รายงานวิจัย-การศึกษาวิเคราะห์ผลการดำเนินงานโครงการสร้างความเข้มแข็งฯ - อ.ไพสิฐ

รายงานผลการศกึ ษาวเิ คราะหผ ลการดาํ เนนิ งานโครงการสรางความ เขมแขง็ กลไกเครือขา ยยตุ ิธรรมชมุ ชน โดยการมีสว นรว ม ของชุมชนและเครอื ขา ยยุตธิ รรมชมุ ชน จังหวดั ตรงั จัดทําโดย ไพสฐิ พาณชิ ยก ุล สนบั สนนุ โดย กรมคมุ ครองสิทธแิ ละเสรภี าพ กระทรวงยตุ ธิ รรม มีนาคม 2555

คาํ นาํ รายงานฉบับนี้จัดทําข้ึนโดยมีวัตถุประสงคหลักเพื่อรวบรวมองคความรู และผลการ ดําเนินงานในโครงการสรางความเขมแข็งกลไกเครือขายยุติธรรมชุมชนโดยการมีสวนรวมของชุมชน และเครือขายยุติธรรมชุมชน จังหวัดตรัง ใหเปนเอกสารวิชาการที่นําไปสูการเผยแพรตอสาธารณะให ประชาชนไดรับทราบและเปนแนวทางในการดําเนินงานเพ่ือสรางความเขมแข็งของชุมชน โดยเนื้อหา ในรายงานจะประกอบดวย แนวคิดของงานยุติธรรมชุมชน ท้ังท่ีไดจากทฤษฎีทางวิชาการตางๆ ที่ เกี่ยวขอ งสัมพันธกบั งานยุติธรรมชุมชน และแนวคิด นิยาม ความหมาย ของงานยุติธรรมชุมชนที่มาจาก ชุมชน กระบวนการจัดการความขัดแยง บทบาทภาคสวนตางๆ ท่ีเกี่ยวของ และผลที่เกิดข้ึนจากการ ดาํ เนนิ โครงการสรางความเขม แข็งกลไกเครอื ขายยุตธิ รรมชุมชนจังหวัดตรัง งานคร้ังนี้ถือเปนการตอยอดงานทางวิชาการ โดยการสังเคราะหจากงานวิจัยจากชุด โครงการวิจยั ยตุ ิธรรมชุมชนจังหวดั ตรัง ที่ไดร บั การสนบั สนนุ จาก สํานกั งานกองทุนสนับสนุนการวิจัย ฝา ยวจิ ัยเพอ่ื ทอ งถนิ่ ภายใตค วามรว มมือของกรมคุมครองสทิ ธิและเสรีภาพ เพอ่ื จัดทําออกมาในรูปแบบ ของงานสังเคราะห ซึ่งไมอาจนําเสนอเนื้อหาของงานยุติธรรมที่เปนเชิงละเอียดของพื้นท่ีทั้งหมดได เนื่องจากมีเนื้อหาจํานวนมาก (งานนี้ประกอบดวยพ้ืนท่ีเปาหมายถึง 10 พ้ืนท่ี 10 โครงการ) ดังน้ันหาก ทา นทสี่ นใจเนอื้ หาในเชงิ รายละเอียดสามารถศกึ ษาไดจ ากรายงานการวจิ ยั ของแตละโครงการ เนื่องดวยรายงานฉบับนี้จัดทําขึ้นในระยะเวลาที่คอนขางจํากัด โดยคณะทํางานที่รวมตัว กันเฉพาะกิจ ดังนั้น หากมีขอบกพรองใดใดท่ีปรากฏในรายงาน ทางคณะทํางานขอนอมรับความ ผิดพลาดดังกลาวไวท้ังหมด คณะทํางาน A 

บทสรปุ ผูบ ริหาร การศึกษาครั้งน้ีมีวัตถุประสงคเพ่ือรวบรวมผลการดําเนินงานในโครงการสรางความ เขมแข็งกลไกเครือขายยุติธรรมชุมชนโดยการมีสวนรวมของชุมชนและเครือขายยุติธรรมชุมชน จังหวดั ตรัง ใหเ ปนเอกสารวิชาการท่นี าํ ไปสกู ารเผยแพรตอสาธารณะใหประชาชนไดรับทราบและเปน แนวทางในการดําเนินงานเพื่อสรางความเขมแข็งของชุมชน รวมท้ังเกิดการเรียนรูจากกรณีศึกษาการ จดั การความขัดแยงโดยชมุ ชนเองท้งั ปญหาในระดับปจเจกบุคคล ปญหาในระดับชุมชน ปญหาระหวาง รัฐกับชุมชน ปญหาระหวางชุมชนกับองคกรอ่ืน เพ่ือเปนท้ังบทเรียน และองคความรูแกชุมชนในการ ปองกัน เขาถึง และแกไขปญหา และเปนเอกสารที่สามารถใชอางอิงเชิงวิชาการได เพ่ือใหไดผล การศึกษารูปแบบและการหนุนเสริมใหเกิดกลไกการทํางานของเครือขายยุติธรรมชุมชนในระดับพื้นท่ี ที่มีความเขมแข็งและย่ังยืน และเพื่อใหไดผ ลการศึกษารูปแบบการประสานงาน หรือความเช่ือมโยงใน การดําเนินงานของผูเก่ียวของ เชน ผูประสานงานในพ้ืนที่ของกรมคุมครองสิทธิฯ และของศูนย ประสานงานวิจัยเพ่ือทองถ่ิน จังหวัดตรัง(พี่เลี้ยง) นักวิจัยทองถ่ิน สกว.จังหวัดตรัง สํานักงานยุติธรรม จงั หวดั รวมทัง้ หนวยงานอืน่ ๆ ท่เี ก่ียวของ การศึกษาวิเคราะหนี้ไดนําแนวคิดทฤษฎีที่เปนพื้นฐานทางวิชาการเพื่อมาใชในการวิเคราะห และสังเคราะหกระบวนการดําเนินงาน ตลอดจนการสะทอนทัศนะของอาสาสมัครยุติธรรมชุมชนใน ฐานะผูปฎบิ ตั ิการ เพือ่ ชวยใหเ กิดความเขา ใจมุมมองทเ่ี กี่ยวกบั มติ ิตา งๆทีเ่ กยี่ วกับความขัดแยง วิธีคิดใน การแกปญหา และความเปนธรรม ในทัศนะของอาสาสมัครที่ตองทําหนาที่ในการไกลเกลี่ย การหา หนทางในการระงับขอ พิพาท และการฟนฟูเยียวยาความเสียหายท่ีเกิดจากขอพิพาท โดยไดนําแนวคิด ซ่ึงประกอบดวย แนวคิดแนวคิดยุติธรรมชุมชน(Community Justice) แนวคิดกระบวนการยุติธรรมเชิง ความรวมมือ (Collaborative Justice) และแนวคิดการมีสวนรวมของประชาชน (People Participation) ซ่ึงในการศึกษานี้นอกจากจะใชวิธีการศึกษาจากเอกสารที่เปนรายงานกระบวนการเรียนรูเพ่ือสราง ความเขมแข็งศูนยยุติธรรมชุมชนในแตละพ้ืนที่ และบันทึกการดําเนินการในการระงับขอพิพาทของ ตําบลตางๆ ที่อยูในโครงการแลว ยังใชวิธีการสัมภาษณและการสังเกตการณแบบมีสวนรวมในการทํา กจิ กรรมของศูนยอ าสาสมัครยุติธรรมชมุ ชน เพือ่ เสริมการศึกษาวิเคราะห ผลจากการศึกษาวิเคราะหว ธิ กี ารดําเนนิ งานและผลที่เกดิ ขึ้นจากโครงการฯ ไดขอสรปุ ดงั นี้ 1. รูปแบบและวิธีการหนุนเสริมใหเกิดกลไกการทํางานของเครือขายยุติธรรมชุมชนใน ระดับระดับพื้นท่ี โดยมีฝายตางๆ เขามามีสวนในการพัฒนากลไกการทํางาน ไดแก ก)การทํางาน รวมกันระหวางกรมคุมครองสิทธิฯ และ สกว. ในการทําหนาท่ีสรางกระบวนการเรียนรูใหกับชาวบาน ผานการปฏิบัติจริง โดยใชงานวิจัยทองถ่ินประเด็นยุติธรรมเปนเครื่องมือในการสรางการเรียนรูใหกับ B 

ชุมชน 10 พื้นที่ในจังหวัดตรัง โดยไดมีการเช่ือมรอยทั้ง 10 ชุมชนใหเกิดเปนเครือขายการแลกเปล่ียน เรียนรูระหวางการดําเนินโครงการวิจัย และการทําวิจัยในลักษณะ area- based ท่ีดูความสําเร็จในพื้นท่ี พบวา ยุติธรรมชุมชนเปนตนทุนท่ีมีพลังอยางมหาศาล ทําใหชาวบานมีทักษะการนั่งฟง การจับความท่ี ดี ส่ิงเหลานี้อีกไมชาจะสงผลตอดัชนีชี้วัดของภาครัฐท่ีเคยเปนแบบเดิมๆ งานตรงน้ีอาจนํามาสูมุมใน เชงิ นโยบายได กลายเปน ลกั ษณะ re-government information ตอ ไป มีบางพืน้ ที่ เชน ตําบลวงั ครี ี ตําบล นาหมื่นศรีท่ีมีการเช่ือมงานยุติธรรมชุมชนกับภารกิจของอําเภอ ภายใตกระทรวงมหาดไทย และการ แกไขปญหาทกุ ๆ อยางของทีมวจิ ัย ดว ยการจัดเวทกี าํ นันสัญจรในชมุ ชน จัดลําดับการพดู คยุ นําเรื่องของ การไกลเ กลย่ี และการจดั การปญหาในชุมชนมารวมพูดคยุ แลวนาํ ไปสูการวางแผน และปฏิบัติการ และ เวทีคร้ังตอไปก็เปนการสรุปผล ไดบทเรียนแลวก็วางแผนการทํางานตอเนื่อง ข)บทบาทการสนับสนุน ของศูนยป ระสานงานวจิ ัยเพ่ือทอ งถิ่นจังหวัดตรัง แกเจาหนาทข่ี องกรมฯ และคณะกรรมการศนู ยฯ โดย ใชก ระบวนการวจิ ัยเพอื่ ทอ งถิน่ สรา งการเรียนรูเรือ่ งการจัดการขอมูล วิเคราะหขอมูล นําความรูมาสราง การเรียนรูกับคนในชุมชนและผูเกี่ยวของ และมีการแลกเปล่ียนระหวางเครือขายเปนระยะๆ โดยสรุป การทํางานสามารถแบงการหนุนเสริมเปน 4 ดาน คือ (1) พัฒนาการเรียนรู/พัฒนาศักยภาพของ กรรมการศูนยฯ ทั้งที่เปนความรูภายในท่ีเปนความรูจากประสบการณของชุมชนในเรื่องการจัดการ ปญหาโดยชุมชน/หนวยงาน และเทคนิคกระบวนการไกลเกลี่ย บริบทของชุมชน ความเปลี่ยนแปลง ของสังคม การมองเช่ือมโยงแบบองครวม และการเรียนรูความรูภายนอก ซึ่งเปนความรูดานขอ กฎหมายตางๆ ภารกิจของหนวยงานตางๆ ท่ีเกี่ยวของ สิทธิและเสรีภาพ และข้ันตอนวิธีการใน กระบวนการยุติธรรมกระแสหลัก รวมถึงประสบการณโดยตรงในการติดตอประสานงานกับเจาหนาท่ี ภาครัฐ การปรึกษากับเจาหนาท่ี และไดจากเจาหนาที่มาใหความรูในเวทีระดับหมูบาน เวทีระดับ ตําบล เวทีแลกเปล่ียนเรียนรูของเครือขาย และการเขารวมกิจกรรมอบรม ประชุม ศึกษาดูงานรวมกับ โครงการของหนวยงาน นอกจากน้ียังไดมีการพัฒนาศักยภาพของกรรมการศูนยฯ ไดดานทักษะท่ี จําเปนตางๆ อาทิ ทักษะดานการบันทึกพูด ฟง คิดวิเคราะห (2) สรางความรูจากกรณีการจัดการปญหา ความขัดแยง คือ การเรียนรูจากเร่ืองจริงที่ชุมชนไดปฏิบัติการจริง โดยการเก็บบันทึกดวยตนเอง ทั้ง เร่ืองที่ไดจากผูท่ีเก่ียวของ หรือจากตนเอง แลวนํามาวิเคราะห พูดคุยแลกเปล่ียน จัดการเปนความรู (3)สรางการเรียนรูแกชุมชนและผูเกี่ยวของ ในชุมชนมีท้ังกรรมการศูนยฯ ประชาชน ผูท่ีทําหนาที่ดาน การปกครองสวนทองถ่ิน อบต. โรงเรียน กลุมตางๆ เชน อสม. อปพร. ชรบ. ตํารวจบาน ผูอาวุโส ให ไดเขามารวมเรียนรู รับรู จากการเขารวมกระบวนการ เขารวมเวทีประชุมประจําเดือน เวทีนําเสนอ ระดับหมูบาน เวทีระดับตําบล เวทีนําเสนอระดับจังหวัด เวทีถอดบทเรียน เก่ียวกับเรื่องกระบวนการ จัดการปญหาโดยชุมชนเอง (4)สรางกลไกการบริหารจัดการศูนยฯ กลไกกรรมการศูนยฯ มีท่ีมาจาก B 

ผูนําชุมชนฝายปกครองทองถ่ิน และผูนําองคกรอ่ืนๆ เชน ผูนําศาสนา ครู ผูนํากลุม อสม. ผูอาวุโส นายก อบต. ส.อบต. สายตรวจประจาํ ตาํ บล ที่มีบทบาทหนาทใ่ี นการดูแลแกไ ขปญหาในชมุ ชน 2. การสรางขาราชการพันธุใหม ซ่ึงการทําวิจัยนอกจากพี่เลี้ยงของกรมฯ (2 คน) ที่ถูกสราง เพ่ือใหเกาะติดและเรียนรูพ้ืนท่ีจริงอยางเขมขน พี่เล้ียงยังตองเรียนรูภารกิจของกระทรวงยุติธรรม เพื่อ เช่ือมงานยุติธรรมชุมชนกับภารกิจของกรมคุมครองสิทธิฯและสํานักงานยุติธรรมจังหวัดตรัง นอกจากน้นั การดําเนินงานน้ียังมีการเชื่อมงานยุติธรรมชุมชนกับภารกิจของคุมประพฤติ โดยมีตัวแทน เจาหนาทีค่ ุมประพฤตเิ ปนทปี่ รึกษา เขา รว มเรียนรูกระบวนการอยางตอเนื่อง ใหคําแนะนะทางกฎหมาย และใหม ุมมองการเชอื่ มโยงการจัดการความขัดแยงของชาวบา นกบั งานคุมประพฤติ 3.สําหรับบทบาทของภาคสวนตางๆ พบวา บทบาทของภาคประชาชนในการจัดการความ ขดั แยงที่สําคญั คอื กลไกและศกั ยภาพของศูนยย ตุ ธิ รรมชุมชนในทุกดาน เชน โครงสราง องคประกอบ ของคณะทํางาน วิธีดําเนินการไกลเกลี่ย การยอมรับและใชบริการของชุมชน การสรางและพัฒนา ทีมงานอาสาสมัครยุติธรรมชุมชน การสนับสนุนจาก อบต.หรือภาครัฐ ฯลฯ ในแตละศูนยมีพัฒนาที่ แตกตางกันไป โดยบางศูนยฯ สามารถเช่ือมโยงภารกิจกับงานพัฒนาชุมชนได บางศูนยมีการยกระดับ การจัดการปญหาความขัดแยงเชิงปจเจกสูปญหาสาธารณะได สวนบทบาทภาควิชาการ สามารถทํา หนา ทีส่ รางการเรียนรูประเด็นทางกฎหมายใหแกคณะกรรมการศูนย ผลักดันงานยุติธรรมใหไดรับการ ยอมรับ ยืนยันความถูกตองาชอบธรรมในการดําเนินงานของอาสาสมัครยุติธรรม และเช่ือมโยงกับการ เรยี นการสอนในหลกั สตู รนติ ศิ าสตร ในแงมุมของทางวิชาการ จากการสังเคราะหกรณีการจัดการความขัดแยง และ กระบวนการพัฒนาของระบบการไกลเกลี่ยขอพิพาทของศูนยอาสาสมัครยุติธรรมชุมชน ทําใหเปด มุมมองและโลกทรรศนใหมๆ ในทางวิชาการในสาขาวิชาตางๆ หลายๆ ประการ เชน การทําให ประเด็นขอถกเถียงท่ีเก่ียวกับการพัฒนากระบวนการยุติธรรมท่ีเปนปญหาอยูในปจจุบัน สามารถท่ีจะ มองเห็นทางออกและทางเลือกในการแกปญหา ทําใหเห็นถึงขอจํากัดและจุดท่ีจะตองมีการปรับปรุง แกไขเพิ่มเติมในกระบวนการจัดการเรียนการสอนของหลักสูตรนิติศาสตร ทําใหเห็นถึงบทบาทของ นักวิชาการและสถาบันการศึกษาโดยเฉพาะในสาขาวิชาที่เก่ียวของกับ ระบบการเมืองการปกครอง ระบบกฎหมายและความยุติธรรม ระบบการพัฒนาสังคม ฯลฯ ซ่ึงมีการจัดการเรียนการสอนอยูใน สถาบันการศึกษาตางๆท่ีจะตองมีการปรับเปลี่ยนเน้ือหา วิธีการในการจัดการเรียนการสอน ที่ สอดคลองกับความตอ งการและสถานการณใ นทอ งถ่นิ ตางๆ มากข้ึน B 

สารบาญ หนา A คาํ นาํ B บทสรปุ ผบู รหิ าร บทท่ี 1 บทนาํ 1 1 1.1 หลกั การและเหตผุ ล 2 1.2 วัตถปุ ระสงคข องการศกึ ษา 2 1.3 ขอบเขตของการศกึ ษา 1.4 ผลทีค่ าดวาจะไดรับ 3 15 บทที่ 2 ทฤษฎีและงานวจิ ยั ทเี่ ก่ียวขอ ง 2.1 ทฤษฎีทเ่ี กยี่ วขอ ง 23 2.2 เอกสารและงานวจิ ยั ที่เกย่ี วขอ ง 24 24 บทที่ 3 วิธกี ารดําเนนิ งาน 24 3.1 กรอบแนวคดิ 25 3.2 วิธีการดําเนนิ งาน 3.3 กลุม เปาหมาย 26 3.4 เครอื่ งมอื ทีใ่ ชใ นการศึกษา 27 3.5 วธิ กี ารวิเคราะห 33 39 บทที่ 4 ผลการศึกษา 4.1 แนวคดิ ยุตธิ รรมชุมชน 44 4.2 กระบวนการจดั การความขดั แยง 4.3 บทบาทแตละภาคสว น 4.4 ผลความสําเร็จและลม เหลว บทท่ี 5 สรปุ ผลการศกึ ษา 5.1 ความหมายของยตุ ิธรรมชมุ ชนจากการปฏิบัติการในพน้ื ที่จังหวดั ตรงั 5.2 กระบวนการของชุมชนและองคกรเครือขา ยยตุ ิธรรมชุมชน

5.2.1 ยตุ ธิ รรมชมุ ชนในเชิงกระบวนการ 45 5.2.2 ยตุ ิธรรมชุมชนในเชงิ องคค วามรู 54 เอกสารอา งองิ 60 ภาคผนวก ก -การวเิ คราะหค วามขัดแยงพนื้ ท่ีตําบลวงั ครี ี ข -การวเิ คราะหค วามขดั แยงพน้ื ท่ตี ําบลสโุ สะ ค -การวเิ คราะหค วามขดั แยงพนื้ ที่ตําบลบางหมาก ง -การวเิ คราะหค วามขดั แยง พน้ื ทต่ี าํ บลนาหม่นื ศรี จ -การวเิ คราะหค วามขดั แยงพน้ื ที่ตําบลนาวง ฉ -การวิเคราะหค วามขดั แยง พน้ื ทีต่ าํ บลโคกสะบา ช -การวิเคราะหค วามขดั แยงพนื้ ทตี่ าํ บลเกาะลิบง ซ -การวิเคราะหค วามขดั แยง พน้ื ที่ตาํ บลคลองชลี อ ม ฌ -การวเิ คราะหค วามขัดแยง พน้ื ทต่ี าํ บลปากแจม ญ -การวเิ คราะหค วามขัดแยงพนื้ ทตี่ าํ บลเกาะสกุ ร

บทที่ 1 บทนํา 1.1 หลักการและเหตุผล กรมคุมครองสิทธิและเสรีภาพ ไดจัดทําโครงสรางความเขมแข็งกลไกเครือขายยุติธรรมชุมชน โดย การมีสวนรวมของชุมชนและเครือขายยุติธรรมชุมชน จังหวัดตรัง ซึ่งดําเนินการรวมกับศูนยประสานงาน วิจัยเพ่ือทองถิ่นจังหวัดตรัง เพ่ือศึกษารูปแบบและการหนุนเสริมใหเกิดกลไกการทํางานของเครือขาย ยุติธรรมชุมชนในระดับพื้นท่ีใหมีความเขมแข็งและย่ังยืน โดยเร่ิมดําเนินโครงการมาตั้งแตเดือนกรกฎาคม 2551 ทั้งน้ี ในการดําเนินโครงการดังกลาว แมจะมีการสรุปบทเรียนและสังเคราะหความรูเพ่ือนําไปสูการ ขยายผลไปยังพื้นที่อื่นตอไปในลักษณะของเอกสารไวแลวก็ตาม แตเน่ืองจากเอกสารดังกลาวจะมีลักษณะ เปนการสรุปผลการดําเนินงานจากแตละเวทีแยกเปนสวนๆ ขาดความสมบูรณเชิงวิชาการเน่ืองจากมิไดมี การรวบรวม กลั่นกรองวเิ คราะหแ ละสงั เคราะหเ ชิงวชิ าการ จึงไมอาจนํามาใชอ างอิงเชิงวชิ าการได และโดย ทกี่ ารดาํ เนินโครงการดังกลาวใชกระบวนการวิจยั ทองถ่ิน หรอื งานวิจัยเชิงปฏบิ ัติการโดยการมีสวนรวมของ ชุมชนเปนเคร่ืองมือ ดังน้ัน จึงไดจัดทําโครงการน้ีข้ึนมาเพ่ือสรุปรวบรวมผลการดําเนินงาน การวิเคราะห และการสงั เคราะหใ หเ ปน เอกสารเชิงวชิ าการทส่ี ามารถใชอ า งองิ ไดอยางสมบูรณ 1.2 วตั ถปุ ระสงค 1. เพื่อรวบรวมผลการดําเนินงานในโครงการสรางความเขมแข็งกลไกเครือขายยุติธรรมชุมชนโดย การมีสวนรวมของชุมชนและเครือขายยุติธรรมชุมชน จังหวัดตรัง ใหเปนเอกสารวิชาการที่นําไปสูการ เผยแพรตอสาธารณะใหป ระชาชนไดรับทราบและเปน แนวทางในการดําเนนิ งานเพ่อื สรางความเขมแข็งของ ชุมชน รวมทั้งเกิดการเรียนรูจากกรณีศึกษาการจัดการความขัดแยงโดยชุมชนเองทั้งปญหาในระดับปจเจก บุคคล ปญหาในระดับชุมชน ปญหาระหวางรัฐกับชุมชน ปญหาระหวางชุมชนกับองคกรอ่ืน เพื่อเปนทั้ง บทเรียน และองคความรูแกชุมชนในการปองกัน เขาถึง และแกไขปญหา และเปนเอกสารที่สามารถใช อางอิงเชงิ วิชาการได 2. เพื่อใหไดผลการศึกษารูปแบบและการหนุนเสริมใหเกิดกลไกการทํางานของเครือขายยุติธรรม ชมุ ชนในระดับพน้ื ที่ทม่ี คี วามเขมแข็งและย่ังยนื 3. เพ่ือใหไดผลการศึกษารูปแบบการประสานงาน หรือความเชื่อมโยงในการดําเนินงานของ ผูเก่ียวของ เชน ผูประสานงานในพ้ืนท่ีของกรมคุมครองสิทธิฯ และของศูนยประสานงานวิจัยเพ่ือทองถิ่น จังหวัดตรัง(พ่ีเลี้ยง) นักวิจัยทองถิ่น สกว.จังหวัดตรัง สํานักงานยุติธรรมจังหวัด รวมท้ังหนวยงานอื่นๆท่ี เก่ยี วของ 1

1.3 ขอบเขตวธิ ีการศกึ ษา การศึกษาในคร้ังนี้เนนการศึกษาจากเอกสารผลการดําเนินงานตามโครงการสรางความเขมแข็งกลไก เครือขายยุติธรรมชุมชน โดยการมีสวนรวมของชุมชนและเครือขายยุติธรรมชุมชน จังหวัดตรัง ตั้งแตเร่ิม โครงการ (กรกฎาคม 2551) จนถงึ ธนั วาคม 2553 จากเอกสารสรุปผลการจัดเวทีตา งๆ และศึกษาเพิ่มเติมโดย การสัมภาษณแบบเฉพาะเจาะจงกับบุคคลท่ีเก่ียวของ อาทิ คณะกรรมการศูนย หนวยงานท่ีเก่ียวของ ชุมชน ฯลฯ 1.4 ผลทีค่ าดวา จะไดรบั 1. ไดผลการศึกษาวิเคราะหผลการดําเนินงานโครงการสรางความเขมแข็งกลไกเครือขายยุติธรรม ชุมชน โดยการมีสวนรวมของชุมชนและเครือขายยุติธรรมชุมชน จังหวัดตรัง พรอมขอสังเกตและ ขอเสนอแนะการดาํ เนินงานในระยะตอไป 2. ไดรูปแบบการสรางกลไกเครือขายยุติธรรมชุมชนโดยการมีสวนรวมของชุมชนและเครือขาย ยุติธรรมชมุ ชน จังหวดั ตรงั 3. ไดรูปแบบการประสานงาน หรือความเช่ือมโยงในการดําเนินงานของผูท่ีเก่ียวของ เพื่อใหการ ดําเนินงานดา นยตุ ธิ รรมชมุ ชนบรรลผุ ลสาํ เรจ็ ตามเจตนารมณและเปา หมายแหงการปฏริ ปู ประเทศไทย 4. เกิดการเรียนรูจากกรณีศึกษาการจัดการความขัดแยงโดยชุมชนเองทั้งปญหาในระดับปจเจก บุคคล ปญหาในระดับชุมชน ปญหาระหวางรัฐกับชุมชน ปญหาระหวางชุมชนกับองคกรอ่ืน เพื่อเปนทั้ง บทเรียนและองคความรู แกช ุมชนในการปอ งกัน เขา ถึง และแกไขปญ หา 5. มีเอกสารดําเนินงานดานเครือขายยุติธรรมชุมชนที่สามารถใชเปนบทเรียนและอางอิงในทาง วิชาการได 2

บทท่ี 2 ทฤษฎแี ละวรรณกรรมที่เก่ียวของ 2.1 ทฤษฎที ่ีเกย่ี วของ งานวิจัยท่ีเก่ียวของกับการจัดการความขัดแยง หรือที่เกี่ยวของกับความยุติธรรม มักจะเร่ิมตนดวย แนวคดิ หรอื ทฤษฎที ่ีนํามาใชในการศกึ ษา แลว หลงั จากนนั้ ก็จะปรบั ใชท ฤษฎีนน้ั เขา กับขอ เท็จจริงท่ีไดจาก การเก็บขอมูล เพื่ออธิบายวาปรากฏการณที่ตองการจะศึกษาเปนไปตามแนวคิดหรือทฤษฎีท่ีนํามาศึกษา หรือไม งานสังเคราะหน้ี ไมไดเดินตามแนวทางหรือใชวิธีการศึกษาตามแนวทางการทําวิจัยในรูปแบบและ วิธีดังท่ีกลาวมา แตการสังเคราะหน้ีจะศึกษาขอเท็จจริงท่ีเกิดขึ้นในพ้ืนที่แลวพยายามทําความเขาใจและ สงั เคราะหเพอื่ ยกระดบั ความเขา ใจจากกรณศี กึ ษามาสกู ารสรปุ และตอ ยอดทางความคดิ เหตุท่ีดําเนินการตามแนวทางและวิธีการศึกษาในแนวน้ีก็เพ่ือตองการที่จะสะทอนความคิดท่ี เก่ียวของกับการจัดการความขัดแยง และสะทอนมุมมองท่ีเก่ียวของกับความเปนธรรมในทัศนะของ ชาวบา นทีเ่ ขามาเกย่ี วขอ ง เพ่ือเติมภาพความคิดเรื่องวิธีการจัดการความขัดแยงและความเขาใจที่วาดวยเร่ือง ความเปนธรรมที่ไมไดมาจากมุมกระแสหลัก1 หากตองการที่จะทําความเขาใจประเด็นเรื่องยุติธรรมชุมชน ในแงม ุมของประชาชนผานปฏิบัติการของการพัฒนาเครือขายอาสาสมัครท่ีดําเนินการรวมกันของฝายตางๆ โดยเฉพาะอยางยิ่ง ศูนยประสานงานวิจัยเพ่ือทองถิ่นจังหวัดตรัง กรมคุมครองสิทธิและเสรีภาพ และศึกษา จากกรณีศึกษาในการจดั การความขดั แยง จากพื้นทีต่ า งๆ ภายใตโ ครงการฯทดี่ าํ เนินการของจังหวดั ตรัง ทั้งนี้ โดยคาดหวงั วา จะสามารถชวยทําใหเกิดความเขาใจในประเด็นพื้นฐานที่สําคัญๆ งานยุติธรรม ชุมชนในระดับพื้นท่ี(ท่ีมีความแตกตางหลากหลายในมิติตางๆ) และปฏิบัติการจริง(ซ่ึงมีความล่ืนไหล และ มีความสลบั ซบั ซอ น ของสถานการณความขดั แยง) และขณะเดียวกันก็ยอมรบั ในขอ จาํ กดั หลายๆ ประการท่ี อาจจะทําใหไมสามารถท่ีจะสะทอนภาพของความเปนจริงทั้งหมดที่เกิดขึ้นในพ้ืนที่ได หากเพียงแตเปน ความพยายามขั้นตนเพื่อตองการสะทอนความคิดท่ีสังเคราะหจากปฏิบัติการณจริงของชุมชน ซึ่งความ เขาใจชุมชนในแงมุมนี้ยอมเปนประโยชนท้ังตอชุมชน ในฐานะที่จะไดรับผลกระทบและไดรับประโยชน และเปนสิ่งจําเปนตอการพัฒนาระบบกระบวนการยุติธรรม หากเห็นวาแนวทางที่ยอมรับใหชุมชนเขามามี สว นรว มในการบริหารจดั การเรอ่ื งความเปนธรรมจะเปนทางออกของสงั คมได 1ในทนี่ ้คี ําวา “ กระแสหลัก” หมายถงึ กลุมความคดิ ท่ีวาดว ยยุติธรรมชุมชน ( หรืออาจจะเรียกชือ่ อยา งอื่น เชน ยุติธรรมเชงิ สมานฉนั ท ม, ยุติธรรมทางเลอื ก ฯลฯ ) ซงึ่ เกดิ ขน้ึ ในบริบทท่ี( ความคดิ เร่ืองยุติธรรมชุมชน ) ถูกเสนอข้นึ มาเพอื่ เปน ทางออกใหก ับกระบวนการยุติธรรม กระแสหลัก ดงั น้นั น้ําหนกั หรอื ประเดน็ จึงเปนการตอบโจทยขอจํากัดของระบบกระบวนการยุตธิ รรมกระแสหลกั และปญหาของระบบ ราชการทีเ่ กี่ยวของกับระบบงบประมาณ ระบบการบริหารงานบคุ คล และการจัดโครงสรางองคก ร เปนหลกั 3

กอนท่ีจะกลาวถึงแนวคิดที่สําคัญท่ีจะไดจากการทําความเขาใจหรือถอดบทเรียนจากการกระทําของชุมชน ในการจัดการความขัดแยง ควรที่จะตองกลาวถึงวิธีการและฐานคิดที่จะนํามาใชในการศึกษา ในงานชิ้นน้ี กลาวคือ งานศึกษาน้ีใชวิธีการศึกษาในแนวทางการศึกษา “ ภูมิปญญา(ทองถ่ิน)ชาวบาน ”( local wisdom) ในการจัดการความขัดแยง ซึ่งในที่น้ีหมายถึง ความสามารถในการผสมผสานความรูและเทคนิคตางๆ ที่ ชุมชนมีอยูซึ่งเปนความรูภายในชุมชน กับความรูในรูปแบบอื่นๆซึ่งมาจากภายนอก เชน ความเขาใจ เก่ียวกับกฎหมายของรัฐ ความรูเก่ียวกับปญหาของกระบวนการยุติธรรม หรือความรูเก่ียวกับบทบาท อาํ นาจหนา ทีข่ องหนวยงานตางๆของรัฐ เปนตน เพื่อนาํ มาใชใ นการจัดการความขดั แยง ทเี่ กดิ ข้ึนชุมชน การ ผสมผสานในลกั ษณะการ “ปรับปรน”2 เชน นีเ้ ปน สงิ่ ทพ่ี บเหน็ ไดอยูเสมอๆในการจดั การความขัดแยง ท่ีศึกษา จากกรณีศึกษาที่ไดจากบันทึกซ่ึงดําเนินการโดยอาสาสมัครยุติธรรมในพื้นที่จังหวัดตรัง ดังน้ันเมื่อใช “ภูมิปญญา(ทองถิ่น)ชาวบาน” มาเปนแนวทางในการศึกษาจัดการกับขอมูลการจัดการความขัดแยงโดย ชาวบานท่ีอยูในพื้นท่ีจังหวัดตรัง จึงทําใหตองฉายภาพรวมของภูมิปญญาทองถ่ินของภาคใตวามีลักษณะ เปนอยางไร ซึ่งจากการศึกษาเอกสารทําใหเห็นทราบถึงการจัดภูมิปญญาทองถ่ินของภาคใตวาภูมิปญญา พ้ืนบานประกอบดวยประเภทของภมู ิปญ ญาดงั ตอไปนี้3 1. ภูมิปญ ญาเพ่อื การยังชพี 2. ภูมิปญญาเกย่ี วกบั การพทิ กั ษรักษาชีวติ และทรพั ยสนิ 3. ภมู ปิ ญ ญาการรักษาฐานะและอาํ นาจ 4. ภมู ิปญญาการจัดการสาธารณประโยชน 5. ภมู ิปญญาทีเ่ ปนการสรางสรรคพิเศษ และดวยเหตุดังกลาวนั้น ในการศึกษาเพื่อสังเคราะหจากการปฏิบัติการจริงๆ ของอาสาสมัคร ยตุ ิธรรมชุมชน และจากกรณีศกึ ษาความขดั แยง ที่เกิดขึ้นในพ้ืนทจี่ ังหวดั ตรงั ภายใตช ุดโครงการวจิ ยั จะใชการ จัดประเภทของภูมิปญญาดังท่ีกลาวมาเปนพ้ืนฐานในการสังเคราะห และเน่ืองจากงานพัฒนาเครือขาย อาสาสมัครยุติธรรมชุมชน เปนพันธกิจประการหน่ึงที่สําคัญของกรมคุมครองสิทธิและเสรีภาพ ฯ ภายใต วิสัยทัศนตามแผนพัฒนาของกระทรวงยุติธรรมที่กําหนดไววา “ยุติธรรมทั่วหนา ประชามีสวนรวม” (Justices for All) ดังนั้น เพื่อเชื่อมโยงในเชิงแนวคิดกับประเด็นการจัดการความขัดแยงโดยชุมชน จึงนํา แนวคิดเร่ืองการมีสวนรวมของประชาชนเขามาเปนพื้นฐานในการศึกษาดวยแตการมีสวนรวมที่จะนํามาใช ในการสังเคราะหงานกระบวนการยุติธรรมจําเปนท่ีจะตองมองจากหลายภาคสวน โดยเฉพาะอยางยิ่งการ สวนรวมของผูที่ไดรับผลกระทบหรือผูท่ีไดรับความเสียหายจากความขัดแยงท่ีเกิดขึ้น ดังน้ัน ประเด็นเร่ือง 2“การปรบั ปรน” หมายถึง การทงิ้ ความรูบางอยา งไปบา งและการรับของใหมม าบาง อานรายละเอียดใน เอกวิทย ณ ถลาง. ภูมปิ ญญา ชาวบาน 4 ภาค: วถิ ีชีวติ และกระบวนการเรียนรขู องชาวบานไทย. นนทบุรี: มหาวทิ ยาลัยสโุ ขทัยธรรมาธริ าช, 2540. 3สุธิวงศ พงษไพบลู ย (2540) “ภูมิปญ าชาวบา นภาคใต”, ทกั ษณิ คด.ี 4 (3)(ก.พ.-ก.ค.) 33-42 4

การมีสวนรวมของประชาชนที่จะถอดมาจากกรณีศึกษาเพ่ือใหเห็นถึงบทบาทที่มีการแสดงออกมาจริงๆ ภายใตก ารจัดการความขดั แยง วา ผทู ี่ไดร บั ผลกระทบ ไดแสดงบทบาทอยางไรบา ง สําหรบั แนวคดิ พนื้ ฐานท่ีจะนํามาใชในการศึกษา ผูศึกษาไดแบงแนวคิดทฤษฎีในสวนที่เก่ียวของกับ ยุติธรรมชุมชนออกเปน สองกลุมแนวคดิ ดงั น้ี กลุมที่ 1 เปนกลุมแนวคิดท่ีวาดวยขอถกเถียงเก่ียวกับประเด็นเร่ืองความยุติธรรมในแงมุม ตา งๆ ทเี่ ปนการมองจากแนวคิดเร่อื งยตุ ธิ รรมชุมชน กลุมท่ี 2 เปนกลุมแนวคิดที่พิจารณาถึงยุติธรรมชุมชนในดานท่ีมุงเพื่อเปนทางออกและ ทางเลอื กใหแกระบบการบริหารงานยุติธรรม ซ่ึงเปนประเด็นเกี่ยวกับการปฏิรูปกระบวนการยุติธรรม และ การนําเอาวิธีการของยุติธรรมชุมชนไปใชในการแกปญหาของการกระทําความผิดบางประเภท หรือการ กระทาํ ความผดิ ของผูกระทาํ ความผิดเฉพาะบางกลมุ อยางไรก็ตามสําหรับแนวคิดในกลุมที่ 1 ซ่ึงประกอบดวยประเด็นในเชิงแนวคิด ซึ่งจะ ครอบคลมุ ในประเด็นและขอ ถกเถียงท่ปี ระกอบดวยเนอ้ื หาทสี่ าํ คญั ๆ ดังตอไปน้ี 1. ในดา นปรชั ญาพื้นฐานของแนวคดิ ยตุ ธิ รรมชุมชน ประเด็นเร่ืองความยุติธรรมมิไดเปนประเด็นขอถกเถียงเฉพาะในทางกฎหมายเทานั้น และ จริงๆ แลวประเด็นเรื่องความยุติธรรมก็เปนประเด็นหลักที่ถกเถียงกันมาต้ังแตมนุษยเร่ิมรวมเปนกลุมใน ระดับตางๆ ย่ิงเปนกลุมที่มีความสลับซับซอนมากเทาใด ประเด็นขอถกเถียงก็จะยิ่งมีความซับซอนข้ึนเปน เงาตามตวั การปรากฏตัวขึ้นของคําวา “ยุติธรรมชุมชน” (community justices) ในบริบทสังคม ปจจุบัน ทั้งในสังคมโลกในแตละประเทศท่ีกระบวนการยุติธรรมกระแสหลักประสบปญหา ซึ่งก็รวมถึง กระบวนการยุติธรรมของไทยดวย ขอ ถกเถยี งเกี่ยวกับความหมายของคําวา “ยุติธรรมชุมชน” ในเวทีสากล ในปจจุบันยังอยูในชวงของการพัฒนาขอบเขตและความหมาย เพื่อสรางความชัดเจนและพัฒนาไปสูใน ระดบั เชงิ แนวคิด-ทฤษฎี สําหรับในกรณีประเทศไทยเองแลว คําวา “ยุติธรรมชุมชน” เร่ิมปรากฏตัวเปนคร้ังแรก ในชว งของการปฏิรปู โครงสรา งระบบราชการ ในสว นท่เี ก่ยี วกบั กระบวนการยตุ ิธรรมมกี ารแยกศาลออกไป จากระบบกระบวนการยุติธรรม ดังน้ันในแงการจัดโครงสรางจึงสงผลใหเกิดการแบงแยกอํานาจของ กระบวนการยุติธรรมออกเปนสวนๆ กลาวคือ เดมิ อาํ นาจของรัฐในสวนท่ีเกี่ยวกับการดําเนินคดี หากเปนคดีแพงซึ่งเปนเร่ืองที่เกี่ยวของกับชีวิตประจําวัน ของประชาชน (และรวมถึงทางดานเศรษฐกิจดวย) หนวยงานท่ีมีบทบาทหลักไดแก ศาลยุติธรรม ซึ่งรวมถึง หนวยงานท่ีทําหนาท่ีในการบังคับใหเปนไปตามคําพิพากษาในคดีแพงซึ่งไดแก กรมบังคับคดี ก็อยูใน อาํ นาจของศาลยุติธรรมดวย 5

สําหรับในคดีอาญา หนวยงานท่ีบทบาทเรียงตามอํานาจที่จัดลําดับกันของนักกฎหมาย จะ ประกอบดวย พนักงานสอบสวน(ตํารวจ) อัยการ ศาล และยังมี กรมคุมประพฤติ กรมราชทัณฑ ซึ่งเดิม พนักงานสอบสวน พนักงานอัยการ เปนผูท่ีมีอํานาจในการดําเนินคดีอาญา ในช้ันของการสอบสวน และ การฟองรองตอศาล และอํานาจในสวนที่เก่ียวของกับคดีทั้งหลายอยูท่ีศาลเปนผูพิจารณาตัดสินคดี โดยมี กรมคุมประพฤติและกรมราชทัณฑ เปนผูดําเนินการลงโทษ หรือควบคุมความประพฤติตามพิพากษาหรือ คาํ สัง่ ของศาล ตอมามีการปฏิรูประบบราชการโดยมีการจัดตั้งกระทรวงทบวงกรมใหม ซึ่งเปนผลสืบ เน่ืองมาจากการเรียกรองใหมีการปฏิรูปการเมือง อันนําไปสูการจัดทํารัฐธรรมนูญป พ.ศ. 2540 ซ่ึงมี บทบญั ญัตทิ ีก่ ําหนดกรอบเนื้อหาและระยะเวลาใหม กี ารปฏริ ปู ระบบงานยุติธรรมครั้งสําคัญโดยรัฐธรรมนูญ จดั ต้งั ศาลปกครอง และองคกรอิสระในการควบคุมตรวจสอบการใชอํานาจรัฐ และหลังจากนั้นก็มีนโยบาย ของรัฐบาลในการปฏิรูประบบราชการ กระทรวงยุติธรรมเปนสวนราชการหนึ่งในระดับกระทรวงที่เปน หนวยงานนํารองในการปฏิรูป ดังนั้นจึงมีการนําเอาแนวคิดและวิธีการบริหารสมัยใหมเขามาใชในระบบ ราชการ เชน การบริหารแบบโครงการ การกําหนดเปาหมายเชิงยุทธศาสตร การบริหารเพ่ือการเปล่ียนแปลง ฯลฯ ประกอบกับมีแนวคิดใหมๆ ในทางการเมือง การปกครอง และในทางเศรษฐกิจท่ีใหความสําคัญกับ ประชาชน (ในภาษาการปฏิรูป ประชาชน คือ ลูกคา หรือ ผูท่ีจะไดรับประโยชน) ดังนั้น จึงปรากฏกระแส การทํางานของสวนราชการที่ตองใกลชิดกับประชาชนท่ีมักจะมีคําวา “ชุมชน”พวงติดกับงานทํา ยุติธรรม ชุมชนกเ็ ปน สวนหนงึ่ ของลักษณะการทาํ งานทอ่ี ยใู นบริบทเชนนน้ั ในบริบทการปรับปรุงการทํางานของระบบราชการ กรมคุมครองสิทธิและเสรีภาพ ประชาชนมีสวนสําคัญอยางมากที่ทําใหเกิดความเชื่อมโยงกันระหวางความคิดของหนวยงานในระดับกรม และชุมชนภายในพ้ืนท่ีการพัฒนาระบบงานตามแนวทางที่ตองการจะนําเอาชุมชนเขามามีสวนรวมในการ จดั การความขดั แยง ท่ีเกิดขึน้ ในชุมชน เพอ่ื มุงไปสกู ารพัฒนาระบบงานยตุ ธิ รรมชุมชน4 แตอยางไรก็ตามแมจะมีการริเริ่มงานในลักษณะของระบบงานยุติธรรมชุมชนก็ตาม แตก็ ยงั ไมมีความชดั เจนในเร่อื งความหมายวา “ ยุติธรรมชมุ ชน ” หมายถึงอะไร จากการสังเคราะหกระบวนการ ทํางานภายใตโครงการนี้ ทําใหเกิดความเขาใจท่ีชัดเจนขึ้นถึงขอบเขตและความหมายของ “ยุติธรรม 4ดงั จะเห็นไดจ ากแนวทางและแผนการดําเนินงานของกรมคุมครองสิทธิและเสรีภาพ ซ่ึงจัดตั้งขึ้นใหมตามระเบียบบริหารราชการแผนดิน และการปรับปรุงกระทรวงทบวง ตามแผนการปฏิรูประบบราชการ ซึ่งในขณะน้ัน มีอธิบดี ชาญเชาว ไชยานุกิจเปนอธิบดี มีการสราง ความรวมมือกับสํานักงานสนับสนุนการวิจัย ( สกว.) รวมกับมหาวิทยาลัยของรัฐในสวนกลางและภูมิภาคเพ่ือเลือกพื้นที่ ในภูมิภาคตางๆ 13 พ้ืนท่ีในการศึกษาวิจัยเพ่ือพัฒนาระบบงานยุติธรรมชุมชน ท้ังในแงของการสรางองคความรูใหมและการเสริมสรางตอยอดภูมิปญญา ทองถิ่นในการจัดการความขัดแยง การพัฒนาระบบการทํางานท้ังในสวนของราชการ และในระดับชุมชน การระดมทรัพยากรใน ลักษณะท่ีเปนทุนทางสังคมในรูปแบบตางๆเชน ความเขมแข็งของชุมชน ศักยภาพของผูนําท้ังท่ีเปนทางการและไมเปนทางการ มีการ พัฒนาชุมชนท่ีอยูในโครงการใหเกิดความเปนเครือขาย มีการขยายความเปนเครือขาย อาสาสมัครระหวางพื้นที่ แตเนื่องจากมีการเนน อาสาสมคั รในเชงิ ปริมาณมากเกินไปและมีความไมชัดเจน ความไมม นั่ คงในระดบั นโยบาย จงึ ทําใหการพัฒนาอาสาสมัครยุติธรรมชุมชน ประสบปญหาในการดาํ เนนิ การ 6

ชมุ ชน” วา หมายถึง “ การทชี่ ุมชนที่สามารถจัดการปญหาไดดวยชุมชนเอง โดยใชความรูภายใน ความรูจาก ประสบการณ และเสริมดวยความรูภายนอก หากชุมชนไดรับการหนุนเสริมใหเกิดทักษะ ความเช่ือมั่น และ การยอมรับจากชุมชน รวมถึงหนวยงานที่เกี่ยวของในการจัดการความขัดแยงโดยชุมชนอยางตอเนื่อง จะ เปนชุมชนท่ีมีความเขม แข็ง และมีความยัง่ ยนื ”5 จากกระบวนการริเร่ิมก็เปนการริเร่ิมโดยภาครัฐ ซ่ึงมีเปาหมายที่ตองการสรางอาสาสมัคร ยุตธิ รรมชุมชน สรา งระบบงานยตุ ิธรรมทเ่ี ปดโอกาสใหประชาชน ชุมชน เขามามีสวนรวม ก็ยังมีคําถามใน อีกระดับหน่ึงก็คือ “ความยุติธรรม”ในมุมของประชาชน หรือชุมชน ท่ีเขามารวมในการพัฒนาระบบงาน ยุติธรรมชุมชน มีความหมายอยางไร แตกตางจากความยุติธรรมตามกฎหมายซึ่งระบบราชการยึดถือตลอด มา หรอื ไม อยา งไร ซึ่งจากการสังเคราะหกรณีการจัดการความขัดแยง ทําใหเห็นวิธีการในการจัดการความ ขัดแยงของชุมชน โดยเริ่มตนจากขอเท็จจริงของความขัดแยงท่ีเกิดขึ้น และพยายามที่จะแสวงหาวิธีการ ตางๆ ท่ีจะไมทําใหสถานการณความขัดแยงขยายผลไปสูระดับท่ีรุนแรงข้ึน ซ่ึงสะทอนถึงการให ความสําคัญกับเรื่องความสงบภายในชุมชน และหลังจากน้ันก็จะพยายามท่ีจะแสวงหาวิธีการท่ีจะทําให คคู วามขดั แยง ขามพนสถานการณด ังกลา ว ซ่ึงจากการสังเคราะหพบวาความพยายามท่ีจะแสวงหาวิธีการใน ขั้นตอนน้ีมีความยืดหยุนสูงมาก มีการนําเอาบุคคลหรือเงื่อนไขตางๆ ท่ีจะทําใหเกิดการปรับความสัมพันธ กันใหมระหวางคูกรณีที่มีความขัดแยงกัน ซ่ึงจะแตกตางจากวิธีการของกระบวนการยุติธรรมกระแสหลัก โดยส้ินเชิง ในสภาวะเชนนี้หากพิจารณาในเชิงวิชาการแลวก็สามารถท่ีจะอธิบายไดวา เปนความพยายาม ของกลไกภายในชมุ ชนท่ปี รบั ตวั ตามบรบิ ทและสภาวการณท เี่ ปล่ียนแปลงไป มปี จ จัยจากภายนอกชุมชนใน รูปแบบตางๆ ท่ีเขาทําใหเ กิดการเปล่ียนแปลง และขณะเดยี วกนั ก็เกิดการเปล่ียนที่มาจากปจจัยภายในชุมชน เองดวยเชน เดยี วกนั ความพยายามของกลไกภายในชุมชนทีจ่ ะสรา งสภาวะดุลยภาพ (ในท่ีน้ีหมายถึง อาจจะ หมายความถึงสภาวะของความเปน ธรรม)ในการดํารงชวี ติ อยรู ว มกนั ภายในชมุ ชน สําหรับกรอบแนวคิดหลักของแนวคิดยุติธรรมชุมชนในเชิงภาพรวมซึ่ง ณ เวลาน้ีพอที่จะ สรุปออกมาเปน ประเดน็ หลกั ๆ ในหัวขอ สําคญั ไดด ังนี้ 1. ขอบเขตความหมายของคําวาความยุติธรรมทไี่ ดจากการสังเคราะหจากกรณีศึกษาซ่ึงเปน ทัศนะของชุมชน ซ่ึงในการศึกษาและสังเคราะหเบื้องตนปรากฏความคิดเห็น ทัศนคติ หลักการในการ จัดการความขัดแยง จากรายงานกระบวนการในการจดั การความขัดแยงทด่ี ําเนินการโดยอาสาสมัครยุติธรรม ชุมชนผูท ่ีทาํ หนาท่ีในการไกลเ กลยี่ ดงั ตอ ไปนี้ 1.1 ทัศนะในการมองปญหา มองวาทุกเร่ืองตองมีทางออก จึงเปนแรงจูงใจท่ีสําคัญใน การจดั การความขดั แยง 1.2 ยดึ หลักเหตุและผลในการตัดสินหรือการไกลเ กล่ยี 5เปน คํานยิ ามท่ีสรุปจากการดําเนินการของชุดโครงการวจิ ยั ยุตธิ รรมทอ งถ่ิน 7

1.3ใชค วามรู ความเปน ธรรม และความถกู ตองทางกฎหมายประกอบในการไกลเกลย่ี 1.4 ใชหลัก“ความเปนสมาชิกในชุมชน” ตองพ่ึงพาอาศัยกัน เห็นอกเห็นใจกัน บนฐาน ของคนบา นเดยี วกนั ความเปน เครือญาติ บุญคุณทเ่ี คยชวยเหลือกนั ที่ผา นมาและการท่ีจะตอ งอาศัยรวมกันใน ชุมชนตอไปดังนั้นจึงทําใหเห็นถึงฐานของกรอบความคิดท่ีจะนํามาใชในการแกไขปญหา คือ การยํ้าเตือน ใหค ูก รณคี าํ นงึ ถึง “หลักการใหอภยั ” ตอกัน 1.5 คาํ นึงความเปน ธรรมการไมเอารัดเอาเปรียบ หรือเรียกรองคาเสียหายกันเกินสมควร ดังน้ันการจายคาเสียหายในหลายกรณีจะอยูบนความพอใจของผูเสียหายและความสามารถในการจาย คา เสียหายของผูทท่ี ําใหเกดิ ความเสยี หาย 1.6 มีความแตกตา งในวธิ ีการทาํ งานระหวางอาสาสมคั รยตุ ิธรรมท่เี ปน ผหู ญิงและผูชาย ระหวางอาสาสมัครในวัยวุฒิลําดับตางๆ รวมถึงระหวางอาสาสมัครที่มีตําแหนงในสวนทองถ่ินหรือทองที่ และผูน าํ ทางศาสนากับอาสาสมัครทไ่ี มมตี าํ แหนง 2. แบบแผนในการจัดการความขัดแยงของชุมชนจากพ้ืนท่ีตางๆ เพ่ือวิเคราะหถึงพลังการ สรางสรรค และวิธีการปรับเปลี่ยนความสัมพันธ( ระหวางฝายตางๆที่เกี่ยวของกับความขัดแยง)เพ่ือคง ความสมั พันธอ นั ดภี ายในชมุ ชนเอาไว ซ่ึงเปนเปา หมายทสี่ ําคัญประการหนงึ่ ของ “ยุติธรรมชุมชน”)โดยการ สังเคราะหเพ่ือใหเห็นถึงแบบแผนท่ีเกิดขึ้นในทางปฏิบัติจริง จากรายงานการจัดการความขัดแยงในจํานวน ทมี่ ากเพยี งพอ นา จะชว ยทําใหเ กิดความชดั เจนหรือสามารถท่ีจะเห็นถงึ แนวโนม ที่สามารถคาดการณไดข อง การจดั การความขัดแยง ในแตละประเภท 2. แนวคดิ กระบวนการยุติธรรมเชิงความรว มมือ ( Collaborative Justice) ในปจจุบันหากตรวจสอบความเคลื่อนไหวในทางวิชาการ โดยเฉพาะอยางย่ิงสําหรับ ประเทศท่ีมีการปรับปรุงกระบวนการยุติธรรมอยางตอเนื่อง จะพบแนวคิดใหมๆ เกิดขึ้นและกาวหนาไป จากขอถกเถียงที่เก่ียวกับแนวคิดยุติธรรมเชิงสมานฉันท แนวคิดยุติธรรมชุมชน ซ่ึงในงานศึกษาในเห็นวา เปนแนวคิดท่ีจะเปนประโยชนตอการพัฒนาระบบกระบวนการยุติธรรม และตรงกับปรากฏการณท่ีเกิดข้ึน จริงจากการท่ีเครือขายอาสาสมัครยุติธรรมชุมชน จังหวัดตรัง ไดดําเนินการพัฒนาระบบการไกลเกลี่ยเพื่อ ระงับขอพิพาทที่เกดิ ข้ึนในพน้ื ทน่ี าํ รอ ง แนวคิดใหมดังกลาวคือ แนวคิดวาดวย กระบวนการยุติธรรมเชิงความรวมมือ (Collaborative Justice) สําหรับแนวคิดใหมน้ีตั้งอยูบนหลักนิติปรัชญาวาดวยการรักษา (Therapeutic jurisprudence) ซ่ึงเปน เปา หมายในการปฏิบัติงานของกระบวนการยตุ ธิ รรมในแนวคดิ ใหมน ี้ โดยวิธีการเขา สูปญหาของแนวคิดน้ีเริ่มตนที่การใหความสําคัญกับการสรางสุขภาวะทางจิตใจของทุกๆ ฝายที่เกี่ยวของ โดยเฉพาะอยางย่ิงในระดับชุมชน แนวคิดใหมนี้จริงๆ แลวนอกจากจะเปนการสะทอนภาพของปญหา ขอจํากัด และผลกระทบที่เกิดจากระบบกฎหมายและกระบวนการยุติธรรมกระแสหลัก ซ่ึงนําไปสูความ 8

พยายามในการแสวงหารูปแบบใหมๆ ของกระบวนการยุติธรรมที่สามารถรองรับกับการเปล่ียนแปลงของ โครงสรางสังคมแบบใหม ซ่ึงในปจจุบันแนวคิดใหมท่ีจะเปนทางออกของปญหากระบวนการยุติธรรม กระแสหลักคือ กระบวนการยุติธรรมทางเลือก (ADR) และภายใตแนวคิดเรื่องยุติธรรมทางเลือก ยังมี แนวคิดยอยๆ ท่ีคอยๆ พัฒนาข้ึนมาในเชิงระบบ ดังที่มีการกลาวถึงในสังคมไทยมากข้ึน คือ แนวคิด ยตุ ิธรรมเชิงสมานฉันท (Restorative Justice ) และแนวคิดยุติธรรมชมุ ชน (Community Justice ) จากการวิเคราะหกระบวนการยุติธรรมทางเลือกในเชิงของกระบวนการแลว อาจจะกลาวได วา จริงๆ แลวแนวคิดวาดวยกระบวนการยุติธรรมเชิงความรวมมือ ( Collaborative Justice) ซ่ึงมีกลาวถึง ในเชิงวิชาการอยางกวางขวาง เปนการตอยอดทางความคิด ตอจากแนวคิดยุติธรรมเชิงสมานฉันท และ แนวคดิ ยตุ ธิ รรมชมุ ชน ซง่ึ นบั วาเปน แนวคดิ บกุ เบกิ ในยุคทเ่ี กดิ ความคดิ ที่จะปฏิรูปกระบวนการยุติธรรม ซ่งึ ถือไดว าเปนความคดิ ใหม และหลงั จากท่ีแนวคิดท้ังสองมีการนําไปปรับใชมีการนําไปปรับเปล่ียนบางสวน ของกระบวนการยุติธรรม และตองการท่ีจะยกระดับการเปลี่ยนแปลงไปสูอีกระดับท่ีสูงข้ึน ซึ่งมีลักษณะ เปน การบรู ณาการระบบมากขนึ้ ดงั น้นั แนวคดิ วา กระบวนการยตุ ิธรรมเชงิ ความรวมมอื จงึ อาจจะกลา วไดวาเปน แนวคิดใน เชิงการปฎิรูปกระบวนการยุติธรรมในระยะที่ 2 โดยพยายามนําแนวคิดตางๆ ท่ีเปนการแกปญหาที่เกิดจาก ความขัดแยงมาบรู ณาการเขา ดวยกัน โดยมีหลกั การสําคญั ๆ ดังตอไปนี้ 1. การทํางานในลักษณะเครือขา ย( Networking) หลักการดังกลาวตองการที่จะทําใหสวนตางๆ ของกระบวนการยุติธรรม รวมถึงภาค ประชาชนเกิดการแลกเปลี่ยนขอมูลขาวสารระหวางกัน และที่สําคัญก็คือ จะทําใหทุกฝายเห็นเปาหมาย กระบวนการทํางาน วธิ กี าร แนวปฏิบตั ิ ขอ จาํ กดั ฯลฯ ของแตละฝา ย 2. การประสานระบบการทํางาน ( Coordinating) เนื่องจากฝายตางๆ ที่เก่ียวของกับการแกไขความขัดแยงในแตละหนวยงานตางมี เปาหมาย มีระบบวิธีการทํางาน และมีแนวทางปฏิบัติ ของตนเอง ดังนั้น หากมีการประสานการทํางานใน ลักษณะท่ีเปนเครือขายความรวมมือก็จะสามารถที่จะทําใหเกิดการเปลี่ยนแปลงการทํางานได ซ่ึงในขั้นน้ีก็ คือการออกแบบระบบการทํางานแบบใหมที่มีหลายๆ ฝายเขามามีสวนรวม และตางก็มีเปาหมายไปใน ทศิ ทางเดยี วกัน 3. การปฏิบัตงิ านรว มกัน ( Cooperating) จากการจัดระบบใหม ซ่ึงเดิมมีลักษณะท่ีตางๆ คนตางอยู ตางมีอาณาจักรของตนเอง แลวมีการจัดระบบใหมในลักษณะท่ีเปนเครือขายความรวมมือ มีกระบวนการออกแบบระบบการทํางาน ใหมแลว ยงั ไมเปนการเพียงพอ และยังจะตองดาํ เนินการในอกี ขั้นตอนหน่ึงคือ “การปฏิบัติงานรวมกัน” ซึ่ง 9

หัวใจสําคัญอยูที่การนําเอาทรัพยากรของแตละหนวยงาน ท้ังบุคลากร งบประมาณ ความรูในการปฏิบัติ มา แบงปนกันเพื่อปฏบิ ัตงิ านรว มกัน 6 แนวคิดดังกลาวนี้ หากนํามาเทียบเคียงกับกระบวนการพัฒนาศูนยยุติธรรมชุมชน จ.ตรัง แลว จะเห็นไดวา มีกระบวนการหลายๆ ข้ันตอนที่คลายคลึงกัน ซึ่งจะเปนประโยชนอยางมากตอการวิเคราะห เพือ่ การตอ ยอดการทํางานของศนู ยยุตธิ รรมชมุ ชน จ.ตรัง 3. แนวคดิ การมสี วนรวมของประชาชน แมจะมีการกลาวถึงแนวคิดการมีสวนรวมของประชาชนมากข้ึนในงานศึกษาหรือขอเสนอ จากงานวิจัยตางๆ และความกาวหนาของบทบัญญัติกฎหมายที่กลาวถึงการมีสวนรวมของประชาชนจะมี มากข้ึนก็ตาม แตสวนใหญแลวมักจะเปนการกลาวถึงการเขามามีสวนรวมในทางการเมืองเสียเปนสวน ใหญ ไมวาจะเขามาในการจัดทํานโยบาย การเลือกตั้ง การเขามามีสวนในการจัดทําโครงการตางๆ รวมกับ ภาครัฐ ฯลฯ ซ่ึงมักจะกลาวรวมไปถึงเร่ืองการกระจายอํานาจในการปกครอง และการเมืองในระบอบ ประชาธิปไตยแบบมสี ว นรวม แตสําหรับในเรื่องการจัดการความขัดแยงโดยอาสาสมัครยุติธรรมชุมชน จังหวัดตรัง ซ่ึง เปนประเด็นทเ่ี กีย่ วกับการใชอ ํานาจในการระงับขอพิพาทของชุมชนซ่ึงในทางทฤษฎีนิติศาสตร หรือในทาง การเมืองการปกครองมักจะจัดอยูในสวนที่เกี่ยวของกับการใชอํานาจตุลาการ ซ่ึงไมคอยจะมีการกลาวถึง การเขาไปมีสวนของภาคประชาชนในการใชอํานาจในทางดานน้ี(อํานาจตุลาการ)มากนัก กลาวอีกอยาง หน่ึงก็คือ หากเชื่อม่ันในศักยภาพของชุมชน ดังนั้น เม่ือกลาวถึงเร่ืองการเขาไปมีสวนรวมของภาค ประชาชนในการใชอํานาจรัฐ(หรือท่ีเรียกกันในทางทฤษฎีวาอํานาจอธิปไตย)ในแงของการจัดการความ ขัดแยง จะตองกลาวถึงการปรับความสัมพันธเชิงอํานาจ ระหวางอํานาจตุลาการกับชุมชนเสียใหมจะคิดใน อยกู รอบของวิธีการจัดความสัมพนั ธเชิงอํานาจทางปกครองแบบเดิมๆไมไดอีกตอไป7 ดังนั้น จากการศึกษา ในโครงการกระบวนการเรียนรูเพื่อสรางความเขมแข็งศูนยยุติธรรมชุมชน จังหวัดตรัง หากตองการที่จะ พัฒนาการมีสวนรวมของประชาชนในการจดั การความขัดแยงโดยมีเปาหมายที่สําคัญคือการใหชุมชนเขามา มีสวนรวมในการสรางความเปนธรรมใหเกิดขึ้น จําเปนท่ีจะตองเปดรับแนวคิดใหมท่ีวาดวย “การสราง สํานึกใหมเพื่อการจัดการตนเอง ” โดยเสริมกับแนวคิดเร่ืองการกระจายอํานาจ ทั้งนี้เน่ืองจาก ในเรื่องการ จัดการความขัดแยง จากการศึกษากระบวนการดําเนินการของโครงการน้ีพบวา มีความจําเปนที่จะตองวาง ระบบสาํ คญั ๆ หลายๆ เร่ือง อาทิ เชน 6 http://www.collaborativejustice.org 7กรอบความคิดท่ใี ชในการอธิบายวิธีการจดั ความสัมพันธเ ชงิ อาํ นาจแบบเดิมๆและนําไปสูการสถาปนาเปน แนวคิดท้งั ในทางกฎหมาย และทางการเมอื งการปกครองทีส่ าํ คัญคอื กรอบคดิ ที่วา ดวยการกระจายอํานาจ และกรอบคิดท่ีวา ดว ยการแบงอํานาจ ซ่ึงทัง้ สองกรอบ คดิ ดงั กลาวเปนที่มาของการพัฒนาโครงสรางของระบบราชการสวนทอ งถิน่ และราชการสวนภูมภิ าค ตามลําดับ 10

1. กระบวนการทํางานเพ่ือสรางแนวคิดใหมของบุคลากรท่ีเขามาเก่ียวของกับงานยุติธรรม ชุมชน 2. จะตองใหความสําคัญกับเรื่องกระบวนการในการสรางกฎกติกาใหมๆท่ีจําเปนตองใชใน ชุมชนในอนาคต 3. มีความจําเปนที่ตองพัฒนาระบบการทํางานในเชิงสถาบัน และการจัดองคกร ต้ังแตระดับ ชุมชน ระดับจังหวัด และระดับชาติ 4. มีความจาํ เปน ท่ีจะตองสรางระบบสนบั สนุนทางความรทู ีถ่ อดจากประสบการณตรงจาก การจัดการความขดั แยง เพอื่ ขามพนจากกรอบคดิ แบบเดมิ ๆในการจดั ความสมั พันธเชงิ อํานาจ ใหเปล่ยี นผา น ไปสกู ารสรา งสาํ นึกใหมเ พอื่ การจัดการตนเอง จึงจําเปนทจ่ี ะตองทาํ ความเขา ใจแนวคดิ หลกั ๆ ดังตอไปนี้ ก. Empowerment for community-self management แนวคิดท่ีสําคัญพ้ืนฐานประการแรกคือ “ แนวคิดการเสริมสรางพลังอํานาจใหแกองคกร ชุมชนทองถิ่นเพ่ือการบริหารจัดการตนเอง” แนวคิดดังกลาวนี้เปนสวนหน่ึงหรือไดรับอิทธิพลจากแนวคิด เร่ืองประชาธิปไตยแบบมีสวนรวม (Participation democracy) และแนวคิดวาดวยการเมืองภาคพลเมือง (civic politic) รวมตลอดถึงแนวคิดเร่ืองประชาสังคม (civic society) โดยท้ังสามแนวคิดดังกลาวเมื่อนําเอา หลกั การสําคัญๆของแตละแนวคิดมาประกอบสวนข้ึนใหมแลวก็จะเปนวา แนวคิดเรื่องประชาสังคมเปนจิต นาการท่ีตองการที่จะสรางเจตจํานงรวมของประชาชนท่ีตองการอยูรวมกันดวยความรับผิดชอบตอตนเอง แตละคนในชมุ ชน หรือตวั ชมุ ชนเอง รวมตลอดสงั คมในระดับตา งๆ ตางมหี นา ท่ีความรบั ผดิ ชอบรวมกัน แนวคิดเร่ืองการเมืองภาคพลเมือง เปนแนวคิดท่ีตองการเปดพ้ืนท่ีใหมีปฏิบัติการจริงของ ภาคพลเมืองท่ีมสี าํ นกึ ในทางการเมอื งอกี แบบหนง่ึ หรืออีกชดุ หนึง่ ท่ีแตกตา งไปจากประชาชนท่อี ยใู นฐานะผู ถูกปกครองในรูปแบบความสัมพันธ แบบไพร - ฟา ก็ดี ในรูปแบบรัฐอุปถัมภก็ดี ดังนั้น การเมืองภาค พลเมืองจึงเนนที่พ้ืนที่ทางการเมืองซึ่งหมายถึงอํานาจสาธารณะหรืออํานาจท่ีเปนของสวนรวม ซึ่งปรากฏ เปนพื้นท่ีในรูปธรรมอาทิ เชน พ้ืนท่ีหนาหมู ที่สาธารณะประโยชน ซ่ึงพ้ืนท่ีตางๆ เหลาน้ีคือ พ้ืนที่ซ่ึง ประชาชนดูแลรับผิดชอบใชสอยไดรับประโยชนมาเปนเวลานานจนเกิดหลักการในการบริหารจัดการใน ลักษณะขอหาม ความเชื่อ กลไกภายในชุมชน ระบบความสัมพันธเพื่อจัดสรรแบงปนหนาท่ีและ ผลประโยชนท่ีสมาชิกแตละคนจะไดรับ ดังนั้นแนวคิดเรื่องการเมืองภาคพลเมืองจึงเปนแนวคิดพ้ืนฐานท่ี สําคัญที่จะยกระดับเปล่ียนแปลงและปะทะกับแนวคิดเรื่องการเมืองของผูแทน และการเมืองภายใตระบบ ราชการแบบรวมศูนย แนวคิดเรื่อง ประชาธิปไตยแบบมีสวนรวม เปนแนวคิดที่ตองการใหความสําคัญกับการ สรางกระบวนการในการสรา งและจัดความสัมพันธในสองแนวของความสัมพันธ ความสมั พันธในแนวแรก เปนการจัดความสัมพันธระหวางประชาชนกลุมตางๆท่ีอยูภายในชุมชน และระหวางชุมชนตางๆที่อยูใน 11

พื้นที่บริเวณเดียวกัน หรือขามพ้ืนที่ไปยังชุมชนในพื้นท่ีอื่นๆหรือไปยังกลุมชุมชนอื่นๆ ท่ีมีความคิด วัตถุประสงค และแนวทางในการดําเนินการเชนเดียวกันในลักษณะของแนวรวม เครือขาย หรือเปน พันธมิตรกัน ความสัมพันธในแนวที่สอง เปนการจัดความสัมพันธระหวางประชาชน ชุมชน กับรัฐ หรือ กลุมองคกรอ่ืนๆ (ท่ีมีวัตถุประสงคที่ไมไปในทิศทางเดียวกันหรือขัดแยงกันหรือเปนปฏิปกษตอชุมชน) ความสัมพันธในแนวน้ีมกั จะถกู มองวา ชมุ ชนดอ ยกวา อํานาจนอยกวาไมมีพลังอํานาจตอ รอง ข. Post neo-customary law แนวคิดดังกลาวน้ีหากเปนประเทศท่ีใชระบบกฎหมายแบบ จารีตประเพณี (Common law) ในเร่ืองนี้เปนเรื่องที่ปรกติธรรมดา หรืออาจจะกลาวไดวาเปนเรื่องท่ีเปนองคประกอบพ้ืนฐานของระบบ กฎหมายอยูแลวเปนธรรมดา แตเม่ือแนวคิดเก่ียวกับระบบประมวลกฎหมายถูกนําเขามาใชในสังคมไทย ภายใตระบบการปกครองแบบรวมศูนยการปกครอง ทําใหมายาคติท่ีเกิดจากขอดีของระบบปกปดความ เขาใจที่ถูกตองจากขอเท็จจริงเชิงประวัติศาสตรของสังคมที่พัฒนาระบบประมวลกฎหมายขึ้นเปนระบบ กฎหมายของประเทศแทนท่ีระบบกฎหมายที่ใชมาแตดั้งเดิม ซ่ึงก็คือกฎหมายท่ีมีรากฐานมาจากระบบ กฎหมายจารีตประเพณี เพียงแตนักนิติศาสตร(และนักสังคมศาสตร รวมถึงนักอ่ืนๆ ในสังคม) มีความ สนใจพฒั นาระบบการอยูรวมกันในสงั คมหรือที่เราเรียกกันในปจจุบันวา ระบบการเมืองระบบการปกครอง โดยใชกฎกติกาที่เรียกวา กฎหมายเปนหลักการท่ีสําคัญประการหนึ่งท่ีประกันความยุติธรรม ซึ่งเปนเหตุให ทุกๆ คนในสังคมใหความยอมรับ ใหการนับถือกฎหมาย (โดยจารีตประเพณีตางๆเหลาน้ันไดกลายมาเปน สวนหนึ่งของระบบกฎหมายของรัฐท่ีจัดทําในรูปแบบใหม ซึ่งผนวกเขากับแนวสมัยใหมในสังคมที่มีความ ทนั สมัย) กระบวนการทีจ่ ารตี ประเพณกี ลายเปนกฎหมายของรัฐในรูปของระบบประมวลกฎหมายทส่ี มยั นน้ั ถือวาเปนนวตั กรรมใหมท างสังคม อันเปนแบบอยางใหประเทศเกิดใหม หรือประเทศที่พยายามจะยกระดับ ใหตนเองเปนประเทศที่ทันสมัย มิไดเปนกระบวนการโดยการสักแตบัญญัติกฎหมายข้ึนมาเทาน้ัน แต จะตองใชกระบวนการทางสังคมควบคูไปกับกระบวนการทางการเมืองการปกครอง และกระบวนการทาง กฎหมายที่สานสอดกันอยางลงตัว โดยเฉพาะอยางยิ่งกระบวนการทางการเมืองระบอบประชาธิปไตยที่ ประชาชนมสี ว นรว มในระดับชมุ ชนทอ งถ่นิ กลา วโดยเฉพาะเจาะจง กรณจี ารีตประเพณีทอ งถนิ่ ในสงั คมไทย จารตี ประเพณีของชมุ ชน ทองถ่ินถูกทําลายลงโดยส้ินเชิงดวยระบบการเมืองการปกครองแบบรวมศูนย กระบวนการรัฐชาติ และ ระบบประมวลกฎหมาย GMO ท่ีกลายพันธุมาเปนเวลานาน และท่ีสําคัญที่สุด คือ การนําเขาระบบกฎหมาย แบบประมวลกฎหมายโดยตัดท้ิงระบบคิดอันเปนหัวใจท่ีสําคัญท่ีสุดของทุกๆ ระบบ แมจะมีโรงเรียน กฎหมายขึ้นมาเองก็ตาม แตก็มิไดทําใหระบบกฎหมายแบบใหม (ประมวลกฎหมาย และพระราชบัญญัติ ตางๆ ที่ตราขึ้น )ทําใหเกิดการประสานกลุมตางๆในสังคมใหเขามาเปนเนื้อเดียวกัน ในทางตรงกันขาม กฎหมายบัญญัติตางๆ เหลานั้นถูกใชผานระบบกฎหมาย ท่ีลมเหลวในทุกๆ ทางแทบจะทุกๆ ดานท่ีไมมีการ ปรบั ปรุง ผนวกกบั ความลม เหลวของระบบการเมืองการปกครองที่กําลังถูกรองเรียกหาความมีธรรมาภิบาล 12

และการฉอ ฉลอําพรางของกลไกตลาดที่ครอบงาํ รัฐและสังคม จงึ ทําใหร ะบบกฎหมายพันธุทางตกต่ําอยางท่ี เหน็ กันเชนทกุ วันนี้ ดังน้ัน การเคลื่อนไหวในทางการเมืองภาคพลเมือง ในแนวทางการเสริมสรางความ เขม แข็งใหแ กช ุมชนทองถนิ่ จงึ จําเปน ทจ่ี ะตองฟนเครื่องมือทสี่ ําคญั ซึ่งเปนพ้นื ฐานของชุมชนคือ กฎระเบียบ หรือที่เรียกในภาษาชาวบานวา ฮีตฮอย ประเพณี แตตองเปนกฎระเบียบของทองถ่ินแนวใหม (neo- customary law) ท่ีสามารถอธิบายไดอยางมีเหตุมีผล มีความชอบธรรม มีรูปธรรมความสําเร็จ และต้ังอยู บนหลักการความเปนจริงแบบวิทยาศาสตรเชิงประจักษ และตองเปนกฎระเบียบของทองถิ่นที่เกิดขึ้นบน กระบวนการทางสังคมทเี่ ขา ใจตนเอง มีขอมูลตางๆ ที่รอบดาน และที่สําคัญคือใชความรูปรับใชกฎระเบียบ ในการเสริมสรางความเขมแข็งใหแกชุมชนทองถิ่น ปรับใชความรูในการจัดการตนเองและแกไข ชุมชน ทอ งถน่ิ ในอดีตกอ นมีรัฐชาติ ในแตละแหลง ในแตล ะทอ งถิน่ ลว นแลวตางมจี ารีตประเพณี มีกฎของทองถ่ิน ใชอยูในแตละถ่ินแตละที่ ดังนั้น การทํางานในลักษณะของการเสริมสรางพลังความเขมแข็งเชิงบวกในการ จดั การตนเองใหแกชุมชนจึงหนีไมพนท่ีจะทําใหเกิดการมีกฎกติกาของชุมชนทองถิ่นในแตละที่เกิดขึ้น แต การยอนกลับคืนมาดังที่กลาวมาน้ีจะตองทําใหกฎของชุมชนทองถิ่นอยางนอยๆตองเคารพหลักการพื้นฐาน ของความเปนมนุษย ดังนั้น Post neo-customary law จึงตองมีลักษณะดังที่กลาวมาขางตนจึงจะเกิดพลังท่ี จะทําใหเกิดการยอมรับ การเคารพนับถือ ท่ีมิใชมาจากความกลัวเหมือนเชนในอดีต แตเกิดจากความเขาใจ ตอ ประโยชนทจ่ี ะไดร ับจากการเคารพกฎกตกิ า ค. Good governance for community – self management แนวคิดเรื่องหลักธรรมาภิบาลสําหรับการจัดการตนเองของชุมชนทองถิ่น เปนการขยาย ความจากหลักการท่ัวไปของหลักธรรมาภิบาลที่มีการกลาวถึงในเวลานี้ แตหลักการน้ีแมจะเขามาเผยแพร ในเชิงแนวคดิ นบั ต้งั แตประเทศประสบปญหาวกิ ฤติทางเศรษฐกจิ ในป พ.ศ. 2540 ในขณะน้ันหลักการเร่ือง ธรรมาภิบาลมักจะมุงเนนไปสูการปองกันแกไขปญหาการคอรัปชั่นในดานตางๆ ในทุกๆระดับ ทั้งในการ คอรัปชั่นทเี่ กดิ ขึ้นใน ภาครฐั ภาคเอกชน และที่เกดิ จากการรว มมือกนั ทุจริต ดงั นน้ั จุดเริ่มตนของความเขาใจในหลกั ธรรมาภบิ าล จงึ ถกู มองดวยกรอบคิด หรือสายตา ที่เปนคูตรงขามกับเร่ืองท่ีเลวราย ในขณะเดียวกัน การมองหลักธรรมาภิบาลท่ีเปนภาพประกบคูกับปญหา การคอรัปช่ัน ทําใหโลกทรรศนในการมองในระยะตนๆ อยางนอยๆ ในทศวรรษท่ีผานมาจึงไมถูกพัฒนา ไปในทางดานอื่น เชน หลักธรรมาภิบาลในฐานะที่เปนหลักการในเชิงเน้ือหาของความเปนประชาธิปไตย ของระบบการเมืองการปกครอง หลักธรรมาภิบาลในภาคเอกชนท่ีมีหนาท่ีจะตองเขามามีสวนรวมในการ รับผิดชอบตอสังคม หลักธรรมาภิบาลในฐานะท่ีเปนหลักการของการอยูรวมกันอยางรับผิดชอบของทุกๆ คนในสังคม ฯลฯ 13

ในการทดลองการจัดทําขอบัญญัติทองถิ่น เปนการปฏิบัติการทางสังคมเพ่ือพิสูจนใหเห็น วาหลักธรรมาภิบาลสามารถที่จะเกิดข้ึนและพัฒนาตอยอดไดในระดับชาวบาน โดยกระบวนการทางสังคม ของชมุ ชนทองถน่ิ อยางไรก็ตาม หากพิจารณาถึงหลักการของหลักธรรมาภิบาล ซ่ึงในที่น้ีจะใชตั้งอยูบน หลักการ (ของหลักธรรมาภิบาล) ท่ีมีสถานภาพในทางกฎหมายซ่ึงมีปรากฏอยูในกฎหมายฉบับตางๆ (รวมถงึ ในกฎหมายองคกรปกครองทองถ่ิน เชน พ.ร.บ. อบต. พ.ร.บ. เทศบาล ฯลฯ) แตในที่น้ีจะใชหลักการ ที่ปรากฏอยูในพระราชกฤษฎีกาหลักการบริการกิจการบานเมืองและสังคมที่ดี พ.ศ. 2546 มาตรา 6 ซึ่ง กําหนดหลกั การในการใชอ ํานาจของหนวยงานของรัฐไววาตองเปนไปเพื่อ การบริหารราชการในการบรรลุ เปาหมายดงั ตอไปนี้ (1) เกิดประโยชนสุขของประชาชน (2) เกดิ ผลสมั ฤทธติ์ อภารกจิ ของรัฐ (3) มีประสิทธิภาพและเกดิ ความคมุ คา ในเชิงภารกจิ ของรฐั (4) ไมมขี ัน้ ตอนการปฏบิ ตั งิ านเกนิ ความจาํ เปน (5) มีการปรับปรุงภารกิจของสว นราชการใหทนั ตอ สถานการณ (6) ประชาชนไดรบั การอาํ นวยความสะดวกและไดร ับการตอบสนองความตองการ (7) มีการประเมนิ ผลการปฏบิ ตั ริ าชการอยา งสม่าํ เสมอ หลักการดังกลาวมีข้ึนเพ่ือตองการท่ีจะเขาไปทําใหคุณภาพของการใชอํานาจรัฐดีข้ึนและมี คุณภาพท่ีเปนประโยชนตอประชาชนและตอสังคม ดังน้ัน หากพิจารณาโดยนัยของพระราชกฤษฎีกา ดังกลา วแลว จะเหน็ ความหมายระหวางบรรทัดของบทบัญญัติดังกลาวท่ีกําหนดหนาท่ีของหนวยงานของรัฐ ที่จะตองปฏิบัติตามหลกั ธรรมาภบิ าล ประเด็นจงึ อยูทวี่ า “ความมีธรรมาภบิ าลควรที่จะเกิดจากสํานึกดีๆของ คนในองคก ร หรอื ควรทจ่ี ะมาจากการถูกบังคับใหจาํ ตอ งทํา” แตหากมองในดานของชุมชนทองถิ่น สํานึกหลักธรรมาภิบาลอาจจะเกิดขึ้นจากหลายทาง อาทิ เชน จากความเชอ่ื หรอื จากภาวะที่เคยประสบปญหาความเดอื ดรอนแลวปรับเปลี่ยนพฤติกรรมที่นําไปสู ปญหาความเดอื ดรอ นดังกลา ว เชน ในกรณีการจัดการทรัพยากรธรรมชาตแิ ละสิง่ แวดลอมโดยชมุ ชน ส่ิงที่นาสนใจสําหรับสถานการณปจจุบันก็คือ สํานึกที่เกิดข้ึนจากความเห็นพองตองกัน (Consensus) อยางแทจริงของชุมชนและสามารถที่จะพิสูจนยืนยันถึงความหนักแนนม่ันคงของสํานึกท่ีมีตอ หลักการดังกลาว โดยแสดงออกอยางเปนรูปธรรมดวยวิธีการจัดองคกร วางระบบมีตัวบุคคลท่ีรวม รับผิดชอบ ดําเนินการดวยความโปรงใส ถูกตองตามหลักการ เปนตน โดยมีตัวชี้วัดที่สามารถที่จะเกิดความ ม่ันใจไดวาเปนระบบท่ีย่ังยืน สํานึกเชนน้ีแมจะไมปรากฏในตํารา แตเปนเพราะตําราไมเคยสํารวจบทบาท ของชุมชน ตาํ รามองไมเห็นความเปน หนว ยของชุมชน สาํ นกึ ท่เี กดิ ขนึ้ หรือที่มีอยูในระบบคิดของชุมชนเปน ประเดน็ ท่ีนาสนใจเปนอยางย่ิงวา หากบทบาทของภาคประชาชน หรือชุมชนที่มีสํานกึ ในประเดน็ สาธารณะ 14

เชน น้ี บทบาทของภาครัฐควรทีจ่ ะตอ งมที า ทอี ยางไรกับสํานกึ ดังกลา ว และหนวยงานของรฐั จะตองใชห ลัก ธรรมาภิบาลชดุ ใดท่จี ะปฏสิ มั พนั ธกบั ชมุ ชนทม่ี ีสํานกึ ในการจัดการตนเองอยางมีธรรมาภิบาล เชน นี้ ในขณะท่ีในสวนที่เก่ียวกับกระบวนการใชอํานาจรัฐมีบทบัญญัติในทางกฎหมายที่วาง กรอบ หลักเกณฑ แนวทางเพื่อสรางมาตรฐานเก่ียวกับหลักธรรมาภิบาลดังท่ีกลาวมาแลวขางตน ประเด็น สําคัญท่ีทาทายผูที่ทํางานรวมกับชุมชนทองถิ่นในเวลาน้ีคือ จะทําใหสังคม รัฐ และหนวยงานของรัฐ เกิด ความเชื่อถือ ศรทั ธา ยอมรบั นับถอื ทัง้ ตอ แนวคดิ ชมุ ชนทอ งถิ่น และตอหลักธรรมาภิบาลสําหรับการจัดการ ตนเองของชุมชนทองถิ่น แนนอนวา การมุงแตประชาสัมพันธโฆษณาชวนเช่ือปาวประกาศวาเปนชุมชน ทองถ่ินท่ีมีธรรมาภิบาล จึงไมใชวิธีท่ีถูกตองเลย แตวิธีการท่ีนาจะถูกตองก็คือ การลงมือปฏิบัติเพื่อการ เปลี่ยนแปลงตนเองของชุมชนทองถ่ินต้ังแตในระดับภายในจิตใจ สํานึก ความคิด และในระดับการปฏิบัติ ในดา นตางๆที่ดาํ เนนิ การอยูภายในชมุ ชนทองถนิ่ การสรางความยอมรับวาเปนชุมชนท่ีมีความเปนธรรมาภิบาลใหเกิดขึ้นซึ่งจะตองแสดง ออกมาใหเ หน็ ทางผลงานที่เกิดขึ้นจากการดําเนินการรวมกันภายในชุมชนทองถ่ิน การดําเนินการเพื่อจะให สามารถบรรลผุ ลสาํ เร็จไดน ั้น จงึ จําเปน ท่ีจะตองมีการวางแผน การจัดการ การบริหาร และ การดําเนินการ ซึ่งหากตองการที่จะทําใหการวางแผน การบริหาร การจัดการประสบความสําเร็จ ในเบ้ืองตนระยะแรก จําเปนที่จะตองสรางความเขาใจรวมกันภายในชุมชนทองถ่ินในเปาหมายและทิศทางรวมกันใหเกิดขึ้นกอน ในเบ้ืองตน และกระบวนการที่จะใชในการดําเนินการตองมิใชการหวังพึ่งพิงจากภายนอก หากตองใช กระบวนการพึ่งตนเองดวยการวางระบบในการจดั การตนเองโดยชุมชนและเพ่ือตองการที่จะเปรียบเทียบให เห็นวา ชุมชนทองถ่ินก็มีศักยภาพท่ีจะดําเนินกิจการตางๆ เพื่อตอบสนองตอความตองการของตนเองและ สามารถที่จะทําหนาท่ีสําคัญๆ หลายๆอยางที่เปนหนาที่ของหนวยงานของรัฐแตชุมชนทองถ่ินสามารถท่ีจะ ดําเนินการบริหารจัดการไดดีกวา ประหยัดกวา เกิดประสิทธิภาพและประสิทธิผลที่ดีกวา ตรงความ ตองการของประชาชนและตอบสนองโดยตรงกับผูท่ีควรจะไดรับประโยชนและทันการณทันเวลา ฯลฯ และเพ่ือตองการท่ีทําใหศักยภาพดังกลาวปรากฏจึงจําเปนท่ีจะตองทําใหผลการจัดการตนเองของชุมชน ทอ งถิ่นจับตองได วดั ได ประเมินผลได และเปนระบบทีย่ ง่ั ยืน 2.2 วรรณกรรมที่เกีย่ วของ งานที่เกี่ยวของกับ “ยุติธรรมชุมชน” ในชวงระยะเวลา 10 ปท่ีผานมา นับไดวาเปนงานบุกเบิกแนว ใหมที่ปรากฏตวั ออกมาทามกลางงานในกระแสยตุ ิธรรมกระแสหลัก โดยงานที่เกี่ยวกับยุติธรรมชุมชนหรือ ท่ีอาจจะเรยี กชื่อเปนอยางอนื่ เชน ยุติธรรมเชงิ สมานฉันท ยุติธรรมทางเลือก ในระยะเบอื้ งตนปรากฏออกมา ในรูปของงานวิจัยเปนหลัก ซ่ึงเปนงานวิจัยท่ีเกิดข้ึนเพื่อนําไปสูการสนับสนุนนโยบายการปฏิรูป กระบวนการยุติธรรม โดยเปนชุดงานวิจัยที่สนับสนุนทุนการวิจัยโดย สํานักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย (สกว.) และภายใตการสนับสนุนดังกลาวนําไปสูการพัฒนางานวิจัยท่ีแสวงหาความชัดเจน และคําตอบ 15

ตางๆ ที่เก่ียวของกับทางออกของการปฏิรูปความเปนธรรม และกระบวนการยุติธรรมทางเลือกในรูปแบบ ตางๆ 8 ภายใตงานวิจัยดังกลาว ทั้งนี้ เพ่ือประโยชนในการสํารวจภาพรวมขององคความรูและจะชวยทําให สามารถทําความเขาใจขอมูลจากปฏิบัติการจริงๆ ที่เกิดขึ้นจากการพัฒนาศักยภาพเครือขายอาสาสมัคร ยุติธรรมชมุ ชน จังหวดั ตรงั ดงั นั้น จงึ ขอจดั งานวจิ ยั พืน้ ฐานดังทีก่ ลาวมาออกเปนกลุมใหญๆ ได 2 กลมุ คือ 1. กลุมงานวิจยั เพ่ือทําความชดั เจนกบั ความหมายและแนวคดิ เกี่ยวกบั ยุตธิ รรมชมุ ชน 2. กลุม งานวิจยั ทเี่ ปนสว นหน่ึงของกระบวนการพฒั นาและสนบั สนนุ การนํานโยบายยตุ ธิ รรม ชมุ ชนใหเกิดขน้ึ ในระดบั ปฏบิ ตั ิการท้ังในระดบั พนื้ ท่ชี ุมชนทอ งถิ่น และในระดบั หนว ยงานในกระบวนการ ยตุ ธิ รรม ซ่ึงงานทง้ั สองกลุมมรี ายละเอยี ดดังตอ ไปน้ี 1. กลุมงานวิจยั เพ่ือทําความชดั เจนกบั ความหมายและแนวคิดเก่ยี วกบั ยตุ ธิ รรมชมุ ชน งานในกลุมน้ี ประกอบดว ย 1.1 งานวิจัยเร่ือง “ กระบวนการยุติธรรมเชิงสมานฉันทกับวัฒนธรรมการระงับขอพิพาทใน ทองถิ่นไทย ”โดยดร.อังคณา บุญสิทธิ์ (นักพัฒนาการคุมประพฤติ กรมคุมประพฤติ กระทรวงยุติธรรม) สาํ นักงานกองทุนสนับสนนุ การวจิ ัย ( 2548) ในงานศึกษานี้ เปนการศึกษาเชิงสรุปเปรียบเทียบ ในเชิง แนวคิด หลักการ และวิธีการของ ยุติธรรมเชิงสมานฉันท ( Restorative Justice )ของประเทศสหรัฐอเมริกา ประเทศสหราชอาณาจักร ประเทศแคนนาดา และ ประเทศนิวซีแลนด กับวัฒนธรรมการระงับขอพิพาททองถิ่นไทย จากการศึกษา หลกั การยตุ ิธรรมเชงิ สมานฉันทท ่ีใชในประเทศตา งๆ มีหลักการรว มกันดงั ตอไปนี้ ก) ยุติธรรมเชงิ สมานฉนั ท ตั้งอยูบนความรกั ความเมตตา และความเอ้ืออาทร ข) ยุติธรรมเชิงสมานฉันทตองใชวิธีคิดในเชิงบวก มุงท่ีจะแกไขตัวผูกระทําความผิด การ เยียวยาเหย่ือความเสียหาย และ/หรือรวมไปถึงยุติธรรมชุมชนสามารถท่ีจะนําไปสูการปองกันปญหาตางๆ ในชมุ ชนได ค) ยุติธรรมเชิงสมานฉันทตั้งอยูบนการยอมรับในความแตกตางหลากหลาย การดําเนินการ ภายใตกระบวนทัศนความยุติธรรมเชิงสมานฉันท ไมวาจะเปนรูปแบบใด และเพ่ือการใด ก็ตองดําเนินการ อยางใหเ กียรติและยอมรบั ในความแตกตา งของมนษุ ย ทั้งในฐานะทีเ่ ปน ปจ เจก และความแตกตา งทางสงั คม วัฒนธรรม ชาติพนั ธุ และถน่ิ ท่ีอยูตามภูมิศาสตร 8และในแงมมุ ทางวิชาการ แมจ ะไมเ กี่ยวของกบั การทบทวนวรรณกรรม แตค วรทจี่ ะกลาวถงึ ชดุ งานวิจัยดงั กลา วในเชงิ ของความ “ใหม” ในทางวิชาการ และเปน การตั้งคาํ ถามอยา งสําคญั ตอระบบกระบวนการยตุ ิธรรมของประเทศ และองคความรทู เ่ี ปน รากฐานและ ครอบงํากระบวนการยุตธิ รรมไทย ซ่ึงในเชิงสญั ลกั ษณแลวการบกุ เบกิ ดงั กลาวเปนคณุ สมบัตทิ ่สี าํ คญั ของงานวิจัยที่ดี และชดุ งานวิจัย ที่เก่ยี วกับยตุ ธิ รรมชุมชนจึงไดรบั การพจิ ารณาจากคณะกรรมการของกองทนุ สนบั สนุนการวิจยั ใหเปนชุดโครงการวจิ ัยเดน ถึงสองป 16

ง) ยุติธรรมเชิงสมานฉันทต้ังอยูบนหลักการเปนประชาธิปไตย การหาทางแกปญหา การระงับ ความขัดแยง การจัดกิจกรรมเพ่ือปองกันปญหาอาชญากรรม/ปญหาสังคม ตองยึดหลักประชาธิปไตยท่ีฟง เสียงสว นมากและไมละเลยเสยี งสว นนอ ย และในงานวิจัยดังกลาวน้ียังมีการเปรียบเทียบกับวิธีการในการระงับขอพิพาทท่ียังคงใชอยูใน พ้นื ทตี่ างๆ ในประเทศไทย โดยพื้นทท่ี ท่ี าํ การศึกษาไดแก (1) ชุมชนบดนิ ทรเดชา แขวงวงั ทองหลาง เขตบางกะป กรงุ เทพมหานคร (2) บา นเขายา อาํ เภอศรบี รรพต จังหวดั พัทลุง (3) บานตะโหมด อาํ เภอตะโหมด จงั หวดั พัทลงุ (4) บานฟาฮาม ตาํ บลนาํ้ บอหลวง อาํ เภอสนั ปาตอง จงั หวัดเชียงใหม (5) บา นสระแกว อําเภอหวยแถลง จังหวดั นครราชสีมา และ (6) อําเภอปางมะผา จังหวัดแมฮองสอน จากการศึกษาพบวา สังคมทองถ่นิ ไทยในปจ จุบนั มีลักษณะทเ่ี ปน สังคมเครอื ญาติ ชุมชนท่ีเกิดจากการ อพยพของคนหลายกลุมมาอยูรวมกัน ชุมชนท่ีอยูรวมกันของคนตางวัฒนธรรม และชุมชนวัฒนธรรม ซึ่ง เปนเง่ือนไขสําคัญที่สงผลตอการนําเอาวิธีการจัดการความขัดแยงตามแนวทางหรือวิธียุติธรรมเชิง สมานฉนั ทม าใช ทั้งนีด้ วยธรรมชาติของความขัดแยงท่เี กิดขึ้นในชมุ ชนปจ จบุ นั มี 2 ลกั ษณะ คอื - ความขัดแยงระหวางบุคคลหรือกลุมบุคคลภายในชุมชน การระงับขอพิพาทดวยวัฒนธรรมทองถิ่น มกั ทําโดยผูมีอาํ นาจหรอื ผมู อี ิทธิพลในทองถน่ิ ทําหนาท่ีเปนผูไกลเกล่ีย แมวาจะมีขอดีท่ีทําใหเรื่องจบไปได แตบางครัง้ คกู รณฝี ายใดฝา ยหนง่ึ หรอื ทงั้ สองฝา ยไมพอใจ แตก็ตอง “จํายอม” รับคาํ ตดั สนิ นนั้ ๆ - ความขัดแยงระหวางชาวบานกับเจาหนาท่ีรัฐ วิถีทางความยุติธรรมเชิงสมานฉันทท่ีเกิดขึ้นเกิดจาก การที่เจาหนาท่ีรัฐหาทางแกปญหา โดยเขาใจและยอมรับใหเกียรติในวิถีชีวิตของชาวบาน ตระหนักรูและ เขาใจถึงความจําเปนในการดํารงชีพในบริบททางสังคมนั้นๆ การเร่ิมตนเชนนี้นําไปสูวิธีคิดและทําในการ แกปญหารวมกันอยาง สันติ มีการทําขอตกลง ทํากิจกรรมเพ่ือพัฒนาคุณภาพชีวิตรวมกัน ชาวบานและ เจาหนาที่รัฐทีเ่ ขา มาทํากจิ กรรมรวมกนั ทงั้ สองฝา ยสามารถบรรลเุ ปา หมายการทาํ งานของตนได งานศึกษาน้ีเสนอวา การใชความยุติธรรมเชิงสมานฉันทอยางเปนรูปธรรมทั้งในรูปกระบวนการ รูปแบบ และโปรแกรมตางๆ ตองกระทําอยางระมัดระวัง ตองทําความเขาใจกระบวนทัศนนี้อยางถองแท ภายใตก ระบวนทศั นค วามยตุ ิธรรมเชงิ สมานฉันทท่ีเชื่อในเร่ืองความเทาเทียมกัน การยอมรับอยางใหเกียรติ (respect) ในความแตกตางหลากหลาย การดําเนินการภายใตกระบวนทัศนความยุติธรรมเชิงสมานฉันทใช หลักประชาธิปไตย หลักความเสมอภาค หลักการทํางานรวมกัน และหลักการอยูรวมกันอยางบูรณาการ ดังนั้น กระบวนการใดๆ ภายใตกระบวนทัศนความยุติธรรมเชิงสมานฉันทจึงตองปราศจากการ ใชอํานาจ เหนอื (domination) สังคมไทยเปนสงั คมท่ีใหค วามสาํ คัญกบั ความอาวุโส (seniority) ซึ่งหมายรวมท้ังความ 17

อาวุโสในเร่ืองอายุ ชาติกําเนิด สถานะทางสังคม และอํานาจ (power) การใชกระบวนทัศนความยุติธรรม เชิงสมานฉนั ทใ นสงั คมไทยจึงพึงระวังเร่ืองโครงสรางอํานาจ การใชอํานาจเหนือ การครอบงํา ความเกรงใจ ที่จะทาํ ใหเกดิ การ “จํายอม” ไมใช “ยินยอม 1.2 งานวิจัย “ กระบวนการยุติธรรมเชิงสมานฉันท : การคืนอํานาจแกเหย่ืออาชญากรรมและ ชุมชน ” โดย ดร.จุฑารัตน เอ้ืออํานวย และคณะ (2548) ซ่ึงเปนสวนหนึ่งของชุดโครงการวิจัยเรื่อง กระบวนการยุติธรรมสมานฉันทกับสังคมไทย ในงานน้ีเปนการศึกษาที่เนนหนักไปในเชิงประวัติแนวคิด ทฤษฎีในระบบกระบวนการยุติธรรมตะวันตก โดยเฉพาะอยางย่ิงรายละเอียดของแนวคิดเรื่อง ยุติธรรมเชิง สมานฉันท (Restorative Justice)ซึ่งสามารถที่จะสรุปไดวา “ยุติธรรมเชิงสมานฉันท” เปนท้ังปรัชญา แนวคิด และกลวิธีในการเยียวยา สรางความสมัครสมานสามัคคีระหวางเหยื่ออาชญากรรม-ผูกระทําผิด- ชุมชนขึ้นใหมอีกครั้ง โดยมุงใหความสําคัญกับการมองอาชญากรรมในมิติที่วา อาชญากรรมเปนเรื่องของ ความขัดแยงระหวางบุคคล (interpersonal conflict) ซ่ึงเปนการมองในมิติเชิงซอนท่ีแตกตางไปจาก กระบวนทัศนเดิมท่ีมองวา อาชญากรรมเปนการกระทําที่ฝาฝนระเบียบกฎเกณฑซ่ึงรัฐกําหนดไวภายใต อํานาจอันชอบธรรมเพียงมิติเดียว ซึ่งเปนการมองท่ีนําไปสูปญหาของกระบวนการยุติธรรมกระแสหลักท่ี ประสบปญ หาในปจ จบุ ัน แตดวยการปรับเปลี่ยนวิธีมองปญหา บนฐานคิดใหมที่วา อาชญากรรมคือความขัดแยงระหวาง ปจเจกบุคคล น้ี ทําใหท้ังสองฝายซ่ึงไดแก เหย่ืออาชญากรรมและผูกระทําผิด ตระหนักถึงความรับผิดชอบ รว มกนั ในการแกไขปญ หาความขัดแยง ระหวางกันทีเ่ กดิ ข้ึน ผลทต่ี ามมาคือทําใหเ หยือ่ อาชญากรรมไมถ ูกกดี กันออกจากกระบวนวิธีการอํานวยความยุติธรรมอยางสิ้นเชิงแบบกระบวนทัศนเดิม แตเปดโอกาสใหเหย่ือ อาชญากรรมไดมีสทิ ธมิ เี สยี ง มโี อกาสแสดงทาทีความรูสึกตออาชญากรรมที่เกิดข้ึน รวมท้ังอาจพัฒนาสูการ แสดงความเมตตาใหอภัยแกผูกระทําผิดอันเปนการนําพาสังคมสูดุลยภาพท่ีมีความเอ้ืออาทรตอกันในที่สุด สวน ผูกระทําผิดก็ไดมีเวทีและโอกาสแสดงความรับผิดชอบตอการกระทําของตน รวมทั้งไดแสดงความ สํานึกผิดอันเปนการเยียวยาประสานรอยราวทางอารมณความรูสึกระหวางสมาชิกสังคมท่ีบาดหมางโกรธ เคืองกนั เขา ดวยกันอีกคร้งั โดยมีผูแทนชมุ ชนเขารวมเปน คนกลางในการไกลเกล่ียและบูรณาการ และเรียนรู ท่ีจะปองกนั ตนเอง โดยมหี ลกั การท่ีสําคัญๆ ดังน้ี 1. การเปลยี่ นมุมมองจากการมุงที่ขอกฎหมายเปนสัมพันธภาพระหวางบุคคลเปนอันดับแรกโดยหา ขอ เท็จจริงวา การกระทาํ ผิดทเ่ี กิดข้นึ ทาํ ลายสมั พนั ธภาพระหวา งบคุ คลอยางไร 2. ใหความสําคัญกับ “ความเสียหาย” ที่เกิดขึ้นกับทุกฝาย โดยตองกําหนดใหชัดวามีความเสียหาย อะไรบา งท่ีเกดิ ขนึ้ ตอ ใครท้ังทางตรงและโดยออ ม เปน ความเสยี หายในระดบั ใด 3. ใครบางท่ีจะตองเขามารวมรับผิดชอบชดใชเยียวยาความเสียหายที่เกิดข้ึน โดยผูกระทําผิดตอง เปนแสดงออกในความรบั ผดิ ชอบดังกลา ว 18

4. ยุติธรรมเชิงสมานฉันทนํามาใชกับความผิดทางอาญาในบางประเภทที่เปนการกระทําความผิด ของเด็กและเยาวชน ความผิดที่เปนการใชความรุนแรงของบุคคลในครอบครัว การกระทําความผิดที่เปน การกระทาํ โดยประมาท ความผดิ อันยอมความได และความผดิ เลก็ ๆ นอ ย ๆ9 5. ยุติธรรมเชิงสมานฉันทนําวิธีการที่ทําใหทุกๆฝายท่ีเก่ียวของมาประชุมหารือ โดยใช กระบวนการกลุมเพอื่ ใหฝายที่เปนผูกระทําความผิดแสดงความรับผิดชอบและเยียวยาความเสียหายที่เกิดข้ึน ทุกฝายชวยกันแสวงหาทางออก มีการกําหนดมาตรการตางๆ ที่ไดตกลงกันซ่ึงมีความแตกตางไปจาก มาตรการของยตุ ธิ รรมกระแสหลักทมี่ ุงในการลงโทษ นอกจากนั้น ในงานวิจัยน้ียังไดศึกษาเปรียบเทียบความเหมือนและความตางกับแนวคิดเรื่อง “ยุติธรรมชุมชน” โดยความเหมือนของแนวคิดทั้งสองอยูที่การใหความสําคัญแกบทบาทของชุมชนใหเขา มามีสวนรวมในกระบวนการยุติธรรม แตในขณะเดียวกันก็มีความแตกตางกันในหลายๆ กรณี เชน จุดเนน วธิ ีการ บทบาท และพัฒนาการ ฯลฯ แตอ ยางไรกต็ ามขอถกเถียงในเชิงแนวคดิ ของทั้งสองแนวคดิ ดงั กลา ว กย็ งั คงเปนขอถกเถียงทม่ี ี ความแตกตางไมล งรอยซ่ึงเปนปรกติธรรมดาของโลกทางวชิ าการ 1.3 กลุมงานวจิ ัยทีเ่ ปนการนาํ แนวคดิ กระบวนการยตุ ธิ รรมเชิงสมานฉันทไปทดลองใชห รอื ผลกั ดนั เพอื่ ใหเ กิดระบบงาน ซึง่ สามารถทจ่ี ะแบงออกไดเ ปน 2 ระดบั 1.3.1 เปน การนาํ ไปทดลองใชใ นสวนราชการ กรมคุมประพฤติ กระทรวงยุติธรรม ไดคัดเลือกสํานักงานคุมประพฤติใหเปนสํานักงาน นํารอง 11 แหงนําเอาแนวคิดและวิธีการยุติธรรมเชิงสมานฉันทไปปรับใชในการทํางาน โดยผูชวย ศาสตราจารย ดร.เดชา สังขวรรณ และคณะ (2547) เปนผูดําเนินการ ผลการนําไปทดลองในสํานักงานคุม ประพฤติปรากฏผลท่ีนาสนใจโดยเฉพาะอยางยิ่งในดานที่เปนขอจํากัดของหนวยงานภาครัฐ ในประเด็น หลกั ๆ ดังตอไปนี้ ก. ขอ จํากัดของสถานทซ่ี ึ่งไมสามารถทาํ ใหเ กดิ บรรยายการของการประชุมปรึกษาหารอื ที่นาํ ไปสูการเยยี วยาและการฟน ความสัมพนั ธ ข. ขอจาํ กัดของจาํ นวนบคุ ลากรกบั จาํ นวนงานประจําท่ตี องรบั ผิดชอบในแตล ะเดือนท่ีมี จํานวนสูงมากทาํ ใหไมมเี วลา หากตองดาํ เนนิ งานโดยการนําเอากระบวนการยุติธรรมเชงิ สมานฉนั ทม าใชก็ จะเปน ภาระยง่ิ ขึ้น และหากจะนํามาใชก ็ควรท่ีจะมเี จาหนา ที่ท่ีรับผดิ ชอบเปน การเฉพาะจะเกดิ ผลดกี วา 9สําหรับในเรื่องขอบเขตของความผดิ ทางอาญาใดบางที่สามารถนําเอากระบวนการยตุ ิธรรมเชิงสมานฉนั ทมาใชไมมีขอกาํ หนดใดๆใน เชงิ แนวคดิ แตเ น่ืองจากความคดิ ทางอาญากระแสหลกั ทีค่ รอบงาํ ความคดิ ของนักกฎหมายไทยและโดยท่ีกระบวนการยุติธรรมทาง อาญาของสงั คมไทยเปน ระบบอํานาจทค่ี รอบงําและมอี ิทธิพลทางความคิดในทางปฎิบัติดว ย จึงทําใหขอบเขตความผิดทางอาญาทีจ่ ะ นาํ เอากระบวนการยตุ ิธรรมเชงิ สมานฉนั ทมาใชก ็มีอยูจํากดั เฉพาะความผิดทางอาญาที่ยอมความไดเ ทา น้ัน 19

ค. อปุ สรรคที่สาํ คัญอีกดา นหน่งึ คือ ความรคู วามเขาใจและความพรอมของชมุ ชนที่จะให ความรวมมือขาดกระบวนการเตรยี มความพรอมของชมุ ชน ง. ขอจาํ กัดของระยะเวลาของเจาหนา ทีท่ ตี่ อ งใชในการเตรยี มกระบวนการซึ่งมไี มมากพอ จ. ขอจํากดั ทเ่ี กิดจากตวั ผูเสยี หายเองที่ยังไมเ ขา ใจและยังไมพรอ มรับกระบวนการ ยตุ ธิ รรมชมุ ชน ฉ. ผูปฎบิ ัติขาดความมนั่ ใจ – ยึดติดกบั กระบวนการที่เปน รูปแบบทางการมากจนเกนิ ไป ไมมีความยดื หยนุ หรอื ปรบั ใหเขากบั สถานการณอยางรูเทา ทัน 1.3.2 การนาํ ไปทดลองใชใ นชมุ ชนทอ งถ่ิน นอกจากการนําเอาแนวคิดเร่ืองกระบวนการยุติธรรมทางเลือกไปปรับใชในการ ปฏิบัติงานของสวนราชการแลว เพื่อใหเปนไปตามแผนแมบท วิจัยกฎหมายและระบบงานยุติธรรม กระทรวงยุติธรรมไดเขาไปดําเนินการจัดต้ังอาสาสมัครท่ีเปนสมาชิกของชุมชนในพื้นที่ตางๆ เพื่อใหเขามา มีสวนรวมในการปฏิรูประบบกระบวนการยุติธรรม จึงมีการสรางความรวมมือกับสํานักงานสนับสนุนการ วิจัย (สกว.) รวมกับมหาวิทยาลัยของรัฐในสวนกลางและภูมิภาคเลือกพื้นที่ในภูมิภาคตางๆ 13 พ้ืนท่ีในการ ศึกษาวิจัยเพ่ือพัฒนาระบบงานยุติธรรมชุมชน ท้ังในแงของการสรางองคความรูใหมและการเสริมสรางตอ ยอดภูมิปญญาทองถ่ินในการจัดการความขัดแยง การพัฒนาระบบการทํางานทั้งในสวนของราชการ และ ในระดับชุมชน การระดมทรัพยากรในลักษณะท่ีเปนทุนทางสังคมในรูปแบบตางๆ เชน ความเขมแข็งของ ชุมชน การพัฒนาศักยภาพของผูนําทั้งที่เปนทางการและไมเปนทางการ มีการพัฒนาระบบการบริหาร ชุมชนที่อยูในโครงการใหเกิดความเปนเครือขาย มีการขยายความเปนเครือขาย อาสาสมัครระหวางพื้นที่ ฯลฯ ในขณะเดียวกันหนวยงานอื่นๆ ในกระทรวงก็มีการจัดตั้งอาสาสมัครท่ีเกี่ยวของกับงานในความ รับผิดชอบของตนขึ้นมาดวย จึงทําใหเกิดความซ้ําซอน และรูปแบบการดําเนินงานก็เปนการเนน อาสาสมัครในเชิงปริมาณมากเกินไป ประกอบกับไมมีความชัดเจน และความไมตอเนื่องของนโยบาย จึง ทําใหขาดการพัฒนาศักยภาพของอาสาสมัครยุติธรรมชุมชน ขาดการประสานความรวมมือ ฯลฯ ดังน้ัน งานในสวนน้ีจึงมักจะเปนขอมูลท่ีเกี่ยวกับอาสาสมัครและพื้นท่ีที่เขาไปจัดต้ังเปนสวนใหญ มีขอมูลท่ี เก่ียวกับการจัดการความขดั แยงท่ีชุมชนสามารถจัดการได มไิ ดเปน งานศึกษาวจิ ยั ในความหมายท่วั ไป 1.4 กลุมงานท่ีศึกษาบทบาทของชุมชนกับกระบวนการยุติธรรม งานที่เปนการประเมิน ประสิทธิภาพของยุติธรรมชุมชน งานที่เปนการสํารวจทัศนะคติของคูกรณีท่ีเขามาใชบริการการระงับขอ พิพาทในแนวทางยุติธรรมทางเลือกที่จัดต้ังโดยศาลยุติธรรม ฝายปกครอง และหนวยงานของรัฐอ่ืนๆ งาน ในกลุมนี้ในปจจุบันมีจํานวนเพิ่มมากข้ึนเปนลําดับ ซึ่งมักจะอยูในรูปของวิทยานิพนธ งานวิจัยอิสระ 20

รายงานวิจัยที่ดําเนินการศึกษาภายใตหลักสูตรอบรมผูบริหารของหนวยงานในกระบวนการยุติธรรม และ บทความตางๆ 10 จากการทบทวนวรรณกรรมที่เก่ียวของกับประเด็นเรื่อง “ยุติธรรมชุมชน” ดังที่กลาวมาขางตน ทํา ใหเห็นวา ประเด็นที่เปนขอถกเถียงในเชิงแนวคิดที่เก่ียวกับเร่ืองนี้ ยังคงเปนประเด็นท่ียังไมเปนท่ียุติ แต อยางนอยก็ชวยทําใหเกิดความเขาใจในเบ้ืองตนเกี่ยวกับแนวคิดพ้ืนฐานท่ีจะนํามาปรับใชกับบริบทของ สังคมไทยบนความหลากหลายของชุมชน โดยจะสรปุ เพอื่ ประโยชนในการทาํ ความเขาใจ ดังนี้ 1. ในปจจุบันดวยขอจํากัดในหลายๆ ประการ ทําใหกระบวนการยุติธรรมกระแสหลักไมสามารถท่ี จะตอบสนองตอปญหาขอพิพาท ความขัดแยง ที่เกิดขึ้นอยางมากมายไดอยางมีประสิทธิภาพและเกิดความ เปนธรรม สถานการณดังกลาวไมไดเกิดข้ึนเฉพาะกระบวนการยุติธรรมของไทยเทานั้น หากแตเปน สถานการณที่เกิดขึ้นกับประเทศตางๆ มากมาย ดังน้ัน ประเทศตางๆ เหลาน้ันตางก็พยายามท่ีจะแกปญหา ดังกลาวดวยวิธีการตางๆ ประเทศไทยเองก็ดําเนินการดวยหลายวิธี อาทิเชน หลังรัฐธรรมนูญ พ.ศ. 2540 มี การจัดตั้งศาลปกครองขึ้นมารับผิดชอบความขัดแยงท่ีเกิดข้ึนระหวางรัฐกับประชาชน มีการตั้งศาล รัฐธรรมนูญ องคกรอสิระตางๆ กอนหนาป พ.ศ. 2540 ในศาลยุติธรรมก็มีการจัดตั้งศาลชํานาญการเฉพาะ ขึ้นมามากมาย และแมจะยอนหลังไปในป พ.ศ. 2554 เปนตนไป เราจะพบวาในปจจุบันศาลยุติธรรมมีการ จัดต้ังผูประนอมขอพิพาทประจําศาลขึ้นเพื่อชวยแบงเบาการพิจารณาคดีของศาลขึ้นมาอีกชองทางหนึ่ง เชน กนั 2. ดวยขอจํากดั ของกระบวนการยุติธรรมกระแสหลกั ดังท่ีกลา วมาขา งตน ทาํ ใหเกิดความพยายามที่ จะแกไขปญหาดวยการเสนอแนวทางตางๆ มากมายหลากหลายวิธี ซึ่งอาจจะสามารถเรียกรูปแบบวิธีการท่ี นํามาใชวาเปน “ กระบวนการยุติธรรมทางเลือก ” (Alternative Dispute Resolution, ADR) และภายใตคําวา “กระบวนการยุติธรรมทางเลือก ” ก็จะมีกระบวนการยุติธรรมในรูปแบบตางๆ มาใชเปนทางเลือกหรือ ทางออกของปญ หา ตามภารกิจของหนว ยงาน อยางไรก็ตาม เนื่องจากแนวคิดตางๆ ที่เก่ียวกับยุติธรรมทางเลือก (Alternative Justice)11 สําหรับ ในกรณีประเทศไทย เริ่มมีปรากฏอยางเปนทางการอยูในแผนแมบทวิจัยกฎหมายและระบบงานยุติธรรม ฉบับท่ี 1 (พ.ศ. 2547-2549) ของกระทรวงยุติธรรม ซ่ึงในยุทธศาสตรท่ี 2 ของแผนเปนการสนับสนุน การ วิจัยเพื่อพัฒนาการมีสวนรวมและความเสมอภาคในการเขาถึงระบบงานยุติธรรมและกระบวนการยุติธรรม 10ทา นที่สนใจในรายชื่อของงานในกลุมนี้สามารถท่ีจะคนรายซอื่ เอกสารระบบงานวิจัย online ไดท ่ีhttp://www.thaithesis.org/ และที่ www.trf.or.th/ 11 สําหรบั คําวา “ กระบวนการยุตธิ รรมทางเลอื ก ” (Alternative Dispute Resolution )ในกรณที ่อี างถงึ ในงานนี้ตอ งการที่จะใหม ี ความหมายท่ัวๆไป ซง่ึ หมายถงึ ทางเลอื กอนื่ ๆที่มิไดเ ปนกระบวนการยุติธรรมกระแสหลัก และมีความหมายรวมถงึ  ADR ทใี่ ชอยูใน วงการกระบวนการยุติธรรมซึ่งมีความหมายเฉพาะ การเลอื กที่จะไมใ ชวิธีการลงโทษในคดีอาญาดว ยการจําคกุ ในเรือนจํา โดยเลือกใช วธิ ีการอื่น ท้ังน้ีเพื่อตองการทจ่ี ะแกปญหาผตู องขงั ลนคุก และมคี วามหมายรวมไปถงึ กระบวนการยุตธิ รรมเชงิ สมานฉนั ท ( RJ)และ ยตุ ธิ รรมชุมชน ( CJ ) และรวมถึงคาํ อนื่ ๆ ( เชน กระบวนการยตุ ิธรรมเชิงความรว มมอื )ในแนวของกระบวนการยุตธิ รรมทางเลอื ก   21

ทางเลือก ดังนั้นจึงเทากับวา การเกิดขึ้นของกระบวนการยุติธรรมทางเลือกไมไดเกิดข้ึนจากความคิดทาง วิชาการ แตเริ่มตนจากการมีนโยบายและการนํานโยบายไปสูการปฏิบัติของหนวยงานตางๆ ซึ่งสงผลให ความคิดที่เก่ียวกับกระบวนการยุติธรรมทางเลือกภายใตช่ือเรียกตางๆ (ยุติธรรมเชิงสมานฉันท, ยุติธรรม ชุมชน ฯลฯ) จึงเกิดการแพรหลายเปนที่รับรูภายใตกิจกรรมตางๆของหนวยงานเปนหลัก ในขณะท่ีการ ศึกษาวิจัยในระดับท่ีเปนการศึกษาในเชิงแนวคิดยังไมคอยจะมีการศึกษามากเทาที่ควร จึงทําใหการ ขับเคลื่อนนโยบายท่ีตองการจะทําใหเกิดการปฎิรูปกระบวนการยุติธรรม โดยประชนชนเขามามีสวนรวม และการพัฒนาการยุติธรรมทางเลือกจึงขึ้นอยูกับนโยบายของหนวยงานมากกวาที่จะเปนวาระทางสังคม (Public Agenda) และไมเปนประเด็นสาธารณะ (PublicIssues)ที่เกิดการพูดคุยถกเถียงกันอยางตอเนื่อง สถาบันการศึกษาในระดับสถาบันก็มิไดทําหนาที่ผลิตองคความรูที่เกี่ยวของกับความเปนธรรมเพื่อช้ีนํา สังคม 22

บทที่ 3 วิธกี ารดาํ เนินงาน การศกึ ษาคร้งั น้ีไดกาํ หนดกรอบคดิ ในการศึกษาไวด งั ตอไปนี้ 3.1 กรอบแนวคิด การศึกษาครั้งนี้เปนการศึกษาถึงงานยุติธรรมชุมชนจังหวัดตรังในประเด็นแนวคิด กระบวนการ บทบาทแตละภาคสวนท่ีเก่ียวของ ผลความสําเร็จและลมเหลว และเง่ือนไขปจจัยท่ีเอ้ือและเปนขอจํากัด โดยมีรายละเอยี ดตามหัวขอท่ีนําเสนอดังนี้ 1. แนวคดิ ยตุ ธิ รรมชมุ ชน 2. กระบวนการจดั การความขดั แยง 3. บทบาทของแตละภาคสวน ƒ ภาครฐั • การทํางานเชงิ บรู ณาการ ท้ังระดบั พนื้ ทจ่ี ังหวัด การทํางานรวมระหวา ง กรมคุมครองสิทธิและเสรีภาพ-สกว. • การสรา งขา ราชการพนั ธใุ หม • บทเรียนการสรางอาสาสมัคร ƒ ภาควิชาการ • ความรู มุมมองงานยุติธรรมชุมชน กาํ หนดจากทองถ่นิ • กลไกการสนบั สนุนทางวิชาการ • กลไกสนับสนนุ งานวจิ ยั เพอ่ื ทองถนิ่ ของ node ƒ ภาคประชาชน • กระบวนการ กลไก ผลการจดั การความขดั แยง ของชมุ ชน o ผล (output outcome impact) ทัง้ สาํ เร็จและลม เหลว ƒ ประเภทความขดั แยง ท้ังปจเจกและสาธารณะ ƒ บทเรยี นการสรา งอาสาสมัคร การสรางทีม และกรณีศึกษาทเ่ี ปน warning ƒ การพฒั นาศกั ยภาพชาวบาน อะไรคอื สิง่ ท่ที ําใหช าวบา นเปลีย่ นวิธคี ิดใหม ƒ ทิศทางอนาคต 23

• การสรางความยง่ั ยืนของพน้ื ที่ เชน การสรางทายาท • การขยายผลสพู นื้ ทอ่ี ื่นๆ • การหนนุ เสริมของหนวยงานภาครัฐ o เง่ือนไข ปจจยั เออื้ และขอจาํ กัด เชน ปง บประมาณ 3.2 วิธีการดําเนนิ งาน 1. จัดทํารายงานผลการศึกษาวิเคราะหผลการดําเนินงานโครงการสรางความเขมแข็งกลไกเครือขาย ยุติธรรมชุมชนโดยการมีสวนรวมของชุมชนและเครือขายยุติธรรมชุมชน จังหวัดตรัง โดยรวบรวมและ เรียบเรียงผลการดําเนินงานตามโครงการสรางความเขมแข็งกลไกเครือขายยุติธรรมชุมชน โดยการมีสวน รว มของชุมชนและเครือขา ยยตุ ธิ รรมชมุ ชน จังหวัดตรงั ตั้งแตเ ริม่ โครงการ (กรกฎาคม 2551) จนถึงธันวาคม 2553 จากเอกสารสรุปผลการจัดเวทีตางๆ จากการสัมภาษณบุคคลที่เกี่ยวของ หรือดําเนินการอ่ืนๆ ดวย วธิ กี ารที่เหมาะสม เชน การสงั เคราะหความรูโดยผานเวทแี ลกเปล่ียนเรยี นรู 2. จัดประชุมเพ่ือวิพากษรายงานผลการศึกษาผลการดําเนินงานโครงการสรางความเขมแข็งกลไก เครือขายยุติธรรมชุมชนโดยการมีสวนรวมของชุมชนและเครือขายยุติธรรมชุมชน จังหวัดตรัง โดยให ประกอบดวยกลุม เปาหมาย 2 สวน คือ - ผูวพิ ากษผลงาน เชน ผูบ ริหารหนว ยงานท่เี กี่ยวของ ผูทรงคุณวุฒิ นักวิชาการ องคกรพัฒนาเอกชน (NGOs) นกั เคลือ่ นไหวทางสงั คม ผูมีสว นไดส วนเสยี และตวั แทนของชุมชนท่ีเก่ียวของ ไมนอยกวา 10 คน - ผูสังเกตการณ เชน ตัวแทนภาคสวนตางๆที่เก่ียวของ ท้ังภาครัฐ ภาคเอกชน ภาคประชาชน สถาบนั การศึกษา สอ่ื มวลชน องคกรพัฒนาเอกชน (NGOs) เปน ตน ไมน อยกวา 50 คน 3.3 จดั ทําสรุปรายงานผลการวิจยั สงใหกรมคมุ ครองสทิ ธแิ ละเสรีภาพ 3.3 กลมุ เปาหมาย กลุมเปาหมายในการศึกษาคร้ังนี้เปนผูมีสวนเก่ียวของในกลไกเครือขายยุติธรรมชุมชน ประกอบดวย คณะกรรมการศูนยยุติธรรมชุมชน หนวยงานยุติธรรมชุมชนในพื้นท่ี ชาวบานที่อยู กระบวนการจดั การความขัดแยง และทีมงานศนู ยป ระสานงานวิจยั เพ่อื ทองถนิ่ จงั หวัดตรัง 3.4 เคร่ืองมอื ท่ใี ชในการศึกษา โครงการนี้ใชวิธีการศึกษาจากเอกสารรายงาน สรุปการประชุม ตําราหรือเอกสารอางอิงท่ีกลาวถึง แนวคดิ ทีเ่ ชอื่ มโยงกับงานยุติธรรมชุมชน ลงพื้นท่ีสัมภาษณเชิงลึกผูมีสวนเก่ียวของในพื้นที่จังหวัดตรัง และ ใชก ารจัดประชมุ โดยเชิญผทู รงคณุ วุฒมิ าชวยมมุ มองและขอเสนอแนะ 24

3.5 การวิเคราะหขอ มลู โครงการนใี้ ชก ารวิเคราะหขอ มูลโดยการนาํ ผลการศึกษามาวิเคราะหเ ชอ่ื มโยงกบั แนวคดิ ทฤษฎีท่ี เกย่ี วของที่ไดจ ากการศึกษา และวเิ คราะหเ พ่มิ เตมิ โดยผูทรงคุณวุฒใิ นการจดั ประชมุ วพิ ากษผ ลงาน 25

บทที่ 4 ผลการศกึ ษา การศึกษาครงั้ นเี้ ปน การศึกษาผลการดําเนินงานโครงการสรางความเขมแข็งกลไกเครือขายยุติธรรม ชุมชน โดยการมีสวนรวมของชุมชนและเครือขายยุติธรรมชุมชน จังหวัดตรัง ภายใตประเด็นแนวคิด กระบวนการ บทบาทแตละภาคสว นทเ่ี กี่ยวขอ ง ผลความสําเรจ็ และลมเหลว และเง่ือนไขปจจยั ทเ่ี อ้ือและเปน ขอจํากดั โดยมรี ายละเอยี ดผลการศกึ ษาสรุปได ดงั ตอไปนี้ 4.1 แนวคิดยตุ ธิ รรมชมุ ชน จากขอมูลการจัดการปญหาความขัดแยงโดยชุมชนท่ีไดศึกษา พบวา คุณคาความดีมีอยูในตัวคนท่ี เปนชาวบาน ความรูเรื่องการจัดการความเปนธรรมที่แทเกิดจากจิตวิญญาณในตัวคนการส่ังสม ประสบการณแลวนํามาใชดวยจิตใจเมตตากรุณา วินิจฉัยโดยใชจิตวิญญาณของความเปนมนุษย ความ เมตตาปราณีบนหลกั การ “ใหอ ภยั ” นอกจากน้ันชาวบานยังใหทัศนะตอ “ความเปนธรรม” ในมิติชุมชนท่ีนาสนใจโดยมีเปาหมายเพ่ือ การจดั การตนเองของชุมชน การอยรู วมกนั ของคนในชุมชนดวยความสงบสุข ดังน้ี • คนผิดควรไดรับโอกาสมากกวารับโทษ เพราะทุกคนมีโอกาสทําผิดพลาดได ตองให โอกาสแกตวั สํานึกไดใ นสงิ่ ที่ทาํ ผดิ • คนเดือดรอนมาตองชวยเหลือ (ไมวาจะผิดหรือถูก) ชวยเหลือดวยความเห็นอกเห็นใจ เอา ใจเขามาใสใ จเรา เปน การชว ยคนตกทกุ ขไดย าก • ความขัดแยงยุตใิ นชุมชนดีกวา ยตุ ทิ ่ียุติธรรมกระแสหลัก เพราะการยุติในชุมชนนอกจากจะ ทําใหจบเรื่องที่ขัดแยงแลว ยังทําใหเกิดความเขาใจ ยอมรับดวยใจ ไดความสัมพันธท่ีดีตอ กันกลับคืนมาดวย ดังน้ันความขัดแยงท่ีเกิดขึ้นสวนใหญ ผูไกลเกล่ียจะพยายามทุกวิถีทาง เพื่อไมใ หเ รื่องเขา สูกระบวนการยุติธรรม ไมวาจะเจรจากับคูกรณีเพื่อไมใหมีการแจงความ หรือเจรจากับเจาหนาท่ีเพ่ือขอไกลเกลี่ยกันเองกอน หากจัดการไมไดจึงคอยสงตอเขาสู กระบวนการยตุ ธิ รรม ซึง่ บางครั้งถูกจัดเปนทางเลือกสดุ ทา ย • การอยรู ว มกันของชุมชนอยางสงบสุข ปรองดอง ตองพึ่งพาอาศัยกัน เห็นอกเห็นใจกัน บน ฐานของคนบานเดียวกัน ความเปนเครือญาติ บุญคุณที่เคยชวยเหลือกันที่ผานมา ความสัมพันธสามารถชวยในการจดั การความขดั แยง ได • กฎหมายเปนเพียงองคประกอบหน่ึงในการไกลเกลี่ย แตไมใชท้ังหมด แมวาการจัดการ ความขัดแยงบางเร่ืองผูไกลเกล่ียจะนําหลักกฎหมายมาใช แตบางเรื่องก็ใหความสําคัญกับ 26

องคประกอบอ่ืนๆ มากกวา เชน ฐานะของคูกรณี (ยกตัวอยางกรณีเร่ืองอุบัติเหตุ ฝายที่ไม ผิดตองมาดูแลฝายผิดที่ฐานะยากจน) ผลกระทบท่ีจะเกิดข้ึนกับคูกรณี (กรณีผูกระทําผิด เปน เยาวชน เปนขาราชการ) นิสยั ของคกู รณี (เพอ่ื เลอื กวธิ ีการไกลเ กล่ยี ทเ่ี หมาะสม) • ใหความสําคัญกับผลการไกลเกลี่ย คือ ความขัดแยงถูกยุติ คล่ีคลาย หรือไดขอสรุปตาม ความคาดหวงั ของผูไกลเกล่ยี ดังนน้ั ผูไกลเกล่ียจะพยายามจะหาวิธีการไกลเกล่ียตางๆ เพื่อ ทําใหเกดิ ผลดังกลา ว • หลักในการไกลเกล่ียสวนใหญอยูบนหลักเหตุและผล ความถูกตองเปนพื้นฐาน ดังน้ัน วิธีการไกลเกลี่ยจึงใหความสําคัญกับการหาขอมูลดวยวิธีการตางๆ เชน ลงดูที่เกิดเหตุ สอบถามจากพยานหรือคูกรณีท้ังสองฝาย แตก็มีหลักอื่นๆ ท่ีใชประกอบ เชน หลัก มนษุ ยธรรมที่เนนการชวยเหลือคนที่ดอยกวา หลักศาสนา(เร่ืองนิกะฮ) หลักความสัมพันธ ที่เนนการรักษาความสัมพันธของคูกรณี ซ่ึงหลักการไกลเกลี่ยดังกลาวจะสะทอนผาน วิธีการที่ผูไกลเกลี่ยใช เชน ขอความเห็นใจคูกรณีอีกฝาย การพาคูกรณีไปขอโทษหรือ ยอมรับผดิ การพาไปเย่ยี มผูบาดเจบ็ • เนนความเปนธรรม ไมเอาเปรียบ และมีคุณธรรม นําไปสูการเยียวยาความเดือดรอนท่ี พอสมควรกับความเสียหาย ที่ท้ังสองฝายยอมรับ ไมเกิดประโยชนกับฝายใดฝายหนึ่งมาก เกินไป มีหลายกรณีท่ีคูกรณีมีการเรียกรองคาเสียหายมากเกินไป ผูไกลเกล่ียก็จะชวยเจรจา ตอ รองใหแ มไมมกี ารรอ งขอ และบางกรณเี มอ่ื ความเดอื ดรอ นไดรบั การเยยี วยาแลวกไ็ มไ ด มีการเอาเร่ืองเอาความ หรอื บางกรณไี มม ีการสืบสาวหาผูกระทําผิดดวยซ้ํา เชน กรณีจายคา ไถใหโจรลกั วัว สวนความหมายของคาํ วา “ยตุ ธิ รรมชุมชน” คอื ชมุ ชนทส่ี ามารถจัดการปญหาไดดวยชมุ ชนเอง โดย ใชความรูภายใน ความรูจากประสบการณ และเสริมดวยความรูภายนอก หากชุมชนไดรับการหนุนเสริมให เกิดทักษะ ความเชื่อมั่น และการยอมรับจากชุมชน รวมถึงหนวยงานที่เกี่ยวของในการจัดการความขัดแยง โดยชุมชนอยา งตอ เนื่อง จะเปน ชุมชนที่มีความเขมแขง็ และมีความยัง่ ยืน 4.2 กระบวนการจัดการความขดั แยง กระบวนการจัดการความขัดแยงของชุมชนแบงตามบทบาทและการจัดการมี 2 ลักษณะ คือ การ ไกลเ กลี่ย และการจดั การขอ พพิ าท 27

การไกลเกล่ีย คือ ผูนํา อาสาสมัคร หรือทีมงานยุติธรรมชุมชนทําบทบาทเปนผูไกลเกล่ียความ ขดั แยงทีเ่ กดิ ขึน้ ดวยตวั เองหรอื รวมกับทีมงาน พูดคุยใหไดขอยุติความขัดแยง ซึ่งเร่ืองท่ีสามารถไกลเกล่ียได สว นใหญเ ปน ความขัดแยง ระดบั ปจเจก และเปน เรือ่ งระหวา งคนในพื้นท่เี ดยี วกนั สวนการจัดการขอ พพิ าทนัน้ ผูนาํ อาสาสมัครหรอื ทีมงานทําบทบาทในการติดตอประสานงาน การ อํานวยความสะดวก การเปนแหลงขอมูลใหกับผูไกลเกลี่ยอีกที ซ่ึงความขัดแยงที่เกิดขึ้นสวนใหญจะเปน ความขดั แยง ของคนนอกพืน้ ที่ มีความเสียหายจาํ นวนมาก คูกรณีมอี ํานาจบารมี ฯลฯ ทั้งนี้ทั้งสองบทบาทอาจไมสามารถแยกจากกันไดอยางชัดเจน เนื่องจากผูนํา อาสาสมัครและ ทมี งานยุติธรรมชมุ ชนทาํ ท้ังสองบทบาทสลบั ๆ กันไป แตจ ะเหน็ ไดว า มีความขัดแยง บางเรอ่ื งท่เี กินกําลังของ ผูนํา อาสาสมัคร และทีมงานยุติธรรมชุมชน จึงตองมีการหาตัวชวยที่เปนที่ยอมรับของคูกรณี หรือสงตอ เรื่องใหผูที่มีอํานาจเหนือกวาชวยตัดสิน ทําใหเห็นการคลุกวงในและถอยมาอยูนอกวงของผูนํา อาสาสมัคร และทมี งานยตุ ิธรรมชุมชนในการจดั การความขัดแยง กระบวนการหรือกระบวนทาท่ีผูนํา อาสาสมัคร หรือทีมงานยุติธรรมชุมชนใชในการไกลเกลี่ยและ การจัดการขอพิพาทนั้น พบวา มีความยืดหยุนสูงมาก ข้ึนกับตัวบุคคลผูไกลเกล่ียเปนสําคัญ แมในระยะ หลังๆกระบวนการจัดการความขัดแยงจะมีการทํางานเปนทีมเพิ่มข้ึน อยางไรก็ตามไมวาจะไกลเกล่ียแบบ ปจเจกหรือเปนทีม กระบวนการจัดการความขัดแยงก็ยังคงความเปนทั้งศาสตรและศิลปของทองถิ่นที่มี ความนา สนใจเปนอยา งยงิ่ ดงั น้ี • การใชหลัก “วัฒนธรรมชุมชน” ในการเจรจาไกลเกลี่ยปญหา มองการพ่ึงพาอาศัยกัน เห็น อกเห็นใจกัน บนฐานของคนบานเดียวกัน ความเปนเครือญาติ บุญคุณท่ีเคยชวยเหลือกันที่ผานมา และการ อยูรวมกนั ในชุมชนตอไป ¾ตําบลนาวง กรณีความขัดแยงเร่ืองท่ีดินเปนการขายท่ีดินกินแดนท่ีสาธารณะ ซ่ึง ผูกระทาํ ผดิ เปน คนด้ือไมยอมใคร จึงตองใชผูไกลเกล่ียหลายคนชวยกันไกลเกล่ีย ทั้งผูมี บารมเี ปนทเ่ี คารพนบั ถอื และพลังมวลชน ในทส่ี ุดเพื่อนบานรวมเห็นพองตองกันกับผล การไกลเ กลีย่ คือ วัดที่ดินใหมใหครบตามที่ตกลงซื้อขายโดยไมกินแดนที่สาธารณะ ใน เบ้ืองตนผูกระทําผิดไมยอมแมวาเพ่ือนบานจะเห็นรวมจนผูไกลเกลี่ย พูดวา “ถาคุณยัง เปนคนแบบนี้คือดื้อไมฟงใคร จําไวเลยวาตอไปน้ีหากคุณมีเร่ืองหรือมีปญหา พวกเรา ท้ังหมดจะไมชวยพูดถึงแมนวาเร่ืองมันจะเปนจะตายก็ตาม” เปนการใชแนวทาง วฒั นธรรมชมุ ชน มองการอยูร ว มกัน ตอ งการพ่ึงพาอาศัยชวยเหลอื กนั ในอนาคต ¾ตําบลสุโสะ กรณีความขัดแยงเร่ืองท่ีดิน เนื่องจากผูรับเหมาโครงการของ อบต.ไดขุด ลอกรองนาํ้ เขา ไปในที่ดินของชาวบานคูกรณี มีการขุดตนยางออกไป 3-5 ตน ซึ่งกระทํา โดยพลการและมาจากความเขาใจผิดจากเจาของที่ดินขางเคียงที่มาชวยชี้แนวเขต ทําให 28

ชาวบานเจาของท่ีดินเกิดความไมพอใจ มารองทุกขกับ อบต. ทาง อบต. และญาติของ คกู รณเี จาของท่ดี ินไดพยายามเขา มาไกลเ กลย่ี แตไมสําเร็จ จนมาถึงผูไกลเกล่ียคนท่ีสาม ซ่ึงเปนผูใหญบานไดลงไปดูที่เกิดเหตุ ซึ่งพบวาผูรับเหมาเปนฝายผิด จากนั้นจึงเร่ิมไกล เกลี่ยโดยการพยายามเขาหาคูกรณีดวยความนอบนอม อางถึงความเปนญาติของผูไกล เกลี่ยและผูรับเหมาที่กระทําผิด รับฟงเหตุผลและความทุกขใจอยางใสใจ จนคูกรณี ถึงกับรองไห เนื่องจากนับตั้งแตเกิดเหตุ คูกรณีเลาวามีแตคนมาตอวา แตไมมีคนรับฟง เหตุผลของเขาอยางจริงใจ จนถึงกับกลาววา หากมีคนมาพูดจาดังเชนผูไกลเกลี่ย คงจะ ไมมารอ งเรยี น จากน้นั จงึ พาผูรบั เหมามาขอโทษ และอธิบายถึงประโยชนของโครงการ ที่จะมีตอชุมชนดวยเหตุและผล และขอโทษและขอใหคูกรณีใหอภัยตอความผิดพลาด ดงั กลาว จนสุดทายคูก รณียนิ ยอมใหโครงการดาํ เนินตอ ไปไดจ นแลวเสร็จ ¾ตําบลวงั ครี ี ความสัมพนั ธภ ายในครอบครัวหรือเครอื ญาติมผี ลตอ การไกลเกล่ียอยางมาก ผูไกลเกลี่ยจึงนําเรื่องความสัมพันธมาใชในการจัดการความขัดแยงในหลายลักษณะ ไดแก ƒ การไกลเ กล่ยี โดยการหยิบยกเร่ืองความสัมพันธของคูกรณี เชน การอางถึงความเปน พี่นอง เครอื ญาติ เพอ่ื นบา น เพื่อขอความเห็นใจจากคูกรณี ƒ การใชคนในครอบครัวหรอื เครอื ญาติไปชว ยทําหนาท่ีไกลเ กลย่ี ยกตวั อยางกรณีเร่ือง ปด ถนน ผูไ กลเกล่ยี ใชวิธีการคุยกับลกู ของคกู รณที ปี่ ด ถนน เพ่ือใหล ูกไปคยุ กบั ผเู ปน พอ หรือกรณีปลูกไมล้ําแดน คูกรณีท่ีปลูกลํ้าแดนไมยอมรับผลการไกลเกล่ีย ผูไกล เกลี่ยจึงเปล่ียนมาทําความเขาใจกับภรรยาและลูกท่ีชวนเขามารวมเปนพยาน เพ่ือให ทั้งสองไปชว ยเจรจากบั คูก รณอี กี ที ƒ สรางสัมพันธที่ดีระหวางคูกรณีกอนจะดําเนินการไกลเกล่ีย หากเปนความขัดแยง กรณีทํารายรางกาย หรืออุบัติเหตุท่ีมีผูบาดเจ็บ ผูไกลเกลี่ยจะพาคูกรณีไปเยี่ยม ผูบาดเจ็บเพื่อแสดงความขอโทษ เพื่อใหเกิดความสัมพันธที่ดีระหวางกันกอนที่จะมี การไกลเกลีย่ • การใชการไกลเ กลี่ย โดยการเสนอทางเลือกใหแกผกู ระทําผิด ¾ ตําบลปากแจม มีการไกลเกลี่ยโดยการเสนอทางเลือกใหแกผูกระทําผิด เชน ในกรณี ที่เยาวชนในชุมชนเกิดความคึกคะนอง รวมกันทําลายศาลาหมูบานเสียหาย ผูไกล เกลี่ย ซึ่งสวนใหญประกอบดวยผูนําชุมชนท่ีชาวบานใหความเคารพนับถือ ไดเขามา 29

สํารวจความเสียหาย และเสนอทางเลือกใหแกกลุมเยาวชนวาจะยอมติดคุก หรือวาจะ ชว ยกันสรา งและซอ มแซมศาลาท่เี สยี หายไปแลว เม่ือเยาวชนเลือกที่ชวยกันซอมแซม ศาลาในหมูบาน ก็มีการเรียกผูปกครองมารับรองความประพฤติของเยาวชน ซ่ึงหลัก ที่ใชในการไกลเกล่ียของผูไกลเกล่ียนั้นจะใชหลักจิตวิทยาในการสอบสวนหา ขอเท็จจริง เชน ใชวิธีการขูจะทําโทษ แตจะใหอภัยหากวายอมรับผิด มีการหยิบยก ผลดีผลเสียของการกระทําผิดวาจะสงผลกระทบตอใครบาง เพื่อทําใหคนกระทําผิด เกดิ ความสาํ นกึ กลบั ตัว และมีสติทุกครง้ั กอ นที่จะกระทาํ การใดใด • การไกลเกลี่ยในกรณีที่ซับซอน จําเปนตองมีหลายภาคสวนรวมวิเคราะหความขัดแยงและ รวมไกลเกล่ีย โดยเฉพาะในระยะหลังจากการเกิดศูนยยุติธรรมชุมชน การทํางานเปนทีมมีสูงข้ึน ดังน้ันใน บางพื้นที่เกือบทุกข้ันตอนของการจัดการความขัดแยงในชุมชนจะมีการทํางานทีม และหากความขัดแยงท่ี เกิดข้ึนเกินกําลงั ท่ชี ุมชนจะจดั การได ก็จะมีการประสานหนวยงานที่เก่ียวของมารว มไกลเกลย่ี อาทิเชน ¾ ตําบลนาวง จากกรณีลักขโมยและการทําใหเสียทรัพย มีการใชทีมงานศูนยยุติธรรม ชุมชนชวยไกลเกลี่ย ซ่ึงการไกลเกล่ียเปนทีมชวยเพิ่มนํ้าหนักการไกลเกลี่ยใหคน หัวดื้อเกดิ การยอมรบั ไดมากกวาการไกลเกล่ยี คนเดยี ว ¾ ตําบลนาหม่ืนศรี ความขัดแยงท่ีดินเกี่ยวกับความไมชัดเจนของเขตแดน การเขาไกล เกลี่ยเปนทีม ทําใหคูกรณีเกิดความเชื่อถือ และคิดวาตองไดรับความเปนธรรมอยาง แนนอน การจัดการปญหาก็จะงายข้ึน การใชผูไกลเกล่ียท่ีเปนผูใหญบานเพียงคน เดียวอาจไมสามารถสรางความเชื่อมั่นใหกับคูกรณีในความเปนกลางได จึงใช กรรมการศูนยยตุ ิธรรมชุมชนจํานวน 4 คนชวยกันช้ีแดน โดยมีเงื่อนไขวาถากรรมการ ศูนยฯ บอกวาตรงไหนเปนเขตแดนก็ใหทั้งสองฝายยอมรับตามนั้น ทําใหทั้งสองฝาย ยอมรับเงอ่ื นไขและเขตแดนตามทกี่ รรมการศูนยฯดําเนนิ การ • การประเมินคา เสียหายตามจริง การเยียวยาความเดือดรอ นท่ีพอสมควรกบั ความเสยี หาย ท่ี ทั้งสองฝายยอมรับ ไมเกิดประโยชนกับฝายใดฝายหน่ึงมากเกินไป มีหลายกรณีท่ีคูกรณีมีการเรียกรอง คาเสียหายมากเกินไป ผูไกลเกลี่ยก็จะชวยเจรจาตอรองใหแมไมมีการรองขอ และบางกรณีเม่ือความ เดือดรอนไดรับการเยียวยาแลวก็ไมไดมีการเอาเรื่องเอาความ หรือบางกรณีไมมีการสืบสาวหาผูกระทําผิด ดวยซา้ํ ¾ ปากแจม กรณีท่ีชาวบานในชุมชนไปแจงกับกองทุนสงเคราะหสวนยางในกรณีที่มีวัว ของคนอ่ืนเขามากินยางในพ้ืนท่ีของตนเอง โดยผูเสียหายตองการใหกองทุนฯชวยตี 30

ราคาคาเสียหายใหตามอายุของตนยาง ซึ่งเจาหนาท่ีกองทุนสงเคราะหการทําสวนยาง แนะนําใหกลับไปปรึกษาผูไกลเกลี่ย และใหชวยคิดคาเสียหาย ซ่ึงผูไกลเกลี่ยซึ่งเปน ผูนําชุมชนไดแนะนําใหคิดคาใชจายในการปลูกยาง 1 ป โดยคิดคาใชจายจากการ ลงทุนคาขดุ หลุม คาพนั ธุต นยาง คา ปยุ และคา แรงงานตางๆ วาใชคาใชจ า ยตนละกี่บาท จากนั้นจึงนําไปเจรจากับคูกรณี ซึ่งการคิดคํานวณคาเสียหายดวยวิธีที่ผูไกลเกลี่ย แนะนําน้ันเปนการคิดคาเสียหายอยางเปนธรรม สมเหตุสมผลไมไดเรียกรองตาม ตองการ • กระบวนการยุติธรรมกระแสหลักสงคืนกรณีขัดแยงใหชุมชนจัดการไกลเกลี่ย โดยหลาย หนวยงานท่ีเก่ียวของในกระบวนการยุติธรรมกระแสหลัก โดยเฉพาะหนวยงานในพื้นท่ีที่ทราบวาชุมชนมี ศูนยย ุตธิ รรมชุมชน และศูนยฯ มกี ระบวนการไกลเกล่ยี เปน ระบบ หนว ยงานเหลาน้ันจะเขามามีสวนรวมกับ การทํางานของศูนยฯ ท้ังการเปนที่ปรึกษา เปนคณะกรรมการศูนย เปนผูสนับสนุนการทํางานของศูนยฯ จากการดําเนินการที่ผานมากระบวนการไกลเกล่ียความขัดแยงของชุมชนสรางความมั่นใจ เกิดการยอมรับ เพิ่มมากขึ้น สงผลใหหนวยงานในกระบวนการยุติธรรมกระแสหลักใหความเช่ือม่ันและอยากใหมี กระบวนการไกลเกล่ียภายในชุมชน ลดปริมาณคดีความท่ีจะเขาสูกระบวนการยุตะรรมกระแสหลัก มี ตัวอยางดงั นี้ ¾ตําบลสุโสะ กรณีตกลงรับซื้อตนยางถุง โดยกําหนดใหมีการสงของ 2 ครั้ง ผูรับซื้อ จายเงินมัดจําไวจํานวน 2 แสนบาท และรับยางงวดแรกไปแลว ตอมาผูรับซื้อผิดสัญญา ไมมารับยางสวนท่ีเหลือ และฟองศาลเรียกเงินมัดจําคืน ศาลนัดคูกรณีไปพบ ซ่ึง ผูใหญบานไดไปดวยในฐานะพยาน ศาลพิจารณาแลวเห็นวาเปนเร่ืองท่ีนาจะไกลเกลี่ย กันไดจงึ มอบใหผูใ หญบา นเปน ผไู กลเกลยี่ ผใู หญบ านจึงเจรจาไกลเ กลี่ยกับผูรบั ซื้อโดย ขอคืนเงินมัดจําในวงเงินท่ีหักคาใชจายตามท่ีสูญเสียจริงแลวเหลือ 7 หมื่นบาท เมื่อทาง คูกรณีที่รับซื้อตกลง ทางผูใหญจึงนําขอสรุปท่ีไดไกลเกลี่ยไปแจงกับศาล ศาลเลยให เซน็ สัญญาตกลงกนั ทัง้ สองฝาย เร่อื งจงึ จบดว ยดี ¾ตาํ บลวงั คีรี กรณีดกั ทาํ รายคูก รณี ฝา ยผเู สียหายไดเขา แจงความ สว นพอของผูกระทําผิด ไดมาขอใหผใู หญบ านไปชวยเจรจากบั ผไู กลเกลีย่ เพื่อขออยา เอาเรอ่ื ง ผูใ หญจ งึ ไปเจรจา กับญาติของผูไดรับบาดเจ็บเพื่อขอไมใหเอาเรื่อง เน่ืองจากผูกระทําผิดทําไปดวยความ เมา และไดไปเจรจากับรอยเวรเพ่ือขอไมใหมีการดําเนินคดี โดยอางวาไดทําการไกล เกลี่ยกับคูกรณี และไดขอสรุปวาจะไมมีการเอาเรื่อง ซึ่งรอยเวรยอมตามที่ผูใหญขอ 31

ทางผูใหญจึงนําเรื่องกลับเจรจากับฝายผูกระทําผิดเพ่ือใหจายคาเสียหายใหกับผูบาดเจ็บ 5 หมนื่ บาท โดยนดั หมายคูก รณีทงั้ สองฝา ยไปจายคาเสียหายทโ่ี รงพกั และใหรอยเวรทํา บันทกึ ใหท้ังคลู งนามไวเ ปน หลกั ฐาน ¾ตําบลนาวง กรณีความขัดแยงเร่ืองที่ดิน มีการปลอยน้ําเสีย ซึมผานไปยังที่ดินติดกัน สงผลใหตนยางตาย คูกรณีไปแจงความ ผูไกลเกล่ียและคูกรณีจึงไปขอเร่ืองท่ีตํารวจ กลับมาใชกลไกชุมชนในการไกลเกล่ีย หาขอยุติ ชดใชคาเสียหายตามสมควร ดวย ความเห็นอกเห็นใจ ชวยเหลือและมีแนวทางแกไขรวมกันตอไป หรือ กรณีบุกรุก ดวย ความเขาใจผิดกันจึงมีการยิงผูบุกรุก จากนั้นมีการไกลเกลี่ยและจัดการดูแลผูบาดเจ็บ พูดคุยตกลงกันได กํานันจึงประสานไปยังตํารวจขอใหยอมรับใชกลไกชุมชนในการ จัดการความขัดแยง ไมตองเปนคดีความ ¾ตําบลนาหมื่นศรี ในกรณีความขัดแยงทํารายรางกายมีการแจงความดําเนินคดี จึง ขอใหคนกลางซ่ึงมีความสัมพันธเปนญาติกับท้ังสองฝายชวยพุดคุยไกลเกลี่ยตอรอง คาเสียหายจนเปน ท่ียอมรบั ของทงั้ สองฝาย จากนั้นจึงพาคกู รณไี ปใหรอ ยเวรสอบปากคาํ เจรจาผลการไกลเกลยี่ และยอมความกันทโ่ี รงพัก โดยมเี จาหนา ทีต่ าํ รวจเปน พยาน • การใชหลักศาสนา ในการเจรจาไกลเ กล่ยี ปญ หา พบวา เกาะลบิ งมกี ารใชหลักศาสนาซง่ึ ถอื เปนบทบัญญัติหรือกฎหมายของชาวมุสลิม ทั้งการจัดการปญหาเรื่องท่ีดิน มรดก ปญหาครอบครัว โดย ชุมชนยังยอมรับหลักการทางศาสนาอยู อาจเปนเพราะเกาะลิบงยังมีความเปนชุมชนมุสลิม และ ความสัมพันธของคนเกาะที่เหนียวแนนกวาพ้ืนที่อื่น หลักคําสอนก็เปนเสมือนกฎหมายเพื่อการอยูรวมกัน โดยไมกอใหเกิดปญหาในชีวิตประจําวัน แต ณ ปจจุบันกระแสความเปลี่ยนแปลงท่ีเขาไปอยางรวดเร็วการ จะใชเ พยี งหลักศาสนาอยางเดียวจึงเปนเรอื่ งยากมากขน้ึ จงึ เปน เร่อื งทนี่ าสนใจวาจะมีการปรบั ใชหลักศาสนา กับสภาพสงั คมท่เี ปล่ียนแปลงไดอยางไร ทง้ั น้มี มุ มองของทมี สนบั สนนุ งานวจิ ยั เพือ่ ทองถ่ิน พบวา บทบาทการไกลเ กลย่ี โดยคนในชมุ ชนเปน กระบวนการท่ียังใชไดดีอยูในสังคมไทย ทุกประเด็นปญหาใชกระบวนการไกลเกล่ียโดยชุมชนไดหมด ชุมชนมีกระบวนการในการจัดการปญหาโดยใชความรูจากการส่ังสมประสบการณและใชจิตวิญญาณของ ความสมั พันธร ะหวา งความเปนมนุษยกับมนุษย การรูจักกันเปนอยางดี การใสใจตอความรูสึก การคํานึงถึง ความตองการของแตละฝาย รวมกับความรูภายนอกท่ีอยูในกระบวนการยุติธรรมภายใตกฎหมาย จึงทํา ใหผลของการจัดการเปนการสมานทางดานจิตใจดวย คนไกลเกลี่ยมีความเปนผูนําสูง มักตามชวยเหลือ ลูกบานถึงโรงพัก หนวยงาน ศาล ขอไกลเกลี่ยบนช้ันศาล แมการไกลเกลี่ยของผูนําอาจดูเหมือนการใช 32

อํานาจแตสว นใหญก ็เปน อาํ นาจบารมที ีอ่ ยากใหลูกบานจบเร่ือง ดีตอกัน ซึ่งจะสงผลใหความขัดแยงยุติและ ความสมั พนั ธของคูกรณียังดีตอกันได 4.3 บทบาทของแตละภาคสว น (ระดับเหนอื พ้นื ท)ี่ บทบาทภาครัฐ 1. การทํางานเชิงบูรณาการ ทั้งระดับพื้นที่และระดับจังหวัด การทํางานรวมระหวางกรม-สกว. แบงเปน ก) บทบาทงานวิจัยเพ่ือทองถิ่น เปนการสรางกระบวนการเรียนรูใหกับชาวบานผานการปฏิบัติจริง โดยใชงานวิจัยทองถ่ินประเด็นยุติธรรมเปนเคร่ืองมือในกาสรางการเรียนรูใหกับชุมชนใน 10 พ้ืนที่ ไดแก ตําบลเกาะสุกร ตําบลสุโสะ อําเภอปะเหลียน ตําบลเกาะลิบง ตําบลคลองชีลอม ตําบลบางหมาก อําเภอ กันตัง ตําบลวังคีรี ตําบลนาวง ตําบลปากแจม อําเภอหวยยอด และตําบลโคกสะบา ตําบลนาหมื่นศรี อําเภอ นาโยง โดยพื้นที่วิจัยมีการดําเนินงานตามแผนกิจกรรมโครงการเปนระยะเวลารวม 2 ป (รวมกับการขยาย ระยะเวลาโครงการแลว) คือต้ังแตเดือนกรกฎาคม 2551 – มิถุนายน 2553 อีกทั้งยังเช่ือมรอย 10 ชุมชนให เกิดเครือขายการแลกเปลี่ยนเรียนรูระหวางการดําเนินโครงการวิจัยอีกดวย กระบวนการท่ีชาวบานไดเรียนรู จากการทํางานวิจัย คือ การบันทึก ซ่ึงสําคัญมาก และการทําวิจัยแบบ area-based ดูความสําเร็จในพ้ืนที่ พบวายุติธรรมชุมชนเปนตนทุนท่ีมีพลังอยางมหาศาล ทําใหชาวบานมีทักษะการนั่งฟง การจับความท่ีดี ส่ิง เหลา นี้อกี ไมชาจะสงผลตอดัชนีชี้วัดของภาครัฐท่ีเคยเปนแบบเดิมๆ งานตรงนี้อาจนํามาสูมุมในเชิงนโยบาย ได กลายเปนลักษณะ re-government information ตอไป มีบางพื้นท่ี เชน ตําบลวังคีรี ตําบลนาหมื่นศรีที่มี การเชื่อมงานยุติธรรมชุมชนกับภารกิจของอําเภอ ภายใตกระทรวงมหาดไทย และการแกไขปญหาทุกๆ อยางของทีมวิจัย ดวยการจัดเวทีกํานันสัญจรในชุมชน จัดลําดับการพูดคุยนําเร่ืองของการไกลเกลี่ยและการ จัดการปญ หาในชุมชนมารวมพูดคยุ เปนระบบ คุยแลวไมจบเพียงแคว นั นน้ั มกี ารวางแผน ไปปฏิบตั ิ และเวที ครงั้ ตอ ไปกเ็ ปน การสรุปผล ไดบ ทเรียนแลวกว็ างแผนการทํางานตอ เน่อื ง ข) บทบาทการสนบั สนนุ ของศนู ยประสานงานวิจัยเพ่ือทองถ่ินจังหวัดตรัง เปนการหนุนเสริมของ พ่ีเลี้ยงในชวง 2 ป 4 เดือนท่ีผานมาใชกระบวนการวิจัยเพ่ือทองถิ่นสรางการเรียนรูเรื่องการจัดการขอมูล วิเคราะหขอมูล นําความรูมาสรางการเรียนรูกับคนในชุมชนและผูเก่ียวของ และมีการแลกเปลี่ยนระหวาง เครอื ขา ยเปนระยะๆ โดยสรุปการทํางานสามารถแบง การหนนุ เสรมิ เปน 4 ดา น คอื (1) พัฒนาการเรียนรู/พัฒนาศักยภาพของกรรมการศูนยฯ โดยแบงความรูเปน 2 แบบ คือ การ เรียนรูความรูภายใน ความรูภายในเปนความรูประสบการณของชุมชนในเร่ืองการจัดการปญหาโดยชุมชน/ หนวยงาน และเทคนิคกระบวนการไกลเกลี่ย บริบทของชุมชน ความเปลี่ยนแปลงของสังคม การมอง เชื่อมโยงแบบองครวม สวนการเรียนรูความรูภายนอก ความรูภายนอก ไดจากการวิเคราะหเรื่องราวการ 33

จัดการปญหาความขัดแยงท่ีกรรมการศูนยฯ เก็บบันทึกนํามาเลา วิเคราะหแลกเปล่ียนรวมกัน เปนความรู ดานขอกฎหมายตางๆ ภารกิจของหนวยงานตางๆ ท่ีเก่ียวของ สิทธิและเสรีภาพ และขั้นตอนวิธีการใน กระบวนการยุติธรรมกระแสหลัก รวมถึงประสบการณโดยตรงในการติดตอประสานงานกับเจาหนาที่ ภาครัฐ การปรึกษากบั เจาหนาท่ี และไดจากเจาหนา ท่มี าใหค วามรูใ นเวทีระดบั หมูบา น เวทีระดับตําบล เวที แลกเปล่ียนเรียนรูของเครือขาย และการเขารวมกิจกรรมอบรม ประชุม ศึกษาดูงานรวมกับโครงการของ หนว ยงาน การพัฒนาศักยภาพของกรรมการศูนยฯ มีการพัฒนาทักษะทางดานการเขียน จากการ บันทึกกระบวนการทํางาน และ การบันทึกขอมูลการจัดการปญหาความขัดแยงในชุมชน การพัฒนาทักษะ ทางดา นการพูด พัฒนาทกั ษะทางดา นการฟงพฒั นาทักษะการคิดวิเคราะห โดยนาํ เรอ่ื งราวการจัดการปญหา ความขัดแยงที่เก็บบันทึกรวบรวมมาแลวมาต้ังคําถาม วิเคราะหกันอยางตอเนื่องในชวงระยะที่ทํากิจกรรม การจัดการขอมูล พัฒนาศักยภาพภายใน ศักยภาพภายใน หมายถึง ความเมตตา การเปนผูให การชวยเหลือ เกิดข้ึนจากการเรียนรูจากประสบการณท้ังดานดี และดานไมดี จนเกิดการคิดวิเคราะหประเมินเอาส่ิงที่มี คุณคาที่ตนเองและคนในชุมชนไดใหแกกัน จนหลายคนเกิดความอิ่มเอิบภาคภูมิใจกับสิ่งท่ีทํา มีความ เสียสละพรอมที่จะทํางานชวยเหลือชุมชนมากยิ่งขึ้น การทํางานเปนทีมมากขึ้น พัฒนาความม่ันใจ ภายหลัง จากที่ทีมวิจัยไดเก็บรวบรวมขอมูล วิเคราะห และนํามาสรางการเรียนรูรวมกับทุกสวนท่ีเกี่ยวของ ทําใหทีม วิจัยเกิดความม่ันใจมากข้ึน เปล่ียนความคิด เขาใจบทบาทของตนเองในภารกิจยุติธรรมชุมชน พัฒนาดาน การบริหารจัดการ อาทิเชน การวางแผนกิจกรรม การทํางานตามแผน การสรุปผลการดําเนินงาน การจัดเวที แลกเปล่ียนเพื่อสรางการเรียนรูในชุมชน การจัดประชุมประจําเดือนในชุมชน การคัดคนและกําหนด บทบาทอยางเหมาะสม การจัดการงบประมาณ และ การเขียนบันทึกขอมูลและรายงาน ซึ่งแตละพื้นที่มี รูปแบบที่หลากหลายกนั ตามบริบท (2) สรางความรูจากกรณีการจัดการปญหาความขัดแยง คือ การเรียนรูจากเร่ืองจริงท่ีชุมชนได ปฏิบัติการจริง โดยการเก็บบันทึกดวยตนเองท้ังเร่ืองที่ไดจากผูท่ีเก่ียวของ หรือจากตนเอง แลวนํามา วิเคราะห พูดคุยแลกเปล่ียน จัดการเปนความรู และตองมีการบันทึกและวิเคราะหเร่ืองใหมๆที่เกิดข้ึนอยาง ตอเนื่อง พบวาจากขอมูลการจัดการปญหาความขัดแยงในชุมชน สามารถสรางความรูในหลายๆ ดาน ดวยกัน ไดแก ดานแนวคิดหลักการยุติธรรมชุมชน กระบวนการยุติธรรมของกระทรวงยุติธรรมหรือท่ี เกี่ยวของ องคความรูการจัดการปญหาความขัดแยง ขอมูลทางดานบริบทและตนทุนทางสังคม และเกิด ความคิดสรา งสรรคในการจดั กระบวนการจัดการ/ปอ งกนั ปญหาในชมุ ชน (3) สรางการเรียนรูแกชุมชนและผูเก่ียวของ ในชุมชนมีท้ังกรรมการศูนยฯ ประชาชน ผูที่ทําหนาที่ ดานการปกครองสวนทองถิ่น อบต. โรงเรียน กลุมตางๆ เชน อสม. อปพร. ชรบ. ตํารวจบาน ผูอาวุโส ได 34

รวมเรยี นรู รับรู จากการเขา รวมกระบวนการ เขา รว มเวทีประชมุ ประจําเดือน เวทีนําเสนอระดับหมูบาน เวที ระดับตําบล เวทีนําเสนอระดับจังหวัด เวทีถอดบทเรียน เก่ียวกับเรื่องกระบวนการจัดการปญหาโดยชุมชน เอง ทีเ่ รียกกวายุติธรรมชุมชน (4) สรางกลไกการบริหารจัดการศูนยฯ กลไกกรรมการศูนยฯ มีท่ีมาจากผูนําชุมชนฝาย ปกครองทองถ่ิน และผูนําองคกรอื่นๆ เชน ผูนําศาสนา ครู ผูนํากลุม อสม. ผูอาวุโส นายก อบต. ส.อบต. สายตรวจประจาํ ตําบล ท่ีมีบทบาทหนาที่ในการดูแลแกไขปญหาในชุมชน นอกจากน้ีคุณสมบัติในตัวบุคคล นั้นยังตองเปนผูมีความเมตตา กรุณา อยากเห็นชุมชนที่เปนสุขจึงจะทําใหการทํางานเกิดความตอเน่ืองและ ยั่งยืน โครงสรางกรรมการศูนยฯ มาจากผูนําฝายปกครองทองถิ่นในชุมชนทุกหมูบาน ไดแก กํานัน ผูใหญบาน ผูชวยผูใหญบาน ประธานศูนยฯ โดยเปนผูมีบารมี ทุกคนใหความเคารพ มีความมุงมั่นทํางาน เพ่ือชวยเหลือชุมชน นอกจากนี้กรรมการยังประกอบดวย ผูนําในองคการบริหารสวนตําบลหรือแกนนํา องคกรหรือกลุมตางๆ ในชุมชน เชน ผูอาวุโส อดีตผูนํา ผูนําศาสนา อาจารย สายตรวจประจําตําบล โดย ตอ งเปน ผูมใี จทาํ งานเพอ่ื สงั คมสวนรวม เขา ใจงาน พรอมเรียนรู มีความรู ทุมเทการทํางานชวยเหลือชุมชน อยางแทจริง มีความคิดสรางสรรค และกลไกกรรมการประกอบดวยท่ีปรึกษาของชุมชน ที่มีความรูเปนผู คอยใหคําชี้แนะในทางท่ีถูกตองเหมาะสม โครงสรางกรรมการศูนยฯมีความยืดหยุน ปรับเปล่ียนตําแหนง หรือเพิ่มเติมไดตามสถานการณ ไมแข็งตัว มีการวิเคราะหหาคนท่ีจะดึงเขามารวมเพิ่มตลอด คนในทีมที่ยัง อยูจ ะคน หาตน ทุนดานทรพั ยากรบุคคลในชมุ ชนจากทุกๆ ดา น สว นคนท่ไี มชอบก็จะออกไปเอง 2. การสรางขา ราชการพนั ธใุ หม งานวิจัยเพื่อทองถ่ินเปนกระบวนการพัฒนาคนและกระบวนการสรางการเรียนรูผานการปฏิบัติ จริง ดังนนั้ ในการทําวิจยั นอกจากพ่ีเลย้ี งของกรมฯ (2 คน) ทถ่ี ูกสรางเพื่อใหเกาะติดและเรียนรูพื้นท่ีจริงอยาง เขมขน พ่ีเลี้ยงยังตองเรียนรูภารกิจของกระทรวงยุติธรรม เพ่ือเช่ือมงานยุติธรรมชุมชนกับภารกิจของกรม คุมครองสิทธิฯและสํานักงานยุติธรรมจังหวัดตรัง นอกจากนั้นการดําเนินงานนี้ยังมีการเชื่อมงานยุติธรรม ชุมชนกับภารกิจของคุมประพฤติ โดยมีตัวแทนเจาหนาที่คุมประพฤติเปนท่ีปรึกษา เขารวมเรียนรู กระบวนการอยางตอเนื่อง ใหคําแนะนะทางกฎหมายและใหมุมมองการเชื่อมโยงการจัดการความขัดแยง ของชาวบา นกบั งานคุมประพฤติ บทบาทภาควชิ าการ บทบาทของภาควิชาการในการเขาไปเกี่ยวของและใหการสนับสนุนการดําเนินโครงการนี้ ประกอบดวย 35

1. ชวยออกแบบการดําเนินการซึ่งมีลักษณะท่ีเปนการเสริมสรางความม่ันใจในประเด็นทาง กฎหมาย ท้ังนี้ เนื่องจากการทําบทบาทในการไกลเกล่ียเปนการกระทําท่ีมีผลในทางกฎหมาย ดังน้ัน การ เขา ไปสรา งความรคู วามเขาใจใหแ กอาสาสมคั ร และคณะทํางานเปนระยะๆ อยา งตอเนื่องจึงเปนส่ิงที่จําเปน และเปน ไปตามความตอ งการของอาสาสมคั ร 2. ในฐานะท่ีเปนทีมวิชาการ เนื่องจากในการดําเนินโครงการทีมประสานงานในระดับพื้นที่ของ สกว. ตองทําหนาท่ีในการติดตอประสานงาน หรือการสรางความรวมมือกับราชการสวนตางๆ ที่เก่ียวของ หรือในบางโอกาสจําเปนที่จะตองมีการผลักดันในระดับนโยบายกับสวนราชาการในระดับจังหวัด หรือใน ระดับกรม ดังนั้น ในบทบาททางวิชาการจึงทําหนาที่เปนสวนหน่ึงของการสนับสนุนขอมูล ความคิดเห็น ในทางกฎหมาย หรอื ทศิ ทางในการผลกั ดันงานยตุ ิธรรมชมุ ชนใหไดรับการยอมรับหรือไดรับการสนับสนุน ในระดบั นโยบาย 3. เม่ือมีการดําเนินโครงการไปแลวในระยะเวลาหน่ึงการมารวมประชุมกับอาสาสมัครในเวทีการ ประชุมสรุปบทเรียน เพ่ือยืนยันในความถูกตองชอบธรรมการดําเนินการของอาสาสมัครยุติธรรมเปน บทบาทของฝายวิชาการที่จะยืนยันในความถูกตองชอบธรรมดังกลาว รวมถึงการนําผลความกาวหนาท่ี ประสบความสาํ เร็จไปเผยแพร หรือเปน กรณีศึกษาในเวทวี ชิ าการในโอกาสตา งๆ 4. นอกจากนั้น ยังทําหนาที่ในการนําเอาผลความกาวหนาจากการดําเนินการ และตัวอยางจาก กรณีศึกษาจากพ้ืนท่ีวิจัย ไปสูการเรียนการสอนในหลักสูตรนิติศาสตร การนําเอาประเด็นท่ีเกิดจากการ ดําเนินโครงการไปพฒั นาเปนโจทยว ิจยั บทบาทภาคประชาชน บทบาทของภาคประชาชนในการจัดการความขัดแยงท่ีสําคัญ คือ กลไกและศักยภาพของศูนย ยุติธรรมชุมชนในทุกมิติ เชน โครงสราง องคประกอบของคณะทํางาน วิธีดําเนินการไกลเกล่ีย การยอมรับ และใชบริการของชุมชน การสรางและพัฒนาทีมงานอาสาสมัครยุติธรรมชุมชน การสนับสนุนจาก อบต. หรือภาครฐั ฯลฯ จากการศึกษา พบวา กลไกการจดั การความขัดแยง ของศูนยยุติธรรมชุมชน มีพัฒนาการทแ่ี ตกตางกนั ไป ดงั นี้ ™ ศูนยฯ ทีม่ เี ปาหมายเพอื่ ชมุ ชนจดั การตนเอง สามารถเชื่อมโยงภารกจิ ของศนู ยย ุตธิ รรมชุมชน กบั งานพฒั นาชุมชนได เชน ตําบลวงั ครี ี ™ ศูนยฯ ทยี่ กระดบั การจัดการปญ หาความขดั แยง เชงิ ปจ เจกสูปญ หาสาธารณะ เชน กรณีตาํ บล คลองชลี อ มท่ีกําลงั จดั การความขดั แยง เร่ืองสิ่งแวดลอม ตําบลเกาะสุกรทก่ี ําลังจัดการความขดั แยง เร่อื งท่ดี นิ ™ ศูนยฯ ท่ีมกี ารจดั การความขดั แยงอยางเปน ระบบ เชน ตําบลสุโสะ ตาํ บลนาหม่นื ศรี โดยใช ศักยภาพการไกลเ กล่ียความขัดแยง สรปุ ไดด ังน้ี 36

o มคี วามรู ไดแ ก ความรดู านกฎหมาย ทง้ั ในเชิงขั้นตอนกระบวนการทางกฎหมาย เนอ้ื หา สาระของกฎหมายทนี่ ํามาใชใ นการไกลเกลี่ย และความรเู ก่ยี วกับบริบทพนื้ ที่ o มีทกั ษะ จากขอ มูลสะทอนใหเห็นวา ผูไกลเ กล่ียมีทกั ษะที่หลายดา น อาทิ ทกั ษะในการดาน การเจรจา การหาขอมลู การประสานงานบุคคลหรอื หนว ยงานทีเ่ กย่ี วขอ ง(กรณที ีต่ อ งอาศยั คนอนื่ มาชว ยไกล เกล่ยี ) o ไดร ับการยอมรบั ซึง่ ผทู าํ หนาทไี่ กลเ กลีย่ ในตาํ บลสโุ สะมีทั้งผูนําทเี่ ปน ทางการและไมเ ปน ทางการ แตท งั้ สองแบบตา งก็ไดรบั การยอมรบั จากทั้งคนในชุมชนและหนว ยงานใหม าทาํ หนา ท่ไี กลเ กล่ยี โดยคุณลกั ษณะเฉพาะของผไู กลเ กล่ียที่ทาํ ใหเ กดิ การยอมรบั อาทิ มตี าํ แหนง (ที่คนใหก ารยอมรับ) เปนผู บารมี มีความเปนกลาง มีความรคู วามสามารถ o เปน ผกู วา งขวาง เปน ที่รูจกั และรูจกั คนเยอะ ซึ่งชวยในดา นการประสานขอความชวยเหลอื จากคนหรือหนว ยงานท่ีจะดงึ มาชวยในการไกลเ กล่ยี เชน ผนู ําตา งพ้ืนท่ี หนว ยงานยตุ ิธรรมในระดบั ตางๆ แมวาทมี งานยตุ ิธรรมชุมชนอยากใหค วามขัดแยงทเ่ี กิดขนึ้ ไดร บั การไกลเกล่ยี และยตุ ใิ นชุมชน แตก ็ มบี างกรณที ีจ่ ําเปน ตองใหเรอื่ งดาํ เนนิ การเขา สูก ระบวนการยุตธิ รรมกระแสหลัก โดยมสี าเหตขุ องการสง ตอ ความขดั แยง เขา สกู ระแสหลัก คือ • คูกรณีฝายท่ีกระทําผิดหลบหนี หรือไมยอมเขาสูกระบวนการในการไกลเกลี่ย เนื่องจากเปน ความขัดแยงที่คอนขางรุนแรง หากเขาสูกระบวนการยุติธรรมกระแสหลักก็มักจะเปนคดีท่ีไมสามารถยอม ความได ไดแก เรื่องฆาคนตาย พยายามฆา ลักทรัพย ยาเสพติด เม่ือกระทําผิดแลวผูกระทําผิดจึงมักหลบหนี ผเู สยี หายจงึ มักขอความชว ยเหลือจากเจา หนาท่ีตํารวจแทน • คูกรณีฝายหน่ึงฝายใดเช่ือม่ันในกระบวนการยุติธรรมกระแสหลักมากกวา ดังน้ันเม่ือเกิดความ ขัดแยงข้ึนจึงเลือกที่จะดําเนินคดีทันที โดยไมมีการแจงมายังผูทําหนาที่ไกลเกล่ีย แมมีบางกรณีท่ีคูกรณีอีก ฝายตองการไกลเกล่ีย แตเมื่อคูกรณีอีกฝายแจงความดําเนินคดีไปแลวจึงตองไปตอสูกันในกระบวนการ ยตุ ิธรรมกระแสหลกั แทน • ผไู กลเ กลยี่ เปน เจาหนาท่ตี ํารวจ (ไมมีผูไกลเกล่ียท่ีเปนชุมชน) ยกตัวอยางกรณีความขัดแยงเร่ือง อุบัติเหตุ เมื่อเจาหนาที่ตํารวจมาถึงที่เกิดเหตุแลวไมมีผูไกลเกล่ีย เจาหนาท่ีจะทําหนาท่ีเปนผูไกลเกลี่ยเอง ซ่งึ กรณีนี้เรือ่ งมักจะไปจบทโ่ี รงพกั เพื่อตกลงคา เสียหายและเสียคาปรบั 37

• เปนความขัดแยงที่คอนขางรุนแรง เชน เปนการปลนท่ีอุกอาจ (ปลนเปนทีม มีอาวุธครบมือ) ฆา คนตายหรือพยายามฆา จึงตองอาศัยเจาหนาที่ตํารวจใหความชวยเหลือในการติดตามจับกุมผูกระทําผิด ซ่ึง เม่ือตดิ ตามตวั ไดก ม็ ักถกู จบั ดาํ เนนิ คดใี นกระบวนการยุตธิ รรมกระแสหลักโดยทันที • เปนความขัดแยงท่ีเจาหนาท่ีเขาจับกุมขณะกําลังทําความผิด เปนความผิดซ่ึงหนาท่ีมี พยานหลักฐานครบถวน ซึ่งเม่ือจับกุมไดทางเจาหนาท่ีก็มักจะสงดําเนินคดีทันที ยกตัวอยางกรณีการบุกรุก ตัดไมใ นพนื้ ที่ปา ชายเลน ลอ มจบั โจรปลน รถบัส • เปนผกู ระทาํ ผิดซ้ําซาก ไดรบั โอกาสและความชวยเหลือจากชมุ ชนแตก็ไมกลับตัว หรือสํานึกผิด กลับมากระทําผิดอีก เชน การลักทรัพย หรือทะเลาะวิวาท การสงเขาสูกระบวนการยุติธรรมกระแสหลัก เปนไปเพ่อื การลงโทษใหเปน บทเรียนเทา นน้ั เชน ตดิ ตาราง 1-2 คนื มิไดมงุ หวังใหเ ปน คดคี วามใหญโ ต เมือ่ ความขดั แยง เขา สูกระบวนการยตุ ธิ รรมกระแสหลกั กลไกการจดั การความขัดแยง โดยชุมชนก็ ยังมที าํ บทบาทชว ยเสริมกระบวนการยตุ ธิ รรมกระแสหลัก ดังน้ี o บทบาทชุมชนกอนสงเขาสกู ระบวนการยุตธิ รรม - รบั ฟงและใหค าํ แนะนําปรึกษาแกค กู รณีกอ นจะเขา สกู ระบวนการยตุ ิธรรม (คกู รณอี กี ฝายแจง ความดําเนนิ คดไี วแ ลว ) - กรณคี วามขดั แยงทเี่ ปนภยั ตอ สังคมและชุมชน เชน กรณยี าเสพตดิ ผไู กลเกลีย่ จะทาํ หนา ท่ี ประสานความรวมมอื กับเจาหนาที่ตํารวจเพ่ือใหข อมูลในการชเ้ี ปา และวางแผนจับกมุ o บทบาทชุมชนในกระบวนการยุตธิ รรม กรณที ีค่ วามขดั แยง เขา สกู ระบวนการยตุ ธิ รรม นับตัง้ แตมกี ารแจง ความดาํ เนินคดี ผไู กลเ กลี่ย จะมีบทบาทหลายลกั ษณะดงั ตอ ไปน้ี - นาํ คกู รณีอกี ฝา ยเขามอบตัว และบางกรณยี งั ชว ยประกนั ตวั ออกมา - เปนคนกลางเจรจาไกลเกลย่ี กบั ฝายของคกู รณีท่ีแจงความเพอ่ื ประนปี ระนอมยอมความ หรอื บางกรณกี เ็ จรจากบั ผูเกย่ี วขอ งในกระบวนการยตุ ธิ รรมเพ่ือหาทางชวยเหลอื ในดานคดี บางกรณผี ไู กลเ กลี่ย ยงั ไดท าํ หนาทไ่ี กลเกลีย่ รว มไปกับเจาหนา ทีต่ าํ รวจ - บางกรณผี ไู กลเ กลี่ยไดร ว มเปนพยาน 38

4.4 ผล (output / outcome / impact) ทงั้ สําเรจ็ และลมเหลว 1) สภาพและประเภทของความขดั แยง ในตําบลตางๆ จากรายงานการดําเนินการในการจัดการความขัดแยงของอาสาสมัครซ่ึงมีการจัดทําเปนบันทึก รายละเอียดของความขัดแยงท่ีเกิดขึ้นในพื้นท่ีท่ีมีการจัดต้ังอาสาสมัครและดําเนินการในการระงับขอพิพาท สามารถท่ีจะจัดประเภทของความขัดแยงออกเปนกลุมๆและแจกแจงออกเปนความถี่ของจํานวนความ ขดั แยง ทเี่ กิดขึน้ ในแตล ะตาํ บลไดดงั ตอ ไปน้ี ตารางประเภทของความขดั แยงและจํานวนของความขดั แยง ที่เกดิ ขน้ึ ในแตละตาํ บล ประเภทความขัดแยง ตําบล ตําบล ตําบล ตาํ บล ตําบล ตําบล ตาํ บล ตาํ บล ตําบล ตาํ บล นาวง เกาะ ปาก เกาะลิ คลองชี โคก วังครี ี สโุ สะ นาวง บาง - สุกร แจม ลิบง ลอม สะบา หมาก - 1 พยามยามฆา ฆากันตาย 8 11 - - 7 9 6 - - 29 ทํารายรา งกาย 20 4 1 6 3 6 18 1 1 3 ประพฤติผดิ ตอ ประเพณี 11 20 6 10 10 25 36 1 9 7 1 ครอบครวั ชูส าว - - ที่ดนิ และทรัพยส ิน 9 6 23 27 16 6 10 29 25 1 อุบัติเหตุ 4 0 3 1 4 3 14 1 7 ทะเลาะวิวาท 28 23 7 8 5 22 26 3 9 ทําใหเ สียทรัพย/สตั วเลีย้ ง 1 3 15 7 6 2 11 7 3 ฉอโกง 1 0 1 1 - 1 5 1 7 ยาเสพติด 11 5-16-1 ขัดแยง กบั ภาครัฐ 11 3 6 7 - 5 4 - 1 ความผิดอื่นๆ 8 11 8 8 2 9 6 1 - เชน พกปน จบั ผดิ คนบกุ รกุ ยามวกิ าลใสร ายปา ยสี สรางสถานการณ จากการสังเคราะหขอมูลท่ีไดจากบันทึกรายงานการจัดการความขัดแยง ทําใหเห็นภาพโดยรวม ของความขัดแยงที่เกิดข้ึนในแตละตําบล และจะมีจํานวนขอพิพาทที่แตกตางกัน ในแตละประเภทของ ความขัดแยงในแตละทีมของอาสาสมัครมีวิธีการจัดการที่แตกตางกัน ผลในการระงับขอพิพาทที่ อาสาสมัครเขาไปจัดการรวมถึงเทคนิควิธีการท่ีอาสาสมคั รแตล ะทีม (หรือในบางพื้นท่ี/หรือบางขอพิพาทอา จะดําเนินการโดยอาสาสมัครเพียงคนเดียว) ก็มีความแตกตางกันทั้งในดานมาตรการ และทางออกของขอ 39

พิพาทในแตละขอพิพาทไมไดมีผลเปนมาตรฐานเดียวกัน9 ซึ่งมีความแตกตางกันอยางชัดเจนระหวางการ จัดการกับผลกระทบของขอพิพาทท่ีมีผลตอชุมชนท่ีดําเนินการโดยอาสาสมัครยุติธรรมชุมชนกับวิธีการใน การจดั การความขัดแยง ท่ีดําเนนิ การโดยกระบวนการยตุ ธิ รรมกระแสหลัก 2) การพัฒนาศกั ยภาพชาวบา น เปน กระบวนการพฒั นาทมี่ คี วามตอ เนอื่ ง เนนการเรยี นรผู า นการ ปฏิบัติจรงิ ดงั น้ี ก) การเรยี นรูผา นการปฏบิ ตั ิ จากการทําโครงการวจิ ยั ทาํ ใหเกิด o ระบบการจัดการไกลเกล่ียใหมขึ้นในชุมชน มีการหาขอมูล/เลือกวิธีการที่เหมาะสม/จัดทีม/ ตดิ ตามผล o เกิดกระบวนการจัดการปญ หาในเชิงปองกนั แนวคดิ การสรา งกตกิ าของชุมชน o ชาวบา นใหก ารยอมรบั การทาํ งานของกรรมการศูนยม ากขึน้ ข) การแลกเปล่ียนเรยี นรูนอกพน้ื ท่ี เครือขา ย หลากหลายกลุม เครอื ขายยุตธิ รรมชุมชนแตละพนื้ ท่ี เห็นความสําคญั ของกระบวนการวจิ ัย มีการรวบรวมขอมลู การบันทึกเร่ืองราวการไกลเ กล่ีย ปญ หาความขดั แยง ที่สามารถนําไปใชใ นการตดั สินในชน้ั ศาลได ค) การเติมเต็มจากหลายภาคสวน หนว ยงานใหก ารยอมรับ และเขา มารวมการทาํ งานกบั ศูนย ยตุ ธิ รรมชุมชน 3) ทิศทางอนาคต การสรา งความยัง่ ยนื ของพนื้ ท่ี เครอื ขา ยยตุ ธิ รรมชมุ ชนไดมีแนวทางการทํางานยตุ ิธรรมชมุ ชนใหม ี ความเขม แข็งและย่งั ยืน ประกอบดว ย 1. คณุ ลักษณะคณะกรรมการศนู ยยุตธิ รรมชมุ ชน ผลจากการระดมความคดิ เห็นกลมุ ยอ ย สวน ใหญใ หค วามสําคญั กบั ลกั ษณะของผูเ ขา รว มท่ีจะทําเกดิ ความเขมแขง็ และยัง่ ยนื ของศนู ยฯ น้ัน มีคณุ ลกั ษณะ ที่พงึ ประสงค ดงั นี้ o กรรมการศูนยตองรูกฎหมายเบื้องตน รูขนบธรรมเนียมประเพณีของชุมชน นําหลักของ แตละศาสนามาปฏิบัติ มีความซื่อสัตยสุจริต มีความนาเชื่อถือ โปรงใส ใหความเปนธรรมและขยัน จึงจะ นําไปสูการแกปญหา 9 ท่ีเปนเชน น้ี เน่ืองจากทัศนะในการมองเปา หมายของการจดั การความขัดแยงทีแ่ ตกตางกันระหวาง การจดั การความขดั แยง โดย กระบวนการยตุ ธิ รรมกระแสหลัก ที่มุงเนนทกี่ ระบวนการในการจดั การความขดั แยง ทต่ี องเปนไปตามกฎเกณฑท่ีเปนกฎหมายและ วธิ กี ารขั้นตอนตามที่กฎหมายกําหนด โดยต้ังอยบู นความเช่ือทวี่ า หากดาํ เนนิ การบนวธิ ีการและขนั้ ตอนดังกลาวแลวสามารถท่จี ะ คนหาขอ เท็จจริงและนาํ ไปสูผลของการจดั การความขัดแยงท่ียตุ ิธรรม (ตามกฎหมายได) ในขณะที่ หากเปรียบเทียบกบั ทศั นะในการ จดั การความขดั แยงของอาสาสมัครยตุ ิธรรมชุมชน จะพบทศั นะในการจดั การความขัดแยง ทีห่ ลากหลาย เปา หมายของการจัดการ ความขดั แยงในแตล ะขอพพิ าทมีความแตกตางกัน  40

o กรรมการศูนยฯ ควรเปนผูท่ียอมรับความคิดเห็นของบุคคลอ่ืน เคารพกฎ กติกาในการ ทํางาน ใหอภัยซึ่งกันและกัน มีความรัก ความสามัคคี อดทน ตรวจสอบได ทํางานแบบรวมคิด รวมทํา รวม รับผิดชอบ เปนทมี ทุกคนมีสว นรว ม o คณะกรรมการที่ไกลเกล่ียมีความเสียสละ รับผิดชอบ เปนกลาง คนในหมูบานใหการ ยอมรับ ตัง้ ใจทาํ งานจริง มีจติ อาสา ประพฤตงิ านเปนแบบอยา งที่ดี เพื่อใหคนในชุมชนมีความเชื่อถอื o กรรมการในชมุ ชนและสมาชิกตองเช่อื ม่นั ในบทบาทของศูนย o คณะกรรมการควรมีผูชายและผูห ญิงสมดลุ กนั 2. การประชาสัมพนั ธ การประชาสมั พันธเ ผยแพรงานออกสสู าธารณะ เพื่อจะทําใหเ กดิ ความ ย่งั ยนื โดยมรี ปู แบบดงั นี้ o การประชาสัมพันธ ตองเผยแพรขอมูลขาวสารใหกวางขวางมากข้ึน และเขาถึงประชาชน อยา งตอเนอื่ ง o ใหก รรมการเปน ส่ือกลางประชาสัมพนั ธข อมูลของศูนยใ หป ระชาชนไดร บั ทราบ o วิธีการประชาสัมพันธ ใชเสียงตามสาย หอกระจายขาวตามหมูบาน พูดเวลาประชุมกลุม ตา งๆ ในหมูบา น o เนือ้ หาการประชาสมั พนั ธ เก่ยี วกับกฎหมาย สิทธิ เสรภี าพ และการดาํ เนินงานของศนู ยฯ o มีการแลกเปลยี่ นขาวสารกบั ทุกองคก รท่ีเกยี่ วของพรอ มตดิ ตามประเมินผลอยางตอเนือ่ ง 3. การดําเนินงานของศูนยย ตุ ธิ รรมชุมชน o การประชุม สมาชิกเครือขายศูนยยุติธรรมชุมชนสวนใหญเสนอใหมีการประชุม อาสาสมัครและคณะกรรมการศูนย โดยมีการประชุมอยา งตอเนอื่ งเปนประจําเดือนละ 1 คร้ัง เพื่อสรางความ เขมแขง็ ใหกรรมการ ในลกั ษณะเสวนาแลกเปล่ียนความรู ความคิดเห็น และเปนการติดตามแกไขปญหาการ ไกลเ กล่ียตางๆ จนกวาปญ หาจะยตุ ิลง o การจัดเก็บขอมูล เครือขายเสนอใหมีการจัดเก็บขอมูลในชุมชนอยางละเอียด การเก็บ ขอมูลเร่ืองราวในตําบลอยางตอเนื่องเปนปจจุบันอยางเปนระบบ และเม่ือมีการไกลเกล่ียใหมีการจดบันทึก เปนหลกั ฐานทกุ ครง้ั o การพัฒนาศักยภาพบุคลากรของศูนยฯ โดยการศึกษาดูงานนอกพ้ืนท่ี และการจัดใหมี การฝกอบรมคณะกรรมการศูนยฯ ในเร่ืองทเ่ี ก่ยี วขอ งตางๆ o การมีสว นรวม ใหช าวบา นไดมสี ว นรว มในกิจกรรมของศนู ยฯเพ่ิมมากขึน้ o การติดตามและประเมนิ ผล มกี ารตดิ ตามและประเมินผลเปน ระยะอยา งตอเนอ่ื ง o การสนับสนุนดานงบประมาณ มีกองทุนเพ่ือใชในการดําเนินการของศูนย และใหมี สวัสดกิ ารแกกรรมการศูนย o กฎ ระเบยี บ ชมุ ชนตองกาํ หนดขอระเบยี บอยางชดั เจนและปฏบิ ัตติ ามกฎ 41

5. การสรางเครือขาย ไดม กี ารนาํ เสนอการขยายและสรา งเครอื ขา ยยุติธรรมชุมชนเพ่มิ เติมใน กลุมตา งๆ ดังน้ี o การประสานงาน ความรวมมือภาคีภาครัฐ เอกชน และประชาชน ในลักษณะของการ ประชุมรว มกนั เพื่อสรา งเครือขายเพิ่มเตมิ o หาสมาชิกเครือขายเพ่ิมเติมในแตละหมูบาน โดยมีอาสาสมัครของศูนยฯ ใหความรูและ คําแนะนําสําหรบั อาสาสมคั รใหม o ปลูกฝงเร่ืองกระบวนการยุติธรรมในโรงเรียน เพ่ือใหเยาวชนไดเรียนรูสรางความเช่ือมั่น ใหแกช มุ ชน o ตั้งชุดคณะทํางานในระดับตําบลโดยดึงผูนําในชุมชนเขามามีสวนรวมในงานยุติธรรม ชุมชน ไดแก ผูใหญ กํานัน หรือ อบต. ใหผูนําทองถิ่นทุกหมูบานเล็งเห็นความสําคัญของเครือขายยุติธรรม ชมุ ชน อนั จะเปนขวญั และกําลงั ใจใหกบั กรรมการศนู ย 6. การขยายผลสพู นื้ ทอ่ี นื่ ๆ การขยายงานยุตธิ รรมไปพืน้ ท่ีใกลเ คยี ง มแี นวทาง ดงั นี้ o สรางความสัมพันธกับตําบลใกลเคียงโดยเชิญชวนผูนําชุมชนและเพื่อนตําบลอ่ืนเขามา ศึกษาเรียนรูกิจกรรมของศูนย ทํากิจกรรมรวมกัน รวมทั้งบอกเลาผูนําพ้ืนท่ีใกลเคียงถึงผลดีของการทํางาน เปนทมี และเปน ระบบ o ยุติธรรมชุมชน เปนส่ือกลางเพื่อเผยแพรความรูสูประชาชนโดยยึดการมีสวนรวมจากทุก ภาคสวนของรัฐ เชน ทนาย ชวยประชาสัมพนั ธศนู ยยุตธิ รรมชุมชนที่จัดตงั้ ใหตําบลใกลเคียงไดรบั รู o ศูนยยุติธรรมชุมชนใหคําปรึกษา แนะนําเก่ียวกับรายละเอียดขอดีของศูนยท่ีเปดทําการ แลว รวมกับหนวยงานทเี่ ขา ไปทาํ งานกับศูนยฯ ใหม o ชวยแกไขขอพิพาทในชุมชนใหชุมชนอื่น ท้ังใหคําปรึกษาแนะนํามีการติดตามผลให พ้ืนท่ีขางเคยี งเหน็ ความสําคญั ของศนู ย o เม่อื มกี ารจดั เวทอี บรมใหค วามรู ความเขาใจ ใหข อมลู ขา วสาร เสนอและเผยแพรผลงานท่ี ประสบความสาํ เรจ็ ประโยชนท่ีชุมชนจะไดร บั ใหขอความรวมมือไปชมุ ชนใกลเ คียงเขา รว ม o แนะนํากับชุมชนใกลเคียงเม่ือมีเร่ืองราวเกิดข้ึนในชุมชนวาสามารถตกลงทําความเขาใจ กันที่ศูนย ไมจําเปนตองไปโรงพักหรือศาล เมื่อเกิดขอพิพาทในคดีและท้ังสองฝายตกลงกันได ไมตองเสีย คา ใชจายในคดี ใหศาล ทง้ั สองฝายไมหมางใจกันและอยูรว มกนั ในชมุ ชนได 7. การหนุนเสริมของหนว ยงานภาครัฐ เครอื ขายยตุ ธิ รรมชุมชนมคี วามตอ งการการ สนบั สนุน/ชวยเหลอื ศนู ยย ุตธิ รรมชมุ ชนจากบุคคลและหนวยงานตา งๆ ดังนี้ 1) การสนับสนุนดานวิชาการจากภาครัฐ ใหหนวยงานราชการ เชน ตํารวจ ทนายความ ยุติธรรมจังหวัด อบรมใหความรู สนับสนุนดานวิชาการ การศึกษา แกคณะกรรมการและผูสนใจอยาง ตอเน่ือง เชน กฎหมาย สิทธิเสรีภาพ ปญหาท่ีดิน ประเด็นปลีกยอยในชุมชน ความรูเร่ืองยานพาหนะ จราจร 42

เพ่ือเพิ่มความเช่ือม่ันใหแกชุมชน รวมทั้งการศึกษาดูงานศูนยท่ีเขมแข็ง เปนตนแบบ เพื่อประยุกตใหเขากับ พ้นื ทีต่ นเอง 2) การสนับสนุนงบประมาณจากหนวยงานตางๆ ใหหนวยงานภาครัฐ และเอกชน สนับสนุนดานงบประมาณแกยุติธรรมชุมชน เพื่อจัดกิจกรรมพัฒนาความรู สรางความเขาใจใหแกคนใน ชุมชน และการดําเนินกิจกรรม เชน การจดั กจิ กรรม ประชาสมั พันธ การจัดหาอุปกรณ 3) ความรว มมอื จากหนว ยงาน o การตดิ ตอ ประสานงาน และขอความรว มมอื จากหนวยงานราชการอยา งเปน กันเอง o การแลกเปล่ียนความคิดเห็นจากผูเ ชี่ยวชาญแตล ะหนว ยงาน และมกี ารประชุม แลกเปลย่ี นการเรยี นรจู ากหนว ยงานของรัฐและผูเกย่ี วขอ ง o ใหหนวยงานรัฐ เชน ตํารวจ ปกครอง ใหความสําคัญกับศูนยฯ และจัดงบประมาณ ไวใชจายในสวนท่ีจําเปนตอการดําเนนิ งาน o มีการเขาแผนของบประมาณจาก อบต. เพ่ือให อบต.มีสวนรวมรับผิดชอบในการ ทํางานของศนู ยฯ ครอบคลุมมากกวา เดมิ o หนว ยงานท่รี ับผดิ ชอบมกี ารติดตามงานและรวมแกไ ขปญ หาในทิศทางเดยี วกัน o หนว ยงานตา งๆ มีการจัดทําสื่อ แผน พบั เพอ่ื ใหค วามรูเ บอ้ื งตนกบั ผูส นใจ o สกว. แนะนําการเก็บขอ มลู การเขยี น หรือบนั ทึกขอ มลู o สง เสรมิ ประชาชนเขา มามสี ว นรว มมากข้นึ 43