Bilişim Sistemleri - Kitabı

Bilişim Sistemleri 7 Veri görselleştirme ile veri analizi birbirinden farklı kavramlardır. Verinin görselleştirilmesi, analiz edildiği anlamına gelmez. Dağınık ve anlamsız verileri insan beyninin algılayabileceği ve yorumlayabi- leceği formata dönüştürme süresi başka; istatistiksel teknikler ile mevcut verilerden yola çıkarak anlamlı yapılar ve çıkarsamalar yapmak başka. Verilerden yola çıkarak müşterilerinizi bazı özelliklerine göre sınıflandırmak ve bu sınıflamalara göre pazarlama stratejileri geliştirmek de bir istatistiksel süreç gerek- tirir. Bu süreç sonucunda sınıflandırmış olduğunuz müşterileri, rahatlıkla yorumlanabilir şekilde sunma işi ise görselleştirme aşamasıdır. Geçmiş dönemlerdeki satışlardan yola çıkarak mevsimselliğin etkisini de dikkate alarak gelecek günlerdeki satış tahminlemesinin yapılması veri analizi süreciyken satışların günlere göre çizgi grafiği ile gösterilmesi bir görselleştirme sürecidir. Kadın ve erkek müşterilerinizin oranlarının grafik şeklinde sunulması veri görselleştirme; kadın ve erkek müşterilerinizin satın alma davranışlarının değerlendirilmesi ise bir analiz sürecidir. Aslında veri görselleştirme, veri analizinin bir çıktısı şeklinde özetlenebilir. Sadece mevcut durum raporunun sunulduğu gösterge panoları (dashbo- ard) ya da iş zekası çözümlerinden bir üst segmente geçmek gerekmektedir. Unutmayın bir işi yönetebilmenin ilk ve en temel şartı elinizdekileri ölçebilmekten geçmektedir ve ölçemediğinizi de yönetemezsiniz. Bugünün rekabetçi iş dünyası ise mahalle bakkallarının teme- lini attığı veri toplama ve analizini yapma süreçlerinin birkaç adım daha ötesinde hareket etmenizi gerektirmektedir. Kaynak: Çağdaş Kardeş, Naci Murat. https://hbrturkiye.com/blog/mahalle-bakkalindan-veri-analizi- hikayesi (9 Nisan 2019). Erişim Tarihi: 28.8.2020. Grup Karar Destek Sistemleri mıyla aynı anda fikirleri beyan etme ve paylaşmaya Şimdiye kadar tanımladığımız sistemler önce- izin veren araçlara, fikirler arasında belli bir fikre oy verilmesine izin veren oylama araçları vb. sahiptir. likle yöneticilerin tek başına hareket ederek karar vermelerine odaklanmaktaydı. Ancak, yöneticiler GKDS destekli toplantılar, grup karar vermeyi bir ekibin parçasıysa ve grup olarak karar vermeleri kolaylaştırmak için özel donanım ve yazılım araç- gerekiyorsa bu durumda Grup Karar Destek Sis- larıyla konferans odalarında yapılır. Donanım, temleri (GKDS) kullanılır. bilgisayar, ağ ekipmanı, tepegöz projektörler ve ekranlardan oluşur. Özel elektronik toplantı yazılı- Grup Karar Destek Sistemleri (GKDS), mı, herhangi bir karar alma toplantısında sunulan aynı mekânda veya farklı yerlerde bir grup fikirleri toplar, belgeler, sıralar, düzenler ve saklar. olarak birlikte çalışan bir dizi karar verici tara- Daha ayrıntılı bir GKDS, toplantıyı düzenlemeye fından yapılandırılmamış sorunların çözümü- ve yürütmeye yardımcı olan profesyonel bir destek nü kolaylaştıran etkileşimli bilgisayar tabanlı personeli kullanır. Gelişmiş bir GKDS, her katı- sistemlerdir. lımcıya özel bir kişisel bilgisayar sağlar. Katılımcılar bilgi paylaşmaya hazır olana kadar hiç kimse diğer- Günümüzde birçok karar, üyeleri farklı konum- lerinin bilgisayarlarında ne yaptığını göremez. Gir- larda olan gruplar tarafından verilmektedir. Grup- di verilerini dağıtan, toplantı sırasında oluşturulan lar, her yerde bulunan akıllı telefonların yanı sıra bilgileri depolayan ve bu bilgilere herkesin erişebil- işbirliği araçlarını kullanarak kolayca birlikte ça- mesini sağlayan merkezî bir sunucu da kullanılır. lışabilmekte ve iletişim kurabilmektedir. İşbirliği, özellikle satıcılardan müşterilere kadar ortakların GKDS, ileri telekomünikasyon yöntemleri bilgi paylaşması gereken tedarik zinciri boyun- kullanılarak, grup ya da gruplar vasıtasıyla ca önemlidir. GKDS, kâğıttan ziyade bilgisayarla problemin analizi ve çözümünü kolaylaştıran doldurulan elektronik anketlere, bilgisayar kullanı- bir karar destek sistemidir. 193

7 Karar Vermeyi Güçlendirme dikkat hip ofis çalışanlarını birbirine bağlayabilen çok daha GKDS, grup karar verme faaliyetini, iletişim ve ucuz ve esnek sanal ortak çalışma odaları almıştır. grup donanımları vasıtasıyla kolaylaştırır. Cisco’nun özel bir ağ bağlantısı, özel ekran veya İlk GKDS, fikirleri belirtmek ve değerlendirmek karmaşık yazılım gerektirmeyen WebEx video ya- için özel donanım ve yazılım araçlarına sahip özel zılımı aracılığıyla çalışanlardan oluşan grupların konferans salonları gerektiriyordu. GKDS yetenek- herhangi bir cihazı kullanarak bir araya gelmelerini leri, masaüstü bilgisayarların gücü, mobil bilgi işle- sağlamaktadır. Skype, çevrimiçi toplantıları, belge, min patlaması ve Wi-Fi ve mobil ağlarda bant geniş- ses ve video paylaşımını desteklemek için Skype liğinin hızla artması ile birlikte daha da geliştirildi. Kurumsal adlı bulut tabanlı ve Office 365’e enteg- İşbirliğine yönelik özel odaların yerini mobil olarak re işbirliği ortamı kurmuştur. Kovid-19 pandemi çalışanlar ile yüksek kaliteli video ve ses ortamına sa- dönemi ve online grup sistemlerinin popülerliği ol- dukça artması dolayısıyla birçok işletme, çalışmala- rını bu tür sistemlerden destek alarak yürütmüştür. Şekil 7.8’de grup karar destek sistemlerinin kulla- nım örneği gösterilmektedir. Şekil 7.8 Grup Karar Destek Sistemi Kullanımı Grup karar destek sistemlerinin faydalarını aşağıdaki gibi sıralayabiliriz: • Grupların yapılandırılmamış sorunlar hak- kında karar vermelerine yardımcı olur. Ay- rıca altyapı sağlayarak, belirli bir yapılandı- rılmamış karar verme türünün verimliliğini artırabilir. • Önemli kararlarda, paydaşların katılımı ve iş birliğine olanak tanıdığından karar sadece bir kişinin sorumluluğunda değildir. Sorun üzerinde daha fazla insan çalıştığından, ka- rarın grubun ihtiyaçlarını ve hedeflerini ger- çekçi bir şekilde yansıtması daha olasıdır. • Anonimlik GKDS’nin bir özelliği olduğu için, insanlar daha dürüst olmaya teşvik edilir. Bu aynı zamanda elde edilen çözümün doğruluğunu da artıracaktır. • GKDS’nin toplantıyı ve toplantıda alınan kararları kaydetme kabiliyeti, karar verme sürecinin, yaratılan fikirlerin ve sorunların çözümlerinin işletmenin bilgi tabanının bir parçası hâline getirile- bileceği anlamına gelmektedir. Öğrenme Çıktısı 4 Karar verme düzeylerinde iş zekası kullanımını ve grup kararlarında bilişim sistemlerinin rolünü anlayabilme Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş Bir kuruluştaki karar alma Seçtiğiniz örnek bir sektö- Daha önce Online Grup gruplarını, her birinin aldı- rün kurum karnesinde ne Destek Sistemlerini kul- ğı karar türlerini ve kullan- gibi kilit performans gös- landıysanız tecrübenizi dıkları destek sistemlerini tergeleri olabileceği ile ilgili paylaşınız. açıklayın. fikir yürütün. 194

Bilişim Sistemleri 7 1 Farklı karar türlerini ve öğrenme çıktıları ve bölüm özeti karar verme sürecinin işleyişini anlayabilme Karar Türleri ve Karar Verme Süreci Birçok kararın hem yapılandırılmış hem de yapılandırılmamış unsurları vardır. Yarı yapılandırılmış kararlar- da sorunun sadece bir kısmının kabul edilen bir prosedürle açıklanabilen bir cevabı bulunmaktadır. Operas- yonel yönetim düzeyinde alınan kararlar daha yapılandırılmış olma eğilimindedir, taktik düzeydeki kararlar daha yarı yapılandırılmış ve stratejik yönetim düzeyindeki kararlar yapılandırılmamış nitelik taşımaktadır. Uzun vadeli stratejik nitelikteki kararların çoğu yapılandırılmamış olarak düşünülebilir. Üst kademelerde elde edilen bilgiler karar verme ve strateji geliştirmede kullanılır ve bilgiler daha uzun dönemleri kapsar. Bu kademede verilerin işlenmesi sonucu elde edilen bilgiler veya bunların özetleri kullanılır. Orta kademe yöneticiler belirli dönemleri kapsayan ve gerekli kısa dönem planlamanın gerektirdiği bilgilere ihtiyaç du- yarlar. Alt kademelerde bulunan yöneticiler ve çalışanlar ise belirli görevlerin yerine getirilmesini sağlamaya yönelik olarak daha kısa süreli veya anlık bilgiler kullanır ve bu bilgiler üst kademelerin uğraşmayacakları detayları içerir. 2 Bilişim sistemlerinin, yöneticilerin karar vermesini nasıl desteklediğini açıklayabilme Yönetsel Kararların Bilişim Sistemleri ile Desteklenmesi Klasik yönetim teorisinde yönetimin işlevleri planlama, organize etme, koordine etme, komuta etme ve kontrol etme olarak belirlenmiştir. Yöneticilerin gerçek davranışlarına bakan çağdaş araştırmalar, yöneti- cilerin gerçek faaliyetlerinin oldukça bölünmüş, çeşitli ve kısa süre içinde gerçekleştirilmiş olduğunu ve yöneticilerin büyük, kapsamlı politika kararları almaktan kaçındığını bulmuştur. Bilişim teknolojisi, yöne- ticilere hem geleneksel hem de yeni rollerini yerine getirmeleri için yeni araçlar sağlar, böylece daha önce hiç olmadığı kadar hassas ve hızlı bir şekilde izleme, planlama ve tahmin yapmalarını ve değişen çevreye daha hızlı yanıt vermelerini sağlar. Bilişim sistemleri, bilgi yaymadaki rolleri için destek olarak, örgüt kademeleri arasında irtibat sağlayarak ve kaynakları tahsis ederek yöneticilere yardımcı olmaktadır. Ancak, yönetim bi- lişim sistemleri yapılandırılmamış kararları destekleme konusunda yetersizdir. Bilişim sistemlerinin faydalı olduğu yerlerde, bilgi kalitesi, yönetim filtreleri ve var olan örgüt kültürü karar vermeyi etkileyebilir. Geleneksel YBS, KDS ve ÜYDS araçlarında bilgiye ulaşmak için yoğun işlemler gerekmektedir. Modelleme ile yöneticilerinin karar vermelerini desteklemeleri gerekmektedir. Bilişim teknolojilerindeki hızlı gelişmeler sayesinde iş dünyasında karar desteği de değişmektedir. İş zekâsı yazılım araçları gibi yönetici sınıfı arayüzlerin geliştirilmesi ve bunların daha alt kademe yönetim ve iş pro- fesyonellerinden oluşan ekipler tarafından da kullanılması gelişmeleri hızlandırmıştır. Ayrıca, e-ticaret ve e-iş uygulamalarının büyümesi, tedarikçiler, müşteriler ve diğer paydaşları tarafından kurumsal portalların kullanımının yaygınlaşması KDS araçlarının kullanım yelpazesini de genişletmiştir. 195

7 Karar Vermeyi Güçlendirme 3 İş zekası ve işletme analitiğiöğrenme çıktıları ve bölüm özeti tekniklerinin karar vermeyi nasıl desteklediğini açıklayabilme İş Zekası ve İşletme Analitiği Teknikleri Karar vermeyi desteklemek üzere farklı sistem türleri kullanılmaktadır. Tüm bu karar destek sistemlerinin temelinde, karar vermeyi desteklemek için veri ve analitik araçlar sağlayan iş zekâsı ve işletme analitiği alt- yapısı bulunmaktadır. İş zekası ve işletme analitiği işletme tarafından üretilen tüm bilgi akışlarını işletme genelinde tek tutarlı bir veri kümesine entegre etmektedir. Bunun yanı sıra yöneticilerin daha iyi kararlar verebileceği, planlar yapabileceği ve verilerden yararlanabileceği modelleme, istatistiksel analiz ve veri ma- denciliği araçlarını içermektedir. İş zekâsı ortamı, işletme çevresi, iş zekâsı altyapısı, işletme analitiği işletme analitiği araçları, kullanıcılar ve yöntemler ve YBS, KDS veya ÜYDS gibi bir iş zekâsı dağıtım platformundan elde edilen verilerden oluşur. İş zekâsı ve iş analitiği, karar vericilere doğru, gerçek zamanlı bilgi sunma imkânı verir. Analitik araçlar, yöneticilere bilgileri hızlı bir şekilde anlamalarında ve harekete geçmelerinde yardımcı olur. İş zekâsı sistem- lerinin bu amaçlara ulaşmak için sunduğu altı analitik işlevsellik vardır. 4 Karar verme düzeylerinde iş zekası kullanımını ve grup kararlarında bilişim sistemlerinin rolünü anlayabilme Farklı Karar Verme Düzeylerinde İş Zekasının Kullanımı Operasyonel ve orta kademe yönetim genellikle örgütsel performansı izlemekle yükümlüdür ve yapılandı- rılmış kararlar vermektedirler. Yönetim. bilişim sistemleri (YBS) olarak yapılandırılmış karar vermeyi des- tekler. Yapılandırılmamış ve yarı yapılandırılmış kararları vermek için orta düzey yöneticiler ve analistler, elektronik tablolar ve pivot (özet) tablolar da dâhil olmak üzere güçlü analiz ve modelleme araçlarıyla karar destek sistemlerini (KDS) kullanırlar. Yapılandırılmamış kararlar alan üst düzey yöneticiler, işletmenin ge- nel kârlılığını, başarısını ve stratejisini etkileyen önemli performans bilgileri sunan gösterge tabloları ve görsel arayüzler kullanır. Kurum karnesi ve kurumsal performans yönetimi, üst yönetici destek sistemlerinin (ÜYDS) tasarımında kullanılan iki yöntemdir. Grup karar destek sistemleri (GKDS), bir grup içinde birlik- te çalışan kişilerin kararlara daha verimli bir şekilde ulaşmalarına yardımcı olur. 196

Bilişim Sistemleri 7 1 Karar vermeyle ilgili aşağıdaki ifadelerden 6 İş zekâsı ortamının unsurlarıyla ilgili aşağıda- neler öğrendik? hangisi doğrudur? ki ifadelerden hangisi doğrudur? A. Yöneticilerin tek görevi karar vermektir. B. Karar verme sadece üst yönetimin görevidir A. Dağıtım platformu, iş zekasının temelini oluş- C. Verilen küçük kararların işletme için büyük bir turan, işi yürütmek için tüm ilgili verileri yaka- layan güçlü bir veritabanı sistemidir. önemi yoktur. D. Yöneticilerin karar vermelerini destekleyebile- B. Kullanıcı arayüzü, verileri analiz etmek ve raporlar oluşturmak, yöneticiler tarafından cek bilgi sistemlerine ihtiyaçları vardır. yöneltilen soruları yanıtlamak ve performan- E. Günümüzde karar destek uygulamalarına yapı- sın temel göstergelerini kullanarak işletmenin ilerlemesini izlemek için geliştirilen yazılım lan yatırımlar azalmaktadır. araçlarıdır. 2 Yapılandırılmamış kararlar ile ilgili aşağıdaki C. İş zekası altyapısı, iş zekasının temelini oluştu- ran, işi yürütmek için tüm ilgili verileri yakala- ifadelerden hangisi yanlıştır? yan güçlü bir veritabanı sistemidir. A. Uzun vadeli kararlardır. B. Üst yönetim tarafından verilen kararlardır. D. İş analitiği araç seti, iş zekası ve analitik sonuç- C. İçgörü gerektirir. larını, işlerini yapmak için neleri bilmeleri ge- D. Kesin tanımlanmış prosedürleri yoktur. rektiğine bağlı olarak yöneticilere ve çalışanlara E. Düzenli ve sürekli alınan kararlardır çeşitli şekillerde sunulmasını sağlar. 3 Aşağıdakilerden hangisi karar verme süreci- E. İş çevresinden elde edilen veriler yardımıyla stratejik iş hedeflerini tanımlar ve işletmenin nin adımlarından biri değildir? ne kadar ilerleme kaydettiğini belirleyen çeşitli yönetsel yöntemler kullanır. A. Bilgi toplama B. Geri bildirim alma C. Uygulama D. Seçim 7 Çeşitli işletme analitiği uygulamaları ve içer- E. Tasarım diği bilgiyle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi 4 Aşağıdakilerden hangisi yönetimin işlevlerin- yanlıştır? den biri değildir? A. Kestirimci analitik, verilerden bilgi çıkarıp ve sınıflandırmayı, eğilimleri ve davranış kalıpla- A. Planlama B. Organize etme rını tahmin etmek için kullanılır. C. Koordine etme D. Kontrol etme E. Raporlama B. Çevrimiçi analitik işleme, veritabanlarında de- polanan veri ögeleri arasındaki karmaşık ilişki- 5 Aşağıdaki yönetim bilişim sistemleri ile karar lerin analiz edilmesini sağlar. destek sistemlerinin karşılaştırmalarından hangisi C. Eğer olursa analizi, değişkenlerde değişiklik doğrudur? yapıldığında diğer değişkenlerin değerlerinde ortaya çıkan değişimleri gözlemler. A. YBS örgüt performansı hakkında bilgi verir- ken, KDS belirli sorunları veya fırsatları analiz D. CBS, insanların veya diğer kaynakların harita- etmek için destek sağlar. daki noktalara, çizgilere ve alanlara dağılımı ile ilgili konum verilerini birbirine bağlar. B. KDS‘nin önceden belirlenmiş, sabit bir formatı varken, YBS esnektir. E. Büyük veri analitiği çizelgeler, grafikler ve hari- talar gibi etkileşimli, üç boyutlu, grafik formla- C. YBS etkileşimli soru cevaplar ile bilgi sağlarken, rı kullanan karmaşık verilerden yararlanır ya da KDS‘nin raporları periyodiktir. verilerle çalışır. D. KDS iş verilerinin çekilmesi ve kullanılmasıyla üretilen bilgileri sunarken, YBS verilerinin ana- litik modellenmesi ile üretilen bilgiler sağlar. E. KDS‘den farklı olarak YBS model tabanı ve ve- ritabanlarına dayanır. 197

7 Karar Vermeyi Güçlendirme neler öğrendik? 8 Aşağıdakilerden hangisi orta düzey yöneticile- 10 Grup karar destek sistemlerinin faydalarıyla rin kullandığı destek sistemlerinden biri değildir? ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A. Grup Karar Destek Sistemi A. Grupların yapılandırılmamış sorunlar hakkın- B. Kilit Performans Göstergeleri da karar vermelerine yardımcı olur. C. Üst Yönetim Destek Sistemi D. Karar Destek Sistemi B. Kişiden ziyade grup ihtiyaç ve hedeflerini yan- E. Yönetim Bilişim Sistemi sıtmasını sağlar. 9 Yöneticilerin stratejik kararlarda ihtiyaç duy- C. Toplantı ve kararları kaydetme kabiliyeti saye- sinde sorunların çözümlerini işletmenin bilgi duğu işletmenin durumu hakkında önemli bilgileri tabanının bir parçası hâline getirebilir. anlamak için önde gelen metodoloji aşağıdakiler- den hangisidir? D. Çevrimiçi sistemlerle uyumlu olması nedeniyle esnek sanal ortak çalışma imkanı sağlayabilir. A. Yönetim Bilişim Sistemi B. Eğer-Olursa Analizi E. Toplantı ve kararları kaydetme kabiliyeti saye- C. Kurumsal Karne sinde çalışanların performans değerlendirmele- D. Kilit Performans Göstergeleri ri daha adaletli yapılabilir. E. Çevrimiçi Analitik İşleme 198

Bilişim Sistemleri 7 1. D Yanıtınız yanlış ise “Giriş” konusunu yeni- 6. C Yanıtınız yanlış ise “İş Zekâsı” konusunu ye- neler öğrendik yanıt anahtarı den gözden geçiriniz. niden gözden geçiriniz. 2. E Yanıtınız yanlış ise “Karar Türleri ve Karar 7. E Yanıtınız yanlış ise “İşletme Analitiği” konu- Verme Süreci” konusunu yeniden gözden geçiriniz. sunu yeniden gözden geçiriniz. 3. B Yanıtınız yanlış ise “Karar Türleri ve Karar 8. B Yanıtınız yanlış ise “Operasyonel ve Orta Verme Süreci” konusunu yeniden gözden Yönetim için Karar Desteği” konusunu yeni- geçiriniz. den gözden geçiriniz. 4. E Yanıtınız yanlış ise “Yönetsel Roller” konusu- 9. C Yanıtınız yanlış ise “Üst Yönetim için Karar Desteği” konusunu yeniden gözden geçiri- nu yeniden gözden geçiriniz. niz. 5. A Yanıtınız yanlış ise “Yönetim Bilişim Sistem- 10. E Yanıtınız yanlış ise “Grup Karar Destek Sis- leri ve Karar Destek Sistemleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. temleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7 Araştır Yanıt Anahtarı Araştır 1 Bilişim sistemleri örgütteki farklı karar verme düzeylerini desteklemektedir. Bunlar arasında üç karar verme düzeyi (stratejik, taktik ve operasyonel karar verme) ve üç tür karar türü (yapılandırılmış, yarı yapılandırılmış ve yapılan- dırılmamış) bulunmaktadır. Bilişim sistemleri, kuruluşun tüm düzeylerinde bu tür kararları desteklemek için pek çok bilgi sunmaktadır. Karar türlerini tanımlamak ve ayrıştırmak için ihtiyaç duyulan bilişim sistemini belirlemede yardımcı olmaktadır. Araştır 2 Klasik yönetim teorisinde, yönetim işlevleri planlama, organize etme, koor- dine etme, komuta etme ve kontrol etme olarak belirlenmiştir. Yöneticilerin gerçek davranışlarını gözleyen çağdaş araştırmalar ise yöneticilerin çok sayı- da yönetim rolü olduğunu ve yönetsel rollerin üç kategoriye ayrılabileceği- ni keşfetti: kişiler arası, bilgiye ilişkin ve kararlara ilişkin. Bilişim teknolojisi, yöneticilere hem geleneksel hem de daha güncel rollerini yerine getirmeleri için yeni araçlar sağlar, böylece daha önce hiç olmadığı kadar hassas ve hızlı bir şekilde izleme, planlama ve tahmin yapmalarını ve değişen iş ortamına daha hızlı yanıt vermelerini sağlar. Bilişim sistemleri, bilgiye ilişkin rolleri için destek sağlayarak, yönetim kademeleri arasında irtibat sağlayarak ve kaynak- ları tahsis ederek yöneticilere yardımcı olmuştur. Ancak, bilişim sistemleri ya- pılandırılmamış kararları destekleme konusunda daha az başarılıdır. Ayrıca yöneticilerin karar verme rolleri altındaki girişimcilik ve arabuluculuk gibi fonksiyonları yerine getirirken destek alabilecekleri bilişim sistemleri henüz geliştirilmemiştir. 199

7 Karar Vermeyi Güçlendirme 7 Araştır Yanıt Anahtarı Araştır 3 Yönetimin karar almasını desteklemek için kullanılan farklı sistem türleri var- dır. Tüm bu karar destek sistemlerinin temelinde, karar vermeyi desteklemek için veri ve analitik araçlar sağlayan bir iş zekâsı ve işletme analitiği altyapısı bulunmaktadır. İş zekası ve işletme analitiği işletme tarafından üretilen tüm bilgi akışlarını işletme genelinde tek tutarlı bir veri kümesine entegre etmek- tedir. Bunun yanı sıra yöneticilerin daha iyi kararlar verebileceği, planlar ya- pabileceği ve verilerden yararlanabileceği modelleme, istatistiksel analiz ve veri madenciliği araçlarını içermektedir. İş zekâsı ve işletme analitiği, karar verici- lere doğru, neredeyse gerçek zamanlı bilgi sunmayı vadeder. Analitik araçlar, yöneticilere bilgileri hızlı bir şekilde anlamalarında ve harekete geçmelerinde yardımcı olur. Araştır 4 Operasyonel ve orta yönetim genellikle, işletmenin gündelik kilit yönlerinin performansını izlemekle yükümlüdür. Bu yöneticilerin aldığı kararların çoğu oldukça yapılandırılmıştır. Yönetim bilişim sistemleri, genellikle bu tür karar vermeyi desteklemek için orta yöneticiler tarafından kullanılır. Bazı yöneticiler, kendi raporlarını oluşturmak ve verilerdeki örüntüleri bul- mak, alternatif iş senaryolarını modellemek gibi daha karmaşık analitikler ve modeller kullanmak isteyen süper kullanıcılar ve keskin iş analistleridir. Karar destek sistemleri, bu kullanıcı kategorisi için yarı yapılandırılmış karar almayı destekleyebilen iş zekâsı dağıtım platformudur. Üst düzey yöneticiler, gösterge panoları ve kurumsal karne gibi görsel ara- yüzleri kullanarak işletme faaliyetlerini izlemek için iş zekâsı kullanma eğili- mindedir. Orta düzey yöneticiler ve analistlerin veri ve yazılıma dâhil olma, sorgu girme ve verileri farklı boyutlarda dilimleyerek inceleme olasılıkları daha yüksektir. Operasyonel çalışanlar ise müşteriler ve tedarikçilerle birlikte, ço- ğunlukla hazır raporları incelemektedir. 200

Bilişim Sistemleri 7 Kaynakça Anameriç, H. (2005). “Bilgi Sistemleri ve Yönetimde Kapanoğlu M. ve Er F. (Ed.) (2019). İşletme Analitiği. Bilgi Sistemlerinin Kullanımı”, Bilgi Çağı, Bilgi Eskişehir: Açıköğretim Fakültesi Yayını No:2260. Yönetimi ve Bilgi Sistemleri içinde (121-174). (Ed. Coşkun Can Aktan ve İstiklal Y. Vural). Laudon, K.C. ve Laudon, J.P. (2017). Management Konya, Çizgi Kitabevi. Information Systems, Managing The Digital Firm. New York University, Prentice Hall. Arnott, D. ve Pervan, G. (2014). A Critical Analysis of Decision Support Systems Research Revisited: McAfee, A. ve Brynjolfsson, E. (2012). Big Data: The The Rise of Design Science. Journal of Information management revolution, Harvard Business Review Technology, 29(4), 269–293. https://doi. (October): 61–68. org/10.1057/jit.2014.16. O’Brien, J. ve Marakas, G. (2011). Management Bensghir, T. K. (1996). Bilgi Teknolojileri ve Örgütsel Information Systems, 10th Edition, Mc Graw Hill. Değişim. TODAIE, Ankara. Sauter, V.L. (2010). Decision Support Systems for Belciug, S. ve Gorunescu, F. (2020). Intelligent Business Intelligence, 2nd Edition, Wiley. Decision Support Systems - A Journey to Smarter Healthcare. Intelligent Systems Reference Library Sharda, R., Delen, D. ve Turban, E. (2020). Analytics, 157, Springer International Publishing. Data Science, & Artificial Intelligence: Systems for Decision Support (11th Edition), Pearson. Chen, H., Chiang, R. ve Storey, V. (2012). Business Intelligence and Analytics: From big data to big Simon, H. A. (1977). The New Science of Management impact, MIS Quarterly 36(4): 1165–1188. Decision. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall. Davenport, T. ve Harris, J. (2017).  Competing on TDK, (2015). Türkçe sözlük. (12. Baskı). Ankara: analytics. Updated, with a new introduction: The Türk Dil Kurumu Yayınları. http://tdk.gov.tr. new science of winning. Harvard Business Press. Turban, E. Aronson, J. E. ve Liang, T. P. (2016). Erdem, O. ve Dikici, A. (2009). Liderlik ve kurum Decision Support Systems and Intelligent Systems kültürü etkileşimi, Elektronik Sosyal Bilimler 7th. Dergisi 8: ss. 198-213. https://dergipark.org.tr/ en/pub/esosder/issue/6143/82454. Valencia-García, R., Paredes-Valverde, M.A., Salas- Zárate, M.P. ve Alor-Hernández, G. (2018). Gretzel U. (2016) Decision Support System. In: Jafari J., Exploring Intelligent Decision Support Systems: Xiao H. (eds) Encyclopedia of Tourism. Springer, Current State and New Trends, Studies in Cham. Computational Intelligence 764, Springer. Gökçen, H. (2011). Yönetim Bilgi/Bilişim Sistemleri: Wojtowicz, H. ve Wajs, W. (2014). Advanced Intelligent Analiz ve Tasarım.(2. Baskı), Ankara. Computational Technologies and Decision Support Systems. Studies in Computational Intelligence Kahneman, D. (2011). Thinking, Fast and Slow. 486, Springer. NewYork. Wygralak, M. (2013). Intelligent Counting under Kambatla, K., Kollias, G., Kumar, V. ve Grama, A. Information Imprecision. Applications to Intelligent (2014). Trends in big data analytics. Journal of Systems and Decision Support, Springer. Parallel and Distributed Computing, 74(7), 2561– 2573. doi:10.1016/j.jpdc.2014.01.003. İnternet Kaynakları Çağdaş Kardeş, Naci Murat. https://hbrturkiye.com/ Yavuz Tunç. https://hbrturkiye.com/blog/stratejik- blog/mahalle-bakkalindan-veri-analizi-hikayesi (9 kararlar-icin-kucuk-veri (23 Nisan 2019), Erişim Nisan 2019), Erişim Tarihi: 28.8.2020 Tarihi: 28.8.2020 TÜBA (2020). Türkçe, Bilim Terimleri Sözlüğü, http://www.tubaterim.gov.tr/ Erişim Tarihi: 28.8.2020 201

Bölüm 8 Bilişim Sistemleri Geliştirme öğrenme çıktıları 1 Sistem Geliştirme Süreci 2 Bilişim Sistemi Geliştirme Yöntemleri 1 Bir bilişim sistemi geliştirmek için gerekli 2 Çeşitli bilişim sistemi geliştirme faaliyetleri açıklayabilme yöntemlerini özellik ve farklılıklarıyla anlayabilme Anahtar Sözcükler: • Bilişim Sistemleri Geliştirme • Sistem Geliştirme Süreci • Planlama • Analiz • Tasarım • Uygulama • Bakım 202

Bilişim Sistemleri 8 GİRİŞ İş dünyası için bilişim sistemi, herhangi bir iş problemine, bilişim teknolojisine dayalı geliştirilmiş ku- rumsal bir çözümdür, dolayısıyla da yeni bir bilişim sistemi oluşturmak planlı bir örgütsel değişiklik olarak görülmektedir. Organizasyon, yönetim ve teknoloji olmak üzere üç alt bileşen ile özetlenebilen kurumsal yapıda, aşağıda detayları verilen bu bileşenler bilişim sistemi ile devamlı etkileşim içindedir. • Yönetim: Yönetim, yeni yöntemlerle ve bil- Yönetim İş Problemi Çözüm gilerle yaratıcı işler ortaya çıkarmakla yü- Organizasyon Bilişim Sistemi kümlüdür. Bilişim sistemleri bu yükümlü- lüklerin yerine getirilme aşamasında büyük rol oynar. Bir organizasyonda tepe, orta ka- deme ve operasyonel olmak üzere üç temel yönetici seviyesi bulunmaktadır. • Organizasyon: Organizasyon; insanlar, standart işlem süreçleri, politikalar ve kül- tür elemanlarından oluşur. • Teknoloji: Teknoloji, yöneticinin yaratıcılığı Teknoloji ve kontrolü için gerekli olan ve bilişim sis- temlerinin oluşturulması için kullanılan bir Şekil 8.1 Bilişim Sistemine Kurumsal Yaklaşım araçtır. Anahtar elemanları; bilgisayar dona- Kaynak: Laudon & Laudon, 2018 nımı, bilgisayar yazılımı, depolama tekno- lojisi ve telekomünikasyon teknolojisidir. Yeni bir bilişim sistemi tasarlandığında, organizasyonun da yeniden tasarlanabileceği dikkate alınma- lıdır. Bu nedenle bilişim sistemi geliştirilmesinde yürütücü konumunda olan sistem analist, yeni siste- min belirli iş süreçlerini ve bir bütün olarak organizasyonu nasıl etkileyeceğini anlamalı ve bu bağlamda da sistemin paydaşları ile sıkı bir iletişim içinde olmalıdırlar. Bunun için de sistem analistin problem çözücü, iletişimi kuvvetli, etik değerlere önem veren, disiplinli ve motivasyonu yüksek bir kişiliğe sahip olması çok önemlidir. Sistem Analist Paydaş Sistem analist; insan, veri, işlem, iletişim Bilişim sistemi ile ilgili her kişi sistem pay- ve bilişim teknolojisi unsurlarını birlikte daşıdır. kullanarak ilgili kurumda iyileşmeler sağ- lamak amacıyla kurumun problemlerini ve gereksinimlerini inceleyen kişidir. 203

8 Bilişim Sistemleri Geliştirme Yöneticiler Dış Kurumlar Yazılım Geliştiriciler Yönlendirme Komitesi SİSTEM ANALİST Kullanıcılar Teknik Uzmanlar Satıcılar ve Tedarikçiler Şekil 8.2 Bilişim Sistemi Paydaşları Kaynak: Stair & Reynolds, 2016 Bir bilişim sistemi geliştirme projesi, farklı kaynaklar tarafından farklı nedenlerle ve organizasyonun değişiklik geçirme süreci içinde ve genellikle problemlerin çözümü ve/veya yeni yapılanmaların/gelişmele- rin istendiği durumlarda başlar. Organizasyonlarda yapabileceklerinden çok daha fazla sayıda proje isteği geldiği durumlarda, proje seçimi zor bir karar olmaktadır. Proje seçimi için en önemli beş kriter aşağıda verilmektedir: • Yönetim desteği Sistem Geliştirme Süreci (SGS) • Yeterli zaman dilimi • Örgütsel hedeflerle uyumluluk Bilişim sistemi geliştiricilerinin gerçek- • Uygulanabilirlik leştirdikleri tüm eylemleri ve izledikleri • Projenin uygunluğu adımları içeren faaliyetler toplamıdır. Bilişim sistemi çözümü üretmek için gerekli fa- aliyetlerin tümü Sistem Geliştirme Süreci (SGS) doğrultusunda yürütülmektedir. Literatürde bu sürecin faaliyetleri, farklı sayıda SİSTEM ve farklı isimlendirmeler şeklinde görülebilmekte ve PLANLAMA ayrıca da genellikle sıralı olarak gerçekleşmekle bir- likte sistem geliştirme yaklaşımına bağlı olarak bazı SİSTEM SİSTEM faaliyetlerin tekrarlanması veya eş zamanlı olarak BAKIM ANALİZ gerçekleştirilmesi söz konusu olabilmektedir. Bu bölümdeki anlatımda, Şekil 8.3’te görüldüğü SİSTEM SİSTEM gibi bu faaliyetler Sistem Planlama, Sistem Analiz, UYGULAMA TASARIM Sistem Tasarım, Sistem Uygulama ve Sistem Bakım olmak üzere beş ana faaliyette incelenecektir. Şekil 8.3 Sistem Geliştirme Süreci 204

Bilişim Sistemleri 8 SİSTEM GELİŞTİRME SÜRECİ Sistem geliştirme süreci çok zorlu ve detaylı bir süreç olduğundan sistem geliştirme sürecinin beş temel faaliyeti altında birçok alt faaliyetler de yer almaktadır. Tablo 8.1’de başlıklar hâlinde listelenen bu alt faa- liyetler bölümün devamında daha detaylı olarak anlatılacaktır. Tablo 8.1 Sistem Geliştirme Süreci Temel Faaliyetleri ve Alt Faaliyetleri Temel Faaliyet Alt Faaliyetler Sistem Planlama Sistem Analiz Bilişim sistemi projelerinin belirlenmesi Sistem Tasarım Bilişim sistemi projelerinin seçimi Bilişim sistemi projelerinin başlatılması Sistem Uygulama Bilişim sistemi projelerinin planlanması Bilişim sistemi proje önerilerin yönetime sunulması Sistem Bakım Sistem gereksinimlerinin tespiti Sistem gereksinimlerinin modellenmesi Çözüm alternatiflerinin değerlendirilmesi Genel tasarım Detay Tasarım Girdi, çıktı ve kontrollerin tasarımı Kullanıcı arayüzlerinin tasarımı Veri tabanı tasarımı Sistem mimarisinin tasarımı Tasarım spesifikasyonlarının raporlanması Programlama Test Çevirim Dokümantasyon Kurulum Eğitim Değerlendirme Final raporunun teslimi Kullanıcı destek faaliyetleri Bakım faaliyetleri Sistem Planlama Sistem planlama SGS’nin ilk adımıdır ve sistem ana- Sistem Planlama list bu adımda sistem geliştirme projelerini gözden geçirir ve kurumun amaçları doğrultusunda bilişim sistemleri ge- Bir kurumun toplam bilişim sistemi ihti- reksinimlerini ve yeni oluşum gereksinimlerini çözümle- yaçlarının tanımlandığı, çözümlendiği, ön- meye çalışır. celiklendirildiği ve düzenlendiği faaliyettir. Bilişim sistemlerinin planlanması sırasında, işletmenin stratejik planlaması, ki uzun vadeli kurumsal amaç, strateji ve işletme kaynaklarını tanımlama işlemidir, sistem analistinin bilişim sistemi projesi gerçek- leştirirken üzerinde durması gereken çok önemli bir olgudur. Stratejik planlama sırasında birçok işletme, kapsamlı bir analiz gerçekleştirmektedir. Bu analizde iş- letmenin güçlü yanları, zayıf yanları, kullanabileceği fırsatlar ve yüzleştiği tehditler tanımlanır. Böyle bir analiz yapıldığında; teknik, finans ve insan kaynaklarının kullanımını gerektiren uzun vadeli bir stratejik plan ihtiyacı ortaya çıkmaktadır. Daha da önemlisi bu sürecin uzantısında yeni bilişim sistemi projeleri başlatma zorunluluğu anlaşılır. 205

8 Bilişim Sistemleri Geliştirme Günümüzde organizasyonlarda stratejik planlama aşama- Dezavantajları Şansları sında yapılan SWOT (Strengths [Güçlü Yanları] – Weaknes- Güvenlik Açıkları Gelişmeler ses [Zayıf Yanları] – Opportunities [Fırsatlar] – Threats [Teh- Sınırlamalar Faydalar ditler]) analizi çalışmalarının sonucunda bilişim sistemleri ile Avantajları Engeller ilgili bir çözüme gidilmesi kaçınılmazdır (Şekil 8.4). Yetenekleri Dış Etkiler Kaynakları Riskler Sistem planlama adımının süreci, organizasyondaki talep- lere çözüm üretmek amacıyla tasarlanacak bilişim sistemlerin önceliklendirilmesi, sınırlarının çizilmesi ve kapsamlarının belirlenmesi için yapılan ön çalışmaları içerir ve bu çalışmalar, bilişim sistemi projelerinin belirlenmesi, seçimi, başlatılması, planlanması ve üst yönetime sunulması olmak üzere beş ana başlık altında toplanabilir. Bilişim Sistemi Projelerinin Belirlenmesi SWOT ANALİZİ İşletme içinde çok çeşitli birimlerden çok farklı bilişim Şekil 8.4 SWOT Analizi sistemi projeleri gündeme gelebilmektedir. Projeleri, çıkış noktalarına bakarak, iki başlık altında toplamak müm- kündür. • Yukarıdan aşağıya tanımlanan projeler daha çok işletmenin stratejik ve genel ihtiyaçlarına odaklı- dırlar ve talep, yönetim kurulundan veya üst yönetimden gelir. • Aşağıdan yukarıya tanımlanan projeler daha çok işletmenin operasyonel ihtiyaçlarına odaklıdırlar ve talep, kullanıcı birimleri veya sistem geliştirme grubundan gelir. Kullanıcı Birimleri Yönetim Kurulu / Üst Yönetim Sistem Geliştirme Grubu Şekil 8.5 Bilişim Sistemi Projelerinin Temel Kaynakları Kaynak: https://nanopdf.com/download/systems-planning-and-selection_pdf Bilişim sistemleri proje taleplerinin ortaya çıkmasının genellikle aşağıdaki gerekçelere dayandığı görülmektedir. • Servis kalitesinin artırılması • Sistemlerin performanslarının iyileştirilmesi • Bilginin yaygınlaştırılması • Denetimin güçlendirilmesi • Maliyet indirimi 206

Bilişim Sistemleri 8 Bilişim Sistemi Projelerinin Seçimi Olurluk Analizi Bir bilişim sistemi projesi talebinin, birçok sorgulama- Bir strateji, plan, tasarım veya projenin dan geçirilerek ilerlemeye değer olup olmadığı, ilerlenecek- mümkün olduğunu ve mantıklı olduğunu se de önceliğinin ne olduğu ortaya çıkarılmalıdır. Bu bir teyit etme sürecidir. dizi sorgulamaya olurluk analizi ismi verilir ve her sistem projesi için kritik bir konuma sahiptir. Olurluk analizi başlıca aşağıdaki çalışmalardan oluşur: • Teknik olurluk • Yasal ve düzenleyici olurluk • Organizasyonel olurluk • Sosyal olurluk • Ekonomik olurluk Teknik Olurluk Mevcut teknolojimiz (donanım, yazılım ve ağ) önerilen çözümü destekliyor mu? Yasal ve Düzenleyici Şirketler hukuku, denetçiler, hükümet ve standart Olurluk kuruluşlar tarafından ne gibi kısıtlamalar getirilmiştir. Organizasyonel Kuruluş, bilgileri yönetme ve yeni süreçleri benimseme Olurluk konusundaki değişikliği kabul edebiliyor mu? Sosyal Olurluk Çalışanlar, çalışma koşullarındaki ve güç yapısındaki değişiklikleri kabul etmeye istekli mi? Çalışanlar ve müşteriler ilişkilerdeki değişiklikleri kabul etmeye istekli mi? Ekonomik Olurluk Sistemi karşılayabilir miyiz? Sistem ne gibi ekonomik faydalar sağlayacak? Şekil 8.6 Bilişim Sistemi Projeleri Olurluk Çalışmaları Kaynak: https://businessanalystlearnings.com/slidesinfographics Planlamanın bu alt faaliyetinin sonunda; olurluk analizindeki çalışmaların sonuçlarına ve kurumun önem verdiği başka kriterlere bağlı olarak, hangi projelerin, hangi öncelik sırasına göre yapılması gerekti- ğine karar verilir. Bilişim Sistemi Projelerinin Başlatılması Sistem planlama faaliyetinin bu aşamasında projenin büyüklüğü, kapsamı ve karmaşıklığı değerlendi- rilerek proje planlama faaliyetlerine hazırlık olmak üzere aşağıdaki çalışmalar yapılır. • Proje başlatma ekibinin oluşturulması • Müşterilerle ilişkilerin kurulması • Proje başlatma planının yapılması • Proje yönetim prosedürlerinin hazırlanması • Proje yönetim ortamının oluşturulması • Proje çalışma kitabının hazırlanması 207

8 Bilişim Sistemleri Geliştirme Bilişim Sistemi Projelerinin Mevcut sistemin mobil uygulamaya aktarımı) ana- Planlanması liz çalışmalarını kapsar. Bu süreçte, bir projenin belirli bir zaman di- Sistem Analiz liminde, genellikle tanımlanmış aşamalarla ve Bir bilişim sisteminin, sorunlu bir durum- belirlenmiş kaynaklarla nasıl tamamlanacağına la başa çıkmak için ne yapması gerektiğini odaklanılır. Bu adımda, projenin devamında ya- anlamak ve ayrıntılı olarak belirlemek için pılacak faaliyetler için ne kadar zaman ve finans kullanılan gösterimlerin, yöntemlerin ve kaynağı gerektiğinin ortaya çıkarılması gerekir. Bu araçların toplanması faaliyetidir. amaçla da öncelikle tüm faaliyetler tek tek belir- lenmeli, faaliyetler arası ilişkiler saptanmalı, her Sistem analiz çalışmaları; sistem gereksinimleri- faaliyetin süresi, kullanacağı kaynaklar ve maliyeti nin tespiti, sistem gereksinimlerinin modellenmesi tespit edilmeli ve bu tespitler doğrultusunda ilgili ve çözüm alternatiflerinin değerlendirilmesi olmak yöntemler kullanılarak proje maliyeti ve takvimi üzere üç aşamalıdır. belirlenmelidir. Sistem Gereksinimlerinin Tespiti Bilişim Sistemi Proje Önerilerinin Sistem gereksinimlerinin tespiti (Ör.: Günlük Yönetime Sunulması satış raporlarının zamanında alınabilmesi), mev- Sistem planlama süreci adımlarının sonuncusu cut sistemdeki problemlerin detaylandırılması olan sunuş adımında değerlendirilen bilişim sis- (Ör.: Günlük satış raporlarının zamanında alına- temleri projeleri için bir ön araştırma raporu hazır- maması), nedenlerinin tespiti (Ör.: Günlük satış lanır. Böylece geliştirilmesi önerilen sistem(ler)in raporlarının manuel olarak hazırlanıyor olması) ve değerlendirilmesi, maliyetleri ve faydaları belgelen- organizasyonun bilgi ve diğer gereksinimlerinin çı- miş olur. Bu raporda sistem(ler) ile ilgili aşağıdaki karılması için yapılması gereken çalışmaları içerir. başlıkların bulunması önerilir. Bu çalışmalar aşamasında sistem analist; kavramlar, olgular ve insanlarla iç içe olmak durumundadır. • Giriş: Sistem ile ilgili genel bir bilgi verilir. • Sistem Talep Özeti: Sistem talebinin ana Sistem gereksinimlerinin tespiti amacıyla yapı- lan çalışmalarda birçok veri toplama teknikleri kul- hatları özetlenir. lanılmaktadır. Tüm bu veri toplama tekniklerinin • Bulgular: Ön araştırma sonucu elde edilen uygulanması öncesi verilmesi gereken en önemli karar ise söz konusu veri toplama tekniklerinin uy- kapsam, kısıt ve olurluk bilgileri aktarılır. gulanacağı örnek tespiti işlemidir. • Öneriler: Mantıksal zemine oturtulmuş Örnek Tespiti sebeplerle, hangi projelerin ele alınması ve Bir grubunun tamamının ölçülemediği hangi eylemlerde bulunulmasının fayda ge- durumlarda, grubu en iyi temsil edebi- tireceği belgelenir. leceğine inanılan farklı yöntemler kulla- • Zaman ve Maliyet Hesapları: Sistemin temi- nılarak seçilebilen, yeterli büyüklükteki ni, yüklenmesi ve kullanımı ile ilgili mali- kümenin belirlenmesidir. yetler ve zaman hesaplamalarını içerir. • Beklenen Faydalar: Yeni sistemin sağlaya- En temel veri toplama teknikleri aşağıdaki gibidir: cağı ölçülebilen ve ölçülemeyen faydalar • İnceleme: İnceleme, işletmenin nitelik ve ni- özetlenir. • Ekler: Destekleyici herhangi bir malzeme celikleri, finansal durumu, örgüt yapısı, ve varsa bu bölüme eklenir. doküman tipi ve problemleri ile ilgili bilgi edinilebilmesi amacıyla kullanılır. Sistem Analiz SGS’nin ikinci adımı olan sistem analiz, orga- nizasyonun bilişim sistemi ile çözüm getirmek is- tediği problem (Ör.: Günlük satış raporlarının za- manında alınamıyor olması) veya oluşumun (Ör.: 208

Bilişim Sistemleri 8 • Mülakat: İşletmedeki kişilerin mevcut sistemle ilgili düşünce ve duyguları ile örgütsel ve kişisel hedeflerini öğrenmek için mülakat tekniği kullanılır. Mülakatın planlanması, mülakatın yapılması ve mülakatın dokümantasyonu, mülakat tekniğinin başlıca adımlarıdır. • Anket: Kişilerin dağınık olarak yerleşmiş olması durumunda veya mevcut sistem ile ilgili genel problemlerin tespitinin istenmesi durumunda anket tekniği kullanılmaktadır. Soruların yazılması, anketin tasarımı ve anket yönetimi anket tekniğinin başlıca adımlarıdır. • Gözlem: Gözlem, diğer yöntemlerle elde edilemeyen karar vericiler ve çevreleri ile ilgili bilgilerin elde edilmesi ve diğer yöntemlerle edinilmiş yargıların onaylanması amacıyla kullanılan bir veri toplama tekniğidir. Gözlem tekniği ile ilgili olarak önceden neyin, ne zaman, ne sıklıkta gözlenece- ğine karar verilmesi ve gözlem kayıtları için uygun ölçeklerin, kontrol listelerinin, gözlem formla- rının ve diğer materyallerin hazırlanması gerekmektedir. Bu teknikler arasında sistem analiz çalışmaları için en uygun olan ve en çok kullanılan teknik, çok daha detaylı veri alınmasına imkan verdiği için, mülakat tekniğidir. İnceleme Mülakat Anket Gözlem Şekil 8.7 Veri Toplama Teknikleri Sistem Gereksinimlerinin Modellenmesi Yapılan çalışmaların kalıcılığı ve kontrolü açısından, gereksinimlerin tespiti adımında belirlenen ge- reksinimlerin dokümante edilmesi gerekmektedir. Söz konusu adımda, çeşitli veri toplama teknikleri kullanılarak elde edilen bulguların, toplu ve kolay okunur bir şekilde dokümente edilmesi için öncelikle, Tablo 8.2’de sadece bir olay için örneği verilen ancak temelde sistemdeki tüm olayları içermesi gereken, bir Olay Tablosu hazırlanması, ayrıca Tablo 8.3’te örneklendiği gibi de sistemdeki tüm varlıkların liste- lenmesi gerekir. 209

8 Bilişim Sistemleri Geliştirme Tablo 8.2 Olay Tablosu Örneği (Okul Kütüphanesi Kitap Ödünç Alma Sistemi) Olay Tetik (Girdi) Kaynak Aktivite Tepki (Çıktı) Hedef Öğrenci Öğrencinin kitap Kitabın adı Öğrenci Kitabın ödünç Kitabın verilip / ödünç alma verilebilecek olup verilmeyeceğinin talebi olmadığının tespiti belirtilmesi Tablo 8.3 Varlık Listesi Örneği (Okul Kütüphanesi Kitap Ödünç Alma Sistemi) Varlıklar Öğrenciler Kitaplar Ödünç Hareketleri Olay Tablosu’nun ve Varlıklar Listesi’nin oluşturulmasından sonra kullanılan sistem analiz yaklaşımına bağlı olarak, farklı modelleme teknikleri kullanılarak sistemin modellemesi yapılır. Bu tekniklerde modelleme için kullanılan en temel Yapısal Sistem Analiz Yaklaşımı diyagramlar yapısal sistem analiz yaklaşımı için sistem bağlam ve varlık-ilişki diyagramları ile nesne yönelimli Sistemi; verileri faydalı bilgilere dönüştü- sistem analiz yaklaşımı için kullanım senaryosu ve sınıf ren süreçler olarak modelleyen, dolayısıyla diyagramlarıdır. Şekil 8.8, Şekil 8.9, Şekil 8.10 ve Şekil veri-süreç temelli bir yaklaşımdır. 8.11’de Okul Kütüphanesi Kitap Ödünç Alma Sistemi ile ilgili olarak bu diyagramlara yönelik örnekler verilmektedir. Nesne Yönelimli Sistem Analiz Sistem Bağlam Diyagramı Yaklaşımı Sistemin  dışsal birimlerinin  sistem  ile ilişkisinin, veri ve bilgi akışları ile birlikte Sistemi; her biri farklı durumlara ve dav- gösterildiği diyagramdır. ranışlara sahip bir varlığı temsil eden ve birbirleriyle etkileşim içinde olan nesneler olarak modelleyen, dolayısıyla nesne te- melli bir yaklaşımdır. Kitap Ödünç Alma Hareketleri Raporları Kitap Ödünç Alma Talebi Öğrenci Kütüphane Yönetimi Kitap Ödünç Alma Talebinin Kütüphaneci Kabülü/Reddi Öğr0enci Kitap Geri Getirme İşlemi Okul Kütüphanesi Kitap Ödünç Alma Sistemi Kitap Geri Getirme İşlemi İşleminin Onayı/Cezası Problemli Ödünç Alma İşlemlerinin Raporu Şekil 8.8 Okul Kütüphanesi Kitap Ödünç Alma Sistemi Bağlam Diyagramı 210

Bilişim Sistemleri 8 Varlık-İlişki Diyagramı Genellikle veritabanı tasarımını oluşturmak amacıyla sistemdeki varlıkları ve aralarındaki ilişkileri modelleyen bir diyagramdır. OGRENCİ ODUNC- HAREKETLERI KITAP OgrenciNo OgrenciNo KitapKod OgrenciAd KitapKod KitapAdi OgrenciSoyad AITarih RafNo GetirTarih Şekil 8.9 Okul Kütüphanesi Kitap Ödünç Alma Sistemi Varlık-İlişki Diyagramı (Bir öğrenci sıfır veya birçok kitap ödünç alabilir / bir kitabı sıfır veya birçok öğrenci ödünç alabilir) Kullanım Senaryosu Diyagramı Sistem içindeki roller altında çalışan kişilerin/varlıkların tanımlandığı ak- törleri ve sistemin çalışması için gerekli aktivitelerin tanımlandığı kullanım senaryolarını kullanarak sistemin işlevselliğini modelleyen bir diyagramdır. Öğrenci Kitap Ödünç Alma Problemli Ödünç Kütüphaneci Kitap Geri Getirme Alma İşlemleri Kütüphane Raporunun Yönetimi Hazırlanması Kitap Ödünç Alma Hareketleri Raporlarının Hazırlanması Şekil 8.10 Okul Kütüphanesi Kitap Ödünç Alma Sistemi Kullanım Senaryosu Diyagramı Sınıf Diyagramı Sistemin sınıflarını, özelliklerini, davranışlarını ve aralarındaki ilişkileri göste- rerek sistemin yapısını modelleyen bir diyagramdır. Kitap 1 0..* Odunc-Hareketleri 0..* 1 Ogrenci KitapKod KitapAdi HareketId OgrenciID RafNo AITarih OgrenciAd GetirTarih OgrenciSoyad Şekil 8.11 Okul Kütüphanesi Kitap Ödünç Alma Sistemi Sınıf Diyagramı (Bir öğrenci sıfır veya birçok kitap ödünç alabilir / bir kitabı sıfır veya birçok öğrenci ödünç alabilir) 211

8 Bilişim Sistemleri Geliştirme Çözüm Alternatiflerinin Son olarak da en iyi alternatifin seçimi için ya- Değerlendirilmesi pılan tüm araştırmaların ve hazırlıkların düzenli, resmî ve etkin bir dille aktarıldığı öneriler doküma- Sistem geliştirme projesi için çözüm alternatif- nı, son kararın verilmesi amacıyla, karar vericilere lerinin oluşturulması ve değerlendirilmesi, sistem sunulmalıdır. analistin işletme ile ilgili öğrendiklerinin ve işlet- menin performansını geliştirmek için gerekli gör- Sistem Tasarım düğü hususların özümlenmesi olan sistem teklifi- SGS’nin üçüncü adımı olan sistem tasarım, nin en önemli bölümüdür. Sistemin geliştirilmesi için dikkate alınabilecek belli başlı çözüm alterna- sistem özelliklerini hazırlamak amacıyla sistem tifleri aşağıda verilmektedir. analiz aşamasında saptanan bilgi gereksinimleri- nin karşılanması için yapılan detaylı çalışmaları • Kurum İçi Sistem Geliştirilmesi: Sistemin iş- içermektedir. Bu amaçla; mantıksal ve fiziksel ta- letme içinde, işletme içi kaynaklar kullanı- sarım özelliklerinin yaratılması ile sistemin teknik larak geliştirilmesi olarak gerçekleştirilebilmesinin yönetimi çalışma- larını kapsar. • Özel Yapım Sistem Geliştirilmesi: Sistemin dış servis sağlayıcısı tarafından geliştirilmesi Sistem Tasarım Sistem analiz aşamasında tespit edilen sis- • Hazır Yazılım Kullanımı: Önceden oluştu- tem gereksinimleri doğrultusunda bilişim rulmuş ve paket olarak satın alınabilen ya- sisteminin geliştirilmesi amacıyla uygula- zılımların değerlendirilmesi ma programları, kullanıcı arayüzleri, veri- tabanı, vb. sistemin bileşenlerinin organi- • Anahtar Teslim Sistem Alımı: Sistemin, ya- ze edilmesi ve yapılandırılması sürecidir. zılım ve donanım dâhil eksiksiz bir sistem çözümü olarak hemen devreye alınması Sistem tasarım süreci; genel tasarım, detay tasa- rım ve tasarım spesifikasyonlarının raporlanması ol- • Uygulama Servis Sağlayıcılarından Hizmet mak üzere üç aşamada incelenebilir. Alımı: Tüm veri işleme ve bilgi teknolojileri hizmetlerinin kurum dışı bir tedarikçiden Genel Tasarım sağlanması Genel tasarımın çıktıları, sistem analiz çalışma- Çözüm alternatifleri arasından en iyi alternati- larında olduğu gibi kullanılan sistem tasarım yön- fin tespiti için yapılacak çalışmalar, aşağıda örnek- temine göre farklılık gösteren, yeni sistemin genel leri ile birlikte ana başlıkları verilen kriterler bazın- mimarisini ve içerdiği çeşitli programlama bileşen- da çok kriterli karar verme yöntemi kullanılarak lerindeki ayrıntılı mantığı/algoritmayı tanımlayan, yürütülmelidir. bir dizi şema veya modeldir. Bu şema ve modellerin başlıcaları bölümün devamında daha detaylı olarak Çok Kriterli Karar Verme Yöntemi anlatılacaktır. Birtakım nitel ve nicel kriterlere puanlar verilerek alternatiflerin değerlendirilmesi Genel tasarım aşamasında tasarım faaliyetle- ve en iyisinin seçilmesi esasına dayalı bir rinin koordinasyonu da dikkate alınması gereken karar verme yöntemidir. önemli bir konudur. Bu amaçla tasarım çalışmaları sırasında tüm ekip üyelerinin proje bilgilerini ra- • Genel Kriterler: Deneyimli personelin bu- hatça görüntülemelerini sağlayacak, dolayısıyla da lunması, projenin bitirilme süresi, projenin bir çatı altında rahatlıkla koordine olabilecekleri, maliyeti, vb. kriterleri kapsar. Şekil 8.12’de örneği verilen Bilgisayar Destekli Yazılım Mühendisliği (CASE) araçlarından birini • Teknik Kriterler: Programlamanın kalitesi, kullanmaları faydalı olacaktır. kolay kurulabilirlik, kullanıcı dostu olması vb. kriterleri kapsar. • Fonksiyonel Kriterler: Derslerin açılması, öğ- rencinin derse kaydolması, ders listelerinin alınabilmesi, vb. sistemle ilgili işlevsel kri- terleri kapsar. 212

Bilişim Sistemleri 8 Bilgisayar Destekli Yazılım Mühendisliği Kaliteli ve hatasız bir yazılım sağlamak için bilgisayar destekli araç ve yöntem- lerin yazılım geliştirilmesinde uygulanmasıdır. Proje Bilgisi Analiz Şemaları Alan Tanımları Tasarım Şemaları CASE Rapor Tanımları Veri Deposu Veritabanı Form Tanımları Yapıları Program Kodları Şekil 8.12 Bilgisayar Destekli Yazılım Mühendisliği (CASE) Aracı Kaynak: Satzinger, Jackson & Burd, 2008 Detay Tasarım Sistemin geliştirilmesine yönelik tüm detay tasarımların yapıldığı tasarım seviyesidir. Girdi ve çıktıların tasarımı, kullanıcı arayüzlerin tasarımı, veritabanı tasarımı ve sistem mimarisinin tasarımı bu tasarım sevi- yesinin belli başlı alt faaliyetleridir. Girdi ve Çıktıların Tasarımı Girdi tasarımı sürecinde sistemle ilgili girdiler; girdinin oluşturulduğu çıkış noktası (Ör.: Bir üniversi- tede açılacak ders bilgilerinin ilgili departmanlarca hazırlanması), akış (Ör.: Ders açılım bilgilerinin üni- versitenin kayıt işleri birimine gönderilmesi) ve bilgi girişi açılarından değerlendirilmeli, bilgi girişi ile ilgili olarak ekran ve/veya form tasarımları girdi tasarım kurallarına göre hazırlanmalıdır. Bu işlemler için aşağıdaki adımların takip edilmesi uygun olacaktır. • Veri girişi için kullanılacak cihazların ve mekanizmaların tanımlanması • Tüm sistem girdilerinin tanımlanması ve her biri için bir veri içeriği listesinin geliştirilmesi • Her bir giriş için yapılması gereken kontrollerin belirlenmesi • Girdi ekranlarının ve formlarının tasarlanması Şekil 8.13’te Okul Kütüphanesi Kitap Ödünç Alma Sistemi ile ilgili örnek bir girdi ekran tasarımı verilmektedir. 213

8 Bilişim Sistemleri Geliştirme Şekil 8.13 Okul Kütüphanesi Kitap Ödünç Alma / Geri Getirme Girdi Ekran Tasarımı Çıktı tasarımı sürecinde sistemden talep edilen çıktılar; ortam, içerik ve zamanlama açısından değer- lendirilmeli, alınacak çıktılar ile ilgili olarak ekran ve/veya form tasarımları çıktı tasarım kurallarına göre hazırlanmalıdır. Bu işlemler için aşağıdaki adımların takip edilmesi uygun olacaktır. • Tüm çıktıların tanımlanması ve her biri için bilgi içeriği listesinin geliştirilmesi • Her bir çıktının türünün (doküman, ekran, elektronik, vb.) belirlenmesi • Çıktı içindeki bilgileri korumak adına çıktıya erişim ile ilgili gerekli manuel/otomasyon kontrolle- rin oluşturulması • Rapor düzeninin tasarlanması ve prototip oluşturulması Şekil 8.14’te Okul Kütüphanesi Kitap Ödünç Alma Sistemi ile ilgili örnek bir çıktı rapor tasarımı ve- rilmektedir. Şekil 8.14 Okul Kütüphanesi Kitap Ödünç Alma / Geri Getirme Çıktı Rapor Tasarımı Kullanıcı Arayüzlerinin Tasarımı Girdi ve çıktı tasarımlarının etkinliğini artıracak iyi bir kullanıcı arayüzü tasarımı; ergonomi, es- tetik ve arayüz teknolojisine dayalı, kullanıcı arayüzü kurallarına uygun ve kontrol araçları kullanılarak yapılmalıdır. 214

Bilişim Sistemleri 8 Kullanıcı Arayüzü • Kullanıcı Çeşitliliği: Arayüzde farklı sistem Kullanıcıların, herhangi bir uygulama ara- kullanıcıları için uygun ve farklı etkileşim cılığında bilgisayar ile etkileşime girdiği olanakları sağlanmalıdır (Ör.: Bir öğrenci kanaldır. bilişim sistemi uygulamasında, öğrenciler ve öğretim üyeleri için farklı menülerin Kullanıcı arayüzü tasarımında dikkate alınması bulunması). gereken kurallardan başlıcaları aşağıda verilmektedir: Sistem geliştiriciler, kullanıcı arayüz tasarı- • Kullanıcı Aşinalığı: Sistemin daha etkin ve mında, doğru ve etkin veri girişi yapılabilmesini kullanılması kolay bir duruma getirilebil- sağlamak amacıyla birçok kontrol unsurlarını da mesi için, komutlar ve menülerde, kullanı- dikkate almalıdır. Bu unsurlardan başlıcaları Şekil cının birçok sistemde görmekte olduğu ve 8.15’te verilmektedir. benimsediği terim ve semboller kullanıl- malıdır (Ör.: Saklama komutu için disket Metin Kutusu sembolünün kullanılması). Şekil 8.15 Arayüz Kontrol Unsurları • Tutarlılık: Arayüz, uygulama boyunca ben- Veri Tabanı Tasarımı zer işlemlerin aynı şekilde yapılıyor olması açısından tutarlı olmalıdır (Ör.: Menü’nün Sistem; veri gereksinimi, veri ilişkileri, veri hacim her zaman ekranın en üstünde yer alması ve ve hızı, veri depolanması açılarından değerlendiril- herhangi bir menü seçeneğine basıldığında meli ve bu amaçla veri tabanı tasarımı Şekil 8.16’da da menünün alt başlıklarının hemen ilgili verilen hiyerarşi doğrultusunda oluşturulmalıdır. menü seçeneğinin altında listelenmesi). • Minimum Sürpriz: Sistem hiçbir za- man yaptığı bir işlemle kullanıcıları zor durumda veya şaşkın durumda bırak- mamalıdır (Ör.: Kullanıcı sistemde bir iş- lem yaparken birden yedekleme işleminin başlatılmaması). • Düzeltilebilirlik: Kullanıcılara; sisteme veri girişi yaparken yapmış oldukları hataları, sisteme kesin kayıt yapmadan önce düzelte- bilme olanağı verilmelidir (Ör.: Uygulamada eylemi geri alma opsiyonunun bulunması). • Kullanıcı Kılavuzu: Hata oluştuğunda ara- yüz tarafından anlamlı geri bildirim sağlan- malı, ayrıca da kullanıcı için yardım me- nüleri hazırlanmalı ve yardım menülerinde arama olanakları sunulmalıdır (Ör.: Sis- temde “ne yapmak istiyorsunuz” şeklinde arama işlevine bağlı bir yardım olanağının bulunması). 215

8 Bilişim Sistemleri Geliştirme Veritabanı Personel Dosyası İnsan Kaynakları Projesi Veritabanı Departman Dosyası Dosyalar Kayıtlar Bordro Dosyası Alanlar 098 - 40 - 1370 Fiske, Steven 01-05-1985 Personel Dosyası 549 - 77 - 1001 Buckley, Bill 02-17-1979 005 - 10 - 6321 Johns, Francine 10-07-1997 098 - 40 - 1370 Fiske, Steven 01-05-1985 Bir kişiye ait Sicil No, Soyad, Ad ve Doğum Tarihi verilerini içeren Kayıt Fiske Soyadı Alanı Karakterler (bit) 1000110 F harfinin ASCII formatında kodlanması Şekil 8.16 Veritabanı Hiyerarşisi Kaynak: Stair & Reynolds, 2014 Veri tabanı tasarımında, sistemde bulunması gereken Veri tabanı dosyaların kayıt özellikleri açısından tanımlanmasının yanı sıra, dosyaların tipleri de belirtilmeli ve aralarındaki ilişkiler Veri tabanı, kolayca erişilebilmesi, yöne- de şematik olarak gösterilmelidir. tilebilmesi ve güncellenebilmesi amacıyla depolanmış organize bir veri topluluğudur. Veri tabanı tasarımında kullanılan en temel dosya tipleri aşağıdaki gibidir: • Ana Dosya: Bir varlıkla ilgili kalıcı ana verileri içerir (Ör.: Öğrenci ile ilgili öğrenci no, ad, soyad, vb. verilerin tutulduğu dosya). • Tablo Dosyası: Bilişim sistemi tarafından kullanılan referans verilerini içerir [Ör.: Öğrencilere veri- lebilecek harf notlarının (A, A-, B+, B, B-, vb.) tutulduğu dosya]. • Hareket Dosyası: Sistemdeki günlük olay ve hareket verilerini içerir (Ör.: Öğrencinin her dönem kayıt olduğu derslerin tutulduğu dosya). Veri tabanındaki dosyaların arasındaki ilişkilerin oluşturulması için dosyalardaki anahtarların da tanımlanması gerekmektedir. Anahtar İlişki Veri yapısını organize etmek ve kayda ula- Varlıklar, dolayısıyla dosyalar arasındaki şılmasını sağlamak amacıyla tanımlanmış mantıksal bağlantıları belirtir. veri elemanıdır. Veri tabanında kullanılan anahtar tipleri aşağıdaki gibidir: • Birincil Anahtar: Bir varlığı tek ve asgari şekilde tanımlayabilen alan ya da alanların kombinasyonu (Ör.: Öğrenci No) • Aday Anahtar: Birincil anahtar olarak kullanılabilecek herhangi bir alan ya da alan grubu (Ör.: TC Kimlik No) • Yabancı Anahtar: Bir dosyada bulunan ve başka bir dosyanın birincil anahtarı olan alan ya da alan grubu (Ör.: Öğrenci Bölüm Kodu) 216

Bilişim Sistemleri 8 • İkincil Anahtar: Kayıtlara ulaşmak ya da kayıtları çekmek için kullanılan alan ya da alanların kom- binasyonu (Ör.: Öğrenci Ad + Öğrenci Soyad) Dosyalar arasındaki ilişkilerin en önemlisi 1’e n olan ilişkidir (Ör.: Bir öğrenci (1) bir veya birden fazla (n) ders alabilir) Şekil 8.17’de Okul Kütüphanesi Kitap Ödünç Alma Sistemi ile ilgili veri tabanı tasarımı verilmektedir. Birincil Anahtar Yabancı Anahtar Yabancı Anahtar Birincil Anahtar İkincil Anahtar Kitap 1 ∞ Odunc-Hareketleri ∞ 1 Ogrenci KitapKod OgrenciNo OgrenciID KitapAdi KİtapKod OgrenciAd RafNo AITarih OgrenciSoyad GetirTarih Ana Dosya Hareket Dosyası Ana Dosya İkincil Anahtar Şekil 8.17 Okul Kütüphanesi Kitap Ödünç Alma Sistemi Veri Tabanı Tasarımı Sistem Mimarisinin Tasarımı Sistem mimarisinin tasarımı, sistemin bileşenlerinden olan yazılım uygulamaları, ağ cihazları, donanım ve diğer cihazlar ile bu bileşenler arasındaki ilişkilerin tasarımının yapıldığı bir işlemdir. Şekil 8.18 Sistem Mimarisinin Tasarımı Tasarım Spesifikasyonlarının Raporlanması Tasarım aşamasında yapılan tüm ayrıntılı çalışmaların sonuçları, Tasarım Spesifikasyonları Raporu’nda belgelenmelidir. Bu rapor, sistemin her bir parçası için işlevsel açıklamalar ile birlikte her bir program ve bileşen parçaları için alınan girdi ve çıktılar hakkında da bilgi içerir. Örnek bir Tasarım Spesifikasyonları Raporu içeriği Tablo 8.4’te verilmektedir. 217

8 Bilişim Sistemleri Geliştirme Tablo 8.4 Tasarım Spesifikasyonları Raporu İçeriği (Örnek) Ana Başlık Alt Başlıklar Giriş Amaç Belge kuralları Hedef kitle ve okuma önerileri Proje kapsamı Referanslar Genel Sistem Tanımı Ürün perspektifi Ürün özellikleri Kullanıcı sınıfları ve özellikleri Çalışma ortamı Tasarım ve uygulama kısıtlamaları Kullanıcı belgeleri Varsayımlar ve bağımlılıklar Sistem Özellikleri Özellik 1 açıklaması Özellik 2 açıklaması … Özellik n açıklaması Harici Arayüz Gereksinimleri Kullanıcı arayüzleri Donanım arayüzleri Yazılım arayüzleri İletişim arayüzleri İşlevsel Olmayan Gereksinimler Performans gereklilikleri Güvenlik gereksinimleri Yazılım kalite özellikleri Diğer Gereksinimler Ekler Ek 1 Ek 2 … Ek n Sistem Uygulama SGS adımlarının dördüncü adımı olan sistem uygulama adımı, sistem tasarım adımında hazırlanmış olan sistemin spesifikasyonları doğrultusunda; programlama, test, çevirim, dokümantasyon, kurulum, eği- tim, değerlendirme ve final raporunun teslimi çalışmalarını içerir. Programlama Yalancı Kodlama Hazırlanan spesifikasyonlar doğrultusunda sistem için Yalancı kodlama, herhangi bir katı prog- gerekli programların yazılması işlemidir. Programlama tek ramlama dili sözdizimi veya teknolojisi kişi tarafından yapılabileceği gibi, kullanılacak dil, vb. hu- gerektirmeyen, bir işlem için geliştirilecek suslar tespit edildikten sonra ekip şeklinde de yürütülebilir. olan programın biçimsel olarak doğal bir Üretim aşamasında geliştirilecek programlarda, daha ön- dilde ifade edilmesidir. ceki aşamalarda süreçlerin tanımlanması için hazırlanmış olan yalancı kodlama, karar tablosu veya karar ağacın- daki yaklaşımları baz alınmalıdır. 218

Bilişim Sistemleri 8 Karar Tablosu sunucu uygulamaları ve dağıtık sistemlerin İşlem mantığının; karar değişkenleri, ka- testinde başvurulmaktadır. Bu testin geçil- rar değişken değerleri ve eylemlerini içe- mesi, sistemin büyük bir oranda uygulama- ren bir tablo hâlinde gösterimidir. ya koymaya hazır olduğunu gösterir. • Kabul Testi: Sistemin kullanılmaya hazır Karar Ağacı olduğunun belgelenmesi amacıyla son kul- Bir ağacın dalları gibi organize edilmiş lanıcı veya müşteri siparişine (veya istekle- hatların kullanımıyla işlem mantığının rine) dayanan son test işlemidir. Genelde grafiksel olarak açıklanmasıdır. gerçek veriler ile yapılır. Bitiminde sistem devreye sokulur. Ancak, daha sonra çıkabi- lecek aksaklıklar, her zaman için sistemi ge- liştiren ekibin sorumluluğunda olmaktadır. Program geliştirme ile ilgili olarak üç sürüm söz Çevirim konusudur. Bunlar: Çevirim, eski sistemden yeni sisteme geçiş sü- • Alfa Sürümü: Bitmemiş, ancak bitirilme recidir. Dört ana çevirim stratejisi kullanılabilir; aşamasına yakınlaşmış olan bir sistemdir. paralel strateji, doğrudan kesme stratejisi, pilot ça- Yapılacak testler sonucunda ürün üzerinde lışma stratejisi ve aşamalı yaklaşım stratejisi. küçük değişiklikler yapılabilmektedir. • Paralel Strateji: Paralel stratejide, eski siste- • Beta Sürümü: Sistemin tamamlanmak üzere min doğru çalıştığından emin olununcaya olduğu ve zorunlu testler yapıldıktan son- kadar hem eski sistem hem de yeni sistem ra son sürümünün çıkarılabileceği şeklidir. bir süre birlikte çalıştırılır. Bu strateji, riski Testler programcılar veya test uzmanlarınca en az ancak iki sistemin birlikte çalışıyor ol- değil son kullanıcılar tarafından yapılır. ması nedeniyle maliyeti en yüksek olan bir yaklaşımdır. • Ürün Sürümü: Kullanıcılara dağıtılacak ve/ veya işletilecek olan sistemdir. • Doğrudan Kesme Stratejisi: Belirlenen bir günde eski sistemin, bütünüyle yeni sistem- Test le değiştirilme stratejisidir. Tek sistemin ça- Bilinen koşullar altında, geliştirilen sistemden lışacak olması nedeniyle maliyeti düşük olsa da riski çok yüksek bir yaklaşımdır. istenen sonuçların elde edilip edilmediğinin belir- lenmesi için yapılan kapsamlı bir işlemdir. Bir sis- • Pilot Çalışma Stratejisi: Pilot çalışma stra- temin test edilmesi üç ayrı aktiviteyi içermektedir. tejisi, yeni sistemin işletmenin tek bir de- partmanında veya işletme biriminde, diğer • Birim Testi: Mikro ölçekte yapılan bu testte, bir deyişle, işletmenin sınırlı bir alanında özel fonksiyonlar veya kod modülleri test kullanımı olarak tanımlanır. Pilot kullanım edilir. Test, test uzmanlarınca değil prog- sorunsuz bir şekilde çalıştığında, sistem iş- ramcılar tarafından yapılır ve testin etkin letmenin geri kalanına da aynı anda veya olarak yapılabilmesi için program kodu ay- aşamalı olarak yüklenir. Orta riskli ve orta rıntılarının ve içsel tasarım biçiminin bilin- maliyetli bir yaklaşımdır. mesi gereklidir. Görülen aksamalar anında düzeltilir. • Aşamalı Yaklaşım Stratejisi: Aşamalı değişim stratejisi ile sistem, işletmenin genelinde • Sistem Testi: Bir uygulamanın farklı bileşen- fonksiyonel bağlamda aşamalar veya mo- lerinin beraberce uyum içinde çalışıp çalış- düller hâlinde uygulanır. Orta riskli ve orta madığını sınamak için yapılan bir testtir. maliyetli bir yaklaşımdır. Bileşenler; modüller, bağımsız uygulamalar, istemci/sunucu uygulamaları biçiminde Şekil 8.19’da çevirim stratejilerinin risk ve ma- olabilirler. Bu tür testlere, özellikle istemci/ liyet karşılaştırmaları grafiksel olarak verilmektedir. 219

8 Bilişim Sistemleri Geliştirme Yüksek Doğrudan Kesme R Orta İ S K Pilot Aşamalı Çalışma Yaklaşım Düşük Orta Paralel Düşük MALİYET Yüksek Şekil 8.19 Çevirim Stratejilerinin Risk ve Maliyet Karşılaştırmaları Kaynak: Rosenblatt, 2013 Dokümantasyon Dokümantasyon; bilişim teknolojisi departmanı, sistem analist, programcılar ve kullanıcılar için vaz- geçilmez bir unsurdur. Sistemin geliştirilmesinin tamamlanmasından sonra dört temel dokümantasyon çalışmasının tamamlanmış olması gerekmektedir: • İşletim Kılavuzu: Sistem uygulamaya geçtikten sonra sistemin işletilmesini sağlayacak ekip tarafın- dan, yani bilişim teknolojisi ekibi tarafından kullanılacak bir dokümandır. İşletim için ve gerekti- ğinde anlık bakım için gerekli olan talimat ve bilgileri içeren bir dokümantasyon çalışmasıdır. • Program Dokümanı: Uygulama geliştirme sonunda oluşturulan modüllerle ilgili içsel/dışsal komut- lar ve tanımların içerildiği bir dokümantasyon çalışmasıdır. Komutlar ve tanımlar gerektiğinde geliştirilen program kodlarının içine yorum cümlecikleri olarak da yerleştirilebilirler. • Sistem Dokümanı: Sistem fonksiyonlarının ve bu fonksiyonların nasıl uygulandığının açıklandığı bir dokümantasyon çalışmasıdır. • Kullanıcı Kılavuzu: Sistemi kullanacak olan kişiler için gerekli talimat ve bilgileri içeren bir dokü- mantasyon çalışmasıdır. Yardım ekranları da bu kapsamda ele alınmaktadır. Kurulum Kurulum aşamasında sistem için gerekli operasyonel ortamın hazırlanması ve ortama yeni sistemin yüklenmesi söz konusudur. Kurulum için aşağıdaki işlemlerin yapılması uygun olacaktır: • Sistem performansını etkileyen tüm sistem bileşenlerinin (donanım, yazılım, işletim sistemleri, telekomünikasyon kaynakları, vb.) incelenmesi • İletişim özelliklerinin hem sistem yüklenmeden önce hem de yüklendikten sonra kontrol edilmesi • Eski sistemden yeni sisteme veri dönüşümünün yapılması 220

Bilişim Sistemleri 8 Eğitim Sistem Bakım Eğitimlerin verilmesi aşamasında bilişim sis- Sistemin kurulum işlemi tamamlandıktan sonra, teminin başarılı olabilmesi amacıyla tüm kulla- sistem kullanıldığı sürece verilmesi gereken destek nıcıların, yöneticilerin ve bilişim teknolojisi çalı- ve bakım hizmetleri, devamlılığın sağlanması açısın- şanlarının sistemle ilgili eğitimden geçirilmeleri dan ivedilikle uygulamaya geçirilmelidir. Bu neden- hedeflenir. Bu amaçla öncelikle, hangi eğitimlerin le SGS’nin son adımı olan sistem bakım adımında, verilmesi gerektiği, kimlerin eğitim alacağı, eğitim- kullanıcı destek faaliyetleri ve bakım faaliyetleri ol- cilerin kim olacağı ve eğitimlerin nerede verileceği mak üzere iki ana alt faaliyet bulunmaktadır. hususlarının yer aldığı bir eğitim planlaması çalış- masının yapılması, daha sonra da bu plan çerçeve- Kullanıcı Destek Faaliyetleri sinde eğitime başlanılması gerekir. Destek hizmetleri iki temel başlık altında verilir: • Kullanıcı Eğitimleri: Sistem ilk kuruldu- Değerlendirme ğunda verilen kullanıcı eğitimlerinin, daha Bu aşamada, geliştirilen sistemin, aşağıdaki kri- sonraki günlerde işletmeye yeni katılan ele- manlara da verilmesi ile sistemde belirgin terler bazında hedeflerini ne kadar başarıyla yerine değişiklikler yapılmış olması durumunda, getirdiği, çeşitli teknikler aracılığı ile toplanan veri- bu değişikliklerin tamamlanmasından son- ler ışığında değerlendirilir. ra, sistem ilk kurulduğunda verilen eğitim- lere benzer eğitimlerin tüm elemanlara ve- • Çıktının doğruluğu, bütünlüğü ve zama- rilmesi işlevlerini kapsar. nındalığı • Yardım Masaları: Kişilere sistem kaynakla- rının en etkin şekilde nasıl kullanılabilece- • Kullanıcı memnuniyeti ğinin gösterilmesi, kullanıcıların teknik ve • Sistem güvenilirliği ve bakımı işletimsel sorularına cevap sağlanması ve • Sistem kontrolleri ve güvenliğinin yeterliliği kullanıcıların, bilgi gereksinimlerini nasıl • Donanım verimliliği / platform performansı karşılayabileceklerinin gösterilerek daha • Veri tabanı uygulamasının etkinliği üretken hâle getirilmesi hizmetlerini kapsar. • Bilişim teknolojisi ekibinin performansı • Belgelerin eksiksizliği ve kalitesi Bakım Faaliyetleri • Eğitimin kalitesi ve etkinliği Bakım hizmetlerinde ise dört farklı tip bakım • Fayda-maliyet tahminlerinin doğruluğu • Geliştirme takvimine uyumluluk söz konusudur: • Düzeltici Bakım: Kullanıcıların veya bilişim Final Raporunun Teslimi teknolojisi elemanlarının sistemdeki her- Sistem uygulama adımının son aktivitesi ola- hangi bir problemi haber vermeleri duru- munda problemin düzeltilmesine yönelik rak üst yönetime sunulmak üzere sistem geliştirme verilen bakım hizmetidir. süresince yapılan tüm faaliyetleri özetleyen ve de- • Uyarlayıcı Bakım: Kullanıcıların veya bi- ğerlendiren bir rapor hazırlanır. Raporun aşağıdaki lişim teknolojisi elemanlarının, değişen iş başlıkları içermesi uygun olacaktır: veya işletim ortamına uyarlanması amacıy- la, sistemde değişiklik yapılmasını istemele- • Tüm sistem belgelerinin son sürümleri ri durumunda verilen bakım hizmetidir. • Gerçekleşen maliyetlerin ve takvimin özeti • Mükemmeliyetçi Bakım: Sistemin daha etkin, güvenilir ve sürdürülebilir olması ile bu özetin en baştaki planlarla karşılaştı- amacıyla, genelde bilişim teknolojisi de- rılması partmanı tarafından ortaya konan sistemde • Değerlendirme sonuçları değişiklik yapılması talebi karşısında verilen • Sistemde yapılması önerilen değişiklikler ve bakım hizmetidir. iyileştirmeler 221

8 Bilişim Sistemleri Geliştirme • Koruyucu Bakım: Gelecekte oluşabilecek problemlerin engellenmesi amacıyla, bilişim teknolojisi elemanları tarafından, problem çıkması olası alanların analiz edilmesi çalışmalarını kapsayan bakım hizmetidir. Bakım hizmetleri sonucunda programlarda, süreçlerde ve/veya dokümantasyonda değişiklikler yapıl- ması da söz konusu olabilmektedir. Öğrenme Çıktısı 1 Bir bilişim sistemi geliştirmek için gerekli faaliyetleri açıklayabilme Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş Bilişim sistemlerinin olum- Bilişim sistemlerinin sizleri E-devlet ortamına başka lu tarafları ve dikkat edil- nasıl etkilediğini tartışın. hangi özelliklerin eklenme- mesi gereken unsurları sizce sini istediğinizi açıklayın. nelerdir? BİLİŞİM SİSTEMİ GELİŞTİRME YÖNTEMLERİ Sistemler, büyüklükleri ve teknolojik karmaşıklıkları ve çözmek istedikleri örgütsel sorunlar açısından farklılık gösterir. Bu farklılıklara bağlı olarak birçok sistem geliştirme yöntemleri geliştirilmiştir. Bu bölüm- de bu yöntemlerin başlıcaları hakkında genel bir bilgi verilecektir. Geleneksel Sistem Yaşam Döngüsü Geleneksel sistem yaşam döngüsü, bilişim sistemleri geliştirilmesinde kullanılan en eski yöntemdir. Bu yöntemde, sistem geliştirme süreci Şekil 8.20’de verilen örnek benzeri çeşitli aşamalara bölünerek gerçek- leştirilir ve her aşamanın bir sonraki aşamadan önce tamamlanması zorunluluğu vardır. Sistem geliştirme uzmanları, sistem oluşturma aşamalarının nasıl bölümleneceği konusunda farklı görüşlere sahiptir, ancak çoğunda ünitenin başında belirtilen SGS adımlarına benzer aşamalar söz konusudur. Sistem Analizi Sistem Tasarımı Programlama Test Dönüşüm Üretim Bakım Şekil 8.20 Geleneksel Sistem Yaşam Döngüsü Kaynak: Laudon & Laudon, 2018 222

Bilişim Sistemleri 8 Geleneksel sistem yaşam döngüsü, sistem oluş- Temel isterlerin Adım 1 turma süreci üzerinde titiz ve biçimsel gereksinim- belirlenmesi ler analizi, önceden tanımlanmış spesifikasyonlar ve sıkı kontroller gerektiren büyük karmaşık sistemler Çalışan bir Adım 2 oluşturmak için hâlâ kullanılmaktadır. Bununla prototipin birlikte, geleneksel sistem yaşam döngüsü yön- geliştirilmesi temi maliyetli, zaman alıcı ve esnek olmayan bir yöntemdir. Sistem üreticileri yaşam döngüsünün Prototipin Adım 3 aşamaları arasında ileri geri gidebilse de geleneksel kullanılması sistem yaşam döngüsü, ağırlıklı olarak bir sonraki aşama için çalışma başlamadan önce üzerinde çalı- Evet Kullanıcı şılan aşamadaki görevlerin tamamlanmasını gerek- Memnun tiren şelale yaklaşımıdır. ? Şelale Yaklaşımı Hayır Bilişim projesi faaliyetlerinin doğrusal ar- dışık aşamalara (Şekil 8.20) ayrılmasıdır Operasyonel Prototipin gözden Adım 4 ve burada her faz bir öncekinin çıktılarına Prototip geçirilmesi ve bağlıdır. iyileştirilmesi Prototipleme Şekil 8.21 Prototipleme Süreci Adımları Prototipleme, bilişim sisteminin veya parça- Kaynak: Laudon & Laudon, 2018 larının çalışır bir ön sürümünün geliştirilmesidir. Bu yöntemin; analiz ve tasarım aşamasında kul- Bilişim sisteminin sadece bir ön model olarak ele lanıcıların da bulunabiliyor olması, gereksinimlerin alınması amaçlanmıştır. Prototipleme; gereksinim- sözel aktarılması yerine görselleştirilebilmesi nede- lerin, analist ve kullanıcıların birlikte çalışmasıyla niyle daha kesin anlaşılabilmesi, tasarımda anında ve devamlı olarak güncelleştirmesiyle, çalışan bir değişim yapılabilmesi gibi avantajları bulunmakta- sisteme dönüştürüldüğü bir iteratif sistem geliş- dır. Kullanıcılar tarafından onaylanan prototip, son tirme işlemidir. Bu nedenle de prototip ile etkile- sistemi oluşturmak için şablon olarak kullanılabilir. şim kuran kullanıcılar, bilgi gereksinimleri hakkın- da daha iyi bir fikir edinebilirler. Prototipler, görsel Son Kullanıcı Geliştirmesi geliştirme araçları (veri tabanı geliştirme sistemle- Son kullanıcı geliştirmesi, teknik uzmanlardan rinin sorgu, ekran ve rapor tasarım araçları, CASE araçları, vb.) kullanılarak geliştirilebilirler. Şekil çok az yardım alarak veya hiç yardım almadan son 8.21’de prototiplemenin dört adımlık süreci şema- kullanıcıların basit bilgi sistemleri oluşturmasına tik olarak gösterilmektedir. ve bitmiş bir uygulama oluşturmak için gereken sü- reyi ve adımları azaltmasına olanak tanır. Kullanıcı İteratif Sistem Geliştirme dostu sorgu dilleri ve raporlama, web sitesi geliştir- İlk başta geliştirilecek yazılım için basitleş- me, grafikler ve PC yazılım araçlarını kullanarak, tirilmiş bir uygulamaya odaklanan, daha son kullanıcılar, profesyonel sistem analistlerinden sonra ise sistem tamamlanana kadar gide- veya programcılarından çok az yardımla veya hiç rek daha karmaşık ve daha geniş bir uy- yardım almadan verilere erişebilir, raporlar oluştu- gulama oluşturmaya yönelen bir yazılım rabilir ve basit uygulamalar geliştirebilirler. geliştirme yaşam döngüsüdür. 223

8 Bilişim Sistemleri Geliştirme Hızlı Uygulama Geliştirme Sistem tasarlama ve uygulama süresinde radikal bir azalma sağlamak için yaratılmış bir sistem geliş- tirme yaklaşımıdır. Yoğun kullanıcı katkısına, toplantılara, prototiplere, entegre CASE araçlarına ve kod geliştiricilere dayalıdır. Geleneksel sistem geliştirme adımlarını takip eder, ancak daha akıcı bir sistem geliştirme sağlayabilmek için adımlar kısaltılmış ve birleştirilmiştir. Birleşik Uygulama Geliştirme Kullanıcıların, yöneticilerin ve analistlerin, yoğun toplantılar süresince birlikte çalışarak, sistem gereksi- nimlerini belirlediği ve gözden geçirdiği yapısal bir işlemdir. Bu yaklaşımla analiz ve tasarım aşamalarında geçirilen zamanın kısaltılması beklenmektedir. Yaklaşımın başarıya ulaşması için katılımcıların çok dikkatli seçilmesi, ön hazırlığın çok iyi yapılması, liderin bu teknikte uzman olması gerekmektedir. Grup üyeleri arasında bilişim sisteminin ne yapması gerektiği konusunda ortak bir anlayış ve görüş oluşur. Bu yaklaşım analiz çalışmaları sırasında yapılan mülakatların yerini de alabilir. Çevik Geliştirme Şekil 8.22 Çevik Geliştirme Ortamı Çevik geliştirme; büyük bir projeyi, yineleme ve sürekli geri bildirim kullanarak kısa sürede tamam- lanan bir dizi küçük alt projeye ayırarak çalışan yazı- lımların hızlı teslimatına odaklanır. Her mini proje üzerinde bir ekip tarafından tam bir proje gibi ça- lışılır. Geliştiriciler gereksinimleri açıklığa kavuştu- rurken, yeni işlevlerin geliştirilmesi veya eklenmesi bir sonraki yinelemede gerçekleşir. Bu, genel riski en aza indirmeye yardımcı olur ve projenin deği- şikliklere daha hızlı adapte olmasını sağlar. Çevik yöntemler, yazılı belgeler yerine yüz yüze iletişimi ön plana çıkararak insanları işbirliği yapmaya ve ka- rarları hızlı ve etkili bir şekilde almaya teşvik eder. Yaşamla İlişkilendir Bir kurumda bir bilişim sistemi geliştirme projesi her ne kadar teknik bir konu gibi görünse de önemli olan geliştirilecek sistemin ilgili paydaşlar tarafından kabul edilebilir olmasıdır. Bu noktada in- sani faktörler ön plana çıkmakta, dolayısıyla da sistemin uygulamaya geçirilmesi aşamasında çok çeşitli zorluklar yaşanabilmektedir. Aşağıdaki vakada, uygulama servis sağlayıcılarından hizmet alımı şeklinde edinilen sistemin uygulamaya geçirilmesi aşamasında yaşanmış olan sorunlardan ve bu sorunlara nasıl yaklaşıldığından bahsedilmektedir. Dijital ürünlerde bir lider olan XYZ Şirketi, çok uluslu bir şirket olup yılda tahmini 70 milyar dolar toplam gelir elde etmektedir. Şirket, tüm web ve mobil uygulamalarının güvenli bir şekilde kullanılması amacıyla, güvenlik testi aracı kullanmakta ve bu araç için de dünyanın en büyük uygulama güvenliği şirketlerinden biriyle anlaşmış bulunmaktadır. Ancak bazı hizmet deneyimleri ve üst yönetimde yaşanan sorunlar nedeniyle şirket yönetimi, başka bir araç için başka bir güvenlik hizmeti şirketi ile anlaşmaya karar verir. Geçiş projesinde tek bir engel bulunmaktadır. XYZ Şirketindeki sistem kullanıcıları, yeni araca geçiş aşamasında kendilerine ek işler çıkacağı düşüncesiyle, güvenlik açığı tarama aracını değiştirmeye 224

Bilişim Sistemleri 8 istekli değildir. Bu durum nedeniyle XYZ Şirketindeki global uygulama güvenliği yöneticisi, söz konusu kullanıcıların ve ilgili proje yöneticilerinin ikna edilebilmesini sağlamak amacıyla, bölge liderleriyle bir toplantı planlar. Bu toplantıda global uygulama güvenliği başkanı, yeni güvenlik açığı tarama aracının gerekliliğini anlatmak için eski aracın geçmişteki başarısızlıklarını vurgular, geçmiş deneyimlerden örnekler verir ve eski güvenlik açığı tarama aracının neden olduğu sorunları kanıtlarıyla aktarır. Ayrıca yeni güvenlik açığı tarama aracı hakkında bir sunum yapar ve onu neden yeni bir araç olarak seçtiklerini açıklar. Bu bağlamda geçiş süreci için bir yol haritası paylaşır ve küresel uygulama güvenliği ekibinin bu süreç sıra- sında ve sonrasında herkese destek olacağına dair güvence verir. Toplantının hemen ardından küresel uygulama güvenliği ekibi ikna edilmesi gereken proje yöneti- cilerine yeni aracın nasıl kullanılacağını gösterir, yeni aracın özellikleri hakkında eğitimler verir ve yeni aracın eskisine göre üstünlüklerini de uygulamalı olarak anlatır. Bu aşamadan sonra, organizasyondaki tüm proje yöneticilerinin yeni araca geçiş ile ilgili olarak değişim yönetiminde sağlanan bilgiler doğrul- tusunda hareket etmesi istenir. Global uygulama güvenliği ekibi, herhangi bir sorun durumunda ken- dilerine kimden, nereden yardım alınacağı konusunda da gerekli bilgileri sağlar ve ekibin 7/24 destek vereceğini belirtir. Yönetsel karar gereği, aracın değiştirilmesinden sonra artık kimse önceki güvenlik aracını kullana- mayacaktır. Bu nedenle herkes, yeni aracı kullanmaları açısından aktif olarak takip edilir, herhangi bir olumsuz etki veya başarısızlık görüldüğünde hemen global uygulama güvenliği ekibi bilgilendirilir ve daha önce verilmiş olan güvence doğrultusunda, ekipten acilen kullanıcılara destek vermesi istenir. Yeni güvenlik tarayıcısı aracının kullanılacağı yaklaşık 200’den fazla uygulama bulunmaktadır ve de eski araç için yapılmış olan sözleşme sona erdiğinde, yeni aracı devreye almak için gerekli olan süre de çok kısadır. Bu nedenle, tüm uygulamaların geçiş sürecinin olabildiğince hızlı tamamlanması gerekmektedir ancak eldeki insan kaynağı nedeniyle bu yapılabilir gözükmemektedir. Bu nedenle glo- bal uygulama güvenliği başkanı bir karar vermek zorunda kalır ve yeni aracı devreye alım sürecini 2 aşamaya ayırmaya karar verir. Yeni araç ilk adımda yalnızca kritik uygulamalarda (organizasyon, ürün ve hizmetler hakkında hassas bilgiler içeren uygulamalar) kullanılacaktır, daha sonra ise daha az kritik olan uygulamalarda devreye alınacaktır. Tüm proje yöneticileri, global uygulama güvenliği ekibinin iş yükünü de rahatlatmış olan bu geçiş süreci hakkında detaylı olarak bilgilendirilir. Yeni aracın başarıyla devreye alınması tamamlandığında, bilişim projelerinde kişiler arası iletişimin, yöneticiliğin ve proje liderliğinin, bir başka deyişle insanî faktörlerin projenin başarısında nasıl etkin olduğu bir kez daha ortaya konmuş olmaktadır. Öğrenme Çıktısı 2 Çeşitli bilişim sistemi geliştirme yöntemlerini özellik ve farklılıklarıyla anlayabilme Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş Sizce bilişim sistemi gelişti- Bilişim sistemi geliştirme Bilişim sistemi geliştirme rilmesi aşamasına son kul- yöntemlerinden hangisinin sürecinin hangi aşamaların- lanıcıların katılımı neden size göre daha uygun oldu- da ekipte yer almak isterdi- önemlidir? ğunu tartışın. niz, açıklayın. 225

8 Bilişim Sistemleri Geliştirme 1 Bir bilişim sistemi geliştirmek için gerekli faaliyetleri açıklayabilme öğrenme çıktıları ve bölüm özeti Sistem Geliştirme Süreci Sistem geliştirme süreci, bir bilişim sistemi çözümü üretmek için sistem geliştiricilerinin gerçekleştirdikleri tüm eylemleri ve izledikleri adımları içeren faaliyetler toplamıdır. Bu faaliyetler; kurumun toplam bilişim sistemi ihtiyaçlarının tanımlandığı, çözümlendiği, önceliklendirildiği ve düzenlendiği faaliyet olan Sistem Planlama; bir bilişim sisteminin sorunlu bir durumla başa çıkmak için ne yapması gerektiğini anlamak ve ayrıntılı olarak belirlemek için kullanılan gösterimlerin, yöntemlerin ve araçların toplandığı faaliyet olan Sistem Analiz; sistem analiz aşamasında tespit edilen sistem gereksinimleri doğrultusunda bilişim sisteminin geliştirilmesi amacıyla uygulama program- ları, kullanıcı arayüzleri, veri tabanı, vb. sistemin bileşenleri- nin organize edilmesi ve yapılandırılması faaliyeti olan Sistem Tasarım; sistem tasarım adımında hazırlanmış olan sistemin spesifikasyonları doğrultusunda; programlama, test, çevirim, dokümantasyon, kurulum, eğitim, değerlendirme ve final ra- porunun teslimi çalışmalarını içeren Sistem Uygulama ve sistem kullanıldığı sürece verilmesi gereken destek ve bakım hizmetle- rini içeren Sistem Bakım başlıkları altında toplanmaktadır. 2 Çeşitli bilişim sistemi geliştirme yöntemlerini özellik ve farklılıklarıyla anlayabilme Bilişim Sistemi Geliştirme Sistemler, büyüklükleri ve teknolojik karmaşıklıkları ve çöz- Yöntemleri mek istedikleri örgütsel sorunlar açısından farklılık gösterir ve bu farklılıklara bağlı olarak birçok sistem geliştirme yöntemleri geliştirilmiştir. Bu yöntemlerin başlıcaları; sistem geliştirme sü- reci adımlarına benzer akışı olan Geleneksel Sistem Geliştirme Yaşam Döngüsü; gereksinimlerin, analist ve kullanıcıların bir- likte çalışmasıyla ve devamlı olarak güncelleştirmesiyle, çalışan bir sisteme dönüştürüldüğü bir iteratif sistem geliştirme işlemi olan Prototipleme; teknik uzmanlardan çok az yardım alarak veya hiç yardım almadan son kullanıcıların basit bilgi sistemle- ri oluşturması olan Son Kullanıcı Geliştirmesi; yoğun kullanıcı katkısına, toplantılara, prototiplere, entegre CASE araçlarına ve kod geliştiricilere dayalı, hızlı sistem geliştirmeye yönelik Hızlı Uygulama Geliştirme; kullanıcıların, yöneticilerin ve analistle- rin, yoğun toplantılar süresince birlikte çalışarak, sistem gerek- sinimlerini belirlediği ve gözden geçirdiği yapısal bir işlem olan Birleşik Uygulama Geliştirme ve büyük bir projeyi, yineleme ve sürekli geri bildirim kullanarak kısa sürede tamamlanan bir dizi küçük alt projeye ayırarak çalışan yazılımların hızlı teslimatına odaklanan Çevik Geliştirme yaklaşımlarıdır. 226

Bilişim Sistemleri 8 1 Aşağıdakilerden hangisi sistem analistinin sa- 6 “Sistemin daha etkin ve kullanılması kolay bir neler öğrendik? hip olmaması gereken özelliklerden biridir? duruma getirilebilmesi için, komutlar ve menüler- A. İletişimi kuvvetli de, kullanıcının birçok sistemde görmekte olduğu B. Problem yaratıcı ve benimsediği terim ve semboller kullanılmalıdır.” C. Etik değerleri önemseyen  ifadesi kullanıcı arayüzü tasarımında dikkate alın- D. Disiplinli ması gereken kurallardan hangisinin tanımıdır? E. Motivasyonu yüksek A. Kullanıcı Aşinalığı B. Tutarlılık C. Minimum Sürpriz D. Düzeltilebilirlik 2 Günümüzde işletmelerde stratejik planlama E. Kullanıcı Kılavuzu aşamasında yapılan SWOT analizinde aşağıdaki- 7 Bir dosyada bulunan ve başka bir dosyanın lerden hangisi yer almaz? birincil anahtarı olan alan ya da alan grubu aşağı- A. Güçlü yanları B. Zayıf yanları dakilerden hangisidir? C. Fırsatlar D. Hissedarlar A. Birincil anahtar B. İkincil anahtar E. Tehditler C. Aday anahtar D. Yabancı anahtar E. Üçüncül anahtar 3 “Kuruluş, bilgileri yönetme ve yeni süreçleri 8 Belirlenen bir günde eski sistemin bütünüyle benimseme konusundaki değişikliği kabul edebi- liyor mu?” sorusu hangi olurluk kapsamında ele yeni sistemle değiştirilme stratejisi aşağıdakilerden alınmaktadır? hangisidir? A. Teknik olurluk A. Paralel strateji B. Yasal ve düzenleyici olurluk B. Doğrudan kesme stratejisi C. Organizasyonel olurluk C. Pilot çalışma stratejisi D. Sosyal olurluk D. Aşamalı yaklaşım stratejisi E. Ekonomik olurluk E. Geciktirme stratejisi 4 İşletmedeki kişilerin mevcut sistemle ilgili 9 Sistemin daha etkin, güvenilir ve sürdürüle- düşünce ve duygularını, örgütsel ve kişisel hedefle- bilir olması amacıyla, genelde bilişim teknolojisi rini, ve gayriresmî bilgileri öğrenmek için kullanı- departmanı tarafından ortaya konan sistemde de- lan veri toplama tekniği aşağıdakilerden hangisidir? ğişiklik yapılması talebi karşısında verilen bakım hizmeti aşağıdakilerden hangisidir? A. İnceleme B. Mülakat A. Düzeltici bakım C. Anket D. Gözlem B. Uyarlayıcı bakım E. Analiz C. Mükemmeliyetçi bakım D. Koruyucu bakım 5 Sistemin dışsal birimlerinin sistem ile ilişkisi- E. Engelleyici bakım nin veri ve bilgi akışları ile birlikte gösterildiği di- 10 Kullanıcıların, yöneticilerin ve analistlerin, yagram aşağıdakilerden hangisidir?  A. Varlık-İlişki Diyagramı yoğun toplantılar süresince birlikte çalışarak, sis- B. Kullanım Senaryosu Diyagramı tem gereksinimlerini belirlediği ve gözden geçirdi- C. Sınıf Diyagramı ği bilişim sistemi geliştirme yöntemi aşağıdakiler- D. Olay Tablosu Diyagramı den hangisidir? E. Sistem Bağlam Diyagramı A. Prototipleme B. Son Kullanıcı Geliştirmesi C. Hızlı Uygulama Geliştirme D. Birleşik Uygulama Geliştirme E. Çevik Geliştirme 227

8 Bilişim Sistemleri Geliştirme 1. B Yanıtınız yanlış ise “Giriş” konusunu yeni- 6. A Yanıtınız yanlış ise “Sistem Tasarım” konusu- den gözden geçiriniz. nu yeniden gözden geçiriniz. neler öğrendik yanıt anahtarı 2. D Yanıtınız yanlış ise “Sistem Planlama” konu- 7. D Yanıtınız yanlış ise “Sistem Tasarım” konusu- sunu yeniden gözden geçiriniz. nu yeniden gözden geçiriniz. 3. C Yanıtınız yanlış ise “Sistem Planlama” konu- 8. B Yanıtınız yanlış ise “Sistem Uygulama” ko- sunu yeniden gözden geçiriniz. nusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. B Yanıtınız yanlış ise “Sistem Analiz” konusu- 9. C Yanıtınız yanlış ise “Sistem Bakım” konusu- nu yeniden gözden geçiriniz. nu yeniden gözden geçiriniz. 5. E Yanıtınız yanlış ise “Sistem Analiz” konusu- 10. D Yanıtınız yanlış ise “Bilişim Sistemi Geliştir- nu yeniden gözden geçiriniz. me Yöntemleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8 Araştır Yanıt Anahtarı Araştır 1 Kuşkusuz bilişim sistemlerinin verimli kullanımı gerek iş dünyasına gerekse bireylere birçok avantajlar sağlamaktadır. Ancak avantajların yanı sıra, dik- kat edilmesi ve önlenmesi gereken eksiklikleri de bulunmaktadır. İletişim, küreselleşme, ulaşılabilirlik, yeni iş tiplerinin oluşması, maliyet etkinliği ve verimlilik en temel olumlu tarafları iken güvenlik sorunları, kişisel gizlilik, işsizlik, belli bir yaklaşımın baskın hâle gelmesi, bilişim sistemlerinin daha etkin kullanımı açısından dikkat edilmesi ve önlenmesi gereken unsurlarıdır. Araştır 2 Kullanıcıların bilişim sistemi geliştirme alanına katılımı genellikle sistem kali- tesini artırmak ve başarılı bir sistem uygulaması sağlamak için hayati bir me- kanizma olarak görülmektedir. Sistem geliştiriciler mevcut sistemi tanımıyor ve/veya sistem ortamını tam olarak anlayamıyor olabilirler. Bu eksikliklerini tamamlamanın en doğru yöntemi sistemin son kullanıcılarıyla iletişim kur- mak ve doğrudan kullanıcılardan veri ve bilgi alarak kullanıcıların ihtiyaçları- nı anlamak olacaktır. Ayrıca, kullanıcı katılımı ile sistem geliştiricilerin kulla- nıcının işe ilişkin kullandığı terminolojiyi bilmesine ve anlamasına da olanak tanıyacak, böylece sistem geliştiriciler aynı dili kullanarak kullanıcılara yeni kurulacak sistemi de daha rahat anlatabileceklerdir. 228

Bilişim Sistemleri 8 Kaynakça Hoffer, J., George, J. ve Valacich, J. (2014). Modern Satzinger, J.W., Jackson, R.B. ve Burd, S.D. (2016). Systems Analysis and Design. Pearson Education. Systems Analysis and Design in a Changing World. Cengage Learning. Kendall, K. E. ve Kendall, J. E. (2014). Systems Analysis and Design. Pearson Education. Satzinger, J.W., Jackson, R.B. ve Burd, S.D. (2008). Systems Analysis and Design in a Changing World. Laudon, K. C. ve Jane P. Laudon. (2017). Management Cengage Learning. Information System: Managing the Digital Firm. Pearson Education. Stair, R.M. ve Reynolds, G.W. (2014). Fundamentals of Information Systems. Cengage Learning. Özturan, M. (2005). Sistem Analiz ve Tasarım (Sistem Geliştiriciler İçin). Boğaziçi Üniversitesi Matbaası. Whitten, J. L., Bentley, L.D. ve Dittman, K.C. (2007). Systems Analysis and Design Methods. Rosenblatt, H. J. (2013). Systems Analysis and Design. McGraw-Hill. Cengage Learning. 229