cuéc 189

khai th¸c thuéc ®Þa cña t− b¶n Ph¸p ®· ®−a ®Õn nhiÒu biÕn ®æi quan träng trong x· héi, trong ®êi sèng con ng−êi vμ c¶ trong lÜnh vùc t− t−ëng, v¨n ho¸, v¨n häc. Tõ ®Çu thÕ kØ XX, v¨n häc ViÖt Nam ®· cã nh÷ng biÕn ®æi ngμy cμng m¹nh mÏ vμ toμn diÖn theo h−íng hiÖn ®¹i ho¸. C«ng cuéc hiÖn ®¹i ho¸ v¨n häc diÔn ra trªn mäi b×nh diÖn vμ cÊp ®é cña nÒn v¨n häc, tõ quan niÖm vÒ v¨n ch−¬ng vμ nhμ v¨n, ®èi t−îng cña v¨n häc ®Õn ph−¬ng thøc thÓ hiÖn, ng«n ng÷ v¨n häc vμ hÖ thèng thÓ lo¹i. HiÖn ®¹i ho¸ v¨n häc ®−îc thóc ®Èy bëi sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña b¸o chÝ, xuÊt b¶n vμ ®Æc biÖt lμ viÖc sö dông réng r·i ch÷ quèc ng÷. V−ît qua giai ®o¹n giao thêi trong kho¶ng hai m−¬i n¨m ®Çu thÕ kØ XX, v¨n häc ViÖt Nam ®· nhanh chãng ®¹t ®−îc nh÷ng thμnh tùu theo h−íng hiÖn ®¹i trong nh÷ng n¨m 20 vμ thùc sù ®¹t tíi diÖn m¹o vμ tÝnh chÊt cña nÒn v¨n häc hiÖn ®¹i víi nh÷ng kÕt tinh nghÖ thuËt cã gi¸ trÞ cao, trong giai ®o¹n tõ ®Çu nh÷ng n¨m 30 ®Õn tr−íc cuéc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945. C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945 do §¶ng Céng s¶n l·nh ®¹o ®· giμnh l¹i ®éc lËp d©n téc vμ ®−a chñ quyÒn ®Êt n−íc thuéc vÒ nh©n d©n, më ra mét thêi ®¹i míi trong lÞch sö d©n téc. TiÕp ®ã lμ hai cuéc kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p vμ ®Õ quèc MÜ x©m l−îc, kÐo dμi suèt 30 n¨m cho ®Õn ngμy 30 4 1975. Nh÷ng biÕn cè to lín cña lÞch sö vμ ®êi sèng x· héi, mμ chñ yÕu lμ C¸ch m¹ng th¸ng T¸m vμ hai cuéc kh¸ng chiÕn, ®· ®−a tíi nh÷ng biÕn ®æi s©u réng trong v¨n häc, më ra mét thêi k× míi cña nÒn v¨n häc d©n téc. V¨n häc ViÖt Nam trong suèt 30 n¨m Êy ®· g¾n bã mËt thiÕt víi sù nghiÖp c¸ch m¹ng vμ vËn mÖnh cña d©n téc, nh©n d©n, ®· s¸ng t¹o nhiÒu h×nh t−îng cao ®Ñp vÒ Tæ quèc vμ con ng−êi ViÖt Nam thuéc nhiÒu tÇng líp, thÕ hÖ, trong chiÕn ®Êu, lao ®éng, vμ sinh ho¹t, trong mèi quan hÖ g¾n bã víi céng ®ång. V¨n häc cña thêi ®¹i míi ®Ò cao tinh thÇn yªu n−íc, chñ nghÜa anh hïng, lßng nh©n ¸i, ®øc hi sinh cña con ng−êi ViÖt Nam, mμ tr−íc hÕt vμ tiªu biÓu lμ cña quÇn chóng nh©n d©n. NÒn v¨n häc Êy thùc sù ®· trë thμnh c«ng cô ®Çy hiÖu qu¶ ®Ó tuyªn truyÒn, gi¸o dôc, ®éng viªn quÇn chóng nh©n d©n, thÓ hiÖn søc m¹nh, vÎ ®Ñp vμ nh÷ng kh¸t väng cña nh©n d©n, lÝ t−ëng cña thêi ®¹i. Tõ sau th¸ng 4 1975, cuéc kh¸ng chiÕn chèng MÜ cøu n−íc ®· giμnh ®−îc th¾ng lîi trän vÑn, ®Êt n−íc thèng nhÊt, b−íc vμo thêi k× x©y dùng vμ ph¸t triÓn theo ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa, phÊn ®Êu cho môc tiªu \"d©n giμu n−íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, d©n chñ vμ v¨n minh\". Tõ gi÷a nh÷ng 190

n¨m 80 cña thÕ kØ tr−íc, ®−êng lèi ®æi míi ®Êt n−íc ®· ®−îc x¸c ®Þnh vμ c«ng cuéc ®æi míi toμn diÖn ®· ®−îc më ra ngμy cμng m¹nh mÏ, s©u réng. V¨n häc ViÖt Nam vèn lu«n ®ång hμnh víi lÞch sö d©n téc, ®· cã chung vËn mÖnh vμ b−íc ®i trong chÆng ®−êng míi cña ®Êt n−íc. V¨n häc tõ sau n¨m 1975 ®· tiÕp cËn hiÖn thùc ®êi sèng trong tÝnh toμn vÑn vμ ®a chiÒu, tËp trung kh¸m ph¸ con ng−êi ë nhiÒu mÆt vμ nhiÒu mèi quan hÖ. Cuéc sèng vμ con ng−êi hiÖn ra trong nh÷ng c¸i h»ng ngμy bªn c¹nh nh÷ng biÕn cè lÞch sö, trong c¸i chung cïng c¸i riªng, víi nh÷ng chiÕn c«ng anh hïng còng nh− nh÷ng ®au th−¬ng, mÊt m¸t, víi niÒm vui xen lÉn nçi buån, trong ¸nh s¸ng r¹ng ngêi vμ c¶ nh÷ng bãng tèi cßn r¬i rít... C¸c thÓ lo¹i v¨n häc ®Òu cã sù biÕn ®æi, cã nhiÒu t×m tßi, m¹nh d¹n ®æi míi trong ph−¬ng thøc thÓ hiÖn, trong ng«n ng÷ v¨n häc. NhiÒu tμi n¨ng míi xuÊt hiÖn trong thÕ hÖ nhμ v¨n trÎ ®Õn víi v¨n häc tõ sau 1975. III  MÊy nÐt ®Æc s¾c næi bËt cña v¨n häc ViÖt Nam V¨n häc ViÖt Nam, c¶ v¨n häc d©n gian vμ v¨n häc viÕt, lμ s¶n phÈm tinh thÇn quý b¸u cña d©n téc, ph¶n ¸nh t©m hån vμ tÝnh c¸ch ViÖt Nam víi nh÷ng nÐt bÒn v÷ng ®· thμnh truyÒn thèng vμ cã sù vËn ®éng trong tr−êng k× lÞch sö. Vèn cã tinh thÇn céng ®ång ngay tõ buæi ®Çu h×nh thμnh d©n téc, l¹i ph¶i chèng l¹i nhiÒu cuéc x©m l¨ng cña c¸c lùc l−îng hïng m¹nh tõ bªn ngoμi, cßn ph¶i th−êng xuyªn vËt lén víi nh÷ng kh¾c nghiÖt cña thiªn nhiªn ®Ó sinh tån vμ ph¸t triÓn, më mang bê câi, nªn tinh thÇn yªu n−íc, ý thøc céng ®ång ®· trë thμnh truyÒn thèng s©u s¾c vμ bÒn v÷ng cña d©n téc ViÖt Nam. TruyÒn thèng tinh thÇn Êy ®−îc kÕt tinh s©u s¾c vμ ph¸t huy rùc rì trong v¨n häc ë nh÷ng thêi k× ®Êt n−íc ph¶i chèng giÆc ngo¹i x©m hay ®Êu tranh giμnh l¹i ®éc lËp d©n téc. Nã hiÓn hiÖn trong tinh thÇn phôc h−ng d©n téc ë th¬ v¨n thêi LÝ, trong hμo khÝ §«ng A thêi TrÇn, trong ý thøc s©u s¾c vμ ®Çy tù hμo vÒ ®Êt n−íc, d©n téc ë th¬ v¨n NguyÔn Tr·i thêi k× khëi nghÜa Lam S¬n thÕ kØ XV. Tinh thÇn yªu n−íc vμ ý thøc d©n téc l¹i s«i næi, m¹nh mÏ, thiÕt tha h¬n bao giê hÕt trong th¬ v¨n chèng Ph¸p x©m l−îc ë nöa cuèi thÕ kØ XIX, trong v¨n häc yªu n−íc vμ c¸ch m¹ng nöa ®Çu thÕ kØ XX, ®Æc biÖt lμ trong v¨n häc ë hai cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p vμ chèng MÜ. Tinh thÇn yªu n−íc cßn ®−îc thÓ hiÖn trong nh÷ng rung ®éng vμ niÒm yªu mÕn, tù hμo vÒ quª h−¬ng, thiªn nhiªn ®Êt n−íc hoÆc mÜ lÖ hïng vÜ, hoÆc gi¶n dÞ gÇn gòi. Lßng yªu n−íc Êy trong nh÷ng hoμn 191

c¶nh ngÆt nghÌo, cã khi l¹i ®−îc göi vμo nh÷ng hoμi niÖm vÒ qu¸ khø, vÒ mét vÎ ®Ñp cña c¶nh s¾c thiªn nhiªn hay phong tôc sinh ho¹t cña d©n téc, cã khi l¹i lμ t×nh yªu víi tiÕng nãi cña d©n téc. Tinh thÇn yªu n−íc l¹i lu«n ®i liÒn víi t×nh yªu th−¬ng con ng−êi. T×nh c¶m Êy ph¸t triÓn thμnh t− t−ëng nh©n ®¹o vμ ®ã còng lμ mét nÐt truyÒn thèng s©u ®Ëm cña v¨n häc ViÖt Nam. Trong v¨n häc d©n gian, tõ ca dao, tôc ng÷ ®Õn truyÖn cæ tÝch, s©n khÊu chÌo,... tÊt c¶ ®Òu h−íng vÒ kh¼ng ®Þnh nh÷ng gi¸ trÞ tèt ®Ñp cña con ng−êi, mμ tr−íc hÕt lμ ng−êi b×nh d©n, thÓ hiÖn nh÷ng nguyÖn väng, m¬ −íc cña nh©n d©n. Trong nh÷ng thêi k× ®Êu tranh chèng kÎ thï x©m l−îc th× tinh thÇn nh©n ®¹o hoμ lμm mét víi chñ nghÜa yªu n−íc, v× cøu n−íc còng lμ cøu d©n, gi¶i phãng d©n téc lμ ®iÒu tr−íc tiªn ph¶i lμm ®Ó gi¶i phãng con ng−êi. T− t−ëng nh©n ®¹o trong v¨n häc ®· ph¸t triÓn m¹nh mÏ ë giai ®o¹n mμ chÕ ®é phong kiÕn béc lé sù khñng ho¶ng trÇm träng, nh− ë thÕ kØ XVIII  nöa ®Çu thÕ kØ XIX. V¨n häc giai ®o¹n nμy ®· thÓ hiÖn nh÷ng nçi thèng khæ vμ sè phËn ch×m næi cña nhiÒu tÇng líp ng−êi trong mét x· héi ®Çy rèi ren, li lo¹n. NhiÒu t¸c phÈm ®· lªn tiÕng m¹nh mÏ bªnh vùc cho quyÒn sèng cña con ng−êi, ®Æc biÖt lμ ng−êi phô n÷, ®ång thêi nãi lªn kh¸t väng vÒ h¹nh phóc, m¬ −íc tù do vμ ý thøc vÒ c¸ tÝnh, nhiÒu lóc ®· v−ît ra ngoμi khu«n phÐp cña t− t−ëng vμ lÔ gi¸o phong kiÕn. Khi nÒn v¨n häc b−íc vμo con ®−êng hiÖn ®¹i ho¸ ë nöa ®Çu thÕ kØ XX th× tinh thÇn nh©n ®¹o l¹i g¾n liÒn víi sù thøc tØnh vμ ph¸t triÓn ý thøc c¸ nh©n, biÓu hiÖn tËp trung ë chñ ®Ò gi¶i phãng c¸ nh©n, chèng lÔ gi¸o phong kiÕn, ®ßi quyÒn tù do trong t×nh yªu, h«n nh©n, thÓ hiÖn mäi cung bËc cña t×nh c¶m, c¶m xóc cña c¸ nh©n. V¨n häc hiÖn thùc l¹i h−íng tinh thÇn nh©n ®¹o vμo nh÷ng tÇng líp nghÌo khæ, tè c¸o m¹nh mÏ nh÷ng bÊt c«ng x· héi, nh÷ng thÕ lùc thèng trÞ, ¸p bøc vμ lªn tiÕng ®ßi quyÒn sèng xøng ®¸ng cho con ng−êi. NÒn v¨n häc míi tõ sau C¸ch m¹ng th¸ng T¸m vμ trong hai cuéc kh¸ng chiÕn kh«ng chØ tËp trung nªu cao tinh thÇn yªu n−íc, chñ nghÜa anh hïng mμ cßn tiÕp tôc ph¸t huy tinh thÇn nh©n ®¹o truyÒn thèng, ®Æc biÖt h−íng vμo kh¼ng ®Þnh nh÷ng phÈm chÊt tèt ®Ñp vμ søc m¹nh gi¶i phãng cña quÇn chóng nh©n d©n lao ®éng, ngîi ca nh÷ng t×nh c¶m céng ®ång, nh− t×nh ®ång chÝ, ®ång bμo. V¨n häc ViÖt Nam tõ x−a ®Õn nay ®· thÓ hiÖn sinh ®éng søc sèng bÒn bØ, tinh thÇn l¹c quan vμ niÒm vui sèng cña nh©n d©n. MÆc dï vËn mÖnh cña d©n téc cã kh«ng Ýt phen gian nguy, ®êi sèng cña hÇu hÕt c¸c tÇng líp nh©n d©n 192

cßn nhiÒu thiÕu thèn, c¬ cùc, c¶ kh«ng Ýt ®¾ng cay, ®au buån, l¹i suèt mÊy ngh×n n¨m sèng trong mét x· héi cßn l¹c hËu, kinh tÕ chËm ph¸t triÓn, nh−ng con ng−êi ViÖt Nam, d©n téc ViÖt Nam vÉn cã ®−îc mét søc sèng bÒn bØ, m¹nh mÏ vμ niÒm tin vμo nh÷ng gi¸ trÞ võa thiªng liªng, võa gÇn gòi, thiÕt thùc cña cuéc sèng. Tinh thÇn Êy ®−îc ph¶n ¸nh kh¸ râ trong nÒn v¨n häc d©n téc, víi nhiÒu s¾c th¸i vμ møc ®é biÓu hiÖn : tõ niÒm tin vμ −íc m¬ vÒ sù chiÕn th¾ng cña c¸i thiÖn trong c¸c truyÖn cæ tÝch ®Õn tiÕng c−êi víi nhiÒu cung bËc trong truyÖn c−êi, truyÖn tr¹ng ; tõ cèt c¸ch hiªn ngang cøng cái nh− c©y tïng, c©y b¸ch cña mét NguyÔn Tr·i ®Õn b¶n lÜnh vμ c¸ tÝnh ®éc ®¸o cña n÷ sÜ Hå Xu©n H−¬ng hay tiÕng c−êi s¾c nhän cña Tó X−¬ng... V¨n häc ViÖt Nam còng nh− nhiÒu ngμnh nghÖ thuËt kh¸c ®· thÓ hiÖn nh÷ng ®Æc ®iÓm trong thÈm mÜ cña d©n téc : Nãi chung, c¸c c«ng tr×nh nghÖ thuËt cña ta Ýt h−íng tíi sù phi th−êng, bÒ thÕ, ®å sé mμ th−êng lμ kÕt tinh ë nh÷ng t¸c phÈm b×nh dÞ, cã quy m« võa vμ nhá, chó träng c¸i ®Ñp tinh tÕ, hμi hoμ, gi¶n dÞ. Trong kiÕn tróc th× ®ã lμ m¸i ®×nh cong, ng«i chïa hμi hoμ víi kh«ng gian thiªn nhiªn. Trong v¨n häc th× ngoμi mét sè pho sö thi dμi, phæ biÕn h¬n lμ nh÷ng c©u ca dao trong trÎo, ®iÖu d©n ca m−ît mμ, nh÷ng bμi th¬ tr÷ t×nh, mét Ýt truyÖn th¬ N«m mμ kÕt tinh cao nhÊt lμ TruyÖn KiÒu ; vÒ v¨n xu«i th× truyÖn ng¾n phong phó vμ ®Æc s¾c h¬n tiÓu thuyÕt, truyÖn dμi. * ** Suèt mÊy ngh×n n¨m tõ buæi ®Çu dùng n−íc, nhÊt lμ tõ khi v¨n häc viÕt xuÊt hiÖn ë thÕ kØ X cïng víi thêi k× kh«i phôc nÒn ®éc lËp d©n téc, nÒn v¨n häc ViÖt Nam ®· tr¶i qua mét lÞch sö dμi l©u, g¾n bã mËt thiÕt víi lÞch sö d©n téc vμ ®Êt n−íc, víi vËn mÖnh cña nh©n d©n. NÒn v¨n häc Êy lμ n¬i l−u gi÷ vμ to¶ chiÕu nh÷ng tinh hoa vμ b¶n s¾c cña t©m hån d©n téc qua c¸c thêi ®¹i. Dï kh«ng ph¶i kh«ng cã nh÷ng h¹n chÕ, nh−îc ®iÓm, nh−ng di s¶n v¨n häc Êy lμ mét vèn quý trong gia tμi v¨n ho¸ d©n téc, cã vÞ trÝ quan träng trong viÖc nu«i d−ìng, båi ®¾p t©m hån, tÝnh c¸ch, t− t−ëng cho c¸c thÕ hÖ ng−êi ViÖt Nam trong lÞch sö vμ hiÖn t¹i, cho tíi mai sau. H−íng dÉn häc bμi 1. Ghi l¹i tªn t¸c phÈm, t¸c gi¶, thÓ lo¹i cña c¸c t¸c phÈm (hoÆc ®o¹n trÝch) v¨n häc ViÖt Nam trung ®¹i ®−îc häc vμ ®äc thªm trong s¸ch gi¸o khoa Ng÷ v¨n THCS, theo hai bé phËn v¨n häc ch÷ H¸n vμ ch÷ N«m. 193

2. Nªu nh÷ng ®iÓm ph©n biÖt v¨n häc d©n gian víi v¨n häc viÕt. 3. H·y t×m nh÷ng vÝ dô trong TruyÖn KiÒu cña NguyÔn Du, th¬ Hå Xu©n H−¬ng hoÆc s¸ng t¸c cña mét t¸c gi¶ hiÖn ®¹i ®Ó thÊy ¶nh h−ëng cña v¨n häc d©n gian ®Õn v¨n häc viÕt. 4. Nªu vμ ph©n tÝch mét sè dÉn chøng cho thÊy tinh thÇn yªu n−íc lμ mét néi dung næi bËt trong v¨n häc ViÖt Nam qua c¸c thêi k×. 5. Nªu nh÷ng biÓu hiÖn cña t− t−ëng nh©n ®¹o trong mét t¸c phÈm tiªu biÓu cña v¨n häc trung ®¹i (vÝ dô : TruyÖn KiÒu cña NguyÔn Du, ChuyÖn ng−êi con g¸i Nam X−¬ng cña NguyÔn D÷) vμ mét t¸c phÈm v¨n häc hiÖn ®¹i (vÝ dô : L·o H¹c cña Nam Cao, T¾t ®Ìn cña Ng« TÊt Tè). Ghi nhí  V¨n häc ViÖt Nam xuÊt hiÖn tõ thêi dùng n−íc vμ g¾n liÒn víi lÞch sö l©u dμi cña d©n téc. NÒn v¨n häc Êy gåm hai bé phËn lμ v¨n häc d©n gian vμ v¨n häc viÕt. V¨n häc viÕt ra ®êi tõ thÕ kØ X, bao gåm c¸c thμnh phÇn : v¨n häc ch÷ H¸n vμ v¨n häc ch÷ N«m. Tõ cuèi thÕ kØ XIX , ch÷ quèc ng÷ ®−îc dïng ®Ó s¸ng t¸c thay thÕ dÇn cho ch÷ H¸n vμ ch÷ N«m.  V¨n häc ViÖt Nam ®· ph¸t triÓn qua ba thêi k× lín : tõ thÕ kØ X ®Õn hÕt thÕ kØ XIX, tõ ®Çu thÕ kØ XX ®Õn n¨m 1945 vμ tõ sau C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945.  T− t−ëng yªu n−íc, tinh thÇn nh©n ®¹o, søc sèng bÒn bØ vμ tinh thÇn l¹c quan lμ nh÷ng gi¸ trÞ næi bËt cña v¨n häc ViÖt Nam. NÒn v¨n häc Êy còng th−êng kÕt tinh ë nh÷ng t¸c phÈm cã quy m« kh«ng lín, cã vÎ ®Ñp hμi hoμ, trong s¸ng.  V¨n häc ViÖt Nam lμ bé phËn quan träng cña v¨n ho¸ tinh thÇn d©n téc, thÓ hiÖn nh÷ng nÐt tiªu biÓu cña t©m hån, lèi sèng, tÝnh c¸ch vμ t− t−ëng cña con ng−êi ViÖt Nam, d©n téc ViÖt Nam trong c¸c thêi ®¹i. b  S¬ l−îc vÒ mét sè thÓ lo¹i v¨n häc BÊt k× mét t¸c phÈm v¨n häc nμo, dï nhá hay lín, ®Òu tån t¹i trong mét d¹ng thøc nhÊt ®Þnh. Dùa vμo nh÷ng ®Æc ®iÓm cña hiÖn t−îng ®êi sèng ®−îc miªu t¶ trong t¸c phÈm, ph−¬ng thøc chiÕm lÜnh thùc t¹i cña t¸c gi¶, c¸ch thøc 194

tæ chøc t¸c phÈm vμ lêi v¨n mμ ng−êi ta ph©n chia ra c¸c thÓ lo¹i v¨n häc. ThÓ lo¹i v¨n häc lμ sù thèng nhÊt gi÷a mét lo¹i néi dung víi mét d¹ng h×nh thøc v¨n b¶n vμ ph−¬ng thøc chiÕm lÜnh ®êi sèng. Ph©n chia mét c¸ch bao qu¸t nhÊt, ta cã ba lo¹i (hay lo¹i h×nh) lμ tù sù, tr÷ t×nh vμ kÞch. Tù sù nhËn thøc vμ thÓ hiÖn ®êi sèng qua chuçi c¸c biÕn cè, sù kiÖn ; tr÷ t×nh qua c¶m xóc tr÷ t×nh vμ ph−¬ng thøc biÓu c¶m ; cßn kÞch th× qua xung ®ét, ®èi tho¹i. T¸c phÈm v¨n häc kh«ng chØ thuéc mét lo¹i h×nh nhÊt ®Þnh mμ cßn tån t¹i trong mét d¹ng thøc nhÊt ®Þnh cña thÓ. Mçi lo¹i bao gåm nhiÒu thÓ vμ cã c¶ nh÷ng thÓ ë chç tiÕp gi¸p cña hai lo¹i, mang nh÷ng ®Æc ®iÓm cña c¶ hai lo¹i. ThÓ lo¹i v¨n häc võa cã tÝnh æn ®Þnh l¹i võa biÕn ®æi. Mçi thÓ lo¹i ®−îc sinh ra trong mét thêi k× lÞch sö nhÊt ®Þnh, råi duy tr×, biÕn ®æi hoÆc ®−îc thay thÕ trong c¸c thêi k× lÞch sö tiÕp theo. §ång thêi, thÓ lo¹i còng mang tÝnh ®Æc thï cña mçi nÒn v¨n häc d©n téc hay khu vùc. I  mét sè ThÓ lo¹i v¨n häc d©n gian HÖ thèng thÓ lo¹i cña v¨n häc d©n gian cã tÝnh t−¬ng ®ång trong v¨n häc cña nhiÒu n−íc vμ d©n téc. Trªn ®¹i thÓ, cã thÓ xÕp c¸c thÓ lo¹i cña v¨n häc d©n gian ViÖt Nam vμo ba nhãm : c¸c thÓ tù sù d©n gian gåm thÇn tho¹i, truyÒn thuyÕt, truyÖn cæ tÝch, truyÖn c−êi, truyÖn ngô ng«n, truyÖn th¬ ; tr÷ t×nh d©n gian tiªu biÓu lμ ca dao  d©n ca ; chÌo vμ tuång ®å lμ nh÷ng thÓ lo¹i s©n khÊu d©n gian. Ngoμi ba nhãm trªn, tôc ng÷ lμ nh÷ng lêi nãi ®óc kÕt c¸c kinh nghiÖm vμ quan niÖm vÒ thiªn nhiªn, con ng−êi, x· héi, lao ®éng s¶n xuÊt. Cã thÓ coi tôc ng÷ lμ mét d¹ng ®Æc biÖt cña nghÞ luËn. Ch−¬ng tr×nh Ng÷ v¨n THCS chØ chän lùa mét sè thÓ lo¹i chÝnh trong c¸c thÓ lo¹i nãi trªn. II  Mét sè thÓ lo¹i v¨n häc trung ®¹i V¨n häc trung ®¹i tån t¹i trong m«i tr−êng x· héi phong kiÕn trung ®¹i, ®· h×nh thμnh mét hÖ thèng thÓ lo¹i kh¸ chÆt chÏ, nh×n chung Ýt biÕn ®æi, phï hîp víi m«i tr−êng x· héi, t− t−ëng, quan niÖm thÈm mÜ cña con ng−êi thêi trung ®¹i. V¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam chÞu ¶nh h−ëng trùc tiÕp vμ nhiÒu mÆt cña v¨n ho¸, v¨n häc cæ trung ®¹i Trung Hoa, nªn cã nhiÒu thÓ lo¹i cã nguån gèc tõ Trung Quèc, nh−ng còng cã nh÷ng thÓ lo¹i cã nguån gèc d©n téc chØ cã 195

trong v¨n häc ViÖt Nam, ®Æc biÖt lμ bé phËn v¨n häc ch÷ N«m. C¸c t¸c phÈm v¨n häc trung ®¹i trong ch−¬ng tr×nh Ng÷ v¨n THCS chØ giíi thiÖu mét sè thÓ lo¹i quen thuéc. 1. C¸c thÓ th¬ Cã thÓ chia lμm hai nhãm : c¸c thÓ th¬ cã nguån gèc th¬ ca Trung Quèc vμ c¸c thÓ th¬ cã nguån gèc d©n gian ViÖt Nam. a) C¸c thÓ th¬ cã nguån gèc th¬ ca Trung Quèc Cã hai lo¹i chÝnh : thÓ cæ phong vμ thÓ §−êng luËt (xuÊt hiÖn tõ thêi §−êng). ThÓ cæ phong t−¬ng ®èi tù do, chØ cÇn cã vÇn, vÇn còng kh«ng chÆt chÏ (hoÆc b»ng, hoÆc tr¾c, hoÆc mét vÇn, hoÆc nhiÒu vÇn) ; kh«ng cÇn tu©n theo niªm luËt, kh«ng h¹n chÕ sè c©u trong bμi, sè ch÷ trong c©u. C¸c bμi C«n S¬n ca cña NguyÔn Tr·i, Chinh phô ng©m khóc (nguyªn t¸c ch÷ H¸n cña §Æng TrÇn C«n) ®−îc viÕt theo thÓ nμy. ThÓ §−êng luËt lμ thÓ th¬ ®−îc viÕt theo luËt ®Æt ra tõ thêi nhμ §−êng. ThÓ §−êng luËt cã nh÷ng quy ®Þnh kh¸ chÆt chÏ vÒ vÇn, thanh, ®èi, vÒ sè c©u, sè ch÷ vμ cÊu tróc bμi th¬. ThÓ th¬ §−êng luËt cã ba d¹ng chÝnh c¨n cø vμo sè c©u : b¸t có (8 c©u), tø tuyÖt (4 c©u), bμi luËt cßn gäi lμ tr−êng luËt (10 c©u trë lªn). ThÓ tø tuyÖt cã lo¹i c©u b¶y ch÷ (thÊt ng«n tø tuyÖt) vμ n¨m ch÷ (ngò ng«n tuyÖt thi). D¹ng thÊt ng«n b¸t có lμ d¹ng c¬ b¶n cña th¬ §−êng, cã sè l−îng nhiÒu nhÊt. C¸c bμi Qua §Ìo Ngang cña Bμ HuyÖn Thanh Quan, B¹n ®Õn ch¬i nhμ cña NguyÔn KhuyÕn lμ nh÷ng vÝ dô tiªu biÓu vÒ thÓ thÊt ng«n b¸t có b»ng ch÷ N«m. Th¬ thÊt ng«n b¸t có chØ dïng mét vÇn vμ lμ vÇn b»ng, ë ch÷ cuèi c¸c c©u 1, 2, 4, 6, 8. VÒ thanh, trong bμi th¬ cã quy ®Þnh vÞ trÝ vμ c¸ch phèi hîp c¸c thanh b»ng vμ tr¾c. Theo hÖ thèng ngang gäi lμ luËt, th× ch÷ thø nhÊt, thø ba, thø n¨m ®−îc tù do (nhÊt tam ngò bÊt luËn)  k× thùc thanh cña ch÷ thø nhÊt vμ thø ba chØ t−¬ng ®èi ®−îc tù do v× cã mét vμi tr−êng hîp kh«ng ®−îc linh ®éng, cßn ch÷ thø hai, thø t−, thø s¸u th× ph¶i ®óng luËt (nhÞ tø lôc ph©n minh : thanh cña ch÷ thø t− ph¶i ng−îc víi thanh cña ch÷ thø hai vμ thø s¸u). NÕu ch÷ thø hai cña c©u 1 lμ thanh b»ng th× lμ luËt b»ng, nÕu ch÷ thø hai cña c©u 1 lμ thanh tr¾c th× lμ luËt tr¾c. Theo hÖ thèng däc gäi lμ niªm (dÝnh  ë ®©y lμ cã cïng cÊu tróc vÒ thanh ®iÖu), c©u 1 ph¶i niªm víi c©u 8, c©u 2 víi c©u 3, c©u 4 víi c©u 5, c©u 6 víi c©u 7. VÒ ®èi, cã c¸c cÆp ®èi gi÷a c©u 3 196

vμ 4, 5 vμ 6. §èi vÒ ý, thanh vμ tõ lo¹i (thanh ph¶i ®èi b»ng  tr¾c, nh−ng ph¶i cïng tõ lo¹i). VÒ cÊu tróc, nhiÒu bμi th¬ ®−îc triÓn khai theo bèn phÇn : ®Ò (2 c©u ®Çu) lμ më ®Ò vμo bμi th¬ ; thùc (c©u 3, 4) lμ miªu t¶ cô thÓ vÒ t×nh, c¶nh, sù ; luËn (c©u 5, 6) lμ bμn luËn vμ nhËn xÐt vÒ ®Ò tμi ; kÕt (2 c©u cuèi) khÐp l¹i bμi th¬. Th¬ thÊt ng«n b¸t có lμ mét chØnh thÓ nghÖ thuËt chÆt chÏ, hoμn chØnh, nh−ng kh«ng ph¶i v× thÕ mμ thñ tiªu sù s¸ng t¹o vμ c¸ tÝnh cña t¸c gi¶. b) C¸c thÓ th¬ cã nguån gèc d©n gian ThÓ lôc b¸t xuÊt ph¸t tõ ca dao vμ lμ mét thÓ th¬ hÕt søc quen thuéc víi ng−êi ViÖt. ThÓ th¬ lôc b¸t ®−îc sö dông trong v¨n häc viÕt thêi trung ®¹i, chñ yÕu ®Ó s¸ng t¸c truyÖn th¬ N«m. Th¬ lôc b¸t ®−îc t¹o thμnh tõ tõng cÆp c©u 6 tiÕng (lôc) vμ 8 tiÕng (b¸t). VÇn chñ yÕu dïng vÇn b»ng, ë ch÷ cuèi c©u lôc gieo xuèng ch÷ thø 6 c©u b¸t, råi tiÕp vÇn kh¸c ë ch÷ cuèi c©u b¸t gieo xuèng ch÷ cuèi c©u lôc tiÕp theo. Cø thÕ kÐo dμi bao nhiªu còng ®−îc. VÒ thanh ®iÖu vμ ng¾t nhÞp, th¬ lôc b¸t kh¸ linh ho¹t, nh−ng chó träng sù hμi hoμ vμ nhÞp nhμng. Th¬ lôc b¸t còng cã thÓ cã ®èi, nh−ng ®èi ngay trong c©u, gäi lμ tiÓu ®èi. ThÓ th¬ nμy võa giμu kh¶ n¨ng biÓu hiÖn t©m tr¹ng, c¶m xóc l¹i võa cã thÓ dïng ®Ó kÓ chuyÖn, t¶ c¶nh, nªn cã thÓ sö dông lμm mét bμi th¬ tr÷ t×nh ng¾n hay viÕt c¶ mét truyÖn th¬ dμi. ThÓ song thÊt lôc b¸t lμ thÓ th¬ gåm hai c©u 7 tiÕng (song thÊt) vμ mét cÆp c©u lôc b¸t. VÒ vÇn th× ch÷ cuèi c©u 7 thø nhÊt vÇn víi ch÷ thø n¨m cña c©u 7 thø hai, ch÷ cuèi c©u nμy l¹i vÇn víi ch÷ cuèi cña c©u lôc tiÕp theo. ThÓ song thÊt lôc b¸t th−êng ®−îc dïng trong c¸c khóc ng©m  mét thÓ tr÷ t×nh cã dung l−îng t−¬ng ®èi lín (nh− Cung o¸n ng©m khóc cña NguyÔn Gia ThiÒu, b¶n dÞch Chinh phô ng©m khóc). 2. C¸c thÓ truyÖn, kÝ Trong v¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam, vÒ v¨n xu«i, hÇu nh− chØ cã truyÖn, kÝ ®−îc viÕt b»ng ch÷ H¸n. Tuú theo néi dung vμ c¸ch viÕt mμ ng−êi x−a chia thμnh rÊt nhiÒu thÓ trong v¨n xu«i, vμ tªn c¸c thÓ th−êng ®−îc ghi ngay trong tªn t¸c phÈm. VÝ dô : TruyÒn k× m¹n lôc cña NguyÔn D÷, Th−îng kinh kÝ sù cña Lª H÷u Tr¸c, Hoμng Lª nhÊt thèng chÝ cña Ng« gia v¨n ph¸i,... VÒ néi dung th× cã lo¹i ®Ëm yÕu tè t−ëng t−îng, hoang ®−êng, k× ¶o (truyÖn chÝ qu¸i, truyÒn k×), l¹i cã lo¹i kÓ vÒ c¸c nh©n vËt lÞch sö, c¸c anh 197

hïng, nghÜa sÜ, vua chóa, hoÆc kÓ l¹i lÞch sö c¸c triÒu ®¹i. Lo¹i truyÖn nμy gÇn víi kÝ. VÒ dung l−îng còng cã ng¾n, dμi. TruyÖn dμi th−êng ®−îc bè côc theo lèi ch−¬ng håi. Mçi håi kÓ trän vÑn mét biÕn cè, mét c©u chuyÖn trong chuçi c¸c biÕn cè ®−îc xÕp s¾p theo tr×nh tù thêi gian tr−íc, sau. 3. TruyÖn th¬ N«m Lμ lo¹i truyÖn ®−îc viÕt b»ng th¬, chñ yÕu lμ th¬ lôc b¸t. Cã thÓ coi truyÖn th¬ N«m lμ mét lo¹i tiÓu thuyÕt b»ng th¬, v× nã cã cèt truyÖn, nh©n vËt, lêi kÓ, cã kh¶ n¨ng miªu t¶ cuéc sèng phong phó. TruyÖn th¬ N«m cßn giμu chÊt tr÷ t×nh, cã kh¶ n¨ng diÔn t¶ nhiÒu tr¹ng th¸i t×nh c¶m, c¶m xóc, suy nghÜ. TruyÖn th¬ N«m xuÊt hiÖn kho¶ng thÕ kØ XVII vμ ph¸t triÓn rùc rì ë thÕ kØ XVIII, XIX. Cã hai lo¹i truyÖn th¬ N«m : b×nh d©n (th−êng khuyÕt danh vμ gÇn gòi víi v¨n häc d©n gian), b¸c häc (do c¸c trÝ thøc Nho gia s¸ng t¸c). §Ønh cao vμ tiªu biÓu nhÊt cho thÓ lo¹i truyÖn N«m lμ kiÖt t¸c TruyÖn KiÒu cña thi hμo NguyÔn Du. 4. Mét sè thÓ v¨n nghÞ luËn Trong v¨n häc thêi trung ®¹i, c¸c thÓ v¨n cã tÝnh chÊt c«ng cô, trong ®ã chñ yÕu lμ v¨n nghÞ luËn nh− chiÕu, biÓu, hÞch, c¸o cã vÞ trÝ quan träng. Trong quan niÖm vμ thùc tiÔn thêi trung ®¹i, v¨n ch−¬ng ch−a t¸ch biÖt ra khái c¸c ho¹t ®éng s¸ng t¹o tinh thÇn kh¸c còng dïng ng«n ng÷ nh− sö häc, ®¹o ®øc häc, triÕt häc,... Kh«ng ph¶i tÊt c¶ c¸c t¸c phÈm nμy ®Òu lμ v¨n häc, bëi môc ®Ých thø nhÊt cña nh÷ng s¸ng t¸c Êy kh«ng ph¶i lμ v¨n ch−¬ng. Nh−ng còng cã kh«ng Ýt t¸c phÈm lo¹i nμy mang ®Ëm chÊt v¨n, bëi cã sù kÕt hîp gi÷a t− t−ëng, lÝ lÏ víi t×nh c¶m, c¶m xóc, lËp luËn chÆt chÏ víi h×nh ¶nh phong phó, ng«n ng÷ biÓu c¶m. HÞch lμ thÓ v¨n hïng biÖn, th−êng do vua chóa, t−íng so¸i lμm ra nh»m kªu gäi, khÝch lÖ qu©n sÜ, d©n chóng trong nh÷ng cuéc chiÕn ®Êu. C¸o lμ thÓ v¨n chÝnh luËn mμ vua chóa hoÆc thñ lÜnh phong trμo dïng ®Ó tuyªn c¸o thμnh qu¶ cña mét sù nghiÖp míi hoμn thμnh. ThÓ c¸o cã thÓ dïng v¨n xu«i, v¨n vÇn hoÆc v¨n biÒn ngÉu. B×nh Ng« ®¹i c¸o cña NguyÔn Tr·i ®−îc xem lμ mét ¸ng \"thiªn cæ hïng v¨n\" cña d©n téc. 198

III  mét sè ThÓ lo¹i v¨n häc hiÖn ®¹i NÒn v¨n häc chuyÓn tõ thêi k× trung ®¹i sang thêi k× hiÖn ®¹i ®· cã nh÷ng biÕn ®æi s©u s¾c, toμn diÖn. ThÓ lo¹i v¨n häc lμ lÜnh vùc cã tÝnh lÞch sö nªn còng cã sù biÕn ®æi râ rÖt : nhiÒu thÓ lo¹i kh«ng ®−îc tiÕp tôc sö dông ; mét sè thÓ lo¹i míi ra ®êi ; nh÷ng thÓ lo¹i kh¸c tuy ®−îc tiÕp tôc nh−ng ®· cã sù ®æi míi s©u s¾c. HÇu hÕt c¸c thÓ v¨n cã tÝnh chÊt hμnh chÝnh, c«ng cô nh− chiÕu, c¸o, hÞch, v¨n tÕ,... kh«ng tiÕp tôc tån t¹i hoÆc kh«ng cßn ë trong ph¹m vi v¨n häc. KÞch nãi tõ ph−¬ng T©y du nhËp vμo n−íc ta kho¶ng ®Çu thÕ kØ XX, bæ sung cho s©n khÊu mét thÓ lo¹i mang tÝnh hiÖn ®¹i. B¸o chÝ ph¸t triÓn thóc ®Èy sù xuÊt hiÖn cña thÓ phãng sù  mét thÓ lo¹i ë gi÷a v¨n häc vμ b¸o chÝ. Phª b×nh v¨n häc thùc sù trë thμnh mét ho¹t ®éng cã tÝnh ®éc lËp, nã võa lμ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i ho¸ v¨n häc, võa thóc ®Èy qu¸ tr×nh Êy. C¸c thÓ truyÖn (truyÖn ng¾n, tiÓu thuyÕt) tuy cã sù tiÕp nèi c¸c thÓ t−¬ng tù trong v¨n häc trung ®¹i, nh−ng ®· cã sù ®æi míi s©u s¾c vÒ mäi ph−¬ng diÖn. §Ò tμi ®−îc më réng, h−íng ®Õn mäi mÆt cña ®êi sèng x· héi vμ con ng−êi, kh«ng bÞ gß bã vμo môc ®Ých gi¸o huÊn ®¹o lÝ. NghÖ thuËt tù sù vμ miªu t¶ cã nh÷ng ®æi míi rÊt c¬ b¶n, tõ sù ®a d¹ng vμ cã thÓ thay ®æi ®iÓm nh×n, vai kÓ ®Õn vai trß cña ng−êi kÓ chuyÖn, tõ viÖc sö dông nhiÒu thñ ph¸p miªu t¶ ®Õn sù ®æi míi vÒ ng«n ng÷, c©u v¨n. Nh©n vËt trong truyÖn hiÖn ®¹i ®−îc nh×n nhËn vμ miªu t¶ trong tÝnh c¸ch c¸ thÓ, nghÜa lμ mang ®Æc ®iÓm, tÝnh c¸ch, t©m tr¹ng vμ sè phËn cña tõng c¸ nh©n, cè nhiªn vÉn ph¶i cã tÝnh tiªu biÓu, nh−ng kh«ng bÞ quy vμo mét c¸ch gi¶n ®¬n chØ nh÷ng kiÓu, lo¹i nh− nh©n vËt trong truyÖn d©n gian hay phÇn lín truyÖn trung ®¹i. DÜ nhiªn, nh÷ng sù biÕn ®æi nμy kh«ng ph¶i ®−îc diÔn ra ngay mét lóc vμ còng kh«ng ®ång ®Òu ë mäi s¸ng t¸c. Tõ truyÖn ng¾n Sèng chÕt mÆc bay cña Ph¹m Duy Tèn ë ®Çu nh÷ng n¨m 20, ®Õn truyÖn ng¾n NguyÔn C«ng Hoan råi truyÖn cña Nam Cao, cã thÓ cho ta h×nh dung Ýt nhiÒu vÒ qu¸ tr×nh ®æi míi cña thÓ lo¹i nμy trong v¨n häc ViÖt Nam nöa ®Çu thÕ kØ XX. ThÓ tuú bót ®· xuÊt hiÖn trong v¨n häc trung ®¹i. Nh−ng sang thêi k× hiÖn ®¹i, tuú bót in ®Ëm h¬n dÊu Ên cña chñ thÓ t¸c gi¶ vμ th−êng ®−îc gia t¨ng tÝnh chÊt biÓu c¶m, tr÷ t×nh. 199

Trong th¬ hiÖn ®¹i, tÝnh tõ phong trμo Th¬ míi (1932  1945), nhiÒu thÓ th¬ truyÒn thèng vÉn tiÕp tôc ®−îc vËn dông, ®Æc biÖt lμ c¸c thÓ cã nguån gèc d©n téc nh− lôc b¸t, bèn ch÷, n¨m ch÷. Bªn c¹nh ®ã, cã nh÷ng thÓ míi xuÊt hiÖn, chñ yÕu ®−îc ph¸t triÓn tõ mét sè yÕu tè cã s½n trong c¸c thÓ truyÒn thèng, nh− thÓ t¸m tiÕng xuÊt ph¸t tõ nh÷ng c©u t¸m tiÕng trong thÓ h¸t nãi. ThÓ th¬ §−êng luËt, tiªu biÓu lμ thÊt ng«n b¸t có, tuy vÉn cßn ®−îc sö dông, nh−ng kh«ng cã vÞ trÝ träng yÕu vμ tÝnh phæ biÕn nh− tr−íc n÷a. Th¬ tù do xuÊt hiÖn, ngμy cμng ®−îc sö dông nhiÒu h¬n vμ còng cã nhiÒu thμnh c«ng h¬n. Th¬ hiÖn ®¹i kh«ng chØ ®em l¹i nh÷ng c¸i míi vÒ néi dung t− t−ëng, c¶m xóc mμ cßn ®æi míi vÒ ph−¬ng thøc biÓu c¶m, vÒ s¸ng t¹o h×nh ¶nh, cÊu tróc c©u th¬, ng«n ng÷ th¬. C¸c thÓ lo¹i trong v¨n häc hiÖn ®¹i còng kh«ng ngõng biÕn ®æi, vËn ®éng, x©m nhËp vμo nhau, cã nhiÒu thÓ nghiÖm vμ t×m tßi míi ®Ó phï hîp víi nh÷ng ®æi thay trong ®êi sèng x· héi vμ ®êi sèng tinh thÇn cña con ng−êi, nh÷ng thay ®æi trong nhu cÇu thÈm mÜ cña thêi ®¹i. H−íng dÉn häc bμi 1. KÓ tªn c¸c thÓ lo¹i chÝnh cña v¨n häc d©n gian ®−îc häc trong ch−¬ng tr×nh Ng÷ v¨n THCS, nªu ®Þnh nghÜa ng¾n gän vÒ tõng thÓ lo¹i. 2. T×m trong c¸c truyÖn cæ tÝch mμ em ®−îc häc (hoÆc ®· ®äc) nh÷ng nh©n vËt thuéc c¸c lo¹i sau : nh©n vËt dòng sÜ, nh©n vËt cã tμi n¨ng ®Æc biÖt, nh©n vËt xÊu xÝ, nh©n vËt ngèc nghÕch. 3. LÊy bμi th¬ Qua §Ìo Ngang cña Bμ HuyÖn Thanh Quan ®Ó minh ho¹ c¸c quy t¾c vÒ niªm luËt cña th¬ thÊt ng«n b¸t có §−êng luËt (vÇn, thanh b»ng tr¾c trong tõng c©u ; ®èi, niªm gi÷a c¸c c©u). 4. Em ®· häc nh÷ng truyÖn th¬ N«m nμo ? Tãm t¾t thËt ng¾n gän cèt truyÖn cña nh÷ng truyÖn th¬ Êy vμ nhËn xÐt xem cã g× gièng nhau trong c¸c cèt truyÖn ®ã. 5. H·y lÊy mét sè c©u ca dao vμ vμi ®o¹n th¬ trong TruyÖn KiÒu cña NguyÔn Du ®Ó minh ho¹ cho kh¶ n¨ng phong phó cña thÓ th¬ lôc b¸t trong viÖc biÓu hiÖn t©m tr¹ng vμ kÓ chuyÖn, thuËt viÖc. 200