QHS-2019-128385

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC NGÔ THỊ MƠ SỬ DỤNG INFOGRAPHIC TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM (THẾ KỈ X - XV) Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG CHUYÊN HƢNG YÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM LỊCH SỬ HÀ NỘI – 2019

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC NGÔ THỊ MƠ SỬ DỤNG INFOGRAPHIC TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM (THẾ KỈ X - XV) Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG CHUYÊN HƢNG YÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM LỊCH SỬ CHUYÊN NGÀNH: LÝ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP DẠY HỌC MÔN LỊCH SỬ Mã số: 8.14.01.11 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS Nguyễn Thị Thế Bình HÀ NỘI - 2019

LỜI CẢM ƠN Tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến PGS.TS Nguyễn Thị Thế Bình - người đã tận tình hướng dẫn, chỉ bảo, giúp đỡ trong suốt quá trình tác giả thực hiện luận văn của mình. Tác giả xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo trong khoa, đặc biệt các thầy cô thuộc chuyên ngành Lý luận và Phương pháp dạy học bộ môn Lịch sử đã tạo điều kiện thuận lợi và giúp đỡ tận tình trong quá trình học tập, nghiên cứu tại Khoa và Trường. Tác giả xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, tập thể giáo viên và học sinh trường trung học phổ thông Chuyên Hưng Yên đã tạo điều kiện cho tôi điều tra thực tế và nhiệt tình giúp đỡ tôi trong việc thực nghiệm sư phạm. Cũng xin cảm ơn gia đình, người thân, bạn bè, đã cùng chia sẻ, giúp đỡ, động viên tạo mọi điều kiện thuận lợi để tác giả có thể hoàn thành luận văn này. Trong quá trình thực hiện đề tài, không tránh khỏi những thiếu sót, rất mong nhận được những ý kiến đóng góp của các thầy cô giáo và các bạn đồng nghiệp để luận văn hoàn thiện hơn. Xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, tháng 12 năm 2019 Học viên Ngô Thị Mơ i

DANH MỤC VIẾT TẮT TT CHỮ VIẾT TẮT VIẾT ĐẦY ĐỦ 1 GV Giáo viên 2 HS Học sinh 3 DH Dạy học 4 DHLS Dạy học lịch sử 5 THPT Trung học phổ thông ii

DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1. Ưu thế của infographic trong dạy học lịch sử ở trường THPT.................37 Bảng 1.2. Những biện pháp sử dụng infographic trong dạy học lịch sử ở trường THPT 39 Bảng 1.3. Mức độ hứng thú của học sinh với các cách sử dụng infographic trong dạy học lịch sử ở trường THPT.................................................................................42 Bảng 1.4. Những hoạt động giáo viên thường tổ chức trong dạy học lịch sử khi sử dụng infographic .......................................................................................................43 Bảng 1.5. Mong muốn của học sinh khi giáo viên thiết kế và sử dụng infographic vào dạy học lịch sử....................................................................................................43 Bảng 2.1. Thống kê mức độ hứng thú ở lớp đối chứng và thực nghiệm ..................87 Bảng 2.2. Bảng thống kê điểm kiểm tra của học sinh lớp đối chứng và lớp thực nghiệm (theo nhóm điểm và tỉ lệ %).........................................................................88 Bảng 2.3. Độ chênh lệch điểm kiểm tra giữa lớp thực nghiệm và đối chứng...........88 iii

DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 1.1. Nhận thức của giáo viên về infographic...............................................36 Biểu đồ 1.2. Mức độ sử dụng infographic của giáo viên ..........................................37 Biểu đồ 1.3. Nhận thức của giáo viên về cách phân loại infographic.......................38 Biểu đồ 1.4. Các hình thức dạy học có sử dụng infographic trong DHLS ở trường THPT chuyên ............................................................................................................38 Biểu đồ 1.5. Mức độ hứng thú của học sinh với việc sử dụng infographic trong dạy học lịch sử ở trường THPT .......................................................................................39 Biểu đồ 1.6. Khó khăn của giáo viên khi sử dụng infographic.................................40 trong dạy học lịch sử ở trường THPT .......................................................................40 Biểu đồ 1.7. Những thuận lợi khi sử dụng infographic trong dạy học lịch sử ở trườngTHPT ..............................................................................................................40 Biểu đồ 1.8. Nhận thức của học sinh về infographic ................................................41 Biểu đồ 1.9. Mức độ sử dụng các công cụ trong dạy học lịch sử ở trường THPT ...42 iv

DANH MỤC HÌNH Hình 1.1. Khả năng ghi nhớ con người thông qua các giác quan ...............................3 Hình 1.2. Thời gian xử lý thông tin của não người.....................................................3 Hình 1.3. Infographic về khủng hoảng kinh tế 1929 - 1933 .....................................16 Hình 1.4. Infographic về Hiến pháp Hoa Kỳ 1787 ...................................................19 Hình 1.5. Infographic về Tuyên ngôn độc lập (1776) của nước Mĩ .........................21 Hình 1.6. Infographic về Chủ tịch Hồ Chí Minh và những đóng góp lớn với tiến trình lịch sử dân tộc...................................................................................................22 Hình 1.7. Infographic về diễn biến chiến tranh giành độc lập ..................................23 của các thuộc địa Anh ở Bắc Mĩ ...............................................................................23 Hình 1.8. Infographic về Cách mạng tháng Mười Nga năm 1917............................24 Hình 1.9. Infographic về Ấn Độ................................................................................25 Hình 1.10. Infographic so sánh các quốc gia cổ đại .................................................26 Hình 1.11. Infographic về điều kiện tự nhiên và dân cư Ấn Độ cổ đại ....................29 Hình 2.1. Infographic về quá trình hình thành và phát triển.....................................54 Hình 2.2. Infographic về cuộc kháng chiến chống Tống (1075 – 1077) ..................55 Hình 2.3. Infographic về sông Bạch Đằng................................................................56 Hình 2.4. Infographic về các cuộc kháng chiến, khởi nghĩa chống ngoại xâm (X – XV)57 Hình 2.5. Infographic về Lê Thánh Tông .................................................................58 Hình 2.6. Infographic về văn minh sông Hồng.........................................................62 Hình 2.7. Infographic về sự hưng thịnh của Đại Việt (X – XV) ..............................71 Hình 2.9. Phiếu học tập về sử thi Ramayana ............................................................81 Hình 2.10. Phiếu học tập về các vương triều Hồi giáo Ấn Độ .................................82 v

MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................ i DANH MỤC VIẾT TẮT ......................................................................................... ii DANH MỤC BẢNG ................................................................................................ iii DANH MỤC BIỂU ĐỒ........................................................................................... iv DANH MỤC HÌNH...................................................................................................v MỤC LỤC................................................................................................................ vi MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 CHƢƠNG 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC SỬ DỤNG INFOGRAPHIC TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG ..........................................................................................................11 1.1. Cơ sở lí luận của việc sử dụng infographic trong dạy học lịch sử ở trường THPT...11 1.1.1.Quan niệm về infographic và sử dụng infographic trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông .......................................................................................................11 1.1.2. Ðặc điểm của infographic ...............................................................................13 1.1.3. Phân loại infographic ......................................................................................20 1.1.4. Vai trò, ý nghĩa của việc sử dụng infographic lịch sử ở trường THPT..........................27 1. 2. Cơ sở thực tiễn của việc sử dụng infographic trong dạy học lịch sử ở trường THPT Chuyên Hưng Yên.....................................................................................................30 1.2.1. Khái quát tình hình sử dụng infographic trong các trường phổ thông hiện nay.....30 1.2.2. Thực trạng sử dụng infographic trong dạy học lịch sử ở trường THPT Chuyên Hưng Yên ..................................................................................................................33 1.2.3. Định hướng sử dụng infographic trong dạy học lịch sử ở trường THPT Chuyên Hưng Yên.....................................................................................................45 Tiểu kết chƣơng 1....................................................................................................47 CHƢƠNG 2 THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG INFOGRAPHIC TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM (TỪ THẾ KỈ X - XV) Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG CHUYÊN HƢNG YÊN...........................................................................48 2.1. Vị trí, mục tiêu, nội dung của lịch sử Việt Nam từ thế kỉ X đến thế kỉ XV lớp 10 THPT ..................................................................................................................................48 vi

2.1.1. Vị trí ................................................................................................................48 2.1.2. Mục tiêu ..........................................................................................................48 2.1.3. Nội dung cõ bản của lịch sử Việt Nam (thế kỉ X - XV) có thể và cần thiết sử dụng infographic .......................................................................................................50 2.2. Thiết kế infographic theo chủ đề trong dạy học lịch sử Việt Nam (thế kỉ X – thế kỉ XV) ......................................................................................................................51 2.2.1. Một số yêu cầu khi thiết kế infographic trong dạy học lịch sử.......................51 2.2.2.Qui trình thiết kế infographic trong dạy học lịch sử ở trường THPT ..............52 2.2.3. Thiết kế một số infographic trong dạy học lịch sử Việt Nam (thế kỉ X - XV) .............................................................................................................. 54 2.3. Một số yêu cầu khi xác định các biện pháp sử dụng infographic trong dạy học lịch sử Việt Nam (thế kỉ X - XV) .......................................................................................59 2.4. Các biện pháp sử dụng infographic trong dạy học lịch sử Việt Nam (thế kỉ X - XV) ở trường trung học phổ thông Chuyên Hưng Yên .................................................60 2.4.1. Sử dụng infographic khi tạo động cơ và hứng thú học tập cho học sinh........60 2.4.2. Sử dụng infographic khi tổ chức cho học sinh chiếm lĩnh kiến thức mới ......63 2.4.3. Sử dụng infographic khi củng cố kiến thức đã học cho học sinh ...................74 2.4.4. Sử dụng infographic khi kiểm tra hoạt động nhận thức của học sinh.............78 2.5. Thực nghiệm sư phạm...................................................................................................83 2.5.1. Mục đích thực nghiệm ....................................................................................83 2.5.2. Ðối tượng,thời gian, địa bàn thực nghiệm sư phạm........................................83 2.5.3. Nội dung thực nghiệm và phương pháp tiến hành thực nghiệm.....................84 2.5.4. Kết quả thực nghiệm .......................................................................................85 Tiểu kết chƣơng 2....................................................................................................90 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ .........................................................................91 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO...............................................................94 vii

MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Hội nghị lần thứ 8 Ban chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam (khóa XI) đã thông qua Nghị quyết về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế. Ngày 25/12/2018, Bộ giáo dục và Đào tạo chính thức thông qua Chương trình giáo dục phổ thông tổng thể cho các cấp từ Tiểu học tới THPT. Theo đó, tất cả các môn học ở trường phổ thông đều hướng tới việc thực hiện mục tiêu đổi mới nhằm đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp giáo dục và đào tạo thời đại mới. Trong bối cảnh phải thích ứng với thời đại, giáo dục, đặc biệt là giáo dục lịch sử cũng đang thực hiện đổi mới, không chỉ nhằm cung cấp kiến thức mà còn phải tập trung phát huy được các năng lực của học sinh. Tuy nhiên, với lượng thông tin quá lớn yêu cầu học sinh cần ghi nhớ, vận dụng trong các môn học như hiện nay, rõ ràng việc cần có những phương tiện dạy học mới nhằm đơn giản hóa cách thức thể hiện thông tin để hỗ trợ đắc lực cho việc tiếp nhận của người học là một yêu cầu cấp thiết và infographic là một giải pháp hợp lý cho yêu cầu đó. Với đặc điểm nổi trội là khả năng tổng hợp, khái quát hóa, tính thẩm mĩ, tính sáng tạo,… infographic có thể trở thành một công cụ, một giải pháp mới, góp phần nâng cao hứng thú và hiệu quả học tập bộ môn. Những trang infographic ngắn gọn về nội dung, màu sắc và hình ảnh bắt mắt sẽ thu hút học sinh và hỗ trợ học sinh tốt hơn trong quá trình học tập lịch sử - bộ môn vốn được xem là khó nhớ, khó học vì quá dài và nhiều sự kiện với đại đa số học sinh. Mặc dù có nhiều ưu thế nổi trội trong việc truyền tải thông tin, có tiềm năng trong việc cải thiện hứng thú học tập của học sinh nhưng trên thực tế, nghiên cứu và ứng dụng infographic trong dạy học lịch sử vẫn còn là một vấn đề mới mẻ, chưa được khai thác hiệu quả. Chương trình lịch sử Việt Nam giai đoạn từ thế kỉ X - XV gắn liền với sự thành lập của các triều đại phong kiến với vai trò nền tảng cho sự phát triển của chế 1

độ phong kiến độc lập. Hiểu biết về giai đoạn lịch sử này có vai trò đặc biệt quan trọng để giúp học sinh nhận thức, giải thích các nội dung lịch sử của các giai đoạn tiếp sau đó. Không những thế nội dung của lịch sử Việt Nam giai đoạn từ thế kỉ X đến thế kỉ XV có lượng kiến thức lớn, lại có nhiều phần kiến thức hấp dẫn nhưng dung lượng về mặt thời gian dạy học trên lớp lại bị hạn chế. Đây là cơ sở để giáo viên có thể tổ chức thiết kế và sử dụng infographic trong dạy học để tối ưu hóa về mặt thời gian và gây hứng thú với người học. Việc sử dụng infographic trong dạy học lịch sử là một giải pháp hiệu quả giúp học sinh học nhanh, nhớ lâu, tổng hợp kiến thức tốt và phát huy cá tính sáng tạo của học sinh, đồng thời đáp ứng yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học lịch sử theo hướng hiện đại, khơi dậy được hứng thú học tập, tư duy sáng tạo của học sinh. Xuất phát từ thực tế trên cùng với điều kiện nghiên cứu của bản thân, chúng tôi chọn vấn đề: “Sử dụng infographic trong dạy học lịch sử Việt Nam (thế kỉ X - XV) ở trường trung học phổ thông Chuyên Hưng Yên” để làm đề tài nghiên cứu luận văn thạc sĩ của mình. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 2.1. Tài liệu nƣớc ngoài Nghiên cứu về infographic là nội dung đã được đề cập đến trong một số bài viết, bài nghiên cứu của các tác giả trong và ngoài nước. Căn cứ vào lịch sử nghiên cứu vấn đề, có thể kể đến các tác giả tiêu biểu như: Paul Martin Lester – Giáo sư ở Sở truyền thông, Đại học bang California tại Fullerton trong nghiên cứu của mình có tựa đề Lý thuyết cú pháp của truyền thông hình ảnh (2006) đã chỉ ra rằng hình ảnh truyền hình vượt qua mọi biên giới quốc tế, chúng trở nên dễ hiểu hơn bởi hầu hết mọi người. Từ ngữ dễ bị lãng quên, nhưng hình ảnh ở lại trong tâm trí. Bởi vì: Từ ngữ và hình ảnh trở thành một phương tiện giao tiếp hiệu quả mạnh mẽ trong tâm trí. Trong cuốn sách của mình, Lester cũng sử dụng dẫn chứng từ nghiên cứu của nhà tâm lý học giáo dục Jerome Bruner của Đại học New York trích dẫn các nghiên cứu cho thấy mọi người chỉ nhớ 10 % những gì họ nghe, 30 % những gì họ đọc, nhưng khoảng 80 % những gì họ thấy và 2

làm. Khi tất cả các thành viên trong xã hội dù ở nhà, ở trường và trong công việc đều học cách sử dụng máy tính để xử lý văn bản và hình ảnh, việc chuyển đổi sẽ được thực hiện từ xem thụ động sang sử dụng chủ động. Từ ngữ và hình ảnh sẽ trở thành một phương thức giao tiếp mạnh mẽ và đáng nhớ. Hình 1.1. Khả năng ghi nhớ con người thông qua các giác quan (Nguồn: Lester, P.M., 2006) Hình 1.2. Thời gian xử lý thông tin của não người (Nguồn: Lester, P.M., 2006) Daniel Adams trong bài viết “What Are Infographics and Why Are They Important?” (2011) có đề cập đến 2 nội dung chính: Infographic là gì và tại sao chúng quan trọng? Từ khái niệm infographic, tác giả tập trung phân tích những ưu điểm của infographic, nhấn mạnh sự cần thiết của việc sử dụng infographic trong 3

cuộc sống hiện nay bởi “người đọc dẫn lối sống bận rộn nhịp độ nhanh không có nhiều thời gian để giải thích dữ liệu, và vì vậy những cách thức truyền đạt thông tin sáng tạo cần phải được khám phá. Infographic truyền đạt thông tin chính một cách nhanh chóng. Họ thu hút sự chú ý và duy trì trọng tâm của độc giả”. Kim Eun Sook trong bộ sách Lược sử thế giới bằng tranh, NXB Dân trí, Hà Nội, 2017 đã biên soạn gồm 7 tập với tinh thần “học mà vui cùng infographic”. Trong lời đề dẫn, tác giả có khẳng định: “việc học lịch sử sẽ trở nên vô cùng nhàm chán nếu chúng ta bị buộc phải ghi nhớ thụ động hàng hàng, dãy dãy những con số, sự kiện, những đánh giá chủ quan của người khác… Trí não chúng ta cũng sẽ lười đi vì đã có người khác nghĩ hộ mình. Phương pháp dạy lịch sử theo kiểu “truyền đạt – ghi nhớ” dần dà sẽ khiến ta không còn hứng khởi” [38, tr. 3]. Theo tác giả, “chiếc chìa khóa vàng mở cánh cửa thời gian, tìm về “lịch sử của tất cả chúng ta” – lịch sử thế giới” chính là infographic. Nhờ infographic với “phương pháp chủ động tư duy, “bạn sẽ có hết thảy những hình dung sống động về quá khứ qua những lời dẫn dắt thú vị, những hội thoại sinh động, những bức tranh tả thực… Từ đó, tự bản thân bạn sẽ có những đánh giá, cảm nhận của riêng mình” [38, tr. 3]. Ximena Vengoechea thực hiện bộ sách Muốn học giỏi Lịch sử không? Tớ cho cậu mượn vở, NXB Thế giới, Hà Nội, 2018 với mong muốn trở thành cẩm nang giúp học sinh phổ thông trung học học tốt hơn môn Lịch sử Thế giới. Bộ sách gồm ba tập do các dịch giả Mai Nguyễn, Huyền Phạm chuyển ngữ. Mặc dù bộ sách không động chạm đến khái niệm infographic nhưng cách thức thể hiện trong nội dung 3 tập sách lại sử dụng những nguyên lý khi xây dựng infographic. Mỗi trang sách giống như một infographic với các nội dung đưa ra đều là những ý chính, những thông tin, dữ liệu nổi bật kết hợp với tranh vẽ minh họa, các bản đồ, niên biểu, sơ đồ… Tác giả cũng dụng tâm phân màu cho những nội dung khác nhau để hỗ trợ trí nhớ và duy trì hứng thú với người đọc: với những từ khóa quan trọng được tô màu vàng, các khái niệm lịch sử đều giản lược, dễ hiểu, đóng khung và được tô màu xanh lá cây; các nhân vật lịch sử, địa danh và ngày tháng vốn là những dữ liệu quan trọng liên quan tới một sự kiện lịch sử được viết bằng chữ màu xanh da trời. 4

Như vậy, việc sử dụng infographic đã được đề cập đến trong nhiều công trình nghiên cứu như một phương pháp mới trong hệ thống hóa thông tin, thậm chí được ứng dụng trong dạy học các môn ở trường THPT. Tuy nhiên, chưa có một công trình nghiên cứu chính thức nào đề cập đến việc ứng dụng infographic vào quá trình dạy học lịch sử nhằm nâng cao hiệu quả bài học và phát huy năng lực của học sinh trong học tập lịch sử. 2.2. Tài liệu trong nƣớc Bên cạnh các tác giả nước ngoài, việc nghiên cứu, tìm hiểu và ứng dụng infographic cũng là vấn đề được các học giả trong nước quan tâm. Trong đó có thể kể đến: Huỳnh Phẩm Dũng Phát, Trần Thị Hoa Lan, Nguyễn Thị Thanh Thùy, Sử dụng Piktochart thiết kế infographic phục vụ giảng dạy địa lí, tạp chí Khoa học trường ĐHSP TP Hồ Chí Minh, 2016. Trong bài viết bày, tác giả có khẳng định: Infographic sẽ là một phương tiện hỗ trợ đắc lực cho bộ môn Địa lí sau này để giáo viên cung cấp và học sinh khai thác thông tin tích cực. Các dữ liệu sẽ được chọn lọc và thiết kế theo mục tiêu định trước. Với mỗi vấn đề, infographic có thể chọn lựa nhiều hướng tiếp cận khác nhau nên hoàn toàn có thể sử dụng infographic để phát huy cá tính sáng tạo riêng của học sinh trong quá trình tự học. Nhật Anh trong bài viết giới thiệu về Infographic – bức tranh thay ngàn lời nói (2014) trên tạp chí STINFO do Trung tâm thông tin KH&CN thành phố Hồ Chí Minh – Sở KH&CN thành phố Hồ Chí Minh xuất bản năm 2014 đã khẳng định: Khi con người càng tiêu tốn nhiều thời gian vào biển thông tin tràn ngập trên mạng thì vai trò của infographic càng trở nên quan trọng. Infographic trở thành tâm điểm chú ý như một cách để truyền những ý tưởng và thông tin phức tạp. Như chính tên gọi của bài viết, tác giả đã phân tích chi tiết những ưu điểm làm nên điểm mạnh vượt trội của infographic, đồng thời chỉ ra cả những điểm hạn chế của công cụ này. Hội thảo Ứng dụng Infographic trong giảng dạy lịch sử kiến trúc của trường Đại học Kiến trúc TP.Hồ Chí Minh ngày 7/10/2017. Tại hội thảo, ThS.KTS. Nguyễn Ngọc Sơn - giảng viên bộ môn Lý luận và lịch sử kiến trúc khẳng định: 5

Infographic là phương tiện hỗ trợ truyền đạt hiện đại, được ứng dụng rộng rãi và phổ biến trong nhiều lĩnh vực khác nhau (giáo dục, nghệ thuật, khoa học, truyền thông,…) tại các trường đại học Mỹ nói riêng và trên thế giới nói chung. Qua những kiểm nghiệm khoa học nghiêm túc, infographic đang dần được ứng dụng mạnh mẽ để hỗ trợ và nâng cao hiệu quả truyền đạt một cách đơn giản, ngắn gọn và súc tích. Tác giả cũng đã minh chứng cho quan điểm của mình qua trình bày một số ứng dụng infographic trong việc hỗ trợ giảng dạy lịch sử kiến trúc với những hiệu quả rất đáng ghi nhận trong một số nội dung giảng dạy cụ thể của hai môn học Lịch sử kiến trúc phương Tây, Lịch sử kiến trúc phương Đông và Việt Nam. Nguyễn Mạnh Hưởng (Cb), Infographic ôn luyện, kiểm tra đánh giá và thi THPT Quốc gia môn Lịch sử, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, 2018. Đây là cuốn sách lịch sử đầu tiên nhìn nhận và sử dụng infographic như một công cụ hiệu quả để hệ thống hóa kiến thức trọng tâm, hỗ trợ học sinh trong quá trình học tập qua việc tăng tính trực quan của hình ảnh. Trần Thúy Duyên, Thiết kế và sử dụng infographic animation trong dạy học địa lý 11, Kỷ yếu hội nghị sinh viên nghiên cứu khoa học trường ĐHSP TP Hồ Chí Minh, 2017. Tác giả khẳng định: “Sự “bội thực” thông tin trong thời đại hiện nay cũng tạo ra nhu cầu đọc nhanh, lướt qua các thông tin chính…Infographic Animation tổng hợp thông tin theo từng chủ đề riêng biệt, nhờ đó người xem dễ dàng hệ thống được kiến thức. Hơn nữa, mỗi kịch bản đều chú ý đến tính logic, sắp xếp bố cục nội dung và hình ảnh sao cho bật lên các mối liên hệ nhân quả, so sánh tương quan, liên hệ thực tiễn… Điều này hỗ trợ tích cực cho việc hình thành và bồi dưỡng tư duy logic của con người, nhất là các em HS đang trong quá trình hoàn thiện nhận thức”. Từ nhận thức đó, tác giả nhận định: Thông qua các hình ảnh đồ họa, hiệu ứng sinh động và sự sắp xếp ý tưởng sáng tạo, những kiến thức Địa lí được truyền tải đến HS một cách trực quan, sinh động hơn. Nội dung bài học sẽ không còn khô khan và nhàm chán, bên cạnh đó lại cập nhật thêm những sự kiện Địa lí mới đang diễn ra trên thế giới, giúp HS dễ dàng ghi nhớ kiến thức và bổ sung thêm những thông tin bổ ích bên ngoài sách giáo khoa”. Tác giả cũng nghiên cứu, 6

giới thiệu quy trình thiết kế một video clip Infographic Animation cơ bản và cách thức sử dụng chúng hiệu quả trong dạy học Địa lí 11 [15, tr. 96]. Nguyễn Thanh Hà, Sử dụng thông tin đồ họa trên báo điện tử hiện nay, Luận văn thạc sĩ Báo chí, Hà Nội, 2015. Luận văn tập trung nghiên cứu những vấn đề của việc sử dụng đồ họa trên các tác phẩm báo mạng điện tử. Trên cơ sở phân tích làm rỗ những đặc trưng, đặc điểm, ưu thế và hạn chế của thông tin đồ họa, đề tài đề xuất một số giải pháp để nâng cao chất lượng sử dụng thông tin đồ họa trên báo mạng điện tử Việt Nam hiện nay. Trần Thị Hằng, Luận văn thạc sĩ Báo chí, Phương thức kể chuyện có sử dụng Infographics trên truyền hình, Hà Nội, 2015. Luận văn tập trung phân tích những thành công và hạn chế của việc sử dụng thông tin đồ họa của một số kênh truyền hình trong và ngoài nước; đồng thời cũng khẳng định việc sử dụng thông tin đồ họa góp phần kể chuyện trên truyền hình đã có sự thay đổi và bắt kịp xu hướng thời đại. Tuy nhiên vẫn còn tồn tại những hạn chế nhất định về việc sử dụng màu sắc đồ họa, hiệu ứng chuyển động giữa các biểu tượng, … Trình Thị Quỳnh, Sử dụng thông tin đồ họa trên báo in Việt Nam, Luận văn thạc sĩ chuyên ngành báo chí học, trường Đại học khoa học xã hội nhân văn, Hà Nội, 2016. Đề tài đã nhấn mạnh những ưu điểm vượt trội của thông tin đồ họa (infographic) như tính đa dạng, phổ biến, phong phú, hấp dẫn, hệ thống. Đồng thời, cũng đã chỉ ra một số hạn chế của thông tin đồ họa về kích cỡ hình ảnh, chất lượng nội dung, chi phí in ấn,… Ngô Thị Yến, Sử dụng thông tin đồ họa trong các chương trình truyền hình, Luận văn Thạc sĩ Báo chí, Đại học Khoa học Xã hội và Nhânvăn, Hà Nội, 2013. Luận văn đi sâu giải thích các khái niệm về chương trình truyền hình, thông tin đồ họa và những thuật ngữ liên quan đến thiết kế. Luận văn còn cung cấp lịch sử hình thành và phát triển của thông tin đồ họa nói chung và thông tin đồ họa cho lĩnh vực truyền hình nói riêng trên thế giới cũng như ở Việt Nam, các đặc điểm, vai trò, ý nghĩa của thông tin đồ họa. 7

Những nội dung cụ thể và chi tiết khác về infographic còn được đề cập đến trong các đề tài như: Nguyễn Thị Thiện, Vấn đề sử dụng đồ họa trong thông tin báo chí Việt Nam hiện nay, Luận văn Thạc sĩ Báo chí, Học viện Báo chí và Tuyên truyền, Hà Nội, 2011; Đào Thu Trang, Đồ họa trong tác phẩm báo chí trên báo mạng điện tử Việt Nam, Luận văn Thạc sĩ Báo chí, Học viện Báo chí và Tuyên truyền, Hà Nội, 2013,…. Trên thực tế, hiện nay infographic được sử dụng phổ biến trong lĩnh vực báo chí (chủ yếu và thông dụng nhất là các trang báo điện tử) nhằm đáp ứng nhu cầu tổng hợp tin tức nhanh của những độc giả thời hiện đại. Trong một bài phỏng vấn, ông Eric Scherer - Giám đốc chiến lược kế hoạch và hợp tác tại Agence France Presse (Pháp) đã khẳng định: “Báo chí trực quan đang là một trong những xu hướng không chỉ của phương tiện truyền thông truyền thống mà còn của các phương tiện truyền thông mới. Một bức ảnh hoặc đồ họa tốt có thể đáng giá hơn 1.000 - 2.000, thậm chí 3.000 từ” [36, tr. 39]. Như vậy, có thể thấy, infographic đang dần trở nên gần gũi và thông dụng hơn trong cuộc sống của thời hiện đại. Nghiên cứu về tác dụng của infographic dưới góc độ là một phương pháp mới, có ưu thế đặc biệt trong việc truyền tải thông tin và có khả năng áp dụng vào dạy học hiện đại với tư cách là một hướng đi mới cho xu hướng thay đổi phương pháp dạy học theo hướng tích cực hóa người học là nội dung đã được đề cập đến trong một số công trình nghiên cứu riêng lẻ của các nhà khoa học trong và ngoài nước. Tuy nhiên, việc ứng dụng infographic vào giảng dạy nói chung còn hạn chế, và giảng dạy lịch sử còn là lĩnh vực quá mới mẻ. Đây là cơ sở quan trọng cho chúng tôi lựa chọn nghiên cứu về sử dụng infographic trong dạy học lịch sử, đặc biệt là trong bối cảnh vấn đề nâng cao chất lượng dạy học bộ môn đang đặt ra cấp thiết như hiện nay. 3. Mục đích và nhiệm vụ của đề tài 3.1. Mục đích Trên cơ sở tìm hiểu bản chất, khẳng định vai trò của infographic, đề tài đi sâu đề xuất một số biện pháp sử dụng có hiệu quả infographic trong dạy học lịch sử 8

ở trường phổ thông. Qua đó, góp phần nâng cao chất lượng và hứng thú học tập bộ môn. 3.2. Nhiệm vụ Nhằm thực hiện mục đích trên, đề tài có những nhiệm vụ cụ thể sau: - Tìm hiểu lý luận về phương pháp dạy học Lịch sử, về infographic từ đó rút ra cơ sở lý luận về việc sử dụng infographic trong dạy học lịch sử. - Tìm hiểu thực tế việc dạy học lịch sử ở một số trường phổ thông. - Thiết kế một số chủ đề infographic trong chương trình lịch sử Việt Nam (thế kỉ X – XV) - Đề xuất một số biện pháp sử dụng infographic nhằm phát huy năng lực của học sinh trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông. - Thực nghiệm sư phạm để kiểm định tính khả thi của đề tài. 4. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu 4.1. Khách thể nghiên cứu Khách thể nghiên cứu: toàn bộ quá trình dạy học lịch sử Việt Nam. 4.2. Đối tƣợng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là quá trình tổ chức các hoạt động dạy học nội khóa có sử dụng infographic cho học sinh trong dạy học Lịch sử Việt Nam lớp 10 trường THPT Chuyên Hưng Yên. 5. Cơ sở phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu 5.1. Cơ sở phƣơng pháp luận Đề tài được tiến hành trên cơ sở phương pháp luận là quan điểm của chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm chỉ đạo của Đảng và Nhà nước về giáo dục và giáo dục lịch sử. 5.2. Phƣơng pháp nghiên cứu - Phương pháp quan sát sư phạm - Phương pháp điều tra (khảo sát bằng phiếu hỏi) + Điều tra tình hình giảng dạy của giáo viên ở một số trường THPT về mức độ và cách thức sử dụng infographic trong dạy học nói chung và dạy học lịch sử nói riêng. 9

+ Điều tra nhận thức và mức độ được tiếp cận của học sinh về các nội dung lịch sử được giáo viên sử dụng infographic. - Thực nghiệm sư phạm: Soạn bài và tiến hành thực nghiệm sư phạm nhằm kiểm nghiệm tính khả thi của các biện pháp sư phạm đã đưa ra. - Sử dụng toán học thống kê để xử lý kết quả thực nghiệm sư phạm. 6. Đóng góp của đề tài 6.1. Về mặt khoa học Kết quả nghiên cứu của đề tài góp phần nâng cao nhận thức của bản thân về lý luận bộ môn, về một trong những biện pháp được xem là có hiệu quả nhất trong thực hiện mục tiêu nhằm nâng cao hiệu quả học Lịch sử ở trường phổ thông và nâng cao chất lượng dạy học bộ môn nói chung. 6.2. Về thực tiễn Giúp bản thân hiểu sâu sắc hơn về phương pháp dạy học Lịch sử, rèn luyện kĩ năng nghiên cứu khoa học, kĩ năng vận dụng lý luận vào dạy học của bản thân. Thiết kế một bộ các infographic lịch sử thế giới và Việt Nam, sử dụng trong thực tiễn dạy học. Đề xuất một số biện pháp sử dụng infographic hiệu quả có thể vận dụng vào thực tiễn dạy học Lịch sử ở các trường phổ thông. 7. Bố cục của đề tài Đề tài gồm 2 chương. Ngoài phần mở đầu, kết luận, phụ lục và tài liệu tham khảo, cấu trúc cụ thể của đề tài như sau: Chương 1. Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc sử dụng infographic trong dạy học lịch sử ở trường trung học phổ thông. Chương 2. Thiết kế và sử dụng infographic trong dạy học lịch sử Việt Nam (thế kỉ X - XV) ở trường trung học phổ thông Chuyên Hưng Yên. 10

CHƢƠNG 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC SỬ DỤNG INFOGRAPHIC TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG 1.1.Cơ sở lí luận của việc sử dụng infographic trong dạy học lịch sử ở trƣờng THPT 1.1.1. Quan niệm về infographic và sử dụng infographic trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông 1.1.1.1. Quan niệm về infographic Infographic dạng sơ khai có thể được xem là được hình thành từ sớm, khi con người biết dùng hình vẽ để biểu đạt các thông tin. Tuy nhiên, khái niệm infographic thì lại ra đời khá muộn. Có thể nói, đến cuối thế kỷ XX, Richar Saul Wurma – người sáng lập chương trình TED Talks – đã đề xuất từ “infographic” như một thuật ngữ chính thức được sử dụng trong lĩnh vực báo chí. The Sunday Times là tờ báo đầu tiên áp dụng infographic vào năm 1970 và nhận được phản hồi không mấy tích cực từ công chúng. Các infographic lúc bấy giờ bị cho là quá đơn giản, nhấn mạnh vào tính giải trí hơn là nội dung dữ liệu. Theo thời gian, infographic không chỉ xuất hiện trên giấy mà phát triển trên cả các phương tiện truyền thông. Nhờ các phần mềm đồ họa hiện đại, infographic ngày càng hấp dẫn, sáng tạo và nhanh chóng phổ biến trong mọi lĩnh vực. Infographic phát triển dưới nhiều dạng khác nhau như biểu đồ đường, dạng thanh, đồ thị… , trở thành phương tiện biểu thị dữ liệu theo cách có cấu trúc, đảm bảo tính ngắn gọn trong mục tiêu truyền tải thông tin. Vậy infographic là gì? Hiện nay, có nhiều định nghĩa infographic khác nhau. Infographic là từ ghép của “Information” (thông tin) và “graphic” (đồ họa). Theo Wikipedia, “Information graphics or infographics are graphic visual representations of information, data or knowledge intended to present complex information quickly and clearly”. Tạm dịch là “Information graphics hoặc infographics là nghĩa là hình thức đồ họa trực quan sử dụng hình ảnh để trình bày thông tin, dữ liệu hoặc kiến thức thể hiện những thông tin phức tạp một cách nhanh và rõ ràng”. 11

Tác giả Daniel Adam trong bài viết What Are Infographics and Why Are They Important? trên blog InstantShift đã khẳng định: Đồ họa thông tin là bản trình bày trực quan của thông tin sử dụng các yếu tố của thiết kế để hiển thị nội dung. Đồ họa thông tin biểu đạt được những thông điệp phức tạp đến người xem giúp tăng sự hiểu rõ của họ. Infographic là cách thức thể hiện, cung cấp thông tin ngắn gọn, trực quan bằng các kí hiệu, hình tượng, giúp người đọc khai thác nội dung cần thiết một cách nhanh chóng và dễ nhớ. [35, tr. 185] Thuật ngữ “infographic” tức là “đồ họa thông tin”, được hiểu là phương thức sử dụng hình ảnh đồ họa để mô tả thông tin, kiến thức, dữ liệu,... Mục tiêu của infographic là giúp khối dữ liệu khổng lồ trở nên rõ ràng, sống động và hấp dẫn hơn bằng cách chọn lọc và diễn giải chúng thành các biểu đồ, hình ảnh… theo chủ đề riêng biệt [3]. Như vậy, infographic có thể hiểu đơn giản là thiết kế đồ họa thông tin, cụ thể chính là dạng thức thể hiện các thông tin, dữ liệu hoặc kiến thức phức tạp bằng những hình ảnh trực quan, sinh động. 1.1.1.2. Sử dụng infographic trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông Infographic lịch sử được hiểu là các sản phẩm thiết kế bằng các phần mềm đồ họa, có chứa các nội dung lịch sử đã được tổng hợp, sắp xếp theo trật tự nhất định và thể hiện dưới dạng hình ảnh trực quan, sinh động. Như thế, hiểu một cách đơn giản, infographic lịch sử chính là cách thức thể hiện mới các nội dung lịch sử đã cũ. Nói cách khác, infographic cũng có thể được xem là một là loại kênh hình có tính trực quan cao, tác động trực tiếp đến nhận thức của học sinh. Bởi lẽ infographic mang yếu tố mới lạ, thu hút học sinh mà tranh ảnh đơn thuần không có được. Vì vậy, với infographic, học sinh không đơn thuần chỉ quan sát và liên hệ đến nội dung kiến thức mà còn phải lý giải, phân tích, giải thích, đánh giá những nội dung kiến thức được thể hiện trong đó. Sử dụng infographic trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông hiện nay vẫn được xem là một nội dung mới mẻ vì hệ thống infographic lịch sử còn ít, chưa được 12

hệ thống, thẩm định về mặt nội dung và đưa vào sử dụng trong các nhà trường phổ thông như một tài liệu học tập chính thức. 1.1.2. Ðặc điểm của infographic Một infographic cơ bản có bố cục bao gồm 3 phần là: hình ảnh, nội dung và kiến thức. Hình ảnh ở đây chính là sản phẩm của sự phối hợp các màu sắc và đồ họa. Đồ họa được chia làm 2 loại: Đồ họa chủ đề và đồ họa tham chiếu. Mỗi một loại sẽ được dùng đề thể hiện những dữ liệu thông tin nhất định. Tuy nhiên, các infographic đều có một số đặc điểm chung sau: Thứ nhất, infographic mang tính khái quát cao. Tính khái quát của infographic được đảm bảo bởi hệ thống hình ảnh biểu tượng cho phép cung cấp một lượng lớn thông tin; vừa làm rõ những dữ liệu phức tạp, vừa tổng hợp thông tin thông qua cách sắp xếp các nội dung và biểu tượng. Thứ hai, infographic có tính logic. Thông qua infographic, các thông tin có giá trị được tổng hợp theo hệ thống và đơn giản hóa để đảm bảo dễ hiểu trong một thời gian ngắn. Việc logic các nội dung kiến thức và hệ thống hóa theo một trật tự nhất định, được thể hiện trên một trang giấy thể hiện tính khoa học và logic của infographic. Thứ ba, infographic có tính thẩm mĩ. So với cách truyền tải nội dung thông thường bẳng các đoạn văn bản, infographic gây ấn tượng và hứng thú với người đọc về màu sắc, cách thức thể hiện sáng tạo các nội dung. Sự sắp xếp hợp lý các hình ảnh, số liệu, thông tin ngắn gọn trong các bố cục hài hòa chính là cơ sở tạo nên tính thẩm mĩ của infographic. Thứ tư, infographic có tính sáng tạo. Infographic là một sản phẩm độc đáo, mang đậm dấu ấn cá nhân của người thiết kế, đa dạng về màu sắc và ý tưởng trình bày. Mỗi một sản phẩm infographic là một sản phẩm thể hiện ý ðồ riêng của người thiết kế. Cùng một nội dung, thông tin, nhưng cách thể hiện của mỗi người là khác nhau tùy vào góc nhìn, khả năng (tổng hợp, chọn lọc kiến thức và thẩm mĩ) của mỗi người cũng như mục đích thành lập infographic đó. 13

Về bản chất, infographic là hình thức dùng hình ảnh để trình bày thông tin – thường là những thống kê trên số lượng lớn. Những infographic thường được bố trí khoa học, đẹp mắt và theo một cách dễ hiểu nhất nhằm giúp người đọc có thể hiểu được. Tuy thời gian và công sức để làm ra một sản phẩm infographic có thể mất nhiều hơn so với sử dụng văn bản hoặc sơ đồ tư duy nhưng những lợi ích mà nó mang lại thì vượt trội hơn rất nhiều. Thay vì phải đọc và xem qua nhiều trang web, hay thiết kế, các thống kê phức tạp… giờ đây, học sinh chỉ cần xem một trang hình ảnh infographic là có đầy đủ thông tin cần thiết và biết cách logic các thông tin đó với nhau. Đây là những nguyên nhân cơ bản để có thể ưu tiên sử dụng infographic trong dạy học thay vì các văn bản truyền thống. Trong các thế mạnh của infographic, có những điểm có thể hỗ trợ tốt cho giáo dục để đưa infographic vào dạy học lịch sử như một phương tiện dạy học mới, đáp ứng được những yêu cầu trong dạy học hiện nay. Cụ thể: Thứ nhất,infographic có khả năng tạo sự thu hút lớn: Theo nghiên cứu của Đại học Saskatchewan - Cananda, hình ảnh giúp người xem cảm thấy dữ liệu hấp dẫn và thu hút hơn. Giữa rất nhiều thông tin cập nhật mới liên tục trên internet, một infographic có khả năng được chọn đọc nhiều gấp 30 lần so với bài viết hoặc biểu đồ đơn giản. Nguyên nhân chủ yếu là do bẩm sinh, con người khám phá thế giới bằng trực quan với 90% thông tin được não ghi nhận dưới dạng hình ảnh. Do đó, thể hiện thông tin bằng hình ảnh vừa làm rõ những dữ liệu phức tạp, vừa cho phép tạo ra sự thu hút của người đọc với những thông tin khô khan được viết dưới dạng văn bản thông thường. Có thể kiểm chứng qua ví dụ so sánh hai cách truyền đạt thông tin về cuộc khủng hoảng kinh tế 1929 – 1933: Bằng chữ: Sách giáo khoa Lịch sử 11 Nâng cao có viết nội dung kiến thức về cuộc khủng hoảng 1929 – 1933 như sau: « Trong những năm 1924 – 1929, các nước tư bản bước vào thời kì ổn định 14

về chính trị và đạt mức tăng trưởng cao về kinh tế. Tuy nhiên, sự phát triển kinh tế diễn ra không đồng đều giữa các nước tư bản. Hơn nữa, sự phát triển kinh tế mạnh mẽ nhưng thiếu kế hoạch, không tương xứng với cải thiện đời sống của đa số nhân dân đã dẫn tới khủng hoảng kinh tế. Tháng 10 – 1929, khủng hoảng kinh tế bùng nổ ở Mĩ, sau đó lan ra toàn bộ thế giới tư bản, chấm dứt thời kì ổn định và tăng trưởng của chủ nghĩa tư bản. Cuộc khủng hoảng kéo dài gần 4 năm, trầm trọng nhất là năm 1932. Cuộc khủng hoảng không những tàn phá nền kinh tế mà còn gây ra những hậu quả nặng nề về chính trị, xã hội. Hàng chục triệu công nhân thất nghiệp, nông dân mất ruộng đất, sống trong cảnh nghèo đói, túng quẫn. Những cuộc đấu tranh, biểu tình, tuần hành của những người thất nghiệp diễn ra ở khắp các nước. Khủng hoảng kinh tế đã đe dọa nghiêm trọng sự tồn tại của chủ nghĩa tư bản. Để cứu vãn tình thế, các nước tư bản phải xem xét lại con đường phát triển của mình. Trong khi các nước Mĩ, Anh, Pháp tiến hành những cải cách kinh tế - xã hội để khắc phục hậu quả của cuộc khủng hoảng và đổi mới quá trình quản lý, tổ chức sản xuất thì các nước Đức, Italia, Nhật Bản lại tìm kiếm lối thoát bằng những hình thức thống trị mới. Đó là việc thiết lập các chế độ độc tài phát xít – nền chuyên chính khủng bố công khai của những thế lực phản động nhất, hiếu chiến nhất… Quan hệ giữa các cường quốc tư bản chuyển biến ngày càng phức tạp. Sự hình thành hai khối đế quốc đối lập: một bên là Mĩ, Anh, Pháp với một bên là Đức, Iatlia, Nhật Bản và cuộc chạy đua vũ trang diễn ra ráo riết đã báo hiệu nguy cơ của một cuộc chiến tranh thế giới mới » [9, tr.163 – 164]. Bằng infographic: 15

Hình 1.3. Infographic về khủng hoảng kinh tế 1929 - 1933 16

Rõ ràng, so sánh hai cách truyền tải thông tin về cuộc khủng hoảng 1929 – 1933 như trên, cho thấy sự ngắn gọn, khả năng tổng hợp mà sự hấp dẫn mới mẻ của infographic vượt trội hơn so với cách trình bày văn bản thông thường. Bởi lẽ, infographic không chỉ đơn giản sự tổng hợp kiến thức trên một trang giấy. Về bản chất, infographic là một hình thức giao tiếp trực quan nhằm thu hút sự chú ý và tăng cường sự hiểu biết. Khi làm việc với một infographic, đầu tiên, người xem bị ấn tượng bởi cách thông tin được trình bày ; sau đó bị thu hút bởi những nội dung được cô đọng ngắn gọn và truyền đạt bên trong infographic đó. Sự mới mẻ của infographic không chỉ đơn giản là từ hình ảnh, màu sắc hay các biểu đồ, mà còn có thể được tạo nên từ các mẫu infographic ấn tượng. Đây là điều đặc biệt làm cho infographic thu hút và có hiệu quả hơn chỉ là sử dụng từ ngữ. Hơn thế, việc dùng màu sắc, đường nét, hình khối… ở từng mẫu infographic cũng làm cho chúng độc đáo và khác biệt so với các mẫu infographic khác, khiến người xem dễ bị ấn tượng và phân biệt rõ ràng hơn. Thứ hai, infographic giúp người học nhớ nhanh và lâu kiến thức Infographic với hệthống thông tin tổng hợp hoặc theo từng chủ đề riêng biệt, nhờ đó người xem có khả năng ghi nhớ lâu hơn do trình bày chuyên sâu về một nội dung nào đó. Khoa học đã chứng minh, với dữ liệu rời rạc, não chỉ đơn giản giải mã ý nghĩa của chúng mà không có chức năng ghi nhớ. Trái lại, thông tin đã được hệ thống sẽ kích thích các khái niệm có sẵn trong não, liên hệ đến cảm xúc, suy nghĩ và để lại ấn tượng lâu dài. Trở lại với ví dụ infographic về cuộc khủng hoảng 1929 – 1933 nói trên, có thể thấy sự cô đọng của những từ khóa, việc sử dụng những hình ảnh biểu trưng thay thế cho từ ngữ thông thường, việc sắp xếp thông tin theo trình tự logic,… khiến cho người đọc ấn tượng (một cách có chủ đích) về nội dung của cuộc khủng hoảng, từ đó tạo cơ sở cho việc nhớ, hiểu sâu sắc hơn về nội dung lịch sử này. Thứ ba, infographitiết kiệm thời gian học tập Trong thời đại của dữ liệu lớn, của hiện đại hóa và công nghệ hiện nay, giáo dục cũng như bất cứ ngành nào đều muốn nâng cao hiệu quả công việc thông qua 17

việc nâng cao năng suất và giảm thiểu thời gian. Theo lẽ thông thường, để tiếp nhận dữ liệu càng lớn thì thời gian cần bỏ ra càng nhiều để cố gắng và tìm hiểu nó, tìm ra xu hướng và truyền đạt thông tin đó tới người khác. Rõ ràng, học sinh THPT phải đảm bảo học tập cùng lúc 13 môn học, với khối lượng kiến thức lớn ở mỗi tiết/bài/chương/học kì…; đồng thời cần có thời gian để thực hành, học kĩ năng sống,… thì việc giảm thiểu tối đa thời gian học tập trong khi vẫn đảm bảo hiệu quả, chất lượng việc học là điều thực sự có ý nghĩa. Thực tế chỉ ra rằng, học sinh mất nhiều thời gian và thường bị nhàm chán nếu đọc những thông tin dài thể hiện dưới một trang giấy. Bẩm sinh con người khám phá thế giới bằng trực quan, 90% thông tin được não ghi nhận dưới dạng hình ảnh. Cơ chế hoạt động của bộ não vốn xử lý hình ảnh nhanh hơn chữ viết. Khoảng chú ý trung bình của con người là 8 giây, còn thời gian não xử lý tín hiệu thị giác là ¼ giây. Do đó, sử dụng hình ảnh giúp truyền đạt một lượng lớn thông tin chỉ trong tích tắc. Để tiết kiệm thời gian, đồng thời giúp học sinh tránh nhàm chán và nhớ lâu hơn, infographic hộ trợ xử lý và sắp xếp một cách hợp lý (sáng tạo) các thông tin cần thiết khiến học sinh chú ý vào cách trình bày ấn tượng của infographic và tự hỏi xem những biểu đồ, màu sắc, đường nét, hình ảnh ấy đang nói về cái gì? Bằng cách này, học sinh đã tiếp thu được ít nhiều thông tin chỉ trong một thời gian rất ngắn. Ví dụ: Infographic về Hiến pháp Hoa kì 1787 cho phép học sinh hình dung một cách trực quan và nhanh chóng về các khái niệm chính trị tương đối phức tạp như: nguyên tắc “tam quyền phân lập” trong cơ cấu tổ chức chính quyền; yếu tố “dân chủ” trong cách bầu cử ở Mỹ,… 18

Hình 1.4. Infographic về Hiến pháp Hoa Kỳ 1787 Thứ tư, infographic dễ tiếp cận và sử dụng Điểm khác biệt so với các công cụ trình chiếu trực quan khác là infographic cho phép thể hiện các thông tin hình ảnh trên cùng một bức ảnh.Vì internet và điện thoại thông minh ngày nay đã rất phổ biến với học sinh THPT, infographic cũng trở nên thông dụng hơn. Bên cạnh những infographic có sẵn đã được thiết kế trên internet, giáo viên và học sinh có thể tìm kiếm, in ra giấy để trở thành công cụ hỗ trợ học tập, mỗi giáo viên hoặc học sinh cũng có thể tự thiết kế infographic tùy theo mục đích sử dụng hoặc phong cách của riêng mình trong quá trình học tập bộ môn. Thao tác dễ dàng, chi phí thấp, tiết kiệm thời gian, nâng cao hiệu quả… chính là những ưu thế infographic có thể đáp ứng được với các đối tượng học tập khác nhau, trong các không gian học tập mở và hoàn toàn không bị giới hạn bởi cơ sở vật chất nhà trường như các biện pháp ứng dụng công nghệ thông tin khác. 19

Như vậy, có thể nói, sử dụng infographic vào dạy học lịch sử sẽ giúp người dạy giảm bớt việc mô tả thông tin, số liệu mà tập trung vào phân tích nội dung để bài học được truyền tải “mềm” hơn, thu hút hơn; giúp người học tiếp thu nhanh, dễ dàng và hứng khởi hơn. Những lợi thế nói trên của infographic là những điểm cần thiết đối với một phương tiện dạy học mới mà bộ môn lịch sử có thể sử dụng để góp phần thay đổi phương pháp học tập và nâng cao hứng thú học tập bộ môn. 1.1.3. Phân loại infographic Trong infographic người ta thường sử dụng Data visualizations (tức “trực quan hóa dữ liệu”) để tạo nên một dạng đồ họa thông tin trọn vẹn. Có nhiều loại hiển thị có thể được sử dụng để trình bày cho cùng một dữ liệu. Do đó, điều quan trọng là chúng ta cần xác định được loại hiển thị thích hợp cho tập dữ liệu đó và đồ họa thông tin bằng cách xem xét các điểm như: vị trí, kích thước, hình dạng, màu sắc. Đây chính là cơ sở để phân ra các dạng infographic. Có 5 loại hiển thị cơ bản bao gồm: Dữ liệu chuỗi thời gian, phân phối thống kê, bản đồ, phân cấp và mạng lưới. Tuy nhiên, trong dạy học lịch sử, việc ứng dụng thiết kế infographic lịch sử sẽ được chia thành các loại sau: - Infographic về khái niệm lịch sử Đây là loại infographic cung cấp thông tin về nội hảm của khái niệm lịch sử trên cơ sở tổng hợp những kiến thức có liên quan. Việc hình thành khái niệm có ý nghĩa quan trọng đối với việc dạy học lịch sử trong việc rèn luyện tư duy, bồi dưỡng thế giới quan khoa học cho học sinh. Việc đi sâu vào bản chất sự kiện để hình thành khái niệm lịch sử giúp học sinh hệ thống hóa được tri thức, phát triển tư duy (so sánh, phân tích, tổng hợp…) và hoạt động thực tiễn của học sinh; đồng thời giáo dục tư tưởng, bồi dưỡng thế giới quan khoa học, tạo niềm tin cho học sinh. Do đó, thiết kế infographic về khái niệm lịch sử, do đó là việc làm rất cần thiết, hỗ trợ đắc lực với việc học tập của học sinh nhưng cũng rất khó khăn. Vì nếu “biểu tượng là hình ảnh trực quan thì khái niệm lại phản ánh những thuộc tính và quan hệ mà chúng ta không hình dung được dưới dạng hình ảnh trực quan” [26, tr. 156]. 20

Hình 1.5. Infographic về Tuyên ngôn độc lập (1776) của nước Mĩ Ví dụ: khi tổ chức dạy học bài Cuộc chiến tranh giành độc lập của các thuộc địa Anh ở Bắc Mĩ, giáo viên có thể hình thành khái niệm “Tuyên ngôn độc lập” cho học sinh với infographic như sau: Rõ ràng, infographic trên có thể giúp học sinh hiểu rõ những nét chính nhất về nội dung, tinh thần, ý nghĩa của Tuyên ngôn độc lập – một trong những văn kiện lịch sử tiến bộ trong lịch sử, đồng thời cũng có thể đánh giá được những hạn chế của nó. 21

- Infographic về nhân vật lịch sử Infographic về nhân vật lịch sử lấy nhân vật lịch sử làm trung tâm, cung cấp hệ thống thông tin có liên quan đến cuộc đời, hoạt động, đóng góp của nhân vật với tiến trình phát triển của lịch sử. Thay vì một phần tiểu sử rất dài và khó nhớ với những mốc sự kiện tiêu biểu, infographic sẽ thu gọn nội dung trên một trang giấy, từ đó khiến người đọc ấn tượng, ghi nhớ hơn về nhân vật. Do đó, thiết kế các infographic vềnhững nhân vật lịch sử quan trọng của các thời kì lịch sử thế giới và dân tộc sẽ không chỉ giúp học sinh nhận thức đúng vai trò của các cá nhân trong lịch sử mà còn khắc sâu thêm nội dung kiến thức của thời kì đó. Ví dụ: infographic tóm tắt về tiểu sử của chủ tịch Hồ Chí Minh và những đóng góp lớn của người với tiến trình phát triển của lịch sử dân tộc: Hình 1.6. Infographic về Chủ tịch Hồ Chí Minh và những đóng góp lớn với tiến trình lịch sử dân tộc - Infographic cung cấp thông tin về sự kiện/ quá trình lịch sử Đây là loại infographic phổ biến nhất, cho phép người đọc hình dung một cách nhanh chóng và tổng quát hệ thống thông tin về những sự kiện lớn hoặc tổng kết một quá trình, thời kì lịch sử dài. 22

Về nội dung, loại infographic này có tính hệ thống cao, phù hợp sử dụng với những bài học có nội dung tổng kết diễn biến của một quá trình nào đó. Về hình thức, infographic dạng này thường được thể hiện dưới dạng sơ đồ trục thời gian với các mốc sự kiện tiêu biểu. Ví dụ: quá trình đấu tranh giành độc lập và sự ra đời nhà nước Mĩ (1773 – 1787) có thể được thể hiện dưới dạng infographic trực quan bằng sơ đồ với các mốc thời gian và hình ảnh như sau: Hình 1.7. Infographic về diễn biến chiến tranh giành độc lập của các thuộc địa Anh ở Bắc Mĩ 23

Hoặc khi học về cách mạng tháng Mười Nga, thay vì phải lập bảng niên biểu tóm tắt diễn biến, học sinh có thể dễ dàng nghiên cứu infographic sau: Hình 1.8. Infographic về Cách mạng tháng Mười Nga năm 1917 Với sự kết hợp hài hòa giữa màu đỏ ấn tượng và các hình ảnh tiêu biểu liên quan đến tình hình nước Nga trước cách mạng, diễn biến của các cuộc biểu tình, đấu tranh của công – nông – binh, các mốc thời gian chính trong diễn biến của cuộc cách mạng được trình bày dưới dạng timeline sẽ giúp các em hình dung rõ hơn, nhanh hơn về nội dung sự kiện vĩ đại này. 24

- Infographic tổng hợp/ thống kê kiến thức Đây là loại infographic thường được sử dụng nhiều và điều đó gián tiếp khẳng định ưu thế vượt trội của nó trong quá trình tổng hợp thông tin và hệ thống hóa kiến thức một cách nhanh chóng. Loại infographic này phù hợp nhất với những nội dung cần tổng kết, khái quát hóa kiến thức cuối bài học. Ví dụ: infographic về một thời kì, một giai đoạn lịch sử hoặc một quốc gia với nhiều nội dung kiến thức được tổng hợp, khái quát hóa ở mức cao. Loại infographic này cho phép cung cấp một hệ thống thông tin tổng quát và hỗ trợ học sinh nhanh chóng trong quá trình thu nhận kiến thức. Hình 1.9. Infographic về Ấn Độ 25

- Infographic so sánh các đối tượng Phương pháp so sánh, đối chiếu là phương pháp thường được sử dụng trong quá trình học tập lịch sử nói riêng và các môn khoa học nói chung; đặc biệt là trong các bài học có tính hệ thống, tổng kết, đánh giá. Thay vì lập các bảng so sánh, infographic so sánh cho phép người xem có một cái nhìn vừa tổng quát, vừa ấn tượng với thông tin và hình ảnh được đan cài với nhau. Ví dụ: infographic so sánh về các vương triều, so sánh về các quốc gia cổ đại phương Đông với các quốc gia cổ đại phương Tây: Hình 1.10. Infographic so sánh các quốc gia cổ đại 26

Một số quan điểm khác cho rằng infographic có thể được chia thành các loại: diễn tả khái niệm, mô tả một quá trình (theo các bước hoặc theo thời gian), so sánh các đối tượng. Tuy nhiên, có thể thấy, tùy mục đích sử dụng, infographic sẽ có nhiều loại khác nhau. Việc phân loại infographic chỉ mang ý nghĩa tương đối, tùy theo dụng ý của người thiết kế. 1.1.4. Vai trò, ý nghĩa của việc sử dụng infographic lịch sử ở trường THPT 1.1.4.1. Vai trò Bản thân việc sử dụng infographic với tư cách là một phương pháp dạy học mới có vai trò quan trọng trong việc góp phần nâng cao hiệu quả dạy học lịch sử ở trường THPT. Phương pháp dạy học là tổng hợp các cách thức hoạt động phối hợp, tương tác giữa giáo viên với học sinh, nhằm giúp học sinh chiếm lĩnh hệ thống kiến thức khoa học, hình thành hệ thống kĩ năng, kĩ xảo, thực hành sáng tạo và thái độ chuẩn mực theo mục tiêu của quá trình dạy học” [53, tr. 175]. Sử dụng infographic với tư cách là một công cụ hỗ trợ có tính trực quan trên nền tảng ứng dụng công nghệ thông tin được xem là một phương pháp dạy học mới không chỉ nhằm nâng cao chất lượng dạy học lịch sử mà còn tăng tính hứng thú học tập của học sinh, tăng khả năng vận dụng kiến thức đã học vào thực tiễn để thực hành sáng tạo, từ đó hình thành các năng lực cho người học cũng như khuyến khích sự sáng tạo của giáo viên trong quá trình dạy học. 1.1.4.2. Ý nghĩa Sử dụng infographic không chỉ là một phương pháp mới, góp phần đổi mới phương pháp dạy học lịch sử ở trường phổ thông mà còn tạo cơ hội cho học sinh phát huy các sở trường và năng lực của mình, đồng thời trở nên hứng thú, say mê học tập hơn. Cụ thể, sử dụng infographic có ý nghĩa sư phạm to lớn, đặc biệt trong việc dạy học Lịch sử trên các mặt: kiến thức, kỹ năng và thái độ, phát triển năng lực và hình thành phẩm chất cho học sinh. Về kiến thức: infographic giúp học sinh có khả năng nắm bắt thông tin bài học nhanh hơn, có trọng tâm hơn. Sự thay đổi từ cách học bị động nghiên cứu sách 27

giáo khoa truyền thống được thay thế bằng việc học sinh được tự do chọn lựa nghiên cứu các kiến thức (được chỉ dẫn nguồn chính xác), tự tổng hợp và ghi nhớ thống tin cần thiết trong thời gian ngắn sẽ khiến học sinh có cảm giác tự chủ hơn với việc học tập. Về kĩ năng: khi khai thác một infographic – tức là học sinh được tiếp cận với hệ thống những thông tin đã được tổng hợp, khái quát hóa ở mức cao. Để có thể khai thác tốt infographic, đòi hỏi học sinh cũng cần huy động các kĩ năng của tư duy: phân tích, so sánh, đánh giá… Trong trường hợp học sinh là người được giao nhiệm vụ thiết kế infographic thì các kĩ năng tổng hợp sẽ được phát huy tối đa trong quá trình thực hiện nhiệm vụ. Về thái độ: Mỗi infographic được thiết kế mang đậm màu sắc cá nhân của tác giả. Học sinh THPT đang ở độ tuổi trưởng thành, với nhu cầu khẳng định bản thân là rất lớn sẽ hứng thú với việc tự thiết kế và biết trân trọng sản phẩm học tập của chính mình. Quá trình tìm tòi, thu thập các thông tin, tư liệu để tạo ra infographic cũng tạo điều kiện cho học sinh được tiếp cận với các nguồn thông tin đa dạng, phong phú ngoài sách giáo khoa, điều này có tác dụng lớn trong việc giúp học sinh đánh giá khách quan, nhiều chiều về những nội dung lịch sử được học, từ đó hình thành thế giới quan khoa học của học sinh. Về định hướng phát triển năng lực: sử dụng infographic không chỉ hỗ trợ phát triển các năng lực thực hành bộ môn mà còn phát triển các năng lực chung: năng lực sử dụng ngôn ngữ (lựa chọn từ ngữ chính xác), năng lực sử dụng công nghệ thông tin,… Về hình thành phẩm chất cho học sinh: Từ những hiểu biết sâu sắc của các em về kiến thức lịch sử thế giới và dân tộc, có thể bồi dưỡng thêm lòng yêu nước, tinh thần trách nhiệm của bản thân với đất nước, nỗ lực học tập vì tương lai,… 28

Hình 1.11. Infographic về điều kiện tự nhiên và dân cư Ấn Độ cổ đại Ví dụ: Khi dạy học bài 6: Các quốc gia Ấn và văn hóa truyền thống Ấn Độ (chương trình Lịch sử 10), để giúp học sinh nhanh chóng có những hiểu biết về điều kiện tự nhiên đặc biệt của Ấn Độ, giáo viên có thể thay thế phần nội dung dạng chữ trong sách giáo khoa bằng một infographic như sau: Infographic trên tóm tắt những nét chính về điều kiện tự nhiên của Ấn Độ thời cổ đại; cho phép học sinh hình dung những thông tin rất cơ bản qua hệ thống hình ảnh và các từ khóa ngắn gọn: vị trí, dân cư, sông, địa hình; từ đó tạo cho học sinh khả năng ghi nhớ hình ảnh nhanh, tốt và lâu dài hơn. Không những thế, việc sử dụng các dạng lược đồ khác nhau, kết hợp sắp xếp hài hòa các màu sắc và hình ảnh biểu tượng khiến cho cách tiếp cận nội dung trở nên dễ dàng hơn, đồng thời gây hứng thú học tập cho học sinh. Khai thác tốt các thông tin từ infographic trên, học sinh có thể phát triển năng lực thực hành bộ môn: khai thác kênh hình, xử lý thông tin lịch sử,… Trên cơ sở những nhận thức về những thuận lợi và khó khăn của điều kiện tự nhiên Ấn Độ, học sinh dễ dàng liên hệ đến điều kiện tự nhiên Việt Nam, từ đó hình thành và phát triển các phẩm chất: yêu nước, nhân ái,… 29

Như vậy, việc sử dụng infographic trong dạy học lịch sử sẽ không chỉ là một phương pháp dạy học mới, nhằm bắt kịp xu hướng của giáo dục hiện đại, mà còn có thể xem là một biện pháp hữu hiệu để nâng cao hứng thú học tập của học sinh trên lớp, định hướng hoạt động tự học ở nhà và góp phần rèn luyện các năng lực thực hành cho học sinh trong học tập lịch sử. Sử dụng infographic trong dạy học nói chung, dạy học lịch sử ở trường THPT còn là một bước tiệm cận của nền giáo dục với xu hướng chung của thời đại, nhằm góp phần tạo ra những thế hệ học sinh không chỉ giỏi kiến thức, tư duy sáng tạo mà còn có khả năng bắt kịp công nghệ, vận dụng kiến thức vào thực tiễn cuộc sống. 1. 2. Cơ sở thực tiễn của việc sử dụng infographic trong dạy học lịch sử ở trƣờng THPT Chuyên Hƣng Yên 1.2.1. Khái quát tình hình sử dụng infographic trong các trường phổ thông hiện nay Lịch sử là một môn học trong chương trình giáo dục phổ thông, cũng giống như nhiều môn học khác trong hệ thống giáo dục nước ta, việc dạy học Lịch sử đã có nhiều chuyển biến tích cực nhưng vẫn chưa đáp ứng được yêu cầu của cải cách giáo dục. Khi giải thích về lý do nhiều học sinh không thích học môn Lịch sử ở trường phổ thông hiện nay và có điểm số môn này chưa cao như kì vọng, trái lại học sinh thường rất quan tâm đến các vấn đề lịch sử và thích nghe “kể chuyện lịch sử”, xem phim lịch sử…, tác giả Nguyễn Quốc Vương cho rằng “thực chất, đó là biểu hiện của việc học sinh tìm kiếm “sự tự do trong nhận thức”. Ở đó, tính đa dạng của nhận thức lịch sử được thừa nhận và học sinh được trải nghiệm “khoái cảm trí tuệ” khi tiếp nhận các “hình ảnh lịch sử” đa chiều và tự xây dựng “hình ảnh lịch sử” cho bản thân” [52, tr. 138]. Giải mã bài toán đó, infographic với đặc trưng trực quan, sinh động, độc đáo hoàn toàn có thể tạo ra hứng thú học tập mới, đồng thời giúp đỡ học sinh được tự do thể hiện những nhận thức lịch sử qua lăng kính của mình. Mỗi infographic với tư cách là một sản phẩm cá nhân độc đáo, thể hiện sự sáng tạo, tư duy thẩm mĩ và khả năng sử dụng công nghệ thông tin của tác giả sẽ góp phần nâng cao hiệu quả học tập bộ môn. 30

Tuy nhiên, mặc dù có nhiều ưu thế, nhưng hiện nay, việc sử dụng infographic trong dạy học hiện nay hiện chưa được tiến hành rộng rãi. Theo nghiên cứu của chúng tôi, infographic đã trở thành nội dung nghiên cứu và ứng dụng với qui mô hẹp trong dạy học địa lý ở một số trường THPT: Nghiên cứu của các tác giả Huỳnh Phẩm Dũng Phát, Trần Thị Hoa Lan, Nguyễn Thị Thanh Thùy với đề tài Sử dụng Piktochart thiết kế infographic phục vụ giảng dạy địa lí (2016), đăng trên tạp chí Khoa học trường ĐHSP TP Hồ Chí Minh đã cho thấy hiệu quả thực tiễn khi ứng dụng infogrphic vào dạy học môn Địa lí lớp11. Hoặc sinh viên Trần Thúy Duyên có nghiên cứu đề tài Thiết kế và sử dụng infographic animation trong dạy học địa lý 11 (2017), được in trong Kỷ yếu hội nghị sinh viên nghiên cứu khoa học trường ĐHSP TP Hồ Chí Minh. Điểm chung trong các nghiên cứu này chính là đã bước đầu khẳng định kết quả kiểm nghiệm thực tế về hiệu quả sử dụng infographic trong quá trình dạy học ở trường phổ thông. Trong buổi sinh hoạt chuyên đề tháng 02/2019 của giáo viên môn Địa lý trường THCS Vân Đồn với nội dung “Ứng dụng Công nghệ vào giảng dạy và học tập - Giới thiệu khái quát phương tiện thiết kế đồ họa infographic”, cô Trần Thị Anh Thư đã giới thiệu việc sử dụng infographic trong dạy học Địa lý ở trường THCS với những nét chung nhất: Khái quát sản phẩm đồ họa mô tả một nội dung, đặc điểm của infographic, phân biệt và lợi ích khi sử dụng infographic, hướng dẫn cách tạo sản phẩm infographic trong việc dạy học môn Địa lý THCS. Qua tiết dạy thực nghiệm, giáo viên hướng dẫn học sinh lớp 9 thiết kế 3 sản phẩm infographic thể hiện nội dung bài học: Bài 32, 33 - Vùng Đông Nam Bộ, cô giáo đã chứng minh những ưu điểm vượt trội của tiết học có sử dụng infographic trong dạy học Địa lý. Mặc dù đã được ứng dụng tương đối hiệu quả trong bộ môn địa lý nhưng ở nội dung môn học lịch sử, infographic mới chỉ được xuất hiện trên mạng và được giáo viên sử dụng một cách tự phát trong các tiết học trên lớp để thay đổi không khí giờ học. Trong bối cảnh thi THPT Quốc gia như hiện nay được tổ chức dưới dạng thi trắc nghiệm khách quan, học sinh cần ghi nhớ nhiều nội dung kiến thức để đáp ứng yêu cầu của bài thi. Đáp ứng yêu cầu của phần đông học sinh về việc học tập, 31

ôn luyện và hệ thống sơ đồ hóa kiến thức trọng tâm, Công ty Ccgroup đã mời các tác giả có tên tuổi trong nhiều bộ môn, hoàn thiện trọn bộ infographic chinh phục kì thi THPT Quốc gia (2018), trong đó có tác giả Nguyễn Mạnh Hưởng đã công phu biên soạn nhiều infographic dễ hiểu của môn Lịch sử. Trên cơ sở đáp ứng nhu cầu học tập của học sinh, tác giả Nguyễn Mạnh Hưởng tiếp tục chủ biên 2 cuốn sách được viết dưới dạng infographic và xuất bản năm 2019 là Bí quyết tăng nhanh điểm kiểm tra lịch sử 8 và Bí quyết tăng nhanh điểm kiểm tra lịch sử 9. Những bộ sách này đã trở thành nguồn tài liệu quan trọng hỗ trợ học sinh trong quá trình tự học và ôn luyện kiến thức. Tại nhiều trường THCS, THPT, việc học sinh hứng thú với infographic và đặt mua các tài liệu infographic để tự ôn tập, chuẩn bị cho những kì thi Lịch sử, đặc biệt là kì thi THPT Quốc gia hàng năm được tiến hành khá rộng rãi. Tại một số trường THPT Chuyên khác: Chuyên Lào Cai, Chuyên Bắc Ninh, Chuyên Chu Văn An,… một số giáo viên trẻ cũng đã tiệm cận đến với việc sử dụng infographic trong dạy học lịch sử, tuy nhiên mức độ còn hạn chế, bởi lẽ hầu hết các giáo viên chỉ sử dụng những infographic có sẵn trên mạng hoặc trong các sách có sẵn, chưa tiến hành thiết kế infographic để sử dụng vì mất nhiều thời gian và công sức. Như vậy, có thể thấy trên thực tế, mặc dù đã có nhiều infographic lịch sử được thiết kế và đăng tải trên nhiều phương tiện thông tin đại chúng nhưng lại chưa được ứng dụng trong quá trình dạy học lịch sử ở trường phổ thông hiện nay với tư cách như một biện pháp mới, góp phần làm đổi mới phương pháp dạy học. Sử dụng infographic trong dạy học sẽ là một phương pháp mới đầy tiềm năng khi không chỉ đem đến tính mới lạ mà còn góp phần to lớn trong việc nâng cao hiệu quả bộ môn và gắn việc học tập với thực tiễn, đảm bảo rèn luyện, phát triển các năng lực thực hành cho học sinh. Điều này hoàn toàn phù hợp với mục đích của nền giáo dục Việt Nam hiện nay là hình thành nhân cách toàn diện cho thế hệ trẻ, những người lao động tương lai của xã hội, có sức khỏe, có trí tuệ, có tâm hồn trong sáng, biết yêu thương cộng đồng, nhân loại, có ý thức công dân và có khả năng lao động sáng tạo, nhằm đáp ứng những yêu cầu của thời kì công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước và hội nhập quốc tế. 32

Có thể thấy, infographic lịch sử không còn là khái niệm xa lạ, trái lại, nó còn có thể trở thành một công cụ hỗ trợ dạy học trong thời đại mới, không chỉ nâng cao hứng thú, chất lượng học tập bộ môn mà còn mở ra khả năng phát triển các năng lực của người học. Tuy nhiên, việc ứng dụng infographic trong dạy học lịch sử hiện nay vẫn còn là một vấn đề mới, chưa được triển khai áp dụng rộng rãi để phát huy hết hiệu quả của nó. 1.2.2. Thực trạng sử dụng infographic trong dạy học lịch sử ở trường THPT Chuyên Hưng Yên 1.2.2.1. Khái quát về đặc điểm của trường THPT Chuyên Hưng Yên Giống như các trường chuyên khác trong toàn quốc, THPT Chuyên Hưng Yên là ngôi trường được ra đời với nhiệm vụ phát hiện và đào tạo học sinh có năng khiếu. Trong bối cảnh mới của giáo dục hiện đại, việc xây dựng và phát triển trường THPT Chuyên Hưng Yên đang được tiến hành theo hướng chuẩn hoá, hiện đại hoá, trở thành trường THPT chuyên chất lượng cao; là nơi giáo dục học sinh có nền tảng tri thức phổ thông toàn diện, có nhân cách và trí tuệ thời đại, có khả năng hội nhập quốc tế và thích ứng nhanh, trên cơ sở đó phát triển khả năng chuyên sâu về một hoặc hai môn học hoặc một lĩnh vực chuyên sâu; góp phần phát hiện và bồi dưỡng nhân tài cho tỉnh, cho đất nước, đáp ứng nhu cầu đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao trong thời kì hội nhập của đất nước. Tuy nhiên, khác với các trường chuyên khác, chuyên Hưng Yên là một trường có lịch sử hình thành còn ít, qui mô nhỏ (30 lớp với gần 1000 học sinh). Mặc dù được xây dựng trên quê hương có truyền thống hiếu học nhưng nền kinh tế đa phần là thuần nông, việc đầu tư hiện đại hóa cho trang thiết bị, cơ sở vật chất hiện đại của nhà trường còn hạn chế. So với các trường chuyên khác, trường chuyên Hưng Yên hiện đang có nhiều khó khăn, đặc biệt là về nguồn tuyển học sinh: Do địa hình Hưng Yên chạy dọc theo chiều Bắc - Nam; phía Bắc của Hưng Yên là nơi giáp với các tỉnh có nền kinh tế phát triển tốt và có bề dày thành tích trong dạy học nói chung và dạy học lịch sử 33

nói riêng: Hà Nội, Hải Dương, Bắc Ninh. Vị trí của trường chuyên Hưng Yên lại nằm ở phía Nam – qua xa để thu hút học sinh từ các huyện phía Bắc, nên những năm gần đây, nguồn tuyển học sinh của trường chủ yếu là ở các huyện phía Nam. Do hạn chế về nguồn tuyển sinh, điểm chuẩn vào trưởng, đặc biệt là điểm chuẩn môn lịch sử không ở mức cao (năm học 2019 – 2020 là 18.75/ 5 môn). Thực trạng việc dạy học lịch sử ở trường THPT chuyên Hưng Yên hiện nay cũng là một vấn đề cần giải quyết thấu đáo. - Thứ nhất, nhà trường chưa có lớp chuyên Sử riêng. Trong tổng số 9 môn chuyên được đào tạo của nhà trường (Toán, Lí, Hóa, Sinh, Tin, Văn, Sử, Địa, Tiếng Anh), Sử - Địa là hai môn phải ghép lại thành một lớp, chưa đủ điều kiện thành lập lớp chuyên riêng. Nguyên nhân của tình trạng này là do số lượng học sinh đăng kí thi vào lớp sử không đủ nhiều để có thể tuyển chọn đủ số lượng thành lập một lớp chuyên riêng. Điều này gián tiếp khẳng định rằng, sức hút của bộ môn chưa đủ nhiều để có thể thu hút được học sinh ham thích với lịch sử thi vào trường. Việc học ghép lớp chuyên Sử với chuyên Địa, mặc dù có những cơ sở tương đồng nhất định, nhưng cũng là khó khăn đối với giáo viên dạy chuyên khi luôn phải phân hóa các yêu cầu, các nội dung dạy học thành quá nhiều mức độ với các học sinh trong cùng một lớp. - Thứ hai, đối với việc thực hiện mục tiêu mũi nhọn của nhà trường là đào tạo học sinh giỏi các cấp. Ở lĩnh vực đào tạo học sinh giỏi quốc gia môn lịch sử, thành tích của nhà trường đạt được so với các trường chuyên khác còn rất hạn chế. Mặc dù số lượng và chất lượng giải quốc gia môn lịch sử khá đều đặn qua các năm, nhưng lại không nhiều. Thực tế này cho thấy, những nỗ lực của thày trò nhà trường trong dạy học lịch sử còn cần phải thực hiện nhiều hơn nữa. Vượt qua khó khăn về chất lượng nguồn tuyển sinh đầu vào, số lượng học sinh để chọn đội tuyển, đội ngũ giáo viên còn cần phải tiếp tục trau dồi về chuyên môn và đổi mới phương pháp để hấp dẫn, thu hút học sinh hơn nữa. 34

- Thứ ba, học sinh trong trường phân hóa thành nhiều đối tượng với các mục tiêu đào tạo khác nhau: Bên cạnh việc đào tạo chuyên sâu với 3 lớp chuyên Sử để thực hiện mục tiêu đào tạo đội tuyển học sinh giỏi quốc gia, học sinh giỏi tình và khu vực; đối tượng của giáo viên trong trường còn là một lượng lớn học sinh các lớp không chuyên còn lại. Trong đó, có những đối tượng chọn môn Sử là một trong các môn thuộc tổ hợp thi Đại học, có những học sinh chọn Lịch sử là môn xét tốt nghiệp và cả học sinh các lớp tự nhiên nhưng vẫn phải đảm bảo kiến thức cơ bản cho đối tượng này để hoàn thành mục tiêu giáo dục của chương trình giáo dục phổ thông. Không những thế, vì những tiết học chuyên đã căng thẳng và mệt mỏi; bản thân các học sinh lớp chuyên cũng có nhu cầu cao về việc giáo viên thường xuyên sáng tạo những hình thức giao bài tập, làm bài tập hoặc nghiên cứu kiến thức mới…; học sinh các lớp không chuyên luôn hi vọng những giờ học các môn còn lại được tiến hành dưới dạng đa dạng hóa các hình thức tổ chức dạy học, đơn giản hóa kiến thức sao cho dễ nhớ, dễ hiểu, “học mà chơi, chơi mà học”. Bên cạnh đó, thế hệ học sinh hiện nay đang tiệm cận ngày càng gần hơn với công nghệ. Học sinh hứng thú với lịch sử, với ứng dụng công nghệ trong học tập, với những yếu tố mới lạ, kích thích trí tò mò hoặc tư duy phản biện của các em về lịch sử truyền thống. Một bộ phận học sinh khác đã bắt đầu đánh giá hoạt động học tập chủ yếu theo quan điểm tương lai của mình. Các em bắt đầu có thái độ lựa chọn đối với từng môn học, đặc biệt là những môn chuyên, cận chuyên (là những môn sẽ phục vụ cho mục tiêu vào Đại học), thờ ơ với các “môn phụ”, trong đó có bộ môn “vừa dài, vừa khó” như Lịch sử. Tại THPT Chuyên Hưng Yên, việc dạy học lịch sử như thế nào để có thể hấp dẫn được tối đa các đối tượng học sinh, đáp ứng nhu cầu học tập của các em và nhiệm vụ giáo dục, phát triển nhân cách toàn diện của học sinh vẫn đang là bài toán đặt ra với các giáo viên dạy lịch sử của nhà trường. 35

1.2.2.2. Thực trạng sử dụng infographic lịch sử ở trường THPT Chuyên Hưng Yên 1.2.2.2.1.Về phía giáo viên Với phiếu khảo sát giành cho giáo viên, chúng tôi khảo sát với giáo viên dạy lịch sử của một số trường chuyên: THPT Chuyên Hưng Yên (3 giáo viên), THPT Chu Văn An Hà Nội (2 giáo viên), THPT Chuyên Bắc Ninh (2 giáo viên), THPT Chuyên Lào Cai (1 giáo viên). Kết quả thu được như sau: Với câu hỏi: Thầy/Cô hiểu như thế nào về infographic?, hầu hết các giáo viên đều đã nhận thức đúng được bản chất của infographic là sử dụng hình ảnh để truyền tải thông tin (nội dung đáp án A và B). Biểu đồ 1.1. Nhận thức của giáo viên về infographic Trong đó, 75 % giáo viên hiểu chính xác khái niệm infographic là hình thức đồ họa trực quan sử dụng hình ảnh để trình bày thông tin, dữ liệu hoặc kiến thức thể hiện những thông tin phức tạp một cách nhanh và rõ ràng. Đây là cơ sở thuận lợi và quan trọng để đảm bảo khả năng tiến hành sử dụng infographic có hiệu quả trên diện rộng. Điều này chứng tỏ infographic không còn là một khái niệm xa lạ, mà hoàn toàn gần gũi với các giáo viên THPT. Cũng như vậy, với câu hỏi về mức độ sử dụng infographic trong dạy học, có 75 % thầy cô cho rằng thỉnh thoảng có sử dụng infographic. Con số này chứng tỏ, infographic đã được đưa vào sử dụng, tuy nhiên mức độ không thường xuyên. Có thể giải thích điều này là do chưa có một hệ thống 36

infographic lịch sử đầy đủ làm nguồn tài liệu để hỗ trợ giáo viên trong quá trình giảng dạy. Vì thế, việc sử dụng infographic hoàn toàn là do khả năng và sáng tạo cá nhân của từng giáo viên. Biểu đồ 1.2. Mức độ sử dụng infographic của giáo viên Tuy chưa thực sự được phổ biến, nhưng 100% số thầy cô tham gia khảo sát đều đã có nhận thức đúng về ưu thế nổi trội của infographic trong dạy học lịch sử ở các trường THPT Chuyên: Giúp học sinh có khả năng tổng hợp kiến thức tốt hơn; tăng tính hình ảnh trong dạy học lịch sử, tăng tư duy sáng tạo cho học sinh,… và từ đó, giúp học sinh tăng hứng thú học tập bộ môn. Bảng 1.1. Ưu thế của infographic trong dạy học lịch sử ở trường THPT Ưu thế của infographic trong dạy học lịch sử ở trường THPT Kết quả Tỷ lệ Giúp học sinh ghi nhớ kiến thức nhanh hơn 6 75 % Giúp học sinh có khả năng tổng hợp kiến thức tốt hơn 5 62.5 % Tăng tính hình ảnh trong dạy học lịch sử 6 75 % Rèn các kĩ năng tổng hợp, phân tích, so sánh, đánh giá 6 75 % Tăng tư duy sáng tạo cho học sinh 7 87.5 % Giúp học sinh tăng hứng thú học tập bộ môn 8 100 % Phát triển năng thực hành lịch sử và CNTT 7 87.5 % Ý kiến khác (xin ghi rõ nếu có) 0 0% 37

Cũng như vậy, các thầy cô tham gia khảo sát cũng đã đưa ra ý kiến chính xác về các cách phân loại infographic và hình thức sử dụng hiệu quả infographic trong dạy học lịch sử. Biểu đồ 1.3. Nhận thức của giáo viên về cách phân loại infographic Biểu đồ 1.4. Các hình thức dạy học có sử dụng infographic trong DHLS ở trường THPT chuyên 38

Bảng 1.2. Những biện pháp sử dụng infographic trong dạy học lịch sử ở trường THPT Sử dụng infographic với những phương pháp DH và biện pháp Kết quả Tỷ lệ sư phạm trong quá trình dạy học Lịch sử ở trường THPT 6 Sử dụng infographic để tạo động cơ và hứng thú học tập cho học 5 75 % sinh 7 Sử dụng infographic để tổ chức cho học sinh chiếm lĩnh kiến 2 62.5 thức mới 0 % Sử dụng infographic để củng cố kiến thức đã học cho học sinh 87.5 % Sử dụng infographic để kiểm tra hoạt động nhận thức của học sinh 25 % Ý kiến khác 0% Theo bảng số liệu trên, hầu hết số giáo viên tham gia khảo sát đều khẳng định ưu thế nổi trội của infographic sẽ được thể hiện tốt nhất trong quá trình dạy học trên lớp (7/8 giáo viên). Trong đó, với khả năng tổng hợp kiến thức cao độ, infographic có ưu thế khi được sử dụng để cung cấp kiến thức mới, củng cố kiến thức đã học hoặc gây ấn tượng đầu giờ học để tạo hứng khởi cho bài học. Và điểm chung của các giáo viên đều ý thức sâu sắc tác dụng của việc sử dụng hợp lý infographic là góp phần gia tăng hứng thú học tập cho học sinh. Cụ thể: 62, 5 % giáo viên cho rằng học sinh sẽ rất hứng thú, 37,5 % còn lại cho rằng học sinh hứng thú với bài học. Biểu đồ 1.5. Mức độ hứng thú của học sinh với việc sử dụng infographic trong dạy học lịch sử ở trường THPT 39

Với câu hỏi khảo sát số 8 và số 9, giáo viên cũng đã thể hiện quan điểm rõ ràng của mình về thực tế sử dụng infographic với những thuận lợi và khó khăn nhất định. Trong đó, hầu hết các giáo viên đều đã chỉ ra khó khăn lớn nhất để thiết kế và sử dụng infographic có hiệu quả chính là vấn đề đầu tư thời gian, công sức để tạo ra các infographic phù hợp với các bài dạy. Bởi lẽ, để có thể tạo ra infographic phù hợp, cần có thời gian và hiểu biết nhất định về cách thiết kế, sử dụng phần mềm thiết kế infographic trên máy tính. Biểu đồ 1.6. Khó khăn của giáo viên khi sử dụng infographic trong dạy học lịch sử ở trường THPT Biểu đồ 1.7. Những thuận lợi khi sử dụng infographic trong dạy học lịch sử ở trườngTHPT 40

Tuy nhiên, nếu khắc phục được các khó khăn nói trên, infographic sẽ phát huy được những điểm mạnh của nó nếu được sử dụng trong quá trình dạy học như: Phát huy khả năng tổng hợp kiến thức của học sinh, tiết kiệm thời gian học tập, nâng cao hứng thú học tập,… 1.2.2.2.2. Về phía học sinh Thực trạng sử dụng infographic tại trường THPT Chuyên Hưng Yên được phản ánh khá rõ thông qua khảo sát của chúng tôi. Khảo sát được tiến hành trực tuyến với đối tượng là học sinh trường THPT Chuyên Hưng Yên. Có 281 học sinh đã tham gia trả lời khảo sát trên tổng số 980 học sinh toàn trường. Trong đó, 156 học sinh (56.3 %) đã từng biết đến infographic. Con số này chứng tỏ, infographic không phải là một khái niệm xa lạ với các em. Đây là một con số đáng mừng vì nó chứng tỏ rằng thực tế học sinh đã được tiếp xúc và hiểu biết ít nhiều về infographic. Biểu đồ 1.8. Nhận thức của học sinh về infographic Cũng theo kết quả khảo sát, 42 học sinh đã tham gia học tập với giáo viên có sử dụng infographic (chiếm 15,1%) trong dạy học lịch sử, bên cạnh các công cụ phổ thông khác như powerpoint, mindmap,… Đặc biệt, dạng thường thấy nhất của việc sử dụng infographic là thiết kế phiếu học tập (chiếm 24.6%, tương đương với 68 phiếu trả lời của học sinh). 41