O'zbekistonda oliy ta'lim

ЎЗБЕКИСТОНДА ОЛИЙ ТАЪЛИМ Высшее образование в Узбекистане Higher education in Uzbekistan илмий, ўқув-услубий, таҳлилий журнал №1 2023 йил ISSN 2181-3051 www.edujournal.uz /eduuzrasmiy /edu.uz /eduuz /eduuz

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI

МУНДАРИЖА: Таҳрир кенгаши раиси: ОЛИЙ ТАЪЛИМ ИСТИҚБОЛЛАРИ Иброҳим Абдураҳмонов 2 Музаффар Эсанов. Кадрлар тайёрлаш сифатини Ўзбекистон Республикаси такомиллаштириш модели Олий таълим, фан ва инновациялар вазирлиги 8 Раима Ширинова. Олий таълим муассасаларининг Бош муҳаррир: халқаро рейтинг натижалари таҳлили Шуҳрат Ёқубов ХОРИЖДА ОЛИЙ ТАЪЛИМ Олий таълимни ривожлантириш тадқиқотлари ва илғор технологияларни татбиқ этиш маркази директори 16 Нодирбек Солиев. “Инсон капитали” ва таълим: Синга- Таҳрир кенгаши аъзолари: пурдаги ёндашувнинг айрим жиҳатларига назар Оқил Салимов 24 Нилуфар Хўжаева. Ҳиндистон олий таълим тизими Қаландар Абдураҳмонов ТАЖРИБА Рустам Холмуродов Комилжон Каримов 29 Садоқат Махсумова. Олий таълим муассасаларига Раҳимжон Ҳакимов Одина Жамолдинова академик мустақиллик берилиши амалда қандай натижа Хуршид Дўстмуҳаммад берди? (давра суҳбати) Абдурашид Алтиев Марат Раҳматуллаев 34 Тўймурод Шоймардонов. Олий таълим муассасалари Одил Қўйсинов раҳбар ва педагог кадрларини қайта тайёрлаш ва мала- Шавкат Шарипов касини оширишнинг узлуксиз тизими Муҳаммадолим Муҳаммадсиддиқов 41 Икром Рихсибоев. Олий таълим тизимида илмий Ҳалим Саидов Тўлқин Алимардонов тадқиқот этикасидан хабардорлик ва унинг замонавий илм-фандаги аҳамияти Ихтиёр Беков Наргис Қосимова 49 Наргис Қосимова. Талабаларнинг психологик қиёфаси- Фазлиддин Равшанов Тўйчи Аҳмедов ни аниқлаш методикаси Садоқат Махсумова ТАДҚИҚОТ Лочин Зарипов Акбар Эшмуродов 54 Мусурмон Хуррамов. Олий таълим муассасаларида Алишер Сабриев сертификат таълим дастурини жорий этиш истиқболлари Дизайнерлар: Саиджалолхон Ғозиев 60 Олий таълимни ривожлантириш тадқиқотлари ва Муҳаммад Йўлдашев илғор технологияларни татбиқ этиш маркази. Шерзод Собиров Масофавий таълимни ташкил этиш ҳолати ва истиқбол- Жасур Раҳматов лари бўйича миллий ва хорижий тажриба Манзил: Тошкент шаҳри, Электрон почта: ТАҲЛИЛ Шифонур кўчаси, 75-уй [email protected] 73 Меҳринисо Раҳматова. Олий таълимда академик Сайт манзили: Телефон: www.edujournal.uz (+998 71) 207-03-43 (125) ҳалоллик Журнал Ўзбекистондаги олий таълим 78 Баҳром Умаров. Фалсафа докторлари (PhD)ни тайёр- муассасаларига тарқатилади. лашда жозибадор инновацион муҳит: хорижий тажриба Муассис: Ўзбекистон Республикаси Олий таълим, фан ва 86 Aлишер Раҳматов. олий таълимни ривожлантиришда инновациялар вазирлиги, “УНИВЕРСИТЕТ 3.0” концепциясининг аҳамияти Олий таълимни ривожлантириш тадқиқотлари ва МИНБАРДА ЁШЛАР илғор технологияларни татбиқ этиш маркази. 91 Таълимдаги сифат кўрсаткичлари қандай бўлиши керак? Журнал Ўзбекистон Республикаси Президенти Администрацияси 97 Садоқат Махсумова. Мустақил таълим қандай ташкил ҳузуридаги Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлигидан қилиниши керак? 1495-рақамли гувоҳнома билан 29.12.2021 санасида рўйхатдан ўтказилган. “Ўзбекистонда олий таълим” журнали Олий аттестация комиссияси раёсатининг 2022 йил 30 ноябрдаги №327/6 қарори билан иқтисодиёт, юридик, филология, педагогика ва сиёсий фанлар бўйича фалсафа доктори (PhD) ва фан доктори (DSc) илмий даражасига талабгорларнинг диссертация ишлари юзасидан диссертациялари асосий илмий натижаларини чоп этиш тавсия этилган илмий нашрлар рўйхатига киритилган. Адади 3 000 нусха. «Sano-standart» МЧЖ босмахонасида чоп этилди. Буюртма рақами: 59 Манзил: Тошкент шаҳри, Олмазор тумани, Широқ кўчаси 100-уй. Телефон: Факс: >> 71 228-07-96 71 228-07-95

КАДРЛАР ТАЙЁРЛАШ СИФАТИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МОДЕЛИ 2023 йил 25 январда қабул қилинган “Рес- Музаффар ЭСАНОВ, публика ижро этувчи ҳокимият органлари фао- лиятини самарали йўлга қўйишга доир би- Олий таълим, фан ва инновациялар ринчи навбатдаги ташкилий чора-тадбирлар вазирлиги ҳузуридаги тўғрисида”ги Фармонда янги ташкил этилган Олий таълимни ривожлантириш вазирлик ва идоралар, жумладан, Олий таъ- тадқиқотлари ва илғор лим, фан ва инновациялар вазирлиги тизими- технологияларни татбиқ этиш маркази да асосий фаолият йўналишларини белгилаш, директорининг биринчи ўринбосари такомиллаштириш юзасидан ривожлантириш дастурлари, стратегиялар ва концепцияларни соҳада таълим, илм-фан ва инновацион уй- амалга ошириш вазифаси қўйилди. ғунликни таъминлаш муҳим ўрин тутади. Ушбу вазифалар ижросини таъминлашда Аслида бу йўналишдаги ишларга 2020/2021 республикада фаолият юритаётган 209 та ўқув йилидан бошлаб старт берилганди. Хусу- олий таълим ташкилотлари, жумладан, 114 та сан, республика олий таълим муассасаларида давлат, 65 та нодавлат ва 30 та хорижий уни- ўқув жараёнига кредит тўплаш ва кўчириш- верситетлар филиалларида таълим сифатини нинг Европа тизими (European Credit Transfer такомиллаштириш, кадрлар тайёрлаш тизи- and Accumulation System — ECTS) асосида таъ- мини ривожлантириш, халқаро тажрибалар лимнинг кредит-модуль тизимини жорий асосида таълим дастурларини ишлаб чиқиш, этиш тартиби белгиланганди. 2 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ОЛИЙ ТАЪЛИМ ИСТИҚБОЛЛАРИ Ўқув жараёнига кредит-модуль тизимини Халқаро стандартлар асосида таълим бос- жорий этишнинг ташкилий масалаларига қичлари (5-техникум, 6-бакалавриат, 7-магис- оид маълумотлар, жумладан, таълим дасту- тратура), даражалари (ISCED 2011) ва класси- ри, фанлар каталоги, академик мобилликни фикатор (ISCED 2013)нинг тизимга татбиқ таъминлаш, кредитларни тан олиш ва кўчи- этилиши, фан дастурлари (силлабус)ни та- риб ўтказишга тааллуқли ҳужжатлар ҳамда комиллаштириш, академик мобилликни диплом иловаси шакллари, шунингдек, ака- таъминлаш, кадрлар буюртмачилари талаб- демик мобиллик даврида талабанинг билим ларига асосланган таълим мазмуни (малака даражасини аниқлаш кўрсаткичлари Европа талаби), ҳажми (ўқув режа), босқичларнинг тажрибаси асосида ишлаб чиқилиб, тизимга натижаси (баҳолаш мезони), ташкилий фао- татбиқ этилмоқда. лият (амалиёт, стажировка), синов шакллари (синов, аттестация, битирув малакавий иш Дунё тажрибасида олий таълимни ривож- ҳимояси)ни қамраб олган олий таълим бити- лантириш стратегиясида халқаро ва Европа рувчисига қўйиладиган ягона комплекс талаб- стандартларининг қуйидаги йўналишлари лар мажмуи – таълим дастурларининг ярати- муҳим ўрин тутади: лишига эришилади. – халқаро таълим стандартлари класси- Таълим дастури: фикациясига (ISCED 2011) мувофиқ таълим – малака мазмуни, мақсади, вазифаси, таш- йўналишлари ва мутахассисликлар таълим килий ўқув жараёни ва натижаларни режа- дастурларини малака босқичлари ва дастур- лаштириши; лари асосида классификациялаш; – санитар норма талаблари ва тартиби- га мувофиқ малака рамка, тармоқ рамка ва – таълим соҳаларини халқаро стандартлар- касбий рамка бўйича бериладиган малака га (ISCED 2013) мувофиқ миллий, тармоқ ва босқичи ва даражалари татбиқ этилиши; касбий соҳалар асосида даражали олий таъ- – малака сертификациясининг академик лим классификаторини шакллантириш; тан олинишини таъминлаши лозим. Меҳнат бозорида кадрлар компетенция- – ўқув жараёни мазмунини халқаро олий ларига қўйиладиган талабларнинг иқтисо- таълим соҳасидаги таълим сифатини таъмин- дий-ижтимоий тараққиётдаги ўзгаришлар лаш стандартларига (ESG) мувофиқлаштириш; тезлашиб бораётгани натижасида хорижий олий таълим муассасаларида кадрлар тайёр- – кредит-модуль асосида таълим сифатини лаш даврийлиги уч йил ёки олти семестрни таъминлаш (ENQA) ва малакани сертифика- ташкил қилаётганлигини кўришимиз мум- ция қилиш тизимини мослаштириш; кин. Шунингдек, кадрлар тайёрлаш хара- жатларининг ошиб бораётгани таълим дас- – олий маълумотли кадрлар тайёрлаш жа- турларини классификациялаш заруратини раёнида таълим дастурлари, ўқув режа ва келтириб чиқармоқда. дастурлар, инновацион дидактик воситалар, Ўзбекистон олий таълим муассасаларида илғор методикалар, моддий техника базаси эса 4 йил (8 семестр, 7200 соат) юклама асосида таълим, фан ва инновацион интеграция асо- кадрлар тайёрлаш стандартлари амал қилмоқда. сида ташкил этилиши ҳамда малака рамкаси стандарт талаблари ва халқаро стандарт клас- сификациясига мувофиқ такомиллаштири- лиши таълим сифатини яхшилашнинг муҳим гарови ҳисобланади. ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 3 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ОЛИЙ ТАЪЛИМ ИСТИҚБОЛЛАРИ Шу ўринда, илғор давлатлар тажриба- академик ва касбий таълим дастурлари сига назар солинса, Германия, Франция ва асосига қурилгани сабабли халқаро меҳнат Буюк Британия олий таълими бакалавриат бозоридаги кадрлар тайёрлаш тизимининг босқичи 3 йил (6 семестр) ҳамда магистра- ҳам классификация қилинганлигига гувоҳ тура 1 йил (2 семестр) ва 2 йил (4 семестр) бўламиз (1-шакл). 1-шакл Германия Франция Буюк Британия 67 Шунингдек, 5 босқич техникумлар учун 2 ва Ўзбекистон олий таълимида эса қуйидаги 3 йиллик академик даража берувчи таълим дас- ҳолатни кўриш мумкин (2-шакл): турларининг таклиф этилиши олий таълим би- лан қамровни таъминлаш имкониятини беради. 2-шакл Бинобарин, 3 йиллик таълим дастурлари асосида (магистратура 1 йиллик) академик да- ража, 4 йил ва ундан кўп бўлган таълим дастур- лари (магистратура 2 йиллик) асосида касбий даража бериш амалиёти йўлга қўйилган. Германия, Франция ва Буюк Британия олий таълим дастурларининг давомийлиги ва мала- канинг академик ҳамда касбий сертификацияси (3-шакл): 3-шакл Бакалавриат 2-3 йиллик Академик 4-5 йиллик Касбий таълим дастури даража таълим дастури даража Магистратура 1 йиллик Академик 2-3 йиллик Касбий таълим дастури даража таълим дастури даража Ўзбекистон олий таълимининг давомийлиги ва малаканинг академик сертификацияси (4-шакл): 4-шакл Бакалавриат 3-4 йиллик Академик таълим дастури даража Магистратура 1-2 йиллик Академик таълим дастури даража 4 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ОЛИЙ ТАЪЛИМ ИСТИҚБОЛЛАРИ Шу ўринда, Ўзбекистон олий таълимидаги 4 физика ва фан методисти квалификацияла- йиллик таълим жараёнини ташкил қилишда, рини қўшимча педагогик дастур асосида қў- 7-8—семестрларда меҳнат бозорида эҳтиёж шиб бериш мумкин. юқори бўлган касбларга қўшимча квалифи- кация бериш тартибини жорий этиш мумкин. Халқаро стандартларга кўра, бакалавриат ва магистратура таълим дастурларида модул- Масалан, 3 йиллик дастур доирасида педа- лар, фанлар, фанга берилган кредит ва мала- гогика соҳасининг кимё таълим йўналишига, кага қаратилган талаблар, шунингдек, унинг табиий фанлар соҳасига кирувчи биология, ҳажми аниқ белгиланган. Масалан, бакалавриат (академик даража) босқичининг 6 семестр мазмуни қуйидагича (5-шакл): 5-шакл БАКАЛАВРИАТ давомийлиги – 6 семестр ўқув ва амалиёт юкламаси – 180 кредит ўқув дастури 5 йилга тузилади малака талаби (ҳар йили 30 фоизгача ўзгариш асосида) бир семестрда 5-6 та фан ўқитилади амалиёт ихтисослик доираси (2 семестр) Магистратура (касбий даража) босқичининг 4 семестр мазмуни қуйидагича (6-шакл): 6-шакл МАГИСТРАТУРА давомийлиги – 4 семестр ўқув ва амалиёт юкламаси – 120 кредит 120 кредитнинг 1/3 қисми назарий таълим ўқув дастурлари 5 йилга тузилади семестрда 4-5 та фан ўқитилади 4 семестрда 4 лойиҳа бажаради ихтисослик доирасида қўшимча квалификация берилади (2 семестр) Ўқув жараёнини ташкил қилишда модул- Модулларда касбий функциялардан келиб ларга асосланган ўқитиш амалиётига муво- чиқадиган фанлар каталоги шакллантирила- фиқ фанлар хусусиятига кўра семестрларга ди. Кредит тизимига асосланган назарий ва ажратилади. Семестрлар шакллантирилади- мустақил таълим ҳажми меъёрларига кўра, ган компетенциялар асосидаги модулларда топшириқ мазмуни аниқ белгилаб олиниши ифодаланади. Бунда, компетенция талабла- лозим. Шунингдек, фан юзасидан олинган би- ридан келиб чиқиб, бутун ўқиш даври учун 5 лим амалий дарслар билан уйғун ҳолда кўник- ёки 6 та модулдан иборат бўлади. мага айланиши ва амалиёт машғулотларида малака шакллантирилиши керак (7-шакл). ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 5 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ОЛИЙ ТАЪЛИМ ИСТИҚБОЛЛАРИ 7-шакл БАКАЛАВРИАТ (АКАДЕМИК ДАРАЖА) ТАЪЛИМ ДАСТУРИНИНГ СЕМЕСТРЛАР МАЗМУНИ 1 Назарий таълим Назарий фанлар 2 Назарий таълим Назарий фанлар 3 Мутахассислик фани 4 Мутахассислик фани Мутахассислик фани Амалиёт 5 4-ҳафта амалиёт дидактикаси 4-ҳафта (кузатиш) Мутахассислик фани Амалиёт методикаси (ўқувчилар билан ишлай- ди, семинар ўтказади ва курс иши тайёрлайди) Лойиҳа тайёрланади ва амалиётга татбиқ қилади 6 БМИ Амалиётда танланган муаммо бўйича тайёрланади Ҳар бир курс ва семестр касбга қўйилган малака талабларидан келиб чиқиб ўқитилади. Бун- да назарий таълим, амалий кўникмалар ва малакани шакллантиришга эътибор қаратилади. Магистратуранинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда, назарий, амалий ва касбий кўникмаларни шакллантиришга алоҳида эътибор қаратиш лозим. Бунда назарий ва амалий кў- никмалар, методик воситага айланиши ва битирувчида малака ҳосил бўлишига қаратилиши мақ- садга мувофиқдир (8-шакл). 8-шакл МАГИСТРАТУРАНИНГ (КАСБИЙ ДАРАЖА) СЕМЕСТРЛАР МАЗМУНИ 1 Назарий таълим Ўқув портфолиосини яратиш 3 Мутахассислик фани МФ дидактикаси Курс иши лойиҳаси 3 Мутахассисликнинг Лойиҳа тайёрлаш Амалиёт амалий фанлари 4 Магистрлик диссертациясини тайёрлаш Давлат аттестацияси Кадрлар тайёрлаш соҳасида талабалар юкламасини белгилашда оддийдан мураккабга ва му- раккабдан оддийликка қараб шакллантириш керак бўлади. Бунда фанлар мазмунан оддийдан мураккабга, талабага қўйиладиган назарий юкламалар эса мураккабдан оддийликка қараб бора- ди. Бугунги илғор давлатлар тажрибасида ҳам буни кўриш мумкин. Бу принцип талабага семестр якунида мустақил изланиши учун кўпроқ вақт беришга замин яратади (9-шакл). 6 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ОЛИЙ ТАЪЛИМ ИСТИҚБОЛЛАРИ 9-шакл СЕМЕСТРДА ТАЛАБА ЮКЛАМАСИНИНГ ТАҚСИМОТИ 10 кредит 7 кредит Мустақил таълим Семестр 6 кредит Мустақил таълим 5 кредит Мустақил таълим 2 кредит Мустақил таълим аттестация Таълим дастурларида қўшимча квалификация бериш тажрибаси мактабгача таълим йўна- лишида психолог мутахассисини тайёрлаш модули мисолида олиб қаралса, психология ихти- сослиги доирасидаги малака билан бирга, мактабгача таълим бўйича қўшимча малака бериш тажрибаси мавжуд эканлиги аёнлашади (10-шакл). 10-шакл 1 Назарий фанлар Портфолио 3 Психология Мактабгача таълим давлат дастури Чет тили Курс иши 3 Психология МТТ муаммоси Чет тили Лойиҳа 3 МД МТТ бўйича Ҳимоя Фикримизча, олий таълим тизимидаги ис- таълим соҳаларида талабалар ва профес- лоҳотлар меъёрий-ҳуқуқий асосларга аниқлик- сор-ўқитувчилар мобиллигини оширишда лар киритиш, тўлдириш ва халқаро стандартлар- ташкилий модуллар асосида фанларни шакл- га мослаштириш босқичи бўлади. лантириш; Ушбу босқичда олий таълим тизимини қўшимча квалификация беришнинг акаде- халқаро стандартга мослаштиришда қуйида- мик вақтини белгилаш ва шу асосда ўқув режа ги омиллар муҳим ўрин тутади: ҳамда силлабусларни яратиш; бакалавриат ва магистратура босқичи- талаба юкламасини белгилашда ҳафталик, нинг даражали таълим дастурларини ишлаб ойлик ва семестр талабларининг аниқ меъёр- чиқиш ва тизимга татбиқ этиш; ларини белгилаш. Фойдаланилган адабиётлар: Суҳбат видеосини кўриш учун 1. Bologna Process commitments: a way forward Final Project Paper of the BWSE Forward, Erasmus+ project. May 2022. QR кодни сканер қилинг! 2. Comparative analysis of the ESG 2015 and ESG 2005. May 2015. 3. European Approach for Quality Assurance of Joint Programmes October 2014 approved by EHEA ministers in May 2015. 4. International Standard Classification of Education ISCED 2011. UNESCO 2012. 5. International standard classification of education. Fields of education and training 2013 (ISCED-F 2013). UNESCO 2015. 6. The ESG in the changing landscape of higher education Statement by the E4 Group, August 2020. 7. Стандарты и руководства для обеспечения качества высше- го образования в европейском пространстве высшего образования (ESG) Одобрено Конференцией министров в Ереване, в мае 2015 г. ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 7 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИНИНГ ХАЛҚАРО РЕЙТИНГ НАТИЖАЛАРИ ТАҲЛИЛИ Раима ШИРИНОВА, Ўзбекистон Миллий университети халқаро алоқалар бўйича проректори, ф.ф.д., профессор Ўзбекистон Республикaси олий тaълим 2021 йилда THE Education тизимини 2030 йилгaчa ривожлaнтириш кон- Impact Rankings да республи- цепциясидa Ўзбекистон Миллий университе- кадаги 10 та олий таълим муассасаси қатнаш- ти ва Самарқанд давлат университетини 2030 ган бўлса, 2022 йилда эса уларнинг сони 30 та- йилга қадар дунёнинг кучли ТОП–500 талик га етди. Рейтингдан ўрин олган Ўзбекистон университетлар, шунингдек, 10 та олийгоҳни олий таълим муассасалари қаторида Тош- эса ТОП–1000 талик университетлар қаторига кент давлат аграр университети, Тошкент киритиш вазифалари белгилаб берилган. давлат юридик университети, Тошкент тиб- биёт академияси, Тошкент молия институти, Ўтган вақт мобайнида республикадаги Қорақалпоқ давлат университети, Андижон олий таълим муассасалари дунё таълим бозо- машинасозлик институти, Самарқанд давлат рида рақобатбардош кадр тайёрлаш, таълим тиббиёт университети, Akfa университети сифатини яхшилаш, университетни халқаро таълим стандартига яқинлаштириш борасида бир қанча ижобий ишларни амалга оширди. 8 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ОЛИЙ ТАЪЛИМ ИСТИҚБОЛЛАРИ ҳам бор. Бу кўрсаткичлар ҳар бир универси- техника университети 351-ўрин ва Самарқанд тет таълим сифатини яхшилаш, таълим бозо- давлат университети 401-позицияни эгаллади. рида ва халқаро рейтингда ўз ўрнини эгаллаш борасида ҳаракат қилаётганидан далолатдир. Quacquarelli Symonds халқаро рейтинг агентлиги кучли университетлар рейтингини 2021 йилда QS халқаро тузишда уларнинг академик нуфузи (30 фоиз), рейтинг агентлиги томо- иш берувчилар ўртасидаги нуфузи (20 фоиз), нидан Марказий Осиё ва Ривожланаётган Ев- ўқитувчилар ва талабалар миқдори мутаносиб- ропа рейтинги натижаларида эса Ўзбекистон лиги (10 фоиз), профессор-ўқитувчиларнинг тарихида илк марта мамлакатимизнинг бир илмий фаоллиги (10 фоиз), илмий мақола- йўла тўртта олий таълим муассасаси энг куч- ларнинг ўқилиши, уларга нисбатан берилган ли университетлар қаторидан ўрин эгаллади. иқтибослар сони (5 фоиз), хорижий ўқитувчи Булар: ва ходимлар (2,5 фоиз) ҳамда талабалар улуши (2,5 фоиз) ва шу каби бошқа муҳим жиҳатла- 1) Тошкент ирригация ва қишлоқ рига асосланади. Рейтингни тузишда дунё- хўжалигини механизациялашти- нинг 102 минг нафардан ортиқ олимлар, про- риш муҳандислари институти фессор-ўқитувчилар ва олийгоҳ раҳбарлари, 52 минг нафардан зиёд иш берувчи компания (251-300); вакиллари, шунингдек, QS мутахассислари эксперт сифатида иштирок этадилар. 2) Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети 2022 йил 6 апрелда “Quacquarelli Symonds” халқаро рейтинг компанияси дунё уни- (351-400); верситетларининг фан соҳалари рейтинги (Subject Rankings)ни эълон қилди. Унда Ўзбе- 3) Самарқанд давлат университети кистон Миллий университети “QS by Subject Rankings” бўйича математика соҳасида эриш- (351-400); ган натижаларига биноан дунёнинг кучли университетлари орасида 451-500—ўринни 4) Тошкент давлат техника эгаллади. Мазкур фан бўйича олимларнинг университети Scopus базасига кирган илмий журналлардаги мақолалари сони, улардан иқтибослилик кўр- (351-400). саткичининг юқорилиги, дунё математикла- ри университетнинг академик обрўсини юқо- 2022 йилда эса 2022 QS World University ри баҳолаганлиги бунга йўл очди. Rankings: EECA (Emerging Europe and Central Asia) рейтинги натижалари эълон қилинганда рес- Қуйида Ўзбекистон Миллий университети- публикамиз олийгоҳларида 2021 йилга нисба- нинг халқаро рейтингларда иштироки, уни- тан натижалар ўсганлиги яққол кўзга ташланди. верситетнинг бу борада тўплаган тажрибаси ҳамда ишлаб чиққан методологияси борасида Натижаларга кўра, Ўзбекистон миллий уни- фикр юритилади. верситети ўз позициясини 100 поғонага яхши- лаб, 351-ўриндан 251-ўринга кўтарилган бўлса, Университет THE ва QS халқаро рейтинг- Тошкент ирригация ва қишлоқ хўжалигини лардан ташқари, бир қатор – Green Metric механизациялаш муҳандислари институти World University Ranking (354+) (Яшил уни- миллий тадқиқот университети 40 поғонага юқорилаб, 211-ўринга чиқди. Тошкент давлат ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 9 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ОЛИЙ ТАЪЛИМ ИСТИҚБОЛЛАРИ верситетларнинг глобал рейтинги), WURI ҳам боғлиқ. Шуни айтиш жоизки, дунё рей- Ranking (50+), яъни Дунё университетлари- тингида иштирок этиш Европа мамлакатлари нинг “Энг яхши инновацион лойиҳалар” учун қийинчилик туғдирмаса-да, Ўрта Осиё рейтинги, Round University Ranking ва Multi ва собиқ иттифоқ давлатлари учун айрим Ranking каби халқаро рейтингларда иштирок ноқисликларни туғдириши муқаррар. Бунда, этди ва яхши натижалар кўрсатди. биринчи навбатда, дунё олимларининг рақо- бат тили инглиз тили бўлганлиги илмий обрў Халқаро рейтингларда иштирок этиш од- кўрсаткичида яққол кўзга ташланади. Собиқ дий жараён бўлмай, балки кўп йиллик на- иттифоқ мамлакатларида аксарият илмий тижалар, кўрсаткичлар ҳамда мезонларга нашрлар рус тилида ва уларга бўлган талаб асосланади. Иштирокчи университетлар ҳам Scopus базасидан индексация қилинган олдида энг катта талаб сифатида рейтинг журнал талабларидан батамом фарқ қилади. агентликлари методологиясини чуқур ўр- ганиш, натижалар эълон қилингандан сўнг Миллий университетда халқаро рейтинг- уларни таҳлил қилиш, кўрсаткичларни ях- ларда иштирок этиш бўлимининг ташкил шилаш борасида тизимли ва мақсадли стра- қилинганлиги бошқа университетларга қа- тегик дастурни амалга ошириш вазифалари раганда мазкур соҳада яхши натижаларга туради. Чунки университетларнинг халқаро эришишда ўзининг ижобий самарасини бер- рейтингларда иштирок этиши нафақат му- ди. Чунки мазкур бўлим мунтазам равишда ассасанинг академик салоҳияти, балки мам- университет профессор-ўқитувчиларнинг лакатнинг минтақадаги иқтисодий аҳволига мақолалар нашр кўрсаткичи ва сифатли жур- наллардаги нашрларини таҳлил қилиш, ёш ўқитувчи ва докторантлар учун мақола нашр қилиш, журнал танлаш ва журналларга мақо- ла юбориш каби мавзуларда семинар-тренинг- лар ташкил қилиб борди. Дастлаб хорижда фаолият олиб борадиган илмий салоҳияти юқори ва мазкур соҳада тажрибага эга ЎзМУ битирувчилари иштирокида семинар-тре- нинглар ўтказилди, кейинчалик Elsevier компанияси билан ҳамкорликда Workshop, “Журнал клублар” ташкил қилиниб, ўзаро ҳамкорликда фанлар ва йўналишлараро кеси- шув муаммолари ечимига қаратилган мақола- лар нашр қилиш тажрибаси ўргатилди. Хорижлик профессор-ўқитувчиларнинг ўқув жараёнига жалб қилиниши, факуль- тетларда хорижий талабаларнинг сонини ошириш ҳамда ҳамкорликда қўшма илмий лойиҳалар ёзиш каби йўналишларда кафедра- ларда олиб борилган ишлар ҳар уч ойда назо- рат қилиниб, натижаларни яхшилаш ва улар- 10 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ОЛИЙ ТАЪЛИМ ИСТИҚБОЛЛАРИ ни оширишга бағишланган тадбирлар амалга ди. Бунинг учун университет раҳбарияти оширилди. Шу ишларнинг натижаси ўлароқ, дастлаб мақолалар сони бўйича бюджетдан 2019 йилда университетга жалб қилинган хо- ташқари маблағлар ҳисобидан ҳар бир мақо- рижий мутахассислар сони 77 нафарни таш- лага 2 млн.дан муаллифларни рағбатлантир- кил қилган бўлса, бу кўрсаткич 2020 йилда 105 ган бўлса, охирги йилларда журналларнинг нафар, 2022 йилда эса 303 нафарга кўтарилди квартилига қараб мукофотлаш йўлга қўйил- (онлайн-офлайн). Шунингдек, хорижий тала- ди. Яъни, Q1 даги нашрлар учун муаллифлар 5 баларни ўқишга қабул қилиш ҳам ўтган йил- млн.дан, Q2 журналлардаги мақолалар 4 млн, ларга нисбатан 2022 йилда уч баробарга оши- Q3 журналлардаги нашрлар 3 млн ҳамда Q4 рилганлиги кузатилди. ва конференция материаллари нашри учун профессор-ўқитувчилар 2 млн.дан рағбатлан- Университетда мақолалар нашрида даст- тирилди. Мазкур рағбат натижасида 2020 лаб сонга эътибор қаратилган бўлса, охирги йилда Q1 ва Q2 журналлардаги нашрлар сони йилларда уларнинг сифатига – юқори фак- 2 баробар ошганлигини қуйидаги жадвалда торли, яъни Q1 ва Q2 журналларда мақола- ҳам кўриш мумкин. ларнинг чоп этилишига эътибор қаратил- 1-жадвал Шунинг учун ҳам 2019-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасидаги мақолалар нашрида етакчилик қилган университетлар натижаси таҳлил қилинганда, бошқа университетлардан кўра ЎзМУда яхши натижалар яққол кўзга ташланди. Қуйидаги жадвалда республикадаги олий таълим муассасаларининг нашр кўрсаткичлари акс этган. ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 11 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ОЛИЙ ТАЪЛИМ ИСТИҚБОЛЛАРИ УНИВЕРСИТЕТЛАРДА Q1 ва Q2 ЖУРНАЛЛАРДА МАҚОЛАЛАР СОНИ (2019-2021 йиллар) 2-жадвал Ўзбекистон олий таълим муассасалари налларда мақола нашр қилиш, мазкур мақола- профессор-ўқитувчилари томонидан 2019- ларга иқтибослиликнинг ошишига ва кўплаб 2021 йилларда юқори импакт факторли Q1 ва соҳа олимларининг хабардор бўлишига олиб Q2 журналларда нашр қилинган мақолалар келади. Охирги йилларда Q4 ва Q3 журналлар сонини таҳлил қилганимизда қуйидаги нати- Scopus базасидан чиқиб кетиши ёки ўз фаолия- жалар кўринди. Тошкент давлат техника уни- тини тугатиши кузатилмоқда. верситети томонидан 3 йилда 122 та нуфузли журналларда, Тошкент ирригация ва қишлоқ Ёш тадқиқотчи ва докторантларнинг ил- хўжалиги илмий-тадқиқот институти 49 та, мий журнал танлаш ва халқаро илмий нашр- Тошкент ахборот технологиялари институ- ларига кўмак бериш мақсадида Ўзбекистон ти 49 та, Самарқанд давлат университети 44 Миллий университетида Elsevier компанияси та, Тошкент аграр университети 11 та, Ўзбе- билан мунтазам семинар-тренинг ва “Журнал кистон Миллий университетининг профес- клублар” ўтказиб келинмоқда. сор-ўқитувчилари томонидан 286 та мақола Q1 ва Q2 журналларда нашр қилинган. Номла- Ўрганилган материал ва таҳлиллар асо- ри қайд қилинган университетларда конфе- сида айтиш мумкинки, нафақат Ўзбекистон ренция материаллари Q4 журналларда мақо- Республикасидаги олий таълим муассасала- лалар нашри асосий кўрсаткични бермоқда. ри, балки қўшни, яъни Қирғизистон, Тожикис- Айтиш жоизки, юқори импакт факторли жур- тон, Туркманистон ва бошқа давлатларнинг олийгоҳларида ҳам дунё халқаро рейтингига киришда етарлича муаммолар мавжуд. 12 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ОЛИЙ ТАЪЛИМ ИСТИҚБОЛЛАРИ Нашр фаолияти жаҳон илмий ҳам- Нашр фаоллигини оширишнинг муҳим воси- жамиятида олий ўқув юртлари ва таларидан бири университет профессор-ўқи- илмий-тадқиқот институтлари фао- тувчилари ва тадқиқотчилари ишини рағбат- лиятининг муваффақияти ва сама- лантиришнинг турли кўринишларини ишлаб радорлигини баҳолашда қўлланила- чиқишдир. Масалан: диган асосий мезонлардан биридир. Нашрларнинг сони, мақолаларга ҳа- − халқаро библиометрик маълумотлар базала- волалар, мақолалар индекси, хори- рида индексланган журналлардаги нашрлар учун жий ҳаммуаллиф билан ҳамкорлик- алоҳида рағбат; да чоп этилган мақолалар, Европа ва Осиё мамлакатлари олимлари билан − илмий мақолалар кўп нашр қилган про- ҳаммуаллифликда чоп этилган мақо- фессор-ўқитувчилар ўқув юклама соатларини лалар муайян илмий муассаса иши- қисқартириш; нинг муваффақияти баҳоланадиган муҳим кўрсаткич ҳисобланади. − профессор-ўқитувчиларнинг нашр индекси кўтарилишига қараб алоҳида рағбат; − мақола нашр қилган журналнинг нуфузига қараб рағбат жорий қилиш лозим. ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 13 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ОЛИЙ ТАЪЛИМ ИСТИҚБОЛЛАРИ Таъкидлаш жоизки, рағбатланти- Бу борада самарали ишларни ташкил қилиш рувчи дастур тадқиқот соҳасини, ҳи- учун қуйидагиларга эътибор қаратиш лозим: собот даврида нашрларнинг сонини ва журналнинг сифати (журнал Scopus истиқболли йўналиш ва мутахассисликларда базасида қайси квартилда жойлашган- инглиз тилини асосий таълим тили сифатида бел- лиги)ни ҳисобга олиши керак. Times гилаш ва улар сонини йилма-йил ошириб бориш; рейтингига кириш учун ўқитувчилар мақолаларини энг кўп баҳоланган бакалавриат, магистратура ва докторантурада журналларда тез-тез (йилига 2-3 мар- инглиз тилини билиш даражаси бўйича сертифи- та) нашр қилишлари тавсия этилади. катни талаб қилиш; Шу билан бирга, юқорида қайд халқаро конференцияларда инглиз тилида маъ- этилган жаҳон рейтинглари асосида- рузалар билан иштирок этиш; ги халқаро библиометрик маълумот- лар базалари, асосан инглиз тилида ўқитувчилар учун текин инглиз тили курслари нашр этиладиган индекс журналлари ташкил қилиш; халқаро илмий тил эканлигини ино- батга олиш лозим. инглиз тилини билган ва махсус сертификатга эга ходимлар маошига рағбатни мунтазам бериб Бинобарин, университет халқаро бориш; миқёсда ўз обрўсини яратиши, тани- лиши, халқаро илмий майдонда фаол ишга қабул қилишда инглиз тилини билган ис- иштирок этиши учун университет хо- тиқболли ёш олимларни қабул қилиш механизмла- димлари ўз мақолаларини инглиз ти- рини йўлга қўйиш. лида нашр этишлари керак. Илмий тил инглиз тили эканлиги, Марказий Халқаро рейтинг агентликлари методологияси- Осиё давлатларининг олий таълим нинг баҳолаш мезонида энг катта фоиз бу академик муассасаларида мақолалар нашр қи- обрў ва иш берувчилар мавқеига ажратилган. Эри- лишда профессор-ўқитувчиларнинг шилган тажрибага таяниб, мазкур кўрсаткичлар- инглиз тилини яхши билмасликлари ни ошириш бўйича қуйидагиларни таклиф қилиш ёки таржима қилинган мақолалар- мумкин академик обрўни ошириш учун: нинг сифат даражаси пасайиши каби бир қатор муаммолар тўғрисида ил- 1) халқаро конференция, форум ва семинарлар- мий журналларда фактлар кўрсатиб ни мунтазам ўтказиш; ўтилган. Айтиш жоизки, ёши улуғ профессорлар ва мустақил тадқиқот- 2) халқаро қўшма илмий лойиҳаларни кўпайтириш; чиларнинг аксарияти инглиз тилида 3) хорижий олимлар билан ҳамкорликда илмий мақола нашр қилиш, журнал танлаш, лойиҳаларда иштирок этиш; журнал талаблари доирасида мақо- 4) қўшма таълим дастурлари сонини ошириш; лани расмийлаштириш масаласида 5) икки раҳбарликни йўлга қўйиш; етарли тажрибага эга эмаслиги мазкур 6) хориж олимлари билан ҳаммуаллифликда соҳада бир қанча муаммоларни келти- мақолалар, дарслик ва монографиялар ёзиш лозим. риб чиқармоқда. 14 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ОЛИЙ ТАЪЛИМ ИСТИҚБОЛЛАРИ Иш берувчилар репутацияси бўйича кўр- саткичларни ошириш учун қуйидагиларни фаоллаштириш шарт: 1) университетларда “Битирувчилар ассо- циацияси”ни тузиш ва фаолиятини ривож- лантириш; 2) битирувчилар билан турли учрашувлар, юбилей тадбирлари, форумларни ўтказиш; 3) университет, факультет ва кафедралар- нинг ўз битирувчилари базасини шаклланти- риб бориши; 4) “Очиқ эшиклар куни”, “Карьера куни” каби тадбирларни мунтазам ўтказиш; 5) Хорижда ва қўшни давлатларда бўлиб ўтадиган халқаро таълим кўргазмаларида қатнашиш. Олий ўқув юртининг жозибадорлиги ва обрўсига таъсир этувчи муҳим омиллардан бири хориждан келган педагог кадрнинг мавжудлигидир. Кўпроқ хорижий тадқиқотчиларни жалб қилиш, айниқса, бошқа университетларнинг профессорлари билан ҳамкорликда мақолалар чоп этиш муҳим ҳисобланади. Хулоса қилиб айтганда, олийгоҳларнинг халқаро рейтинг кўрсаткичларини ошириш бў- йича тизимли ва манзилли ишларни амалга ошириш, давлат томонидан университетларни моддий жиҳатдан қўллаб-қувватлашга алоҳида эътибор қаратиш шарт. Ҳар бир университет яқин ва узоқ йилларга мўлжалланган ривожланиш стратегиясини ишлаб чиқиши ва улар асо- сида мақсадли индикаторлар ҳамда чора-тадбирлар режасининг бажарилиши бўйича мунта- зам мониторинг қилиб бориши лозим. Фойдаланилган адабиётлар: 1. https://nuu.uz/elsevier-vakili-bilan-navbatdagi-seminar/; https://nuu.uz/elsevierning-kimyo-biologik-qarorlar-boyicha- direktori-ozmuda/ 2. Kuzhabekova, A., & Ruby, A. (2018a). Impact factor publication requirement in Kazakhstan. European Education, 50(3), 266., Kurambayev, B., & Freedman, E. (2021). Publish or perish? The steep, steep path for Central Asia journalism and mass communication faculty. Journalism & Mass Communication Educator, 76(2), 228–240. Agbo, S. (2013). New perspectives on higher education reform in post-Soviet Kazakhstan: the dilemma of English language competence. library.iated.org 3. Рейтинг университетов мира QS – методология . (2021). Лучшие университеты. https://www.topuniversities.com/qs- world-university-rankings/methodology 4. Редден, Э. (2013). Изучение рейтингов QS. Внутри Высшего Эд. https://www.insidehighered.com/news/2013/05/29/ methodology-qs-rankings-comes-under-scrutiny ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 15 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ИНСОН КАПИТАЛИ ВА ТАЪЛИМ: Сингапурдаги ёндашувнинг айрим жиҳатларига назар Нодирбек СОЛИЕВ, Сингапур Республикаси – Жануби-шарқий Сингапурнинг Наньян технологик Осиёда жойлашган бир нечта кичик ороллар- университети (NTU) таркибидаги дан ташкил топган суверен мамлакат. Ҳудуди- С.Раджаратнам номидаги Халқаро нинг умумий майдони жуда ҳам кичиклиги- тадқиқотлар олий мактаби дан (тахминан 720 км²) одатда “шаҳар-давлат” докторанти, НТУнинг “Тадқиқот учун деб ҳам таърифланади. Сингапур таълим ти- университет стипендияcи” cоҳиби зимининг шаклланиш жараёнлари мамлакат Малайзиядан ажралиб чиқиб, ўзининг илк ри иқтисодий ютуқларга эришишида бошқа мустақил давлатчилигини ташкил қилганли- гини эълон қилган 1965 йилнинг 9 августидан омиллар қатори (масалан, ўша даврдаги гео- бошланган. Тарихан қисқа давр мобайнида иқтисодиёт соҳасида эришган илғор муваф- сиёсий ва халқаро савдо-иқтисодий шароит- фақиятлари туфайли Жанубий Корея, Гон- конг ва Тайван билан бир қаторда, мамлакат лар) унинг инсон капиталини шакллантириш ҳақли равишда “Осиё йўлбарси” деган рамзий эътирофни олган. Сингапурнинг бундай юқо- ҳамда сифатли замонавий таълимни йўлга қўйишдаги самарали ва узоқ мақсадли ёнда- шувлари муҳим роль ўйнаган. Ҳозирда мамлакатнинг иккита энг йирик университетлари ҳисобланадиган Наньян технологик университети (Nanyang Technologic University/NTU) ва Сингапур 16 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ХОРИЖ ДА ОЛИЙ ТАЪЛИМ миллий университети (National University Шундай бўлса ҳам, ушбу мақолада юқорида of Singapore/NUS) халқаро тан олинган тур- эслатиб ўтилган Наньян технологик универси- ли рейтинглар баҳоларига кўра жаҳоннинг тетида магистратурада таълим олган, сўнгра 30 та энг нуфузли университетлари қатори- ушбу университет қошидаги тадқиқот марказла- га киради. Бу икки университет мамлакат ридан бирида бир неча йил сиёсий зўравонлик- мустақиллигидан аввал мос равишда 1956 ни ўрганиш бўйича тадқиқотчи бўлиб ишлаган ва 1962 йилларда ташкил этилган. Албатта, ва ҳозирда у ерда фалсафа доктори (PhD) дара- бирон бир мамлакатнинг таълим тизимида- жасини олиш учун ўқиётган изланувчи сифати- ги ёндашувларини атрофлича ёритиш учун даги тажрибамдан келиб чиқиб, Сингапурнинг нафақат бир мақола, балки бутун бир бошли таълим тизимидаги ёндашувларининг ўзига китоб ҳам камлик қилади. хослиги ҳақида тўхталиб ўтмоқчиман. Таълимга кўп да таълим олувчи биринчи тил сифатида тилли ёндашув инглиз тилини ўрганади ва иккинчи тил си- фатида эса ихтиёрига қолган учта расмий тил- Ўзининг плюралистик жамияти талабла- лардан исталган бирини танлаши мумкин. рини қондириш учун мамлакат оқилона тарзда кўп тиллилик сиёсатини йўлга қўй- Маҳаллий аҳоли инглиз тилини кўпинча ган. Мамлакатда тўртта тил – мос равишда ўзига хос талаффуз билан гапирганидан ва мандарин (хитой тилининг диалектларидан унга баъзи маҳаллий сўз ёки бирикмаларни бири), малай, тамил ва шунингдек, инглиз аралаштириб сўзлашгани сабабли бу ерда- тили расмий тил мақомига эга. Малай тили- ги инглиз тили шевасини норасмий тарзда га алоҳида миллий тил (мамлакат тили деб “синглиш” (“Сингапур” ва “инглиш” деган сўз- тушунилса, тўғрироқ бўлади) мақоми ҳам бе- лар қисқартмаларининг бирикишидан ҳосил рилган бўлса-да, бу кўпроқ рамзий хусусият бўлган) деб аташ урф бўлган. “Синглиш” но- касб этади. Сингапурдаги деярли барча дав- танишларга доим ҳам тўлиқ тушунарли бўл- лат ташкилотлари ва муассасалари инглиз маганидан маҳаллий аҳоли бу шевани одатда тилида иш юритади. Университетларда ҳам ўзаро суҳбатлардагина ишлатади, ўқув дар- (давлат ёки хусусий эканлигидан қатъи назар) гоҳларида эса фақатгина адабий инглиз тили таълим тили инглиз тилидир. Мактабгача қўлланилади. Бу шевада гапирувчиларнинг таълим ва мактаб таълими босқичларида эса оғзаки нутқидан уларнинг инглиз тилини би- икки тиллилик йўлга қўйилган. Бу босқичлар- лиш даражаси пастдек туюлса-да, аслида ак- сарият сингапурликнинг инглиз тилиси етар- лича мукаммал. Сингапурча лағларнинг етарли эмаслиги (албатта, малака- меритократия ли ўқитувчилар етишмаслиги, кенг кўламда- ги коррупция ва узоқ муддатли таълим стра- Ҳар қандай мамлакатнинг иқтисодиёти тегиясининг йўқлиги ёки бор бўлса ҳам, ва таълим тизими бир-бирига боғлиқ тарзда етарлича мукаммал эмаслиги каби камчилик- ривожланади. Таълимга йўналтирилган маб- лар) инсон капиталини шакллантиришда тизимли муаммоларни келтириб чиқарса, ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 17 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ХОРИЖ ДА ОЛИЙ ТАЪЛИМ самарали инсон капиталининг етишмаслиги мумкинлигига эътибор қаратишади. эса муайян мамлакатнинг ўзида мавжуд бўл- Меритократия – шундай бир ижтимоий ган иқтисодий захиралардан юқори даражада фойдаланиш ёки уларни кўпайтира олиш са- тизимки, унда ўтмишидан, ижтимоий келиб лоҳиятига жиддий путур етказади. чиқиши ва мавжуд таниш-билишларидан қатъи назар, номзодлар орасидан қобили- Сингапурлик сиёсатчилар ва таълимни ятли ҳамда саъй-ҳаракати энг юқори бўлган бошқаришга масъул мулозимлар мамлакат самарадор шахслар касб поғоналарида ўсиш иқтисодий ва табиий захиралар деярли мав- ва иқтисодий рағбатга эришиш учун бошқа- жуд эмаслигини яхши англаган ҳолда, инсон лардан кўра кўпроқ имкониятга эга бўлади. капитали (малакали кадрлар) мамлакат иқти- Мамлакат дунё рейтингларида коррупциявий содиётининг негизи эканлигига такрор ва так- ҳолати энг қуйи даражада турувчи давлатлар рор урғу бериб келишади. Самарадор инсон қаторига киради. Коррупциянинг минимал капиталини шакллантиришга меритократия даражада эканлиги таълим сифатига ҳам ўзи- принципларига асосланган таълим ва ижти- нинг тўғридан-тўғри ижобий таъсирини ўт- моий тизимни йўлга қўйиш орқали эришиш казиб келмоқда. “Хорижий истеъдодлар”ни мамлакатдан келган талабалардан ташқари, жалб қилиш амалиёти хитойлик ва ҳиндистонлик талабалар сал- моғи катта. Хитойлик талабалар одатда ўз Сингапурнинг савдо-сотиқ бўйича мин- маблағлари ҳисобидан таълим олишади. Ал- тақадаги марказий тармоқ мақомидан келиб батта, ўқишни тамомлагач хорижлик бити- чиқиб, банк-молия ва бизнес бошқаруви бў- рувчиларнинг катта қисми мамлакатни тарк йича кадрларга ҳар доим эҳтиёж катта бўлиб этса-да, қанчадир қисми бу ерда ишга жой- келган. Бундан ташқари, интернет асрида лашади ва ўз малакаларини ошириш билан ахборот технологиялари соҳасида ҳам талаб бир қаторда, Сингапур иқтисодиётига ҳисса- ҳали-ҳамон юқори. Ривожланган мамлакат- ларини қўшишади. Ишга жойлашган хориж- лар бирин-кетин ўзларининг “тўртинчи ин- ликларнинг баъзилари кейинчалик бу ерда дустриал инқилоб” томон қадам қўяётган- узоқроқ ёки бутунлай қолиб кетиши ҳам мум- ликларини эълон қилиб келаётган бугунги кин. Бу ҳам, ўз навбатида, мамлакатда сўнгги кунда Сингапурда сунъий идрок, алгоритмик йилларда туғилиш камайиши сабабли кузати- машина, автоматизация таълими каби соҳа- лаётган кичик демографик орқага кетишни ларга ўқитишга эътибор кучаймоқда. тўлдириш имконини беради. Сингапур нафақат савдо-сотиқ, балки хо- Шунча саъй-ҳаракатларга қарамасдан, ҳу- рижлик талабаларни таълим олишга жалб кумат мамлакатда олий малакали кадрлар қилиш бўйича ҳам минтақавий биринчилик- етишмаслиги ҳақида маълум қилиб келади. ка даъво қилади ва хорижликлар учун ҳам Ечим сифатида Сингапур кўп йиллардан бери таълим грантлари ажратади. Бундай таълим “хорижий истеъдодлар”ни жалб қилиш тизи- грантлари асосан АСЕАН минтақавий таш- мини жорий қилган. Бу дастурнинг 2023 йил- килотига аъзо Индонезия ёки Малайзия каби нинг январь ойида кучга кирган янги таҳри- ривожланаётган мамлакатлардан келувчи рига кўра, мамлакатдаги давлат ва хусусий талабаларга берилади. Сингапурда бу икки ташкилот ҳамда компанияларга фан, таълим, 18 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ХОРИЖ ДА ОЛИЙ ТАЪЛИМ тадқиқотчилик, технология, спорт, санъат далаштирилган тартибда виза тақдим қила ва маданият соҳасида етук бўлган, шунинг- олиш каби имтиёз ва рағбат воситаларини дек, юқори натижаларга эришган асосан ёш қўллаш ҳуқуқига эга бўлади. хорижликларни ишга олиш имконини тақ- дим қилади. Аниқроқ қилиб айтганда, Син- Бу ёндашув ўртача ойлиги тахминан икки гапурдаги ташкилот ва компаниялар ўзлари мингдан то тўрт минг АҚШ доллари оралиғида “хорижий истеъдодлар”ни ишга жалб қилиш бўлган ва нархлар дунёдаги энг қиммат ҳисоб- учун жуда ҳам юқори бўлган маош таклиф қи- ланадиган шаҳар-давлат туб аҳолисининг баъ- лиш (21 минг АҚШ долларигача) ҳамда сод- зи қатламларида чет эллик ишчиларга нисба- тан қайсидир маънода салбий қараш уйғотади. Давлат ва да бир нечта “college” (коллеж) ва “school” хусусий таълим (мактаб – бу контекстда “олий мактаб” деб таржима қилиш тўғрироқ бўлади)ларни ўз Мамлакат таълим тизими икки хил: ичига олиб, бир пайтнинг ўзида бир неча ўн давлат ва хусусий шаклда ташкил этилади ва минглаб талабаларни сиғдира олади. Дав- фаолият юритади. Қуйида олий таълимдаги лат олийгоҳларида ўқиш таълим тизими- давлат ва хусусий олийгоҳлар қисқача муҳо- нинг қолган барча бўғинлари, шу жумладан, кама қилинади. боғча ва мактаблар қатори пуллик. Давлат университетларида (шунингдек, хусусий 1 Давлат томонидан ташкил этиладиган институтларда ҳам) ўқиш тўлови хорижли- ва молиялаштириладиган олийгоҳлар. кларга қараганда Сингапур фуқаролари учун Бундай шаклдаги олийгоҳлар қаторига арзонроқ, эҳтиёжманд фуқаролар учун эса университетлар (одатда бу турдаги уни- давлат ўқиш кредитларини йўлга қўйган. верситетлар “public universities” – “жамоат Лекин, шунда ҳам, таълим нархлари кўп- университетлари” деб аталади, лекин бу чилик учун қиммат ҳисобланади. Масалан, контекстда ўзбек тилига “миллий” ёки “дав- давлат боғчалари тўлови тахминан 400-1000 лат” университетлари деб таржима қилиш АҚШ доллари атрофида. Шу бошқа омиллар асл маънони тўғрироқ беради) ва политех- туфайли кўпчилик оилалар бирдан ортиқ ника институтлари (polytechnics) киради. фарзанд дунёга келтиришни хоҳламайди. Улар Таълим вазирлиги рўйхатидан ўтиб, ўз фаолиятларини таълим, меҳнат ва бошқа Сингапур таълим тизими британча мо- тегишли қонунчилик асосида йўлга қўй- дель намунасида қурилган бўлиб, олий салар-да, барча бўғинлардаги бошқарувчи таълим бакалавриат (3 йилдан 4 йилга- раҳбарият ва педагогик таркибни шакллан- ча), магистратура (1 йилдан 3 йилгача) ва тиришда, устувор академик йўналишлар- докторантура/PhD (2 йилдан 5 йилгача) ни белгилаш ва ўқув дастурларини ишлаб босқичларидан иборат. чиқиш ҳамда йўлга қўйишда ички авто- номияга эгадирлар. Масалан, ректорлар Учала босқичда ҳам “кечки ўқиш” (part- университетнинг бошқарувчилар ҳайъати time) шакллари мавжуд. Шунинг учун ҳам, томонидан сайланади. Давлат университет- таълим муддатлари бўйича юқоридаги лари ва политехника институтлари одат- йиллар оралиқларида тафовутлар бор. Ижтимоий-гуманитар фанлар бўйича ма- гистратура ёки докторантурага кириш ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 19 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ХОРИЖ ДА ОЛИЙ ТАЪЛИМ учун талаблар олийгоҳлар ўртасида ҳар дарс ўтиб беради. Бу дарслар якунида про- доим ҳам бир хил бўлмаслиги мумкин. Ле- фессор-ўқитувчилар ва талабалар номзодни кин умумий талаб сифатида бакалавр ёки ҳар томонлама баҳолашга мўлжалланган ва- магистрлик даражаси дипломи, ўқишнинг рақа(“feedback”)гаўзхулосалариникиритиб, шахсий аҳамияти тушунтирилган қисқа- университетга топширади. Хулосалар бош- ча иншо (motivation letter), мавзу бўйича қа натижалар билан умумлаштирилиб, билим даражасини кўрсатиш учун иншо номзодлар орасидан энг муносиби танлаб (докторантурага илмий иш асосномаси олинади. топширилади), чет элликлардан эса инглиз тили билиш даражасини тасдиқловчи сер- Ҳар чорак бошида талабалар тақдим тификатлар сўралади. Талабаликка номзод қилинган, эркин танлаши мумкин бўлган билан юзма-юз интервью ҳам ўтказилади. фанлар рўйхати асосида ўзларига қизиқ туюлган бир неча дарсларга синов тариқа- Бу босқичларда талабалар ўзлаштири- сида қатнашиб кўради ва ундан кейин ўз- ши керак бўлган фанлар сони жуда ҳам кўп ларига маъқул келган фанларга рўйхатдан бўлмайди. Магистратурада икки йиллик ўтади. Агар профессор-ўқитувчи шу си- ўқишим давомида жами тўққизта фан нов дарслари орқали кузатувчиларни қи- ўқитилди. Докторантурада эса жами ол- зиқтириб, етарлича талабалар рўйхатдан тита фан тугалланиши керак. Бу фанлар- ўтишига эриша олмаса, у фаолиятини тўх- нинг баъзилари мажбурий фанлар бўлиб, татади. Бундан ташқари, ҳар чорак якуни- қолганлари муайян чоракда ўқитилиши да талабалар ўзи қатнашган фан ва унинг кўзда тутилган фанлар орасидан тала- профессор-ўқитувчисини баҳолашга мўл- ба томонидан ихтиёрий танланади. Бир жалланган варақа (“feedback”)ни тўлдириб фанни муваффақиятли ўзлаштириш учун топширишади. талаба ҳар ҳафта кўплаб китоб боблари ва журнал мақолаларини ўқиб тугатиши, қай- Кутубхоналар жуда бой бўлиб, онлайн ку- сидир мавзу бўйича тақдимот қилиши ва тубхона дунёдаги кўплаб бошқа кутубхона курс иши (иншо) ёзиб бериши керак бўла- ва илмий адабиёт базалари билан боғлан- ди. Интеллектуал қароқчилик (кўчирмачи- ган. Булар орасида мақолалар тақризчи- лик)нинг олдини олиш мақсадида ҳар бир ларнинг атрофлича кўригидан ўтиб чоп ёзма иш плагиатга қарши дастурлар тек- қилинадиган фундаментал ва амалий жур- ширувидан ўтказилади. налларнинг аҳамиятини алоҳида эътироф этган бўлардим. Университетдаги асосий билим ман- балари ҳисобланган рақобатли танловлар 2 Хусусий таълим институтлари орқали танлаб олинган ва шундай муҳитда (private education institutions/PEIs). ишлашда давом этадиган профессор-ўқи- Булар ҳажми нисбатан кичикроқ олий- тувчиларга талаб юқори. Ҳар бир бўш про- гоҳлар бўлиб, давлат аралашувисиз ташкил фессор-ўқитувчилик ўрни учун бир нечта қилинади. Хусусий таълим институтлари, номзод курашади. Даъвогарларнинг ишга ўз навбатида, “for-profit” (иқтисодий фой- топшириш жарёнида бошқа талаблар қато- да орттиришни кўзлаган) ва “non-profit” ри ўз бўлғуси ҳамкасбларига ва талабалар (иқтисодий фойда орттиришни кўзлама- гуруҳига алоҳида-алоҳида тарзда кўргазма ган) турларга бўлинади. Хусусий таълим 20 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

институтларининг аксарияти биринчи ХОРИЖ ДА ОЛИЙ ТАЪЛИМ турга мансуб бўлиб, улар ҳам худди дав- лат олийгоҳлари каби Таълим вазирлиги- диган соҳалар эҳтиёжи учун мутахассислар дан рўйхатдан ўтади. Аммо университет етказиб беради. Туризм ва меҳмонхона биз- ўз фаолиятини асосан ўқиш учун талаба- неси Сингапур иқтисодиётининг йирик лар томонидан тўланадиган тўлов пуллари тармоқлари эканлигидан келиб чиқиб, ху- ҳисобидан йўлга қўяди. Иккинчи турдаги сусий таълим институтларининг таълим хусусий институтлар эса жуда кам сонли тизимида ўзига хос ўрни борлигини ва бу бўлиб, улар хайрия ташкилоти сифатида соҳада айланувчи маблағ кўламини англаш давлат рўйхатидан ўтиши ва ўз фаолияти- қийин эмас. ни бутунлай хайрия маблағлари ҳисобидан молиялаштириши белгиланган. Бу икки Хусусий институтлар талабаларни турдаги хусусий таълим институтлари ҳам жалб қилишда одатда фирмалар хизма- тегишли миллий қонунчилик асосида ўз тидан фойдаланади. Бунда ёлловчи шахс- фаолиятини олиб боради. лар ва фирмалар ўқишга қабул қилинган ҳар бир янги талаба учун институтдан мў- Хусусий таълим институтларининг майгина маблағ олади. Бу маблағ, албатта, юқори рейтинглиларида сифатли таълим талаба институтга тўлайдиган ўқиш пули берилса-да, ўрта ёки қуйи поғонадагила- ҳисобидан қопланади. Хусусий таълим инс- рида ўқитиш сифати юқори бўлмаслиги титутлари иқтисодий фойда орттиришни мумкин. Шу ўринда айтиб ўтиш керак- кўзлагани учун таълим сифатига эмас, та- ки, хусусий таълим институтлари асосан лабалар сонига урғу беради. Бундай инсти- хизматлар кўрсатиш (туризм, меҳмонхо- тутлар ўртасида рақобат жуда юқорилиги начилик, юк ташиш, сотувчилик) каби сабабли ўрта ва қуйи рейтингдаги инсти- юқори билим ва малака талаб қилинмай- тутлар орасида банкротлик ҳолатлари ва бу билан боғлиқ молиявий фирибгарликлар ҳам кўзга ташланади. Танқидий ва ижодий бобида кўп жиҳатдан сингапурлик ўқувчилар фикрлашнинг таълимдаги роли хориждаги тенгдошларидан ўзиб кета олса- лар-да, “юмшоқ кўникма” (ижтимоий кўник- Танганинг икки томони бўлганидек, Син- ма) томонидан эса орқада қолиши мумкин гапур таълим тизими ҳам камчиликлардан деган хулосани илгари сурган. холи эмас. Хусусан, баъзи тадқиқотчилар мактаб таълимида танқидий фикрлашни Олий таълимда эса ижтимоий-гумани- шакллантиришда тўсиқлар борлигини эъти- тар фан соҳаси ҳисобланадиган “Стратегик роф этади. Масалан, Гульнар Ризаева мактаб тадқиқотлар” (сиёсатшуносликнинг бир тар- тизимида ўқитувчи марказий ўрин (“teacher- моғи) йўналишида магистратурадаги, ҳозир- centered education”) эгаллаши сабабли ўқувчи- да эса фалсафа доктори (PhD) даражасини лар танқидий мулоҳаза қилиш кўникмасини олиш учун ўқиш тажрибамга асосланиб айти- шакллантириш учун муҳим бўлган ўзаро му- шим мумкинки, олий таълимда (ҳеч бўлма- нозаларга киришишга етарлича имконият ганда, НТУда) танқидий, ижодий ва мустақил берилмайди, натижада, академик билимлар фикрлаш ва интеллектуал баҳс-мунозаралар олиб бориш билим ва кўникмаларини шакл- ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 21 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ХОРИЖ ДА ОЛИЙ ТАЪЛИМ лантиришга ҳам етарлича эътибор қаратила- тарафлари кабилар ҳам инобатга олинади. ди. Шу ўринда, Сингапур мактаб ўқувчилари Ижодий/эркин фикрлаш муҳити талабада ўзларининг умумий интеллектуал коэффи- мавзу ва муаммога муқобил ва инноватив циенти (IQ) бўйича дунёда энг юқори кўрсат- ёндаша олиш кўникмасини шакллантириш кичларни эгаллаши тўғрисидаги илмий хуло- учун муҳим. Лекин ижодий/эркин фикрлаш салар борлигини ҳам эслатиб ўтиш лозим. бошбошдоқларча (хаотик) фикрлаш жараё- нига айланиб кетмаслиги лозим. Ҳар қандай Шу ўринда айтиб ўтиш керакки, танқи- муқобил ёки қўшимча фикрлар мантиқ чиғи- дий фикр деганда, ниманидир танқид қи- риғидан ўтган, факт ва далиллар билан асос- лиш ёки қоралаш эмас, мавзу ва муаммо- ланган бўлиши керак. Ўтмишда юртимиз- ни тегишли саволлар орқали атрофлича дан етишиб чиққан буюк олим аждодлари- (вақт ва макон контекстида, барча эҳтимо- миз ўзларининг асосий ихтисосликларидан лий омилларни инобатга олган ҳолда) ва (масалан, астрономия, математика, тиббиёт, чуқур ўрганиш ҳамда тушунтириш назар- география, ҳадисшунослик каби) қатъи назар, да тутилади. Бунда “нима учун?” ва “қан- аввало, мантиқ (логика) фанининг нафақат дай қилиб?” деган саволлар марказий ўрин- зўр олими бўлганини, балки бу фан ривожига ни эгаллайди. Муқобил нуқтаи назарлар, катта ҳисса қўшганини эслаш ўринли. аргументлар, уларнинг кучли ҳамда заиф “Киасуизм” ундаб келади ва у учун шарт-шароит яра- тишга ҳаракат қилади. Ҳатто боғча даври- Сингапурликлар тафаккурига оила, боғча дан бошлаб фарзандининг ўзлаштиришидан ва мактаблар орқали “киасу” (kiasu) ғояси (“би- қониқмаётган ёки аслида фарзандининг ўз- ринчи бўлишга интилиш ғояси”) сингдирила- лаштириши яхши бўлса-да, унинг тенгқур- ди. Киасуизм аслида хитой анъанавий бизнес лари орасида биринчи бўлишини хоҳлаётган амалиётига оид тушунча бўлиб, кейинчалик ота-оналар фарзандлари учун пул тўлаб инди- ижтимоий ҳаётга кўчган. Унга кўра, ҳар бир видуал қўшимча дарсларга олиб боради. Бун- шахс ўз ҳаётининг барча жабҳасида, жумла- дай қўшимча дарс (“репититорлик”) ўтувчи- дан, таълим олиш ва касбий фаолиятида энг лар учун талаб, айниқса, мактабларда чорак биринчи бўлишга интилиб яшаши керак. Бун- имтиҳонлари яқинлашиш арафасида жуда дай фалсафага қаттиқ ишониб ва амал қилиб ҳам ошиб кетади. Мамлакатда қўшимча дарс- яшайдиганларда атрофдаги тенгқурлари ва ларни йўлга қўйишни осонлаштириш учун ҳамкасбларига нисбатан рақобатчилик кай- махсус мобиль иловалар ҳам мавжуд. фияти шаклланади. Кўзланган даражага эри- шолмаслик эса ҳаттоки кичик ёшли мактаб Мактабларда ўқувчининг ўзлаштириши- ўқувчилари ва талабаларни ҳам тушкунликка ни баҳолаш бўйича ҳам баъзи бир эътибор- тушиш, доимий депрессия ҳолатларига етак- ли жиҳатлар мавжуд. Аввало, мактабларда лайди. ўқувчиларни “иккичи”, “уччи”, “тўртчи” ёки “бешчи” деб баҳолаш ва номлаш йўқ. Бун- “Киасу” ғояси таъсири ва албатта “аъло дай баҳолаш тизими бошқаникидан пастроқ баҳолар – фаровон келажак” тамойили асо- ўқувчиларда ўзининг ақлий имкониятларига сида сингапурлик ота-оналар ўз фарзанд- нисбатан охир-оқибатда ишончсизлик билан ларини боғчаданоқ аъло ўқишга жиддий қараш ҳиссини пайдо қилади, деб ҳисоблаша- 22 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ХОРИЖ ДА ОЛИЙ ТАЪЛИМ ди. Унинг ўрнига ўқувчиларни “меҳнаткаш” янги бошлаган, аслида ақлий истеъдоди, са- ва “унчалик меҳнаткаш бўлмаган” каби таъ- лоҳияти юқори бўлган, лекин баҳо кўрсат- рифлаш одат бўлган. Шунда ҳам, бундай баҳо кичлари бошқаларга нисбатан пастроқ бўлиб одатда ўқувчининг шахсан ўзига ёки ота-она- турган ўқувчи ўша пайтдаги пастроқ кўрсат- сига ётиғи билан тушунтирилиб, камситиш кичларини қандайдир ақлий нуқсон ҳосила- сифатида ёки бутун синф (омма) олдида етка- си эмас, балки ўткинчи ҳолат деб билиб, ўз зилмайди. Бунда мактабни боғчага бормасдан устида кўпроқ ишлаш кераклигини англайди. Фойдаланилган адабиётлар: 1. Gulnar Rzayeva, Seeking Universal Education: From Singapore’s Educational Success, 2021, https://repository.usfca.edu/cgi/ viewcontent.cgi?article=2412&context=capstone 2. Singapore Department of Statistics, 2020, https://www.singstat.gov.sg/-/media/files/publications/cop2020/sr1/findings.pdf 3. S. Gopinathan & Michael H. Lee, Challenging and co-opting globalisation: Singapore’s strategies in higher education, 2011. 4. Why Singapore has the smartest kids in the world? 2015, https://edition.cnn.com/2015/10/05/asia/singapore-smartest-kids/ index.html 5. Singapore Introduces New Work Visa Rules Aimed at Attracting Foreign Talent, 2022, https://www.aseanbriefing.com/ news/singapore-introduces-new-work-visa-rules-aimed-at-attracting-foreign-talent/#:~:text=Singapore%20has%20introduced%20 new%20work,need%20to%20secure%20employment%20first. 6. ‘The rich out-train everybody else’: How to keep meritocracy a driver of opportunity in schools? 2023, https://www. channelnewsasia.com/cna-insider/education-schools-arms-race-improve-meritocracy-singapore-rich-inclusive-3302586 ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 23 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ҲИНДИСТОН ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИ Университет грантлари комиссияси сай- Нилуфар ХЎЖАЕВА, тидан олинган маълумотга кўра, Ҳиндис- тонда олий таълим соҳасида 40 та давлат Филология фанлари бўйича фалсафа аҳамиятига молик таълим муассасаси фао- доктори (PhD), доцент, “Vishwa Hindi лият кўрсатмоқда. Samman (Ҳинд дунёси фахри)” халқа- ро мукофоти совриндори Университетларнинг умумий сони 958 та, жумладан, 54 таси марказий университет- 142 таси техникавий, 63 таси қишлоқ хўжали- лар, 416 та штатлар тасарруфидаги универ- ги ва бошқа соҳаларга оид, 58 таси тиббиёт, ситетлар, 124 таси университет мақомига 23 таси юридик, 13 таси санскрит таълими, тенглаштирилган олий таълим муассасалари 9 таси тил, қолганлари эса бошқа тоифадаги ҳамда 364 таси хусусий университетлардир. университетлар сирасига киради. AISHEнинг 2018-2019 ҳисоботида қайд Ушбу олий ўқув юртларида таҳсил олаёт- этилишича, мамлакатда 39 931 та коллеж ва ган талабаларнинг сони тахминан 374 мил- 10 725 та якка тартибдаги коллеж мавжуд. лионни ташкил этади, шундан 192 миллион Улардан 1 та Марказий очиқ университет ва нафарга яқини ўғил болалар ва 182 миллионга 14 та Штат очиқ университети ва 1 та штат яқини қизлардир. хусусий очиқ университетлари мавжуд. Шу билан бирга, эркин ва масофавий таълим шаклига эга 110 та олийгоҳ, қишлоқ жойла- рида 394 та университет фаолият юритмоқда. Бу университетлардан 548 таси умумий, 24 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ХОРИЖ ДА ОЛИЙ ТАЪЛИМ Олий таълимга ялпи қабул қилиш коэффи- йирик таълим тизимларидан бири ҳисоблана- циенти 18 ёшдан 23 ёшгача бўлган талабалар- ди. Бу улкан олий таълим тизимининг самарали нинг умумий тахминий сонининг 26,3 фоизини ишлаши, тартибга солиниши ва текширилиши ташкил қилади. Статистик маълумотларга кўра, учун мамлакатда турли даражаларда кўп босқич- Ҳиндистон олий таълим тизими дунёдаги энг ли тартибга солиш тизими йўлга қўйилган. Хорижлик талабалар нега Бундан ташқари, Ҳиндистон дунё миқёси- Ҳиндистонни танлашади? да халқаро талабаларнинг кўлами бўйича Хи- тойдан кейин иккинчи ўринда туради. 2022 йил маълумотларига кўра, Ҳиндис- тондаги 50 000 та академик муассасада (жум- Кўп тилли мамлакат ҳозирда ҳинд тили- ладан, 1057 та университетда) 38 миллион на- ни жаҳон тили даражасига кўтариш учун ҳа- фарга яқин хорижлик талаба таълим олади ракатда. Ҳиндистон Конституциясида 22 та ва 2035 йилга бориб ялпи рўйхатга олиш кўр- расмий тил тасдиқланган бўлиб, ҳар бирида саткичларини ҳозирги 26,3 фоиздан 50 фоиз- 30 миллиондан ортиқ аҳоли сўзлашади. Ҳар га, яъни қарийб икки баравар ошириш режа- бир ҳудудда алоҳида штат тили мавжуд бўлиб, лаштирилган. у билан бир қаторда ҳиндий ва инглиз тили ўқитилади. Миллий таълим сиёсати (NEP) Ҳиндистонда таълим тизими ислоҳотлари Коллеж бир йиллик ўқишни тугатган- Ҳиндистон ҳукуматининг 2020 йилги Миллий дан сўнг талабаларга илмий даража Таълим Сиёсатини (NEP) ишлаб чиқиш, мак- беради. таб ва коллеж даражасида бир нечта муҳим ислоҳотларнинг амалга оширилиши билан Мактаб ёши 6 эмас, 3 ёшдан қилиб бел- бошланди. Унинг Ҳиндистондаги таълимга гиланади. Бу ўқувчиларга мактабни таъсири қуйидагиларда намоён бўлди: эрта якунлаш ва йилни исрофгарчи- ликдан сақлашга ёрдам беради. 2030 йилга бориб мактаб таълимида ялпи қамраб олиш коэффициентини Ҳиндистонда очиқ қўллаб-қувватланади- 100 фоизга етказишни мақсад қилган. ган таълим ва ривожланиш сектори мавжуд бўлиб, у сайёрадаги учинчи йирик давлат ҳи- Янги олий таълим бошқарув органи, собланади (АҚШ ва Хитойдан кейинги). яъни Ҳиндистон олий таълим комиссия- си ташкил этилади. У Ҳиндистоннинг Мамлакатнинг янги таълим сиёсати билан ўқитиш тизимини такомиллаштириш таълим тизимида кескин ўзгаришлар юз бер- ва инновация қилиш учун ишлайди. ди. Айни пайтда Ҳиндистонда катталар учун саводхонлик даражаси 69,3 фоизни ташкил Янги таълим сиёсати 2040 йилга бориб қилади. 2030 йилга келиб, Ҳиндистон олий барча олий таълим муассасаларининг таълим тизимида 20 дан ортиқ университет- кўп тармоқли бўлишини таъминлашга лар дунёнинг энг яхши 200 та университетла- қаратилган. ри қаторига кириши кутилмоқда. ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 25 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ХОРИЖ ДА ОЛИЙ ТАЪЛИМ Ҳиндистонда жорий таълим дизайн, фармацевтика ва инновациялар бў- тизимининг босқичлари йича магистрлик даражасини олади ва бунинг учун одатда тўрт йил керак бўлади. Ҳуқуқ, до- Ҳиндистондаги жорий таълим тизими ри-дармон ва муҳандислик соҳасида эса беш қуйидаги босқичлардан иборат: йилга чўзилиши мумкин. Бакалавр курслари- да ўқишнинг илк даврида 2 та мажбурий мута- Мактабгача босқич — 3 ёшдан 8 ёшгача бўл- хассислик фани ва 2 та исталган танлов фани ган болаларни таълимга қамраб олиш босқичи. ўқитилади. 2003 йилда талабалар давоматига Ушбу босқич ўйин ёки фаолиятга асосланган умумий рейтингнинг 100 балдан 25 балл бе- ўрганишни ва тил қобилиятини яхшилашни рилган эди, ҳозирда мажбурий давомат 75 фо- ўз ичига олади. Мамлакатда боланинг 50% мия- изни ташкил этади. Яъни, 2003 йилда талаба си шу босқичда ривожланиши эътиборга оли- 50 балл тўпласа, имтиҳонни топширган ҳисоб- ниб, бу таълимнинг муҳим босқичи сифатида ланган, якуний имтиҳоннинг ўзида 75 баллга- эътироф этилади. ча тўплаш имкони бўлган. Ҳозирда эса тала- банинг дарсда иштирок этиши, яъни давомат Мактаб босқичи — Бола 8-9 ёшида мактаб- масаласига жиддий эътибор қаратилмоқда. га боради ва 18 ёшгача, ясли синфдан бошлаб, 12-синфгача таҳсил олади. Бу босқичда бола Гуманитар соҳаларда эса бакалавриат асо- кўплаб фанларни ўрганиш имкониятига эга сан 3 йил, магистратура 2 йил давом этади. бўлади. Айни шу давр болани олий маълумот олишга йўналтирувчи, қизиқиш уйғотувчи Ҳиндистондаги олий таълим Университет босқич ҳисобланади. У 10-синфгача инглиз, грант комиссияси томонидан бошқарилади. ҳинд тили, математика, табиий ва инсоний 2020 йил ҳолатига кўра, Ҳиндистонда 1000 дан қадриятлар каби барча фанларни ўрганиши ортиқ коллеж ва университетлар, 416 та дав- керак. 12-синфдан кейин бола ўз қизиқишига лат коллежлари, 361 та хусусий коллежлар кўра санъат, тижорат ёки табиий фанни тан- ва 159 та миллий аҳамиятга эга институтлар лаши мумкин. Ўқувчилар одатда ўрта мактаб- мавжуд бўлиб, улар AIIMS, IIMs, IISTERs, IITs ни тугатгунига қадар одатдаги таълим режа- ва NITларни ўз ичига олади. си бўйича малакага эга бўлиши лозим. Бутун мамлакат бўйлаб ўқийдиганлар учта диалект- Докторлик босқичи — Бу Ҳиндистондаги ни, хусусан, инглиз, ҳинд ва уларнинг бирин- таълимнинг сўнгги босқичи. Университетни чи тилини (ихтиёрий) ўрганишлари шарт. тугатганидан сўнг ўқишни давом эттиришни истаган талаба PhD ва докторлик курслари- Олий таълим босқичи (3+2) — Мактабни га ўқишга кириши мумкин. Бу Ҳиндистонда тугатгандан сўнг, талаба 18-19 ёшда коллеж таълимнинг энг юқори босқичидир. Ушбу ёки университетга ўқишга киради. Ҳиндис- босқични муваффақиятли тугатгандан сўнг тонда талаба, биринчи навбатда, боғдорчилик, талаба “Доктор” нуфузли унвонига эга бўлади. Университет шароитлари балар учун алоҳида ётоқхоналар мавжуд бўлиб, меҳмонлар, профессор-ўқитувчилар, хориж- Ҳиндистон университетлари кампус шарои- лик профессорлар учун ҳам алоҳида шароитлар тида барпо этилган. Университет ҳудудида қиз- яратилган. Кампус ҳудудида 24 соатлик кутуб- лар, ўғил болалар, чет элликлар, оилали тала- хона, спорт майдонлари, дўкон ва кафелардан ташқари, мактаб, банк, китоб дўконлари ва 26 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ХОРИЖ ДА ОЛИЙ ТАЪЛИМ бозорчалар ҳам мавжуд. Кампус ҳудудида сотиладиган барча нарсалар талабалар шароитидан келиб чиққан ҳолда, ташқаридагига қараганда арзонроқ. Кампус 24 соат қўриқланади, кириш- чиқиш шахсни тасдиқловчи ҳужжат ва рўйхат асосида назорат қилинади. Ҳиндистон олий таълимни жорий даражалар беришга ваколатли бўлмаган муас- тартибга солиш тизими сасалар тоифасига киради. Бундай институт- лар ёки коллежлар ўз ҳудудидаги ёки бошқа Норматив тизим нуқтаи назаридан ҳозирги университетга тегишли бўлиб, улар ўқитиш- Ҳиндистон олий таълим экотизими мураккаб дан ташқари, қабул қилиш, курсга тайёрлаш, кўринишга эга. Таълим вазирлиги (илгари: ўқитувчиларни тайинлаш бўйича йўриқно- Инсон ресурсларини ривожлантириш вазир- малар, давр ёки йиллик имтиҳон – баҳолаш, лиги), Ҳиндистон ҳукумати ва Университет даражаларга ажратиш каби барча бошқа ака- грантлари комиссияси қошидаги Таълим де- демик фаолият учун жавобгардир. партаменти бутун олий таълимни тартибга солишда марказий ролга эга. Университетларнинг табиатига кўра, ўқув бўлимлари, факультет ва филиаллари (универ- Ҳиндистонда олий таълимнинг турли да- ситетлар боғланган) учун ички тартибга солиш ражаларида ўқишни тугатгандан сўнг талаба- тизими сифатида университетларда Ўқув кен- ларга илмий даражалар бериш мақсадида асо- гаши, Мактаб кенгаши, Илмий кенгаш Ижро- сан икки турдаги олий ўқув юртлари фаолият ия Кенгаши ёки Синдикат, Бошқарув Кенга- кўрсатади. Улар академик даража берувчи му- ши кабилар фаолият юритади. Бу орқали ака- ассасалар ва академик даража бермайдиган демик ва маъмурий сиёсат олиб борилади ва муассасалар. уларнинг амалга оширилиши таъминланади. Талабаларга олий таълимнинг турли да- Ҳиндистонда касбий таълим ҳам берилади. ражаларини тугатиб, керакли имтиҳондан Шунингдек, мамлакатда Парламентнинг тегиш- муваффақиятли ўтгандан сўнг илмий дара- ли актлари билан ташкил этилган, ҳеч қан- жалар беришга ваколатли бундай муассасалар дай университет билан боғлиқ бўлмаган курс- университетлар ёки миллий аҳамиятга эга лар ҳам мавжуд. Бундай органлар ўзларининг муассасалардир. касбий курсларини ўтказади ва улар учун қоида- ларни ўзлари ишлаб чиқади ҳамда назорат қи- Бундан ташқари, аспирантура ёки аспи- лади. Ушбу тоифадаги муассасаларга устав ҳи- рантура даражасидаги коллежлар ўқув му- соби институти, харажатлар ҳисоби институти, ассасалари ҳам мавжуд, аммо улар илмий компания котиби институти кабилар киради. ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 27 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ХОРИЖ ДА ОЛИЙ ТАЪЛИМ Университетлар рейтингини асосий нутқи”, “Буюк Британия ва Ҳиндистон оширишга қаратилган ҳаракатлар олий таълим муносабатларининг фойдаланил- маган салоҳияти”, “Глобал ҳамкорлик потен- 2023 йилнинг 19-21 февраль кунлари циалини очиш”, “Аёллар имкониятларини кен- Quacquarelli Symonds (QS) рейтинг агентлиги- гайтиришга йўл”, “Университетлар ва миллат нинг “QS India Summit 2023: India’s Global Vision: қурилиши: NTU Cингапур мисолида (30 йиллик Building Universities for A Knowledge Economy” трансформация”), “Z авлоди Ҳиндистон билим- (Ҳиндистоннинг глобал қараши: билимлар лар иқтисодиётининг келажагини тасаввур иқтисодиёти учун университетлар яратиш)” қилади”, “Рақамли уланиш ва трансформация”, саммитида иштирок этиб, “Ҳиндистоннинг “Бардошли Ҳиндистонни қуришда олий таъ- глобал қарашларига эришиш: институционал лимнинг келажаги”, “Бренд ва обрў: Жаҳон да- қийинчиликларни енгиш”, “Ҳаёт давомида ражасидаги институтни қуриш” каби долзарб ўрганиш: Университетлар учун келажак имко- мавзулар муҳокама этилгани гувоҳи бўлдим. ниятларини ўрганиш”, “Барқарор шаҳарларни ривожлантириш”, “Ҳиндистон Г20 мезбони ва Ҳар қандай олий таълим тизими ўзини ин- унинг олий таълимга таъсири”, “Ҳаёт учун таъ- теграция ва жаҳон билан ҳамнафас қадам бо- лим”, Ҳиндистон техник таълим кенгашининг сиш учун тайёрлаши лозим. Биргина Деҳли (AISTE) “Бузғунчи инновациялар даврида Ҳин- университети мисолида кўрадиган бўлсак, QS дистонда техник таълимни ўзгартиришнинг World University Rankings 2023 да 521-530, QS Asian University Rankings 2022 да 77 ва QS Global Ranking да 501-510-ўринларни эгаллаган. Хулоса ҳам биринчи десак, муболаға бўлмайди. Демо- график портлаш кузатилаётган ушбу давлат, ўз Ҳиндистон – бой маданиятга эга қадим мам- халқи саводини ошириш билан бирга, чет эл- лакат. Илм-фан тараққиёти ва ривожида ушбу лик талабалар, тадқиқотчилар учун ҳам кенг давлатнинг ўрни беқиёс. Аҳоли сони бўйича имкониятларни яратиб бермоқда. Миллиард- Хитойни ортда қолдиришга қодир ҳинд халқи дан ортиқ аҳолини тизимли равишда тартиб- тиббиёт, фармацевтика, ахборот технология- га солиб, яна жаҳон университетлари рейтин- лари, инженерия, кимё ва бошқа соҳаларда гида юқори натижаларни эгаллаётган таълим тизими ривожланишда давом этмоқда. Фойдаланилган адабиётлар: 1. Prof. Gopal Krish Thakur, Dekan, Ta’lim va menejment fakulteti dekani, Ta’lim va psixologiya kafedrasi, Mahatma Gandi nomidagi xalqaro hindiy tili universiteti, Vardha- 442001, Maharashtra, Hindiston ma’ruzalaridan foydalanildi. 2. https://www.universityworldnews.com/post.php?story=20221102093858736#:~:text=India%20is%20now%20the%20 world’s,%25%20to%2050%25%20by%202035 3. Сайфуллаев Б.Д. Ўзбекистон ва Ҳиндистон: Олий таълим соҳасида алоқаларнинг ривожланиш тенденциялари (https:// cyberleninka.ru/article/n/zbekiston-va-indiston-oliy-talim-so-asida-alo-alarning-rivozhlanish-tendentsiyalari/viewer ) 4. https://idum.uz/uz/archives/9423 (2020) 5. https://www.iasexpress.net/education-in-india 28 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИГА АКАДЕМИК МУСТАҚИЛЛИК БЕРИЛИШИ АМАЛДА ҚАНДАЙ НАТИЖА БЕРДИ? Соҳаларда амалга оширилаётган ислоҳот- Қарорга кўра, давлат олий таълим муас- ларнинг нечоғлик самара бериши, албатта, сасаларига 2022-2023 ўқув йилидан бошлаб унинг ҳаракатини таъминловчи иштирокчи- академик ва ташкилий-бошқарув соҳалари ларга боғлиқ. Масъуллар аслида ислоҳот нима бўйича мустақиллик ҳамда бир қатор вако- учун қилинаётгани, бу билан қайси масала латлар тақдим этилди. Кейинчалик яна 6 та ечим топиши, моҳияти ва вазифалар ижроси олийгоҳга ҳам академик ва молиявий мус- кетма-кетлигини тўғри тушунса, яхши, лекин тақиллик берилди. акси бўлса-чи? Хўш, ўтган вақт ичида мазкур ваколатлардан Давлат раҳбарининг 2021 йил 24 декабрдаги ўринли фойдаланилдими? Олий таълим му- “Давлат олий таълим муассасаларининг акаде- ассасаларига академик мустақиллик берили- мик ва ташкилий-бошқарув мустақиллигини ши амалда қандай натижа берди? Айни савол таъминлаш бўйича қўшимча чора-тадбирлар билан қарор асосида академик ва ташкилий- тўғрисида”ги қарори билан 35 та олий таълим бошқарув мустақиллиги берилган айрим олий муассасаси фаолиятда эркин бўлди. таълим муассасалари раҳбарларига юзландик. ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 29 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТАЖРИБА Садриддин ТУРОБЖОНОВ, Тошкент давлат техника университети ректори, техника фанлари доктори, профессор: — Турдош ва ҳамкор халқаро олий таълим ташқари маблағлар ҳисобидан грант ажратиш муассасалари билан ўзаро келишувлар асоси- орқали докторантурага танлов асосида квотага да академик мобилликни амалга оширишни қўшимча равишда қабул қилиш бўйича илмий бошладик. Бугунги кунда хорижда 8 нафар ва тадқиқотларни олиб боришда юқори натижа- республикада 10 нафардан ортиқ талаба ака- ларга эришган, ижтимоий ҳимояга муҳтож ва демик мобиллик асосида таълим олмоқда. ногиронлиги бўлган изланувчиларни қабул қилиш бўйича тартиб ишлаб чиқилмоқда. Мо- Шунингдек, таълим сифатини ички назо- лиявий мустақиллик асосида моддий-техник рат қилиш механизмларини белгилаш ва жо- базани доимий янгилаб бориш учун мақсадли рий этишни йўлга қўйдик. маблағлар йўналтирилмоқда. Олий таълимдан кейинги таълим бўйича докторантурада тўлов-контракт асосида ўқиш тизими ташкил этилди. Унга кўра, 2 нафар хорижий фуқаро (Сунил Верма ва Абхижид Таравади) таянч докторантурада мустақил тадқиқотчи сифатида тўлов шартнома асосида таҳсил олишди. Бундан ташқари, бюджетдан Ботир УСМОНОВ, Тошкент кимё-технология институти ректори, педагогика ҳамда техника фанлари доктори, профессор: — Тошкент кимё-технология институти бе- сислиги бўйича малака талаблари, ўқув режа- рилган қўшимча ваколатлардан фойдаланиб, лар, фан дастурлари ишлаб чиқилди. қуйидаги ишларни амалга оширди: Институт Кузатув Кенгаши қарори билан 2022/2023 ўқув йилида касбий стандартлар- таълим йўналишлари, мутахассисликлар дан келиб чиқиб, республика иқтисодиёти тар- моқларида амалга оширилаётган ислоҳотлар, кадрлар истеъмолчилари талаблари асосида университетнинг 33 та бакалавриат таълим йўналиши ва магистратуранинг 32 та мутахас- 30 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТАЖРИБА ҳамда ихтисосликлар бўйича тўлов контракт Халқаро миқёсда Cantabria университети асосида ўқишга қабул параметрлари, таълим (Испания), AGH фан ва технология универ- шакли, ўқитиш тили, соҳаси ҳамда ўқитиш ситети (Польша), Турин политехника уни- давомийлиги, муддатлари белгиланди. верситети (Италия), Warmia ва Mazuri Оlstin университети (Польша), Silesia технология Республика миқиёсида ўзаро келишувлар университети (Польша) билан ҳам академик асосида Қорақалпоқ давлат университети, мобилликни амалга ошириш йўлга қўйилди. Наманган муҳандислик-қурилиш институ- ти, Жиззах политехника институти, Тошкент 2022 йилнинг сўнгги чорагидан институт- кимё-технология институти Янгиер филиали, нинг ўз грифи асосида дарсликлар ҳамда бош- Тошкент кимё-технология институти Шаҳри- қа ўқув ва илмий адабиётларни яратиш, улар- сабз филиали билан академик мобилликни ни нашр этиш йўлга қўйилди. амалга оширишни йўлга қўйиш мақсадида икки томонлама шартномалар тузилди. Умид ТУРДИАЛИЕВ, Андижон машинасозлик институти ректори, техника фанлари доктори, профессор: — Қарорга мувофиқ олий таълим муас- диган 25 фоизли ажратма 12 фоизга туши- сасаларининг молиявий-иқтисодий барқа- рилди. Натижада иқтисод қилиб қолинган рорлигини таъминлаш бўйича ҳам қатор маблағлар ҳисобига илмий лабораториялар имкониятлар берилди. Жумладан, таълим хиз- сони 7 тага, инфратузилма объектлари сони матлари бозоридаги талабни инобатга олган эса 3 тага етказилди. ҳолда, тўлов-контракт асосида ўқитиш қийма- ти ҳамда тўлаш муддатларини белгилаш, таъ- Бир сўз билан айтганда, институтнинг ака- лим жараёнига замонавий педагогик техноло- демик ва молиявий мустақилликка эришиши гияларни қўллай оладиган ва илмий изланиш натижасида, моддий-молиявий барқарор- олиб борадиган маҳаллий ҳамда хорижий про- лиги таъминланиб, ўқув-услубий ва илмий фессор-ўқитувчи ва мутахассисларни шартно- тадқиқот ҳамда инновацион фаолиятини ма асосида жалб қилиш, улар меҳнатига ҳақ кенгайтириш имкониятлари яратилди ва бу- тўлаш миқдорларини бозор конъюнктураси- лар ҳаётга изчил татбиқ этилмоқда. дан келиб чиқиб белгилашга оид қарорлар қа- бул қилиш имконияти яратилди. Шу билан бирга, академик ва молиявий мустақилликка эришган олий таълим му- ассасаларига иш ҳақи билан бирга тўлана- ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 31 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТАЖРИБА Бахром АБДУЛЛАЕВ, Урганч давлат университети ректори, физика-математика фанлари доктори: — Урганч давлат университетида хорижий дим қилиш жараёнларини рақамлаштириш ТОП-500 таликка кирувчи олий таълим муассаса- мақсадида электрон портал (ya.urdu.uz) яра- лари тажрибаси асосида, потенциал иш берувчи- тилди ва ишга туширилди. лар ва республикамиз етакчи олий таълим муас- сасалари билан келишилган ҳолда, ўқув-меъёрий 2022 йилда 13 та дарслик, 19 та ўқув қўл- ҳужжатлар ишлаб чиқилди ва тасдиқланди. ланма, 105 та ўқув-услубий қўлланмалар нашр қилинди. Ҳудуддаги кадрларга бўлган эҳтиёж ҳисобга олиниб, 6 та янги таълим йўналишлари ва 9 та Урганч давлат университетида 2022/2023 магистратура мутахассисликлари очилди, ба- ўқув йилидан “Компьютер илмлари ва дастур- калавриатнинг 12 та таълим йўналишида таъ- лаш технологиялари” таълим йўналиши учун лимни рус тилида олиб бориш йўлга қўйилди. масофавий таълим шаклида ўқитиш йўлга қўйилди ва 179 нафар талаба қабул қилинди. Мустақил олий таълим муассасаси сифа- тида ўз грифи асосида дарсликлар ҳамда бош- қа ўқув ва илмий адабиётларни яратиш, шу билан бирга, нашр этиш ҳам йўлга қўйилди. Ўқув ҳамда илмий адабиётлари, ҳужжатлар- ни қабул қилиш, қайд этиш, таълим соҳалари ва йўналишларига мувофиқ экспертларга тақ- Ботир ДАМИНОВ, Тошкент педиатрия тиббиёт институти ректори, тиббиёт фанлари доктори, профессор: — Қарор асосида олий таълим муассасала- тахассислиги қайта кўриб чиқилди ҳамда кадр- рига ўқув режалари, ўқув дастурлари, малака лар буюртмачиси талабларидан келиб чиққан талабларини касбий стандартлар асосида тас- ҳолда, такомиллаштирилган фан дастурлари, диқлаш, яъни керакли фанларни белгилаш ва ўқув адабиётлари, маърузалар, тарқатма ва уларни ўқув дастурларига киритиш ваколати кўргазмали материаллар, амалий кўникмалар берилиб, шу орқали ўқув жараёнини бозор талабларига мослаштириш, ишлаб чиқариш билан узвийлигини таъминлаш, таълим си- фатини ошириш ва талабанинг ўз устида ишлаши учун имконият яратилди. Институтимиз фаолияти мисолида кўриб чиқсак, бакалавриатнинг 5 та таълим йўнали- ши бўйича жами 251 та фан ва магистратура му- 32 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТАЖРИБА ва бошқа тегишли ҳужжатлар таълим жараёни- Қолаверса, ўзаро келишувлар асосида олий га татбиқ этилди. таълим муассасалари билан академик мобил- ликни амалга ошириш йўналишида берилган Шунингдек, олий таълим муассасасига ўз мустақиллик талабаларга ўз хоҳиш ва ташаб- грифи асосида дарсликлар ҳамда бошқа ўқув буслари билан таълим олиш учун бошқа таъ- ва илмий адабиётларни яратиш, уларни нашр лим ташкилотларига бориш, яъни танлов им- этиш ваколати берилиб, тегишли фан ва му- кониятини яратди. тахассислик бўйича бугунги кунда эҳтиёжи юқори бўлган ўзбек тилидаги профессионал Мамлакатимиздаги олий таълим муасса- адабиётларни яратиш ва нашр этиш масала- саларига академик мустақиллик берилиши, сини бозор талабларидан келиб чиққан ҳолда, шубҳасиз, таълим сифатини ошириш, олий олийгоҳнинг ўзи ҳал қилиши белгиланди. Бу таълим тизимини халқаро стандартлар асо- эса таълим тизимидаги бюрократия ва ортиқ- сида янги босқичга олиб чиқиш ҳамда иқти- ча оворагарчиликнинг олдини олиш ҳамда ке- содиёт тармоқлари учун малакали кадрларни ракли адабиётларни қисқа муддат ичида чоп тайёрлашга йўналтирилганлиги билан аҳа- этиш учун имкон беради. миятлидир. Умрбек ЖУМАНИЯЗОВ, Тошкент давлат аграр университети ўқув ишлари бўйича проректори, иқтисодиёт фанлари бўйича фалсафа доктори, доцент: — Олий таълим муассасаларига академик Consulting компанияси билан ҳамкорлик ўр- мустақиллик берилиши бугунги кунда олий- натилди ҳамда 10 нафар олий таълимда си- гоҳлар томонидан энг илғор хорижий тажриба- фатни таъминлаш йўналиши бўйича халқаро лардан фойдаланган ҳолда, таълим сиёсати ва экспертлар жалб этилди. Натижада 6 та давлат ўқув дастурларини мустақил равишда ишлаб олий таълим муассасаси Shbeemann Consulting чиқиш ҳамда шакллантириш ҳуқуқини берди. компаниясининг халқаро экспертлари томо- нидан ички ва ташқи сифатни таъминлаш Шу билан бирга, бу қарор олий таълим му- бўйича синов-тажриба асосида халқаро аккре- ассасалари томонидан илғор хорижий тажри- дитациядан ўтказиш учун тайёрланди. балардан бевосита фойдаланган ҳолда, мисол тариқасида, “Европа олий таълим сифати- Суҳбатни Садоқат МАХСУМОВА ни таъминлаш бўйича стандартлар ва кўр- уюштирди. сатмалар (Standards and Guidelines for Quality Assurance in the European Higher Education)” асосида ички ва ташқи сифатни таъмин- лаш (Strategy of Internal and External Quality Assurance) стратегиясини ишлаб чиқиш ҳамда амалиётга татбиқ этишни мустақил равишда амалга ошириш имкониятини тақдим эт- моқда. Бу борада ҳозир хорижий Shbeemann ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 33 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ОЛИЙ ТАЪЛИМ Тўймурод ШОЙМАРДОНОВ, МУАССАСАЛАРИ РАҲБАР ВА ПЕДАГОГ КАДРЛАРИНИ Олий таълим тизими педагог ва ҚАЙТА ТАЙЁРЛАШ ВА раҳбар кадрларини қайта тайёрлаш МАЛАКАСИНИ ОШИРИШНИНГ ва уларнинг малакасини оширишни УЗЛУКСИЗ ТИЗИМИ ташкил этиш Бош илмий-методик маркази директори Олий таълим муассасаларидаги кадрлар мослашишини талаб қилмоқда. Бу эса, ўз нав- тайёрлаш тизими сифат даражасини оши- батида, узлуксиз таълим турларидан бири – ришда ўқитувчиларнинг касбий компетент- кадрлар малакасини ошириш ва уларни қайта лигини ривожлантириш, уларни соҳага оид тайёрлаш масалаларига масъулиятли муноса- замонавий касбий билим, малака ва кўник- батни шакллантиради. малар билан қуроллантириш, илмий-техник инновациялардан мустақил равишда ижодий Таълим сифатини муттасил ошириб бориш фойдаланиш ҳамда истиқболли вазифаларни ҳамда уни жаҳон андозалари даражасига кўта- ҳал қила олиш кўникмаларини ривожланти- риш учун, аввало, соҳа раҳбарлари, мутасадди- риш муҳим вазифалардан саналади. Чунки гло- лари, профессор-ўқитувчиларнинг малакаси- баллашув ва фан-техниканинг жадал ривож- ни ошириб бориш муҳим аҳамият касб этади. ланиши мутахассисларнинг замон талаблари ва касбий-инновацияларга нисбатан тезкор Ҳозирги кунда олий таълим муассасалари педагог кадрларининг малакасини ошириш бўйича 4 та минтақавий ва 17 та тармоқ мар- 34 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТАЖРИБА казлари ҳамда раҳбар ходимларнинг малака- малака оширишнинг анъанавий шакли билан сини ошириш бўйича Бош илмий-методик бир қаторда, касбий фаолиятга алоқадор бўл- марказ фаолият юритиб келмоқда. ган мустақил ва муқобил шакллари амалиётга жорий этилди. Сўнгги йилларда олий таълим муассаса- лари раҳбар ва педагог кадрларининг касбий Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Пре- билим, малака ва кўникмаларини ривожлан- зидентининг 2019 йил 27 августдаги “Олий тиришга кенг имкониятлар яратилди. Қайта таълим муассасалари раҳбар ва педагог кадр- тайёрлаш ва малака ошириш курслари ўқув ларининг узлуксиз малакасини ошириш тизи- жараёнига ўқитишнинг замонавий шакл ва мини жорий этиш тўғрисида”ги ПФ–5789-сон технологиялари, жумладан, масофавий таъ- Фармони ҳамда Ўзбекистон Республикаси Ва- лим, вебинар технологиялари, автоматлаш- зирлар Маҳкамасининг 2019 йил 23 сентябр- ган мониторинг, электрон портфолио ахбо- даги “Олий таълим муассасалари раҳбар ва рот тизимлари жорий этилди ҳамда раҳбар ва педагог кадрларининг малакасини ошириш педагог кадрлар малакасини ошириш тизи- тизимини янада такомиллаштириш бўйича мини янги босқичга кўтариш мақсадида ушбу қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги 797- сон соҳада ҳам туб ислоҳотлар амалга оширилди, қарори қабул қилинди. Малака ошириш Юқорида келтирилган Фармон ва қарорлар асосида Олий таъ- шакллари лим муассасалари раҳбар ва педагог кадрларининг ўқув-методик ҳамда илмий-педагогик фаолияти натижаларини инобатга олади- ган, уларга мунтазам равишда касбий ўз-ўзини ривожлантириб бо- риш имкониятини берувчи узлуксиз малака ошириш тизими амалиётга жорий этилди. Узлуксиз малака ошириш тизими: мутахассислик бўйича мустақил малака ошириш; муқобил малака ошириш; таълим дастурлари асосида ихтисослаштирилган қайта тайёрлаш ва малака ошириш муассасаларида бевосита ўқиш шаклларини ўз ичига олади. Шунингдек, нафақа ёшидаги, ногиронлиги бўлган шахслар ҳамда уч ёшга тўлмаган фар- занди бор аёллар учун малака ошириш курсларини масофавий шаклда амалга ошириш йўлга қўйилди. Ўқув- методик таъминот Профессор-ўқитувчилар таркибининг касбий тайёргарлиги даражасини, уларнинг юқо- ри малакали кадрларни тайёрлаш ва тарбиялашнинг талаб қилинадиган даражасини таъ- минлаш бўйича иш натижаларини ҳамда илғор халқаро педагогик тажрибани ўрганиш ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 35 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТАЖРИБА асосида, замонавий методикалардан фой- лака талаблари ҳамда 223 та йўналиш бўйича даланган ҳолда, олий таълим муассасалари ўқув режа ва дастурлар ишлаб чиқилиб, ама- педагог кадрлари малакасини оширишнинг лиётга жорий этилди. Бунда малака ошириш умумтаълим дастурларини, ўқув-методик курслари ўқув режасидаги мутахассислик ва норматив материалларини ишлаб чиқиш фанлари блокига ажратилган соатлар миқдо- долзарб вазифалардан бири ҳисобланади. ри 2 баробарга оширилди. Ушбу ўқув режа ва дастурлар асосида 828 та ўқув-услубий мажмуа- Олий таълим муассасалари раҳбар ва пе- лар қайтадан тайёрланиб, электрон кутубхо- дагог кадрлари малакасини ошириш курсла- на (lib.bimm.uz) тизимига киритилди. ри учун 25 та таълим соҳалари бўйича ма- Малака Ўтган давр мобайнида олий таълим муассасаларининг 27 288 на- ошириш фар раҳбар ва педагог кадрлари малака оширган. Чунончи, улар- курслари нинг 6 243 нафари малака ошириш марказларида тўғридан-тўғри натижаси ўқиш шаклида, 14 391 нафари масофавий шаклда, 6 654 нафари муқобил шаклда ўз малакаларини оширдилар. о Муқобил шаклда малака оширган 6 654 нафар раҳбар ва педагог кадрларнинг: 2 195 нафари якка муаллифликда дарслик ва ўқув қўлланма тайёрлаган; 477 нафари илмий раҳбарлигида фан доктори (DSc) ва фалсафа доктори (PhD) диссертация ҳимояси қилинган; 3 247 нафари фан доктори (DSc) ва фалсафа доктори (PhD) диссертациясини ҳимоя қилган; 716 нафари хорижий мамлакатларда малака оширган ва стажировка ўтаганлар; 19 нафари Ўзбекистон Фанлар Академияси ҳамда Ўзбекистон Бадиий Академияси акаде- миги ҳисобланади. 36 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТАЖРИБА o Бинобарин, сўнгги йилларда таълим ти- Курсларда тингловчиларнинг ўзлаштири- зимида илмий ва илмий-педагогик кадрлар ши рейтинг тизимида баҳоланиб, унда про- тайёрлаш ҳамда ўқув адабиётларини тайёр- фессор-ўқитувчиларнинг охирги 3 йиллик лаш йўналишларида тизимли ишлар амалга касбий, ўқув-методик ва илмий-методик фао- оширилаётганлигини кўришимиз мумкин. лияти натижалари ҳамда курсни ўзлаштириш Шунингдек, профессор-ўқитувчилар орасида даражасига эътибор қаратилди. якка муаллифликда ўқув қўлланмалар тайёр- лаш ва нашрдан чиқариш бўйича ҳам салмоқ- Тингловчилар билимини баҳолаш тизими ли ишлар амалга оширилмоқда. тўлиқ рақамлаштирилиб, инсон омили арала- шувига чек қўйилган. Рақамлаштириш ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 37 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТАЖРИБА Бош илмий-методик марказ ҳамда олий таъ- оширишни ташкил этиш минтақавий ва тармоқ лим муассасалари ҳузуридаги педагог кадрла- марказлари ягона ахборот тизимига уланган бў- рини қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини либ, ўқув жараёнлари тўлиқ рақамлаштирилган. Курслар Малака ошириш курсларида машғулотлар олиб бориш учун мазмуни олий таълим муассасасининг етакчи педагог кадрлари, докторлик ва илмий диссертацияларини ҳимоя қилиш бўйича илмий кенгаш аъзолари, салоҳият хорижий мамлакатларда малака оширган ҳамда соҳанинг етук му- тахассисларини жалб қилишга алоҳида эътибор қаратилади. Ҳозирда малака ошириш курсларида салоҳияти 87 фоизни ташкил этади. Улар- машғулот олиб бориш учун жами 812 нафар нинг 202 нафари, яъни 25 фоизи хорижий тажрибали профессор-ўқитувчилар ҳамда мамлакатларда малака оширган ёки стажи- соҳанинг етук мутахассислари жалб этил- ровка ўтаган педагоглардир. ган бўлиб, уларнинг 258 нафари (31,8%) фан доктори, 447 нафари (55%) фан номзоди ва Малака ошириш курсларида машғулотлар 107 нафари (13,2%) мутахассис ўқитувчи- олиб боришга тавсия этилган профессор-ўқи- лар ҳисобланади. Ўқув жараёнларини олиб тувчилар ҳар йили Бош илмий-методик марказ борган профессор-ўқитувчиларнинг илмий томонидан ташкил этиладиган қисқа муддат- ли тренерлар тайёрлаш курсларидан ўтадилар. Масофавий малака Масофадан ўқитиш шакллари орқали амалга ошириладиган ошириш курсларни самарали ташкил этиш мақсадида масофавий таъ- лим кенг жорий этилган етакчи хорижий таълим муассасала- ри тажрибасини ўрганиш ва таҳлил қилиш асносида онлайн ва офлайн технологияларига асосланган дастурий платформа ҳамда курсларнинг ўқув-методик ресурслари ишлаб чиқилди. Шунингдек, онлайн маъруза ва консультациялар, вебинар каби замонавий таълим шакллари амалиётга жорий қилинди. Масофавий малака ошириш курслари сида шакллантирилади. Курс блоклар, блок- платформасини ишлаб чиқиш учун даст- лар таркибидаги модуллар, модуллар тарки- лаб турли тизимлар таҳлил қилинди ва бидаги мавзулар ҳамда мавзулар таркибидаги платформани ишлаб чиқишда янгича ён- таълим ресурсларидан иборат бўлади. Модул- дашувдан фойдаланилди. Унга кўра, курс лар бир-биридан мустақил тарзда курснинг таркиби бир-биридан мустақил бўлган асосий бўғини ҳисобланади. модуллардан иборат бўлади. Бунда бир мо- дулни бир неча курснинг таркибига кири- Шунингдек, курслар таркибини сифатли тиш мумкин. контентлар билан бойитиш мақсадида видео студияси ташкил этилди ҳамда у зарур қурил- Курснинг таркиби унинг ўқув режаси асо- малар билан жиҳозланди. 38 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТАЖРИБА Хорижий ҳамкорлик Малака ошириш тизимида халқаро ҳамкорлик ва илмий тадқиқот ишларини йўлга қўйиш малака ошириш сиёсатининг устувор йўналишларидан бири ҳисобланади. Ўтган давр мобайнида малака ошириш курсларига жами 707 нафар хорижий мутахассис жалб қилинган. Жумладан, Европадан 145 нафар, АҚШдан 169 нафар, Осиё мамлакатларидан 154 нафар ҳамда МДҲ мамлакатларидан 239 нафар мутахассис иштирокида соҳага оид мас- тер-класс, семинар-тренинг, маъруза машғулотлари олиб борилган. Жумладан, олий таълим муассасалари школы) билан ҳамкорликдаги “Замонавий раҳбар кадрлари учун ташкил қилинган ахборот-коммуникация технологияларидан “Таълим сифати менежменти” ҳамда “Олий фойдаланган ҳолда, педагог кадрларни тайёр- таълим сифатини таъминлашда АКТ” йўна- лашнинг илмий-услубий таъминоти” номли лишидаги малака ошириш курслари ўқув халқаро илмий лойиҳа доирасида “Таълимда дастурлари Лондон Метрополитен универ- рақамли технологиялар” (“Цифровые техно- ситети ҳамда Ўзбекистондаги Британия Ке- логии в образовании”) номли малака ошириш нгаши билан ҳамкорликда ишлаб чиқилган. курси ташкил этилди ҳамда ушбу курс тинг- ловчилари учун икки томонлама сертификат Белоруссия Олий мактаб Республика инс- (double certificate) расмийлаштирилди. титути (Республиканский институт высшей Очиқ онлайн Раҳбар ва педагог кадрларни “Ҳаёт давомида таълим олиш” тамо- курслар йили асосида доимий равишда малака ошириб бориши- ни таъминлаш мақсадида очиқ онлайн курслар платформаси (http://mk.bimm.uz/) ишлаб чиқилди ва амалиётга жорий этилди. Ушбу платформада олий таълим муассасалари раҳбар ва педагог кадрлари учун турли тема- тикадаги қисқа муддатли онлайн курслар фаолияти йўлга қўйилган. Бугунги кунда ушбу тизим таркибида қуйидаги курслар мавжуд: - масофавий таълимни ташкил этиш технологиялари; - инглиз тили (beginner, intermediate); - касбий одоб-ахлоқ қоидаларига риоя этиш, манфаатлар тўқнашувини бартараф қилиш ва коррупцияга қарши курашиш- нинг бошқа йўналишлари; - рақамли технологиялар ва рақамли иқтисодиёт; - кредит-модуль тизими асосида таъ- лим жараёнларини ташкил этиш. ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 39 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТАЖРИБА Бундан ташқари, олий таълим муассаса- курслар билан бойитиб борилмоқда. Жумла- ларида комплаенс назорат тизимини бошқа- дан, олий таълим муассасасини бошқариш, риш ва коррупцияга қарши курашиш каби иш юритиш тизими фаолиятини такомил- йўналишларда очиқ онлайн курслар фаолия- лаштириш, факультет деканлари, декан му- ти йўлга қўйилган. овинлари, кафедра мудирлари ҳамда бўлим бошлиқларининг билими ва касбий кўник- Бугунги кунга қадар “Масофавий таълим- масини ошириш ҳамда ушбу лавозимларга ни ташкил этиш технологиялари” курсини муносиб номзодлар захирасини шакллан- 12 746 нафар, “Инглиз тили (beginner)” курсини тириш мақсадида Бош илмий-методик мар- 11 351 нафар, “Касбий одоб-ахлоқ қоидаларига каз томонидан “Олий таълим муассасалари риоя этиш, манфаатлар тўқнашувини барта- кафедраларифаолиятиниташкилэтишвабош- раф қилиш ва коррупцияга қарши курашиш- қариш” ҳамда “Олий таълим муассасалари нинг бошқа йўналишлари” курсини 10 773 на- факультетлари фаолиятини ташкил этиш ва фар, “Олий таълим муассасаларида комплаенс бошқариш” йўналишлари бўйича қисқа муд- назорат тизимини бошқариш ва коррупцияга датли масофавий малака ошириш курслари қарши курашиш” курсини 201 нафар, “Рақамли ўқув дастурлари ишлаб чиқилди ҳамда Олий технологиялар ва рақамли иқтисодиёт” курси- ва ўрта махсус таълим вазирлиги томонидан ни 827 нафар, “Кредит-модуль тизими асосида тасдиқланди. Бугунги кунда ушбу курслар- таълим жараёнларини ташкил этиш” курсини нинг электрон контентларини яратиш бўйи- 14 639 нафар тингловчилар ўзлаштирдилар. ча ишлар олиб борилмоқда. Ушбу платформа доимий равишда янги Истиқболдаги вазифалар Очиқ онлайн курслар зарур билимларни кенг кўламда ҳамда тезкорлик билан етказишда самарали восита сифа- тида намоён бўлмоқда. Бош илмий-методик марказ истиқболда қуйидаги вазифаларни ўз ол- дига қўйган: олий таълим муассасаларидаги жорий эҳтиёжлар, тингловчиларнинг хоҳиш-истакларидан келиб чиққан ҳолда, турли мавзуларда қисқа муддатли масофавий курслар фаолиятини янада кенг йўлга қўйиш ва шу орқали таълим тизими сифатини оширишга ҳисса қўшиш; рақамлаштириш борасидаги ишларни янада ривожлантириш ҳамда электрон портфолио тизимининг Олий таълим жараёнларини бошқариш ахборот тизими (HEMIS) билан ўза- ро интеграциясини янги босқичга кўтариш орқали портфолио тизимини интеллектуал- лаштириш; хорижий ташкилотлар билан ҳамкорлик алоқаларини янада кенгайтириш, ҳамкорлик- даги малака ошириш курсларини ташкил этиш ва икки томонлама сертификат бериш салмоғини ошириш. Шунингдек, малака ошириш курслари ўқув жараёнларининг сифатини янада ошириш, малака ошириш тизимини илғор хорижий тажриба асосида такомиллаштириш, малака оши- риш жараёнларига кредит-модуль тизимини жорий этиш, малака ошириш тизимини ишлаб чиқариш соҳалари ва тармоқлари билан интеграция қилиш вазифалари устида ҳам изланиш- лар олиб борилмоқда. 40 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА ИЛМИЙ ТАДҚИҚОТ ЭТИКАСИДАН ХАБАРДОРЛИК ВА УНИНГ ЗАМОНАВИЙ ИЛМ- ФАНДАГИ АҲАМИЯТИ Икром РИХСИБОЕВ, 1942–1945 йиллар давомида Нацист шифо- Тошкент шаҳридаги халқаро корлари ва тадқиқотчилари концентрацион Вестминстер Университети лагерларда қамоққа олинган минглаб одам- Докторантура (илмий ишлар) мактаби лар устида оғриқли ва даҳшатли тажрибалар декани, Университет илмий тадқиқот ўтказади. Бу тажрибалар ғайриинсоний та- этикаси кенгаши раиси, физика- мойиллар асосида амалга оширилган бўлиб, математика фанлари номзоди, доцент кўп ҳолларда инсонлар танасига жароҳат етказиш, ногиронлик ҳолатига олиб келиш орасидан танлаб олинган. Шу тариқа Илмий ёки инсонлар ўлимига сабаб бўлар эди. Таж- тадқиқот этикаси (ИТЭ) тушунчаси тиббиёт- рибаларда маҳбусларнинг иштироки ҳар га алоқадор фанларда олиб борилган илмий доим мажбурий бўлган ва улардан розилик изланишлар ва тажрибалар асосида юзага сўралмаган. Иштирокчилар кўпинча озчи- келган бўлиб [4, 7], ҳозирги кунда илм-фан- лик жамоаларга тегишли бўлган маҳбуслар нинг кўп тармоқларида кенг қўлланилмоқда [2, 3, 5, 6]. Академик ҳалолликнинг бир қисми сифатида ИТЭ замонавий илм-фанда жуда муҳим аҳамият касб этади. Нюрнберг кодекси (1947 йил, августь) ва Хелсинки декларацияси (1964 йил, июнь) тиббиёт фанларида ИТЭ та- ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 41 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТАЖРИБА мойилларини амалиётга татбиқ этиб келади. ижтимоий ёки иқтисодий хатарларнинг олди- Илмий тадқиқот ишида инсонларнинг ишти- ни олиш, аризаларни кўриб чиқиш жараёни- роки, хусусан, руҳий носоғлом инсонлар, но- нинг шаффофлигини таъминлаш, уларга бел- гиронлар, етимлар, балоғат ёшига етмаган гиланган муддатда расмий жавоб қайтариш, болалар, ижтимоий ночор аҳоли вакиллари, кўриб чиқилган ишлар ва кенгаш хулосалари турли миллат ва элатлар, турли дин вакилла- ҳисоботларини юргизиш, мажлис баённома- ри жалб этилиши ИТЭга мурожаат қилиши- сини расмийлаштириш ва белгиланган муд- мизни тақозо этади [5, 8]. датни сақлаб бориш каби мажбуриятлар ИТЭ кенгашининг зиммасига юкланади [12, 14]. Илмий тадқиқот этикаси — бу илмий тадқиқотни бошқарадиган, тадқиқот масъу- Биз олий таълим муассасалари профес- лиятини белгиловчи ва этика жиҳатдан ҳимоя- сор-ўқитувчилари учун айни йўналишда он- ланган тарзда олиб боришни таъминловчи лайн семинарлар ташкил этяпмиз, машғулот- ахлоқий тамойиллар мажмуасидир. лар вақтида иштирокчилар орасида сўровнома ҳам ўтказилди. Унинг асосий мақсади ҳозирги Ўзбекистон Республикасида ИТЭга эътибор кунда илмий тадқиқотчиларнинг ИТЭдан ха- бераётган ва амалиётга жорий қилган олий бардорлик даражасини аниқлаш, замонавий таълим муассасалари саноқли [1, 2, 3, 13, 14]. илм-фанда ИТЭ аҳамиятини ўрганиш ва кел- гусида қилиниши керак бўлган ишларни бел- ИТЭ тамойиллари сифатида инсон гилаб олишдан иборат эди. Онлайн семинарда ҳуқуқлари, қонунийлик, ҳалоллик (ҳаққоний- қуйидаги масалаларда иштирокчиларга даст- лик), объективлик, эҳтиёткорлик, очиқлик лабки тушунчалар берилди: (шаффофлик), интеллектуал мулк, махфий- лик, чоп этиш ва илмий раҳбарлик масъулия- • этика ва илмий тадқиқот этикаси; ти, ўзаро ҳурмат, ижтимоий жавобгарлик, • илмий тадқиқот этикаси низоми, кенга- тенглик, рақобатбардошлик ва ҳайвонлар ҳи- ши ва тамойиллари; мояси каби тамойиллар эътироф этилади [1, • ИТЭнинг тадқиқотчилар ва ташкилотлар 6, 7, 13, 14]. учун муҳимлиги; • таклиф, мулоҳаза, савол ва жавоблар. ИТЭ низомида илмий тадқиқот ўтказиш Cўровномада республика бўйича 30 дан учун этика муҳимлигини ҳисобга олган ортиқ олий таълим муассасаларининг 131 ҳолда, кўпгина халқаро ташкилотлар, уюш- нафар тадқиқотчилари ва профессор-ўқитув- малар, давлат идоралари, университетлар чилари (шундан 83 нафари (63%) докторант ва илмий текшириш институтлари илмий ва мустақил тадқиқотчилар, 30 нафари (23%) тадқиқот этикаси билан боғлиқ махсус қои- ўқитувчи/катта ўқитувчи, 11 нафари (8%) до- даларни низом шаклида амалиётда қўллай- цент, 1 нафар (0,76%) профессор ва 6 нафари ди [5, 13, 14]. (4, 58%) раҳбар ходимлар, яъни декан ва про- ректорлар) иштирок этди. Тадқиқотга жалб этилган инсонлар хавф- Социологик тадқиқотнинг биринчи қисми- сизлигини таъминлаш, шахсий маълумот- да иштирокчилар ҳақида умумий маълумот- лар дахлсизлигини кафолатлаш, инсон ҳуқуқ лар тўпланди ва иштирокчиларнинг илмий ва эркинликларини ҳимоялаш, тўпланган унвон ва даражалари сонига кўра олиб қара- маълумот ва тадқиқот натижаларидан бош- сак, 14 нафар бакалавр, 74 нафар магистр, 31 қа мақсадларда фойдаланишнинг олдини олиш, тадқиқотга жалб этилган инсонлар ёки ҳайвонларга қаратилган жисмоний, руҳий, 42 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТАЖРИБА нафар фан номзоди/PhD ва 12 нафар профес- қуйидагича: 1-3 та мақола чоп этганлар 41 на- сор/фан докторлари ўз фикр-мулоҳазалари би- фар, 4-6 мақола чоп этганлар 38 нафар, 7-9 та лан ўртоқлашишди. илмий мақола нашр эттирган иштирокчилар 19 нафар, 10-14 та мақоласи борлар 10 нафар ва Шунингдек, иштирокчиларнинг олий таъ- 15 тадан кўпроқ илмий мақола нашр қилдир- лимдаги меҳнат фаолияти нуқтаи назаридан ганлар эса 23 нафарни ташкил этди. ҳам сонини аниқлаш, илмий тадқиқот этика- сидан қайси қатлам олимлари қанчалик ха- Иштирокчилар орасида Scopus маълумот- бардор эканлиги ва улар қай даражада билим лар базасига кирувчи илмий журналларда ва кўникмаларга эга эканлигини ўрганишга 1-3 та мақола нашр этганлар 78 нафар, 4-6 та хизмат қилди. Сўровномада олий таълимда мақола чиқарганлар 5 нафар, 7-9 та илмий тажрибасиз 5 нафар, 1-3 йиллик тажрибага мақоласи борлар 5 нафар, 10-14 та мақоласи эга бўлган 45 нафар, 4-6 йиллик тажрибаси чоп қилинганлар 2 нафар, 15 тадан кўпроқ ил- бор 24 нафар, 7-9 йиллик тажрибага эга 18 на- мий мақола нашр эттирганлар сони 3 нафар фар, 10-14 йиллик тажрибаси бор 15 нафар ва ва аксинча, ушбу базага кирувчи илмий жур- 15 йилдан ортиқ фаолият юритган 24 нафар налларда мақола чоп эттирмаганлар сони 38 ҳамкасбларимиз ўз фикр-мулоҳазалари билан нафарни ташкил қилди. иштирок этди. Сўровноманинг иккинчи қисмида ИТЭдан Сўровномада илмий фаолиятда тажрибаси хабардорлик ва унинг муҳимлик даражасини бўлмаган 1 нафар, 1-3 йиллик тажрибага эга аниқлаш мақсадида иштирокчиларга 9 та са- бўлган 66 нафар, 4-6 йиллик тажрибаси бор 32 вол билан мурожаат қилинди. нафар, 7-9 йиллик тажрибага эга 10 нафар, 10- 14 йиллик тажрибаси бор 6 нафар ва 15 йилдан Шундан “Илмий тадқиқотингизда сўров- ортиқ илмий фаолият тажрибасига эга бўлган нома ёки суҳбатдан фойдаланасизми?” деб бе- 16 нафар олимларимиз ҳам қатнашдилар. рилган саволга 86 нафар (66,41%) иштирокчи фойдаланаман, 28 нафар (21,37%) иштирокчи Соҳалар кесимида иштирокчилар сони- фойдаланмайман деб жавоб берган бўлса, 17 ни аниқлаш қайси соҳа вакиллари илмий нафар (12,97%) иштирокчи бу саволга жавоб тадқиқот этикасидан яхши хабардорлиги- бера олмасликларини билдиришган. Юқо- ни ва кимларга бу мавзу келажакдаги илмий ридаги маълумотлар шуни кўрсатадики, ак- тадқиқотларини ривожлантириш учун муҳим сарият олимларимиз ўз илмий фаолиятлари эканлигини билишга хизмат қилади. Ишти- давомида сўровнома ёки суҳбатдан фойдала- рокчиларнинг соҳалар кесимида қуйидаги- надилар. Саволга жавоб бермаганликларига, ча улушга эга эканлиги ойдинлашди: табиий балки, ўз илмий фаолиятларини тўғри йўлга фанлар 34 нафар, ижтимоий фанлар 46 нафар, қўя олмаганликлари сабаб бўлиши мумкин. аниқ фанлар 13, тиббиёт фанлари 3 нафар, техника фанлари 17, қишлоқ хўжалиги фанла- “Илмий тадқиқотингизда инсонлар ва/ёки ри 8 нафар ва бошқа фан соҳалари иштирок- ҳайвонлар иштирок этадими (улар устида таж- чилари 10 нафар. риба ўтказиладими)?” деб берилган саволга, 51 нафар (38,93%) тадқиқотчи “иштирок эта- Илмий тадқиқот этикасидан хабардорли- ди”, 71 нафар (54,20%) тадқиқотчи “иштирок гини аниқлаш учун ўтказилган ушбу сўровно- этмайди” деб ва 9 нафар (6,87%) иштирокчи мада иштирокчиларнинг чоп этилган илмий эса “бу саволга жавоб бера олмайман” деган мақолалари сони бўйича классификацияси вариантни танлаган. ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 43 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТАЖРИБА Сўровноманинг навбатдаги саволи “Илмий тадқиқот этикаси тушунчасидан хабардорми- сиз?” бўлиб, унга иштирокчилар қуйидагича жавоб берганлар: Жавоб вариантлари Жуда яхши Хабардорман Жавоб бера Хабарим йўқ Умуман хабардорман олмайман хабарим йўқ Иштирокчилар сони 20 89 13 7 2 % ҳисобида 15,27% 67,94% 9,92% 5,34% 1,53% “Илмий тадқиқот этикаси низоми билан танишиб чиққанмисиз?” деб қўйилган саволга тадқиқотчилар ушбу пропорцияда жавоб қайтаришган: 9 нафар (6,87%) – жуда яхши танишиб чиққанман; 59 нафар (45,04%) – танишиб чиққанман; 17 нафар (12,98%) – жавоб бера олмайман. Булардан 40 нафари (30,53%) танишиб чиқмагани ва 6 нафар (4,58%) тадқиқотчи умуман ха- бари йўқ эканлиги айтган. Илмий тадқиқот этикаси тушунчасидан хабардорлик тўғрисидаги саволга жавоб ижобий кўрсаткичда бўлса-да, ИТЭ низоми билан танишиб чиқмаганларнинг де- ярли 50 фоизни ташкил этиши эътибор қаратишимиз керак бўлган муҳим жиҳат, деб ўйлаймиз. Навбатдаги саволларга берилган жавоблар қуйидаги диаграммада ўз ифодасини топган: Жуда яхши танишиб чиққанман Қисман фойдаланаман Танишиб чиққанман “Илмий тадқиқот этикасини тадқиқот олиб боришда ва натижаларни чоп этишда муҳим деб ҳисоблайсизми?” саволига берилган жавоблардан ҳам бу масала қанчалик аҳамиятли экан- лигини тушуниш мумкин. Иштирокчиларнинг 47 нафари (35,88%) жуда муҳим эканлигини, 44 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТАЖРИБА 69 нафари (52,67%) муҳим эканлигини ва 15 нафари (11,45%) бу саволга жавоб бера олмаслиги- ни билдирган. Саволдаги “Муҳим эмас” ва “Умуман кераги йўқ” жавоб вариантларини бирорта иштирокчи танламаган. Навбатдаги савол “Сиз фаолият олиб бораётган ОТМ/ИТИда Илмий тадқиқот этикаси кенгаши мавжудми?” шаклида берилган бўлиб, унга қуйидагича жавоб вариантлари танланган: 12 нафар (9,16%) тадқиқотчи ИТЭ кенгаши мавжудлиги ва фаолияти яхши йўлга қўйилганини; 24 нафар (18,32%) иштирокчи кенгаш мавжудлигини; 60 нафар (45,80%) иштирокчи саволга жавоб бера олмасликларини; 5 нафар (3,82%) иштирокчи кенгаш мавжудлиги, лекин фаолияти қониқарсиз эканлигини; 30 нафар (22,90%) иштирокчи ОТМда ИТЭ кенгаши мавжуд эмаслигини эътироф этган. Иштирокчиларнинг деярли ярми ўзлари фаолият олиб бораётган олий таълим муассасаси Илмий тадқиқот этикаси кенгаши мавжуд ёки мавжуд эмаслигидан хабари йўқлиги ҳам ҳозир- ги кунда бу масалага айрим олий ўқув юртларида берилаётган эътиборнинг талаб даражасида эмаслигидан далолат беради. Сўровноманинг “Илмий тадқиқот этикаси кенгашининг мақсад ва вазифаларидан хабар- дормисиз?” саволига жавоблар қуйидагичадир: Жавоб Жуда яхши Хабардорман Жавоб бера Хабарим йўқ Умуман вариантлари хабардорман 41 олмайман 44 хабарим йўқ Иштирокчилар 10 31,30% 30 6 сони 7,63% 22,90% 33,59% 4,58% % ҳисобида “Сиз фаолият олиб бораётган ОТМда Илмий тадқиқот этикасига оид семинар-тренинг таш- кил этилиши керак, деб ҳисоблайсизми?” деб қўйилган саволга 80% дан ортиқ иштирокчилар семинар-тренинглар керак эканлигини эътироф этишган: Жавоб Жуда керак Керак Жавоб бера Керак эмас Умуман кераги вариантлари 27 79 олмайман 7 йўқ Иштирокчилар 20,61% 60,31% 16 2 сони 12,21% 5,34% 1,53% % ҳисобида ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 45 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТАЖРИБА Сўровнома якунида иштирокчилар томонидан илгари сурилган мавзуга оид таклиф ва мулоҳазаларни қуйидагича умумийлаштириш мумкин: Мавзу жуда ҳам долзарблиги боис буни оммалаштириш; ИТЭ мавзусида тадқиқотчиларга батафсил маълумотлар бериш; Олий таълим муассасаларида Илмий тадқиқот этикасига оид суҳбат, семинар-тренинг ва вебинарлар кўпроқ ташкил этиш; ИТЭга оид сўровномалар ўтказиб туриш; Бу мавзуга оид маълумотларни ижтимой тармоқларда ҳам ёритиб бориш; Докторант ва мустақил тадқиқотчиларга мавзуга оид қўлланмалар тайёрлаш; Олийгоҳда ИТЭ кенгашлари ташкил этиш ва фаолиятини мониторинг қилиб бориш; ИТЭ низомларини ишлаб чиқиш; ИТЭ мавзусида илмий тадқиқотчилар билим ва кўникмаларини халқаро даражага олиб чиқиш. Тошкент шаҳридаги халқаро Вестминстер берилиши, сўровнома ёки суҳбат саволларига Университетида ИТЭ кенгаши бир неча йил- ўзгартириш киритиш сўралиши ёки рад жаво- лардан бери фаолият олиб бормоқда [14]. ИТЭ би берилиши мумкин. низоми Буюк Британиядаги Вестминстер Университети ИТЭ низоми асосида ишлаб Университетда битирув малакавий ишла- чиқилган. Университетда илмий тадқиқотлар ри, магистрлик диссертациялари ва докто- асосан ижтимоий-иқтисодий соҳаларга оид рантлар илмий изланишларида ИТЭ масала- бўлганлиги сабабли уларнинг аксариятида сига алоҳида эътибор берилади. Битирувчи сўровнома ёки суҳбат ўтказиш зарурати бор. талабалар ўз малакавий ишларида фойдала- Шундай ҳолларда тадқиқотчилар сўровнома надиган сўровнома ва суҳбат саволларини ёки суҳбат саволлари ИТЭ низомига мос ке- Илмий тадқиқот порталига юклайдилар. Соҳа лиш-келмаслигини аниқлаб бериш ва универ- мутахассислари ва илмий раҳбар талабалар- ситет талабалари ёки профессор-ўқитувчи- нинг малакавий ишларида ИТЭга маъсул лари орасида сўровнома ёки суҳбат ўтказиш этиб белгиланган бўлиб, сўровнома ва суҳбат учун рухсат сўраб онлайн ариза топширади- саволларини кўриб чиқиш ҳамда амалиётга лар (аризага сўровнома ёки суҳбат саволлари жорий этиш уларнинг вазифаси ҳисобланади. илова қилинади). Ариза (сўровнома ёки суҳ- Университетда бу масалага оид тушунтириш бат саволлари) ИТЭ кенгаши аъзолари ва соҳа ишлари, суҳбат ва семинарлар доимий ра- мутахассислари томонидан 5 иш куни даво- вишда амалга ошириб борилади. мида кўриб чиқилади ҳамда талабгорга нати- жалар эълон қилинади. Кўриб чиқиш натижа- сида сўровнома ёки суҳбат ўтказишга рухсат 46 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТАЖРИБА ТХВУда Илмий тадқиқот этикаси кенгашида аризани кўриб чиқиш жараёни т Ҳа Юқоридаги маълумотлар шуни кўрсатадики, ташкил этилган вебинар натижалари асосида ҳозирги кунда илмий ишларда ИТЭ тушунчаси- айтиш мумкинки, Ўзбекистонда ИТЭга алоқа- дан хабардорлик, ИТЭ низоми билан танишиш, дор ҳар бир изланишларнинг халқаро талаб- ИТЭ тамойилларига амал қилиш даражаси на- лар асосида олиб борилишини таъминлаш, фақат ёш тадқиқотчиларда, балки чуқур билим келажакда юзага келиши мумкин бўлган но- ва кўп йиллик тажрибага эга бўлган олимлар хушликларнинг олдини олиш, қўлёзмаларни орасида ҳам талаб даражасида эмаслиги кўзга халқаро илмий журналларда чоп этиш самара- ташланади. ИТЭнинг ҳозирги замон илм-фа- дорлигини ошириш, илмий тадқиқотчиларга нида тадқиқот олиб бориш ва натижаларни қулайликлар яратиш, тадқиқот иштирокчи- чоп этишда муҳимлиги аксарият тадқиқотчи- лари дахлсизлиги, ҳуқуқ ва эркинликларини ларимиз томонидан эътироф этилган бўлса-да, ҳимоя қилиш учун қуйидаги ишларни амалга айрим ОТМ/ИТМларда кенгаш ташкил этилма- ошириш мақсадга мувофиқдир: ганлиги ёки кенгашнинг фаолияти яхши йўлга қўйилмаганлиги ҳам бор гап. 1) Халқаро илмий тадқиқот этикаси талаб- ларини ўрганиш ва маҳаллий қонунчилик ИТЭ низомини ишлаб чиқиш ва амалиётга асосида амалиётга қўллаш имкониятларини жорий этиш тадқиқотчилар илмий ишлари- кўриб чиқиш. нинг самарадорлиги ошишига хизмат қилади. Олиб борилган изланишлар, сўровнома ва ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 47 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТАЖРИБА 2) ИТЭ борасида Ўзбекистон қонунчилигини пухта Келтирилган таклифларнинг ўрганиш ва зарурат бўлса, тегишли ўзгартиришлар амалга оширилиши юқорида санаб киритиш чораларини кўриш. ўтилган муаммолар ечимини бе- рибгина қолмай, Ўзбекистонда ил- 3) Илмий ташкилот ва муассасаларда илмий мий ишлар равнақи, илмий мақо- тадқиқот этикаси низомини ишлаб чиқиш (соҳалар лалар сони ва сифатининг ошиши, кесимида) ва амалиётда қўллаш. халқаро майдонда илмий нуқтаи назардан давлат нуфузининг юқо- 4) ОТМ ва ИТМларида ИТЭ кенгашини ташкил этиш рига кўтарилиши, тадқиқотчиларда ва унинг фаолиятини мониторинг қилиш. илмий изланишга бўлган қизиқиш- нинг юксалиши, қонун устувор- 5) ИТЭ мавзусида тадқиқотчилар учун суҳбатлар, лигига эришиш, инсонлар ва жон- семинар-тренинг ва вебинарлар ташкил этиш. зотларнинг ҳуқуқ-эркинликлари ҳимояланишига ҳам хизмат қилади. Фойдаланилган адабиётлар: 1. Рихсибоев И.М. ва Мухаммаджонова Л.A. Ўзбекистондаги илмий тадқиқот этикаси. “Илм-фан ва инновацион ривожла- ниш”, 2020 йил. – №5. – 40-46 б. 2. Журналистика ҳуқуқи ва касб этикаси: Фан дастури // Адвокатнинг касб этикаси қоидалари, Ўзбекистон Республикаси Адвокатлар палатасининг II Конференциясининг 2013 йил 27 сентябрдаги қарори. – Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги. – Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети[Электрон манба]. – URL: http://uzswlu.uz/media/ a0fbde92-6ecc-5ce8-469d-f5c25338ccf7.pdf/ 3. Ислоҳотлар даврида оммавий ахборот воситалари: ахборот трансформацияси ва касб этикаси муаммолари. – Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги [Электрон манба]. – URL: https://www.minjust.uz/uz/library/own_ publications/98022/?INVERT=Y/ 4. Педиатрлар тадқиқотининг этика қўмитаси. Тадқиқот ахлоқ қўмиталари: “Қарши” ва “бетараф” фикрлар [Электрон ман- ба]. – URL: https://studiorespect.ru/uz/komitet-po-etike-ped-issledovaniya-komitety-po-etike-nauchnyh-issledovanii.html/ 5. Ўзбекистон журналистларининг касб этикаси кодекси // Ўзбекистон Журналистлари ижодий уюшмаси. – 2019 [Электрон манба]. – URL: https://journalist.uz/n/7802/ 6. Двойнин А.М. Этический аспект университетских научных исследований в области педагогики // Вестник Омского го- сударственного педагогического университета. – 2019 [Электронный ресурс]. – URL:https://cyberleninka.ru/article/n/eticheskiy- aspekt-universitetskih-nauchnyh-issledovaniy-v-oblasti-pedagogiki/ 7. Ethical principles for medical research involving human subjects //World medical association declaration of Helsinki 1974, updated in 64thWMA General Assembly, Fortaleza, Brazil, October 2013[Electronic resource]– URL: https://www.wma.net/policies-post/wma- declaration-of-helsinki-ethical-principles-for-medical-research-involving-human-subjects/ 8. Resnik D.B. What is Ethics in research and why is it important? – 2015 [Electronic resource]– URL: https://www.niehs.nih.gov/ research/resources/bioethics/whatis/index.cfm/ 9. Ўзбекистонда хорижий тиллар// Электрон журналида материал чоп этиш этикаси[Электрон манба]. – URL: https://journal. fledu.uz/uz/etika-qoidalari/ 10. Аламасов В., Мамадалиев Ш. Илмий тадқиқот: методология, методика, ижодиёт. – 2015 [Электрон манба].URL: http:// akadmvd.uz/wp-content/uploads/2015-oq-ilmiy_tadqiqot_alemasov-uz.pdf/ 11. Харламов В.Э., Харламова Т.М. Этика научного исследования: зарубежный опыт // Фундаментальные исследования. – 2014. – № 5-2. – С. 402-405[Электронный ресурс]. – URL: www.fundamental-research.ru/ru/article/view?id=33890/ 12. Комитеты по этике научных исследований [Электронный ресурс]. – URL: www.eupati.eu/ru/клинические-исследова- ния-и-испытани/комитеты-по-этике-научных-исследований/ Cуҳбат видеосини кўриш учун QR кодни сканер қилинг! 48 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan