AÖF Kitapları Öğrenci Kullanım Kılavuzu Öğrenme çıktıları Tanım Bölüm içinde hangi bilgi, beceri ve yeterlikleri Bölüm içinde geçen önemli kavramların kazanacağınızı ifade eder. tanımları verilir. Bölüm Özeti Bölümün kısa özetini gösterir. Sözlük Dikkat Bölüm içinde geçen önemli Konuya ilişkin önemli kavramlardan oluşan sözlük uyarıları gösterir. ünite sonunda paylaşılır. Karekod Neler Öğrendik ve Yanıt Anahtarı Bölüm içinde verilen Bölüm içeriğine ilişkin 10 adet karekodlar, mobil çoktan seçmeli soru ve cevapları cihazlarınız aracılığıyla paylaşılır. sizi ek kaynaklara, videolara veya web adreslerine ulaştırır. Öğrenme Çıktısı Tablosu Araştır/İlişkilendir/Anlat-Paylaş İlgili konuların altında cevaplayacağınız soruları, okuyabileceğiniz ek kaynakları ve konuyla ilgili yapabileceğiniz ekstra etkinlikleri gösterir. Yaşamla İlişkilendir Bölümün içeriğine uygun paylaşılan yaşama dair gerçek kesitler veya örnekleri gösterir. Araştırmalarla İlişkilendir Bölüm içeriği ile ilişkili araştırmaların ve bilimsel çalışmaları gösterir.
Bilişim Sistemleri Editör Doç.Dr. Özlem Oktal Yazarlar 1BÖLÜM Prof.Dr. Aydın SİPAHİOĞLU 2BÖLÜM Doç.Dr. Özlem OKTAL 3BÖLÜM Doç.Dr. Didem PAŞAOĞLU BAŞ 4, 5BÖLÜM Doç.Dr. Turan Erman ERKAN 6, 7BÖLÜM Doç.Dr. Servet HASGÜL 8BÖLÜM Prof.Dr. Meltem ÖZTURAN
T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 4098 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 2880 Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright © 2020 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. Öğretim Tasarımcısı Arş.Gör.Dr. Murat Soyseven Grafik Tasarım ve Kapak Düzeni Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan Dil ve Yazım Danışmanı Öğr.Gör. Gönül Yüksel Ölçme Değerlendirme Sorumlusu Mehmet Boz Grafikerler Gülşah Karabulut Hilal Özcan Dizgi ve Yayıma Hazırlama Süreyya Çelik Dilek Özbek Gözde Soysever Arzu Ercanlar Gülşah Sokum Nihal Sürücü Zülfiye Çevir BİLİŞİM SİSTEMLERİ E-ISBN 978-975-06-3958-6 Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir. ESKİŞEHİR, Ekim 2020 3443-0-0-0-2109-V01
İçindekiler BÖLÜM 1 Bilişim Sistemlerine BÖLÜM 2 Bilişim Sistemlerinin Giriş Stratejik Rolü Giriş ................................................................ 3 Giriş ................................................................ 27 Bilgi ve Bilişim ............................................... 4 Yönetim, Örgüt ve Strateji ........................... 28 Sistem ve Sistem Yaklaşımı .......................... 9 Bilişim Sistemleri ........................................... 14 Yönetim ve Stratejik Yönetim ............. 28 Örgütün Tanımı ve Örgüt Yapısını Oluşturan Unsurlar ............................... 29 Strateji ................................................... 31 Bilişim Sistemlerinin ve Teknolojilerinin Örgütlere Etkisi ............................................. 37 Ekonomik Etkiler .................................. 37 Örgütsel ve Davranışsal Etkiler ........... 38 Değişime Direnç .................................... 40 Rekabet Avantajı Elde Etmede Bilişim Sistemlerinin Önemi ..................................... 42 Rekabetçi Avantaj ve Bilişim Teknolojilerinin Desteği ....................... 42 Rekabetçi Güçler Modeli ...................... 43 Rekabetçi Güçler ile Mücadelede Bilişim Sistemleri Stratejileri ............... 45 Değer Zinciri Modeli ............................. 47 iii
Bilişim BÖLÜM 4 Kurumsal BÖLÜM 3 Sistemlerinde Etik Uygulamalar ve Güvenlik Giriş ................................................................ 83 Kurumsal Kaynak Planlaması ....................... 83 Giriş ................................................................ 59 Etik ................................................................. 59 Kurumsal Kaynak Planlaması Tanımı ....... 84 Kurumsal Kaynak Planlama Etik Kavramı .......................................... 59 Sisteminin Gelişim Süreci ..................... 85 Bilişim Etiği ........................................... 60 Kurumsal Kaynak Planlamasının Bilişimde Etik İlkeler ............................. 61 Özellikleri .............................................. 86 Bilişim Suçları ve Bilişim Sistemlerinin Kurumsal Kaynak Planlama Kullanımında Etik ile İlgili Karşılaşılan Sisteminin Kapsamı .............................. 87 Sorunlar .......................................................... 64 Kurumsal Kaynak Planlama Bilişim Sistemlerine Kötü Niyetli ve Sisteminin Modülleri ............................ 89 Yetkisiz Erişim ....................................... 65 Kurumsal Kaynak Planlama Bilişim Sistemleri Sabotajı ................... 65 Sisteminin Faydaları ............................. 90 Siber Hırsızlık ........................................ 65 Müşteri İlişkileri Yönetimi ............................ 91 Siber Terör ............................................. 66 Müşteri İlişkileri Yönetimi Tanımı ....... 91 Lisanssız Yazılım ................................... 66 Müşteri İlişkileri Yönetimi Bileşenleri ....... 92 Bilgisayar Virüsleri ve Solucanları ....... 66 Müşteri İlişkileri Yönetiminin Reklam Destekli Yazılım (Adware) ve Faydaları ................................................ 93 Casus Yazılım (Spyware) ...................... 67 Müşteri İlişkileri Yönetiminin Türleri ....... 94 Kişilerin Gizliliği ile İlgili Sorunlar ....... 68 Müşteri İlişkileri Yönetimi Modelleri ........ 95 Bilişim Sistemlerinde Yaşanan Diğer Tedarik Zinciri Yönetimi ............................... 99 Problemler ............................................ 69 Tedarik Zincir Yönetimi Tanımı ........... 99 Bilişim Sistemlerinde Güvenlik Yönetimi ... 70 Tedarik Zinciri Yönetimi Bileşenleri ........ 99 Bilişim Sistemlerinde Güvenlik Tedarik Zinciri Çeşitleri ........................ 100 Yönetimi ............................................... 71 Tedarik Zinciri Tarihsel Gelişim Süreci ..... 102 Ağlarda Güvenlik Unsurları ................. 71 Tedarik Zinciri Yönetiminin Diğer Güvenlik Önlemleri .................... 73 Fonksiyonları ........................................ 104 Tedarik Zinciri Yönetim Süreci ............ 105 Tedarik Zinciri Yönetiminin Faydaları ...... 107 iv
BÖLÜM 5 E-Ticaret BÖLÜM 6 Bilgiyi Yönetme Giriş ................................................................ 117 Giriş ................................................................ 137 İnternet ve E-Ticaretin Gelişimi ................... 117 Bilgi Yönetimi ve İşletmelerdeki Rolü ......... 137 İnternetin ve E-Ticaretin Kısa Tarihçesi... 117 Bilginin Önemli Boyutları .................... 137 Elektronik Ticaret Kavramı .................. 119 Bilgi Yönetimi Değer Zinciri ................ 139 İşletme ve Teknolojinin Özellikleri............... 120 Bilgi Yönetim Sistemi Türleri ............... 142 Dijital Pazarlar ...................................... 120 Kurumsal Bilgi Yönetim Sistemleri .............. 144 Dijital Ürünler ....................................... 121 Kurumsal İçerik Yönetim Sistemleri .... 144 E-Ticaret Süreci ve Modellerin Özellikleri... 122 Uzmanlığı Bulma ve Bilgi Paylaşma İşletmeden Tüketiciye E-Ticaret B2C Sistemleri ............................................... 145 (Business to Consumer)........................ 123 Öğrenilen Dersler Sistemi .................... 146 İşletmeden İşletmeye B2B Öğrenme Yönetim Sistemleri .............. 147 (Business to Business)........................... 124 Uygulama Toplulukları ......................... 147 İşletmeden Çalışana B2E Bilgi Çalışma Sistemleri ................................. 148 (Business to Employee) ...................... 125 Bilgi Çalışanları ...................................... 148 Tüketiciden Tüketiciye C2C Bilgi Çalışma Sistemlerinin (Consumer to Consumer) ................... 125 Gereksinimleri ....................................... 148 Tüketiciden İşletmeye C2B Bilgi Çalışma Sistemleri Örnekleri ....... 149 (Consumer to Business) ...................... 125 Akıllı Teknikler ............................................... 151 İşletmeden Kamuya B2G Bilgiyi Yakalamak: Uzman Sistemler .... 152 (Business to Government) .................. 126 Örgütsel Zekâ: Vaka Tabanlı Akıl Tüketiciden Kamuya C2G Yürütme ................................................. 154 (Consumer to Government) ................ 126 Bulanık Mantık Sistemleri .................... 154 E-Ticaretin Avantajları ......................... 126 Makine Öğrenmesi ............................... 155 Türkiye’de ve Dünyada E-Ticaret ........ 128 Yapay Sinir Ağları .................................. 157 Elektronik Ödeme Sistemleri ............... 129 Genetik Algoritmalar ............................ 158 Akıllı Ajanlar .......................................... 158 v
BÖLÜM 7 Karar Vermeyi BÖLÜM 8 Bilişim Sistemleri Güçlendirme Geliştirme Giriş ................................................................ 171 Giriş ................................................................ 203 Karar Türleri ve Karar Verme Süreci ............ 171 Sistem Geliştirme Süreci ............................... 205 Karar Türleri .......................................... 171 Sistem Planlama .................................... 205 Karar Verme Süreci ............................... 172 Sistem Analiz ......................................... 208 Yönetsel Kararların Bilişim Sistemleri ile Sistem Tasarım ...................................... 212 Desteklenmesi ............................................... 173 Sistem Uygulama .................................. 218 Yönetsel Roller ...................................... 174 Sistem Bakım ......................................... 221 Yönetim Bilişim Sistemleri ve Karar Bilişim Sistemi Geliştirme Yöntemleri ......... 222 Destek Sistemleri .................................. 176 Geleneksel Sistem Yaşam Döngüsü ..... 222 İş Zekası ve İşletme Analitiği Teknikleri ...... 178 Prototipleme ......................................... 223 İş Zekâsı ................................................. 179 Son Kullanıcı Geliştirmesi ..................... 223 İşletme Analitiği .................................... 181 Hızlı Uygulama Geliştirme ................... 224 Yeni Nesil Bilişim Sistemlerine Geçiş Birleşik Uygulama Geliştirme .............. 224 Stratejileri .............................................. 187 Çevik Geliştirme .................................... 224 Farklı Karar Verme Düzeylerinde İş Zekasının Kullanımı ....................................... 188 Operasyonel ve Orta Yönetim için Karar Desteği ........................................ 188 Üst Yönetim için Karar Desteği ........... 190 Grup Karar Destek Sistemleri .............. 193 vi
Önsöz Sevgili öğrenciler, gulanabileceği, bilişim sistemlerinin ne olduğu, İnsanlık tarihi en eski çağlardan bu yana gerek- hangi alanlarda ve nasıl kullanıldığına yönelik sinimleri doğrultusunda hep bir değişim içinde siz öğrencilere bütüncül bir çerçeve sunmak- olmuş, meydana gelen bu değişim ve gelişme- tır. Kitabın bazı bölümleri, sonraki dönemlerde lere uyum gösterme zorunluluğu insanoğlunu ayrı ders kapsamında daha ayrıntılı bir şekilde farklı yenilikleri gerçekleştirmeye yönlendir- ele alınacaktır. Buna göre; bilişim sistemlerine miştir. İnsanoğlunun hayatına giren yeni ge- giriş niteliği taşıyan birinci bölümde veri, enfor- reksinimler, yeni teknolojilerin yaratılmasını masyon, bilgi, bilişim, sistem, bilişim sistemleri da beraberinde getirmiştir. Bu zincirleme etki kavramları ele alınmıştır. Günümüzde bilişim insanoğlunun hayvan kemiklerini taşı ya da sistemlerinin örgütler için stratejik bir değer ol- ağaçları rastgele kullanarak gereksinimlerini duğunun nedenleri, rekabet avantajı elde etme- avcılık ve toplayıcılık yaparak karşılamasın- de bilişim sistemlerinin rolü ikinci bölümde ince- dan, yerleşik düzene geçtiği tarım devrimine, lenmiştir. Bilişim teknolojileri ve sistemlerindeki sanayi devriminin itici gücü olan buhar maki- hızlı gelişmelerle birlikte işletmeler, etik ve gü- nesinin keşfi ile birlikte buharlı gemiler, loko- venlik sorunları ile karşı karşıya kalabileceği en- motifler ve otomobiller geliştirerek daha kon- dişesi taşımakta, bu nedenle gerekli önlemleri forlu ulaşım sağlamasına neden olmuştur. Her almaya gereksinim duymaktadır. Bu bilgiler ışı- bir gereksinimin farkına varılması, daha önce ğında üçüncü bölüm ile işletmelerin göz önünde kullanılan teknolojiler ile ilgili deneyimler ve bulundurması gereken etik ve güvenlik konuları öğrenme süreci, insanlar üzerinde farklı izler üzerinde durulmuştur. İşletmeler için önemli bırakmıştır. Bu iz, toplumları daha farklı çalış- olan ve güvenlik önlemleri ile koruma ihtiyacı ma ve araştırma faaliyetlerine yönlendirmiştir. duyduğu veri, enformasyon ve bilgilerin akışını Günümüze gelindiğinde ise insan ve makine gerçekleştiren bilişim sistemlerinin hangi alan- gücü yerini düşünce ve akıl gücüne bırakmıştır. larda, ne amaçla ve nasıl kullanıldığına ilişkin Teknik, ekonomik ve toplumsal alanlardaki ile- olarak dördüncü bölümde kurumsal uygulama- tişimde kullanılan ve bilimin de dayanağı olan lar, beşinci bölümde e-ticaret incelenmiştir. Bil- bilginin özellikle elektronik makineler aracılı- ginin bilişim sistemleri ile nasıl yönetilebileceği, ğıyla düzenli ve akla uygun bir biçimde işlen- bilgi yönetim sistemleri, bilgi çalışma sistemleri, mesi bilimi şeklinde tanımlanan bilişim, hayatı- akıllı tekniklerin ele alındığı altıncı bölümün ar- mızda vazgeçilmez bir öneme sahip olmuştur. dından bilişim sistemlerinin karar vermeyi nasıl Yaşadığımız çağa gelene kadar her bir değişikli- desteklediği, iş zekâsı ve işletme analitiği ko- ğin temelini oluşturan, inceleme, araştırma, öğ- nuları üzerinde yedinci bölümde durulmuştur. renme ve gözlem yoluyla elde edilen bilgi, işlet- Veri yönetimi ve veri tabanı geliştirme bilişim melerin iş yapma biçimlerini de değiştirmiştir. sistemlerinin önemli bir ögesi olmasının yanı Bir örgütün günlük işlerine veri ve enformasyon sıra geniş kapsamı nedeniyle ayrı bir ders olarak işleme desteği sağlayan, farklı yönetim kademe- ilerleyen dönemlerde ele alınacaktır. Sekizinci lerinde etkili ve verimli bir şekilde karar vermek, bölümde ise işletmelerde farklı faaliyet alanla- koordinasyonu ve denetimi kolaylaştırmak için rında kullanılmak üzere geliştirilmesi ya da ye- sürekli veri ve enformasyon akışını gerçekleşti- nilenmesi gereken bilişim sistemlerinin hangi ren bilişim sistemleri, günümüz işletmelerinin süreç adımları sonunda, nasıl örgüt çapında kul- vazgeçilmez bir parçası olmuştur. lanılabilir hale getirildiği üzerinde durulmuştur. Bilişim sistemlerindeki hızlı gelişmeler, bilişim Alanında uzman olan akademisyenlerin, öğre- teknolojilerindeki gelişmelere paralel bir seyir tim tasarım ve grafik tasarımcıları, dizgi ve ya- izlemektedir. Bu kaçınılmaz gerçeği göz ardı et- yıma hazırlama grubunun özverili çalışmaları- meden ancak sosyal konuların da bilişim sistem- nın ürünü olan kitabımızın başta siz öğrenciler lerinden en iyi şekilde faydalanabilmenin gere- olmak üzere bu konuyla ilgilenen, merak eden ği olduğu bilinmelidir. Bu noktadan hareketle her yaş okuyucuya yol gösterecek bir kılavuz kitabın amacı, bir araya gelmiş kurumlar veya kitap olmasını diliyorum. kişilerden oluşan örgütlerin gereksinimlerini karşılamak için bilişim sistemlerinden en etkili Editör bir şekilde yararlanmayı sağlayacak sistem ba- Doç.Dr. Özlem OKTAL kışının yönetsel ve örgütsel sorunlara nasıl uy- vii
Bölüm 1 Bilişim Sistemlerine Giriş öğrenme çıktıları 1 Bilgi ve Bilişim 2 Sistem ve Sistem Yaklaşımı 1 Veri, enformasyon ve bilgi arasındaki 2 Sistemin özelliklerini açıklayabilme farkları anlayabilme 3 Bilişim Sistemleri 3 Bilişim sistemlerinin özelliklerini ayırt edebilme Anahtar Sözcükler: • Veri • Enformasyon • Bilgi • Sistem Yaklaşımı • Bilişim Sistemleri 2
Bilişim Sistemleri 1 GİRİŞ rilmektedir. Bu dönem, verinin öne çıktığı, bil- gisayar desteğiyle veriden bilginin türetildiği ve İnsanlık tarihindeki önemli dönüşümler ka- bütün işlemlerin dijital ortamda yapılmaya baş- baca 3 başlıkta toplanmaktadır ve bunlar tarım landığı bir dönemdir. Aynı zamanda bilginin devrimi, sanayi devrimi ve bilişim devrimi diye kolayca saklandığı, paylaşıldığı, değiştirildiği ve isimlendirilmektedir. Bu 3 büyük dönüşüm, in- aktarıldığı zamandır. Artık önemli olan veri ve sanların yaşam şekillerinden toplumsal yapılarına bilgidir. Öyle ki bilgiye sahip olan kişiler, top- kadar her şeyin ciddi şekilde değiştiği dönemleri lumlar, işletmeler, devletler, olayları etkilemekte ifade etmektedir. ve yönlendirmektedir. Savaşlar, bilgi üzerinden ve bilgisayar kullanılarak yapılmaktadır. Tarım dev- Tarım devriminde; insanlık avcı-toplayıcı şek- rimi döneminde büyük toprak sahibi derebeyleri, lindeki hayattan yerleşik hayata geçmiş bunun toplumu yönlendiren kişiler iken Sanayi devrimi sonucunda şehirleşme başlamış, matematik gibi döneminde etkili olanlar sermaye sahipleri idi. temel bilimler gelişmiş, adalet sisteminin ilk ör- Büyük petrol firmalarının ve sanayi kuruluşları- nekleri görülmeye başlamıştır. Denebilir ki mede- nın sahipleri, dünyayı etkileyen, olayları yönlen- niyet, tarım devriminden sonra kendisini göster- diren kişiler durumundaydı. Oysa bilişim çağın- meye başlamıştır. Bu dönemde önemli olan toprak da durum değişmektedir. Şimdiki dönemde veri ve topraktan üretilen tarımsal ürünlerdir. Halklar ve bilginin sahibi olan kişiler zengin olmakta ve hayatta kalabilmek için toprağın kritik değerde toplumu yönlendiren kişi konumuna yükselmek- olduğunu kavramış, bu uğurda ciddi savaşlar ol- tedir. İlginç olan, bu kişilerin toprağa veya büyük muştur. Dünya tarihi incelendiğinde medeniyetin sanayi tesislerine sahip olmalarına gerek kalmamış ilk görülmeye başladığı yerlerin kıymetli tarım olması, az bir yatırım maliyeti ama parlak fikirler- toprakları olan Nil nehri deltası, Hindistan’da- le öne geçmeyi başarmış olmalarıdır. Bu dönem ki Indus vadisi ve Ortadoğu’daki Mezopotamya aynı zamanda bilgi ve bilişim sistemlerinin kurul- bölgeleri olduğu görülecektir. Nitekim büyük duğu ve işlerin bu sistemlerle yapılmaya başlandı- çekişmeler ve savaşlar da genellikle bu bölgelerde ğı dönemdir. Bilişim çağında bilgi kıymetli oldu- yaşanmıştır. ğu için artık büyük işletmeler sıralamasına bilgiyi kullanan, bilgiyi üretenler girmektedir. Örneğin Sanayi devrimi ise insanın kol gücü yerine maki- günümüzün en değerli işletmelerinden biri olan ne gücünü kullanmaya başladığı dönemdir. Sanayi Amazon, temelde insanların hemen her konuda devrimi, 1750’li yıllarda buhar gücünün keşfedil- bilgisayar üzerinden alışveriş yapmalarını sağla- mesinden sonra başlamıştır. Bu devrim sonrasında yan bir çeşit aracı kurumdur. Amazon, fiilen bir bir ürünün çok miktarda ve ucuza üretilmesi müm- ürün üretmemekte ama üretilen ürünlerin bilişim kün olmuş, bunun sonucunda da para, değer, enf- sistemi ile insanlara ulaşmasını sağlamaktadır. Bu lasyon, para piyasası, işçi sınıfı, sermaye sınıfı gibi şekilde çalışan Alibaba gibi başka e-ticaret işlet- kavramlar gelişmiş, büyük ekonomik doktrinler ve melerinin etkinliğini gittikçe artırması yüzünden siyasi fikirler ortaya çıkmıştır. İnsanlar ve toplum- lojistik sektörünün de hızlı bir gelişme gösterdiği lar organizasyonu öğrenmiş, herkesin sadece bir işi gözlenmektedir. Günümüz değerli işletmelerine yaptığı dönem başlamıştır. Böylece büyük organi- örnek olarak Facebook, Google (Alphabet Inc.), zasyonlar gerektiren kurumlar ve sistem fikri ortaya sosyal ağ, iletişim araçları ve oyun şirketleri (Ten- çıkmıştır. Bu dönemde önemli olan şey, fiziksel ola- cent), bilişim teknolojileri cihazlarını üreten iş- rak imal edilmiş sanayi ürünü ve paradır. Finansal letmeler (Apple, Samsung, Huawei, vb.), bilişim hareketler ve üretilen kritik derecede önemli sanayi teknolojilerini ve yazılımlarını üreten işletmeler ürünleri dünyanın yeniden şekillenmesinde etkili (Microsoft), bankacılık ve sigortacılık şirketleri ve olmuştur. Bu dönem, sistem düşüncesinin ortaya online tatil planlama şirketi Airbnb vb. verilebilir. konduğu ve üretim ile servis sistemlerinin kurul- Görüleceği gibi bu işletmelerin çoğu bilgi üreten duğu dönemdir. ve bilişim sistemlerini kullanan işletmelerdir. Üçüncü devrim hâlen içinde yaşamakta ol- duğumuz bilişim devrimidir. Enformasyon çağı, bilişim çağı veya bilgi çağı olarak da isimlendi- 3
1 Bilişim Sistemlerine Giriş internet BİLGİ VE BİLİŞİM Her yıl çeşitli kuruluşların dünya genelinde ve ülke- Kişiler, kurumlar, işletmeler ve devletler için ler düzeyinde yaptıkları değerlendirmelerle en değer- en önemli kaynaklardan biri bilgidir. Bilgi ge- li şirketler listeleri yayınlanmaktadır. Buradaki değer- nellikle, durum bilgisi ve yöntem bilgisi olarak iki lilik kavramı, şirketin ciro büyüklüğü, çalışan sayısı, başlıkta ele alınmaktadır. Durum bilgisi, içinde marka değeri gibi kavramlar olabilmektedir. Ama şir- bulunulan durumu tanımlamakta kullanılan bil- ketin piyasa değeri (menkul kıymetler piyasalarında- gidir. Örneğin işletmede fiilen kaç işçinin çalış- ki parasal karşılığı) daha çok öne çıkmaktadır. 20 yıl tığı, nakit olarak şu anda ne kadar para olduğu, öncesine kadar ağırlıklı olarak sanayi ve özellikle de kullanılan kredi miktarı, yatırımın geldiği seviye, petrol şirketlerinin en değerli şirketler olarak gösteril- durum bilgisidir. Kısacası zaman eksenindeki bir diği bu listeler değişmeye başlamış, artık yoğunluklu anda sistemin içinde olduğu durumu temsil eden olarak bilişim sistemleri kullanan firmalar en değerli bilgidir. Yöntem bilgisi ise bir faaliyetin nasıl ger- şirketler olarak tanımlanmaya başlamıştır. çekleştirileceğine dair yöntemi, prosedürü göste- https://www.brandingturkiye.com/dunyanin-en- ren bilgidir. Örneğin işçiler arasında işe gelmeyen degerli-500-markasi-2019-tam-liste/ varsa eksiğin nasıl giderileceği, ucuz kredinin nasıl bulunacağı, iyi bir yatırım planlamasının nasıl ya- Dünya, bilişim devriminin etkileriyle hızla de- pılması gerektiği birer yöntem bilgisidir. Her iki ğişmektedir. Bilişim sistemlerinin sağladığı olanak- bilgi türünün de önemli olduğu açıktır. Durum larla insanlar artık evinden ve proje temelli (free- bilgisi bir karar vermeden önce sistemin hangi lance) çalışabilmektedir. Ayrıca istediği bir kentte, durumda olduğunu bilmek açısından önemlidir. ülkede yaşayıp bambaşka bir yerdeki işletmenin Yöntem bilgisi ise karşılaşılan özel bir durumda elemanı olarak da çalışabilme imkânı bulunmak- nasıl davranılması gerektiğini bilmek açısından tadır. Bunun için e-posta, telekonferans ve sunum önemlidir. Ama bu iki bilgi türüne erişmek kolay yazılımları gibi olanakları kullanmak çoğunlukla değildir. Değerlendirmeye öncelikle veriden baş- yeterli olmaktadır. Bilginin hızla ve istenen format- lamak gerekir. Bilişim çağının belki de en önemli ta aktarılabilmesi, dünya üzerinde farklı kişilerin 3 kavramı veri, enformasyon ve bilgidir. Üstelik aynı ekip içinde ortak bir proje üzerinde kolayca bunlar sık sık birbirleriyle karıştırılır. çalışmalarına olanak vermektedir. Ayrıca İnter- nette ortak ilgi alanları çerçevesinde kurulan yeni Veri (data), genellikle ölçme, sayma, gözlem gruplar, yeni birliktelikler dünyayı ortak bir dile ve gibi yollarla elde edilmiş, henüz işlenmemiş, ham ortak bir yaşama doğru sürüklemektedir. Fotoğraf- halde bulunan ve çoğunlukla sayısal değerlerdir. çılık, müzik, güzel yazı gibi ortak ilgi ve çalışma Verinin gruplandırılarak, süzülerek ve belki belli grupları; dalgıçlık, dağcılık gibi aktivite grupları, bir biçime getirilerek dijital ortama taşınmasıyla çevreye duyarlılık, hayvan hakları gibi konularda elde edilen göstergelere (özet bilgiye) enformasyon bir araya gelen sosyal sorumluluk grupları buna ör- (information) denir. Buna durum bilgisi de diye- nek olarak verilebilir. Bu tür ortaklıklar dünyanın biliriz. Bilgi (knowledge) ise veriden ve enformas- artık küresel bir bütün olarak algılanmasına neden yondan yararlanılarak, bunların işlenmesiyle elde olmaktadır. edilen faydalı sonuçtur. Buna yöntem bilgisi de diyebiliriz. Örneğin bir fabrikada her bir işlem Bu bölümün izleyen kısımlarında önce bilgi noktasında ne zaman kaç tane parça üretildiğine ve bilişim kavramlarına değinilmekte, daha sonra dair çeşitli şekillerle (elle kayıt tutarak veya oto- sistem kavramı açıklanarak, sistem yaklaşımından matik veri toplama cihazlarıyla) elde edilen sayısal bahsedilmektedir. Son olarak bilişim sistemi olarak değerler, veridir. Bunlar yığınlar hâlinde bir veri isimlendirilen sistemler tanıtılmaktadır tabanında tutulur. Bu yığınları basit işlemlerle süzerek, gruplandırarak veya özetleyerek enfor- masyon elde edilir. Örneğin her bir vardiyada her bir tezgâha ait üretim sayıları tablolar hâlinde 4
Bilişim Sistemleri 1 düzenlendiğinde enformasyon elde edilmiş olur. dığı süreçler vardır. Bunlara veri işleme süreci ve Bu özet bilgi, verinin ham hâlinin düzenlenmiş enformasyon işleme süreci denir. Veri işleme süre- şeklidir. Enformasyondan yararlanarak her bir cinde toplama, sıralama, kaydetme, iletme, sonra- tezgâh için gün temelinde ortalama üretim mik- dan gösterme gibi aşamalar varken, enformasyon tarları, standart sapma değerleri türetilirse bilgi işleme sürecinde düzenleme, sınıflama, özetleme, elde edilmiş olur. Hatta artık bunlardan yararla- analiz, kaydetme ve iletme gibi aşamalar yer almak- nılarak üretim sisteminde örneğin %90 olasılıkla tadır. Güvenlik ise her ikisinde de önemli bir ko- ne kadar üretim yapılabileceği, gelecek günlere nudur. Özellikle günümüzde hem verinin hem de dair üretim tahminleri, sistemdeki tezgâhların bilginin güvenliği ayrı bir önemdedir. Çünkü artık çalışma verimlilikleri gibi bilgiler de türetilebilir, en değerli varlık, veri ve bilgidir. üretim planlaması gerçekleştirilebilir. Bilgilerin birikmesi ve deyim yerindeyse kristalleşmesiyle Veri, enformasyon ve bilgi kavramları gibi bili- bilgelik (wisdom) oluşur. Bilgelik bir konuda elde şim kavramı da Türk dilinde çokça kullanılmakta- ettiğiniz bilgiden yararlanarak başka bir konuda dır. Bölümün ilk paragraflarında da sözü edildiği çıkarsama yapma, fikir yürütme yeteneğinizin ge- gibi bilişim, bilgi ve genellikle bilgisayar tekno- lişmesi hâlidir. lojisinin birlikte kullanılmasını ifade etmektedir. Bilişim ya da enformatik kavramı bilgi olgusunu, Özetlemek gerekirse, veri; ham, işlenmemiş yı- bilgi saklama, erişim dizgeleri, bilginin işlenmesi, ğındır. Bunun özetlenmesi ve biçimlendirilmesiyle aktarılması ve kullanılması yöntemlerini, toplum enformasyon elde edilir. Enformasyonun işlenme- ve insanlık yararı gözeterek inceleyen uygulamalı siyle elde edilen net sonuçlar, sonrasında türetilen bilim dalı olarak tanımlanmaktadır. TDK’ye göre fikirler, kurallar, prosedürler ise bilgidir. Bilgelik, ise insanoğlunun teknik, ekonomik ve toplumsal farklı bilgileri birleştirerek bunlar arasındaki iliş- alanlardaki iletişiminde kullandığı ve bilimin da- kileri görme, anlama, olayları birbirine benzeterek yanağı olan bilginin özellikle elektronik makineler daha önce bilinmeyen yeni sonuçları çıkarma, yani aracılığıyla düzenli ve akla uygun bir biçimde işlen- çıkarsama yapma olarak düşünülmelidir. mesi bilimi şeklinde ifade edilmektedir. Bir başka tanıma göre bilişim, derlenmiş ve düzenlenmiş bil- Esasen beynimiz de böyle çalışır. Kulaklarımız, gi ve veri topluluğunun uygun bir kanal aracılığıyla gözlerimiz gün içinde gerekli olmasa da pek çok iletimidir. Bilginin değişken ve akışkan durumu veriyi algılar. Örneğin çevreden duyulan köpek şeklinde de tanımlanmaktadır. havlamalarını algılar. Bunlar veridir ve az bir kıs- mı sınıflandırılarak beynimize enformasyon olarak dikkat depolanır. Örneğin bazı havlamaların tehlikesiz İngilizce “information systems” kavramı, bazılarının tehlikeli göründüğüne dair hisler kay- Türkçe’de enformasyon sistemleri, bilgi sistem- dedilir. Daha sonra beyin başka enformasyonları da leri ve bilişim sistemleri olarak farklı biçimlerde işleyerek bilgiyi türetir. Örneğin köpeğin duruşu, isimlendirilmektedir. Bilgi Bilimi ve bilgi sis- dişlerini gösterip göstermediği, havlamanın tonu temlerinin birlikte gelişim gösterdiği aşikârdır. gibi enformasyonlar birleştirilerek ciddi bir tehli- Bilişimin, her ikisini de birleştiren yeni bir di- ke olup olmadığı bilgisi türetilir. Son olarak insan siplin olarak kabul görmesi nedeniyle bu kitapta tanımadığı bir başka hayvanla karşılaştığında onun “bilişim sistemleri” tabiri kullanılacaktır. davranışlarını köpeğe benzeterek tehlike olup ol- madığı konusunda bir çıkarsama yapabilir. Bu da onun bu konuda bilgeleştiğini gösterir. Verinin enformasyona ve enformasyonun bilgi- ye dönüştürülmesinde çeşitli tekniklerin kullanıl- 5
1 Bilişim Sistemlerine Giriş Şekil 1.1 Bilgi güvenliği işletmelerin önemle üzerinde durduğu bir konudur. Verinin toplanması çeşitli şekillerde olabilir. Ama günümüzde yaygın olarak otomatik veri topla- ma cihazları kullanılmaktadır. Bunlar barkod oku- yucu, radyo frekansıyla tanımlama (RFID), biyo- internet metrik tanımlama cihazları, otomatik veri toplama sensörleri, akıllı kartlar, GPS ile araç izleme cihazları Sıralama algoritmaları, verileri belirlenen kurallara gibi araçlardır. Aslında cep telefonları da bir oto- göre sıralayan algoritmalardır. Genellikle öğrenci nu- matik veri toplama cihazıdır. Kişinin anlık olarak marası gibi tek kriter üzerinden sıralama yapılır. Ama nerede olduğunu, kimlerle ne kadar konuştuğunu örneğin illere ve öğrenci numarasına göre iç içe 2 kri- izlemektedir. Verilerin toplanması kadar sıralanması terin kullanıldığı daha karmaşık sıralamalar da yapı- da önemli bir konudur. Veriye daha sonra kolayca labilir. İyi bir sıralama algoritması büyük miktarda erişebilmek için sıralama kurallarının belirlenmesi veriyi kısa sürede sıralayan algoritmadır. Buna dair ve bu kurala göre veri kaydının yapılması gerekir. örnekleri görmek için aşağıdaki bağlantıyı izleyiniz. Aksi hâlde milyarlarca satırlık veri grubundan iste- http://bilgisayarkavramlari.sadievrenseker. nen veriyi bulmak için çok zaman harcamak gere- com/2008/08/09/siralama-algoritmalari-sorting-al- gorithms/ kebilir. Bu ise bankacılık sistemlerindeki gibi online çalışmak zorunda olan bilişim sistemleri için hiç istenmeyecek bir şeydir. Bu yüzden bilişim sistemlerinde sık sık bakım yapılarak verilerin belli başlı sıralama algoritmaları ile sıralanması sağlanır. Enformasyon işleme sürecindeki sınıflama, özetleme, analiz gibi işlemler için ise genellikle betimsel istatistik (descriptive statistics) yöntemleri kullanılır. Bunlar aritmetik ortalama, standart sapma, mod, medyan, sıklık hesaplama gibi tekniklerdir. Ama farklı analiz yöntemleri de kullanılabilir. Bu biraz da verilerin türüne ve nasıl bir özetleme yapılmak istendiğine bağlıdır. Bilginin faydalı ve değerli olabilmesi için bazı önemli karakteristiklere sahip olması gerekmektedir. Bunlardan ilki bilginin doğruluğu ve doğrulanabilirliğidir. Doğrulanabilirlikle kastedilen bilginin doğru olduğunun da ispatlanabilir olmasıdır. Örneğin, bir işletmenin mali durumu hakkında türetilen bilgilerin doğruluğu kritik önemdedir. Çünkü kararlar buna dayanılarak verilecektir ve eğer bir şüphe varsa izle- yen aşamada verilecek kararlarda ciddi hataların yapılması söz konusu olur. Ancak bilginin doğru olması 6
Bilişim Sistemleri 1 yetmez, doğrulanabilir olması da gerekir. Örneğin, bilgi olmayacaktır. Benzer şekilde konuyla ilgisi mali göstergelerden şüphe duyulduğunda bilginin olmayan bir bilgiye erişilmesi de bir anlam ifade tekrar üretilmesi ve böylece doğruluğunun ispat- etmeyecektir. lanması istenebilir. Günümüzde internetten elde edilen bilgilerin doğruluğu epey şüphelidir. Yanlış Bilginin sade ve ekonomik olması da önemlidir. bilgilerin, bazen insanları yönlendirmek için bi- Yığınlar hâlindeki bilgi gerçekten gerekli olan bil- linçli bazen de bilinçsiz olarak web sayfalarında ya- giye ulaşmayı engeller. Günümüzde internetten yınlandığı görülmektedir. Eskiden bir ansiklopedi- ulaşılabilir bilgi yığınları bu durumu göstermek- den elde edilen bilgiden şüphe duyulmazdı çünkü tedir. Bir arama motorunda anahtar kelimeyle ya- ansiklopedi yayınlanmadan önce mutlaka bir ekip pılan bir arama sonrasında 100 sayfalık link gel- tarafından kontrol edilirdi. Oysa günümüzde her mesi, aranan bilgiye ulaşmayı zorlaştıracaktır. Bu isteyen kendi düzenlediği şık görünümlü herhan- kadar web sayfasına tek tek bakarak ilgili bilgiyi gi bir web sayfasında, bilimsel dayanağı olmayan, bulmak çok zaman alıcı olacağı için çoğu zaman istediği herhangi bir bilgiyi yazabilmektedir. Bu insanlar hemen ilk sayfadaki linklere bakmayı ter- durum, bilişim çağının belki de en sıkıntılı taraf- cih etmektedir. Üstelik arama motorları çok ba- larından biridir. Bir önlem olarak elde edilen bilgi- kılan sayfanın linkini veya daha fazla para veren nin mutlaka başka kaynaklardan da doğrulanması işletmenin linkini ilk sıralara yerleştirebilmekte- hedeflenebilir. dir. Yani gelen sıralamanın en işe yarar sayfadan başladığı söylenemez. Bütün bunlar, aranan bil- Bilginin diğer bir önemli karakteristiği za- giye ulaşmayı engelleyen unsurlardır. Son olarak manlılığıdır. Bilgi doğru zamanda üretilmişse bilginin ekonomikliğinden de söz etmek gerekir. anlamlıdır, sonradan üretilen bir bilginin çok da Bilginin üretilme maliyeti ile sağladığı değer ara- kıymeti olmaz. Örneğin enerji piyasası yönetimi sında bir dengenin olması beklenir. Bilgi maliye- kavramını ele alalım: Bu piyasada enerji üreten tinin katlanılabilir olması için, üretmesi beklenen işletmelerle enerji talep eden kişi ve kurumlar bir değerden daha pahalıya mal olmaması gerekir. araya gelerek, biraz da pazarlık usulüyle enerji an- Örneğin bir petrol sahasında petrol arama yapı- laşması yapmaktadır. Bu uluslararası bir piyasadır lacağını varsayalım. Sismik araştırma yapmadan ve bir ülkede faaliyet gösteren bir işletme, başka kazı işine girişebileceğiniz gibi sismik araştırma bir ülkedeki santralin enerjisine talip olabilmekte- yaparak arazi hakkında bir ön bilgiye sahip olmak dir. Üstelik bu piyasadaki pazarlıklar anlık olarak da isteyebilirsiniz. Sismik araştırma kesin sonucu değişmektedir. Bu durumda aracı işletmeler, ken- vermese de arazi hakkında bir ön bilgi vereceği di kazançlarını da maksimize etmek için piyasaya için kıymetlidir. Bu durumda sismik araştırma açılmadan önce kiminle nasıl bir pazarlık yapması yapmak için ne kadar para harcamaya razı olursu- gerektiğine dair ön çalışma yapmak zorunda kal- nuz? Bunun cevabı nettir. Sismik araştırma yap- maktadır. Çoğu kere pazarlık başlamadan birkaç madan kazı yaptığınızda elde edeceğiniz tahmini dakika öncesine kadar pazarın, arz ve talep du- gelirle, sismik araştırma yaptırarak kazı yaptığı- rumu hakkındaki bilginin aracı işletmeye gelmiş nızda elde edeceğiniz tahmini gelir arasındaki fark olması gerekmektedir. Bu aşamada gecikerek gele- sismik araştırma için ödemeye razı olacağınız en cek bilginin bir kıymeti olmaz. büyük miktardır. Aksi hâlde sismik araştırmadan elde edeceğiniz bilgi ekonomik olmaz. Bilginin güncelliği ve ilgililiği de bir başka önemli konudur. Bilgi zamanında gelmiş olabilir Sonuç olarak bilişim çağında veri ve bilginin ama güncel ve konuyla ilgili olmayabilir. Bu du- ne kadar kritik olduğu ve bu çağın gücü olduğu rumda da bilginin kıymeti olmaz. Enerji piyasası unutulmamalıdır. Bu yüzden günümüzde çekişme- örneğine dönersek, zamanında gelen bir bilgi var ler ve savaşlar, bilişim sistemleri üzerinden bilgiyi ama bu bilgi önceki günün değerlerine göre he- hedef alarak yapılmakta ve buna siber savaş den- saplanmış olsun. Bu durumda yine kıymetli bir mektedir. 7
1 Bilişim Sistemlerine Giriş Yaşamla İlişkilendir Siber Savaşa Hazır mıyız? saldırı hâlinde sinyal verecek sensörler yerleştir- Çoğumuz için İnternet e-posta, haberler, eğ- meyi planladı. Özellikle elektrik, nükleer, hava lence, sosyalleşme ve alışveriş için kullandığımız kontrol gibi ulusal güvenliği doğrudan etkileye- bir araçtır. Ama devlet kurumlarıyla ilişkisi olan cek sistemlerle işe başlandı. bilgisayar güvenlik uzmanları ve hatta onların korsan (hacker) meslektaşları internetin gelişen Siber saldırı teknolojileri gelişmektedir ve korsanlık teknikleri nedeniyle bir savaş alanı ol- eldeki kanunlarla mevzuat, saldırılara karşı koy- duğunu söylemektedir. Siber savaş, güvenlik uz- mada yetersiz kalmaktadır. Her siber saldırı ola- manları için sadece tehlikeleri belirlemek değil yından sonra şüpheli devletler veya kişiler açık- aynı zamanda failleri izleyip adalete teslim etmek lansa da karşı tarafın inkâr etmesiyle bir suç isnat açısından da göz korkutucu ve meydan okumayı edilememektedir. Bu nasıl olabilir? Temel neden, gerektiren bir durumdur. Siber savaş pek çok tür- saldırganın siber uzaydaki kimliğini belirlemenin de olabilir. Genellikle korsanlar kötü niyetli casus neredeyse imkânsız olması ve kolayca inkâr edile- yazılımları kullanarak sunuculara pek çok bilgisa- bilmesidir. Güvenlik uzmanlarının esas endişesi, yardan aynı anda büyük ölçekli DDoS saldırıları saldırıların elektrik ağı, finansal sistem veya ile- yapmaktadır. Bir başka yöntem, bilgisayara uzak- tişim sistemi gibi kritik kaynaklara yapılmasıdır. tan izinsiz olarak girip e-postaları ve dosyaları sil- Amerika siber güvenlik uzmanları bu tür saldı- mek veya kullanıcıların ekranlarına uzaktan mü- rılardan korunmak için diğer ülkelerle ortak bir dahale etmektir. 2009 Temmuzunda Amerikan zeminde anlaşma yapılmasını sağlayacak bir po- ve Güney Kore devlet kurumları DDoS saldırı- litika oluşturulmasını önermektedir. Ayrıca pek sına uğradı ve yaklaşık olarak 65000 bilgisayara çok endüstri analisti siber güvenlik konusunda saldırı oldu. Etkilenen Amerikan siteleri arasında bir dağınıklık olmasından ve haber alma kurum- beyaz saray, gizli servis, menkul kıymetler borsa- ları arasında bir liderin olmamasından endişe et- sı da vardı. Saldırı karmaşık değildi. Ama geniş mektedir. Bu amaçla Mayıs 2010’da Pentagon ve bir alanda etkiliydi ve birbirlerini etkilediler. Pek askerî ağlar arasındaki koordinasyonu sağlamak çok Amerikan ve Güney Kore sitesi işlemlerini amacıyla Cybercom kurulmuştur. Bu da başka bir durdurdu. Amerika’nın denizaşırı uçuşlarını yö- soruyu ortaya çıkarmıştır: Amerikan haber alma neten Ulusal Havacılık Dairesinin (FAA) sistemi kuruluşlarına siber güvenlik için ne kadar yetki de 2006’da saldırıya uğradı ve Alaska üzerindeki verilmeli? Siber saldırıların sınırları gözetmesi söz hava trafiği bir süreliğine kesildi. 2007 ve 2008’de konusu değildir. Örneğin NSA, bir saldırı kayna- korsanlar Pentagon’un 300 milyon dolar değe- ğının Amerika sınırları içinden olduğunu belir- rindeki ortak taarruz uçağı projesine zorla girip, lerse bunu var olan kanunlarla soruşturabilir. Öte üretildiğinde uçağın savunmasını kolaylaştıracak yandan bazı uzmanlar, Amerikan kuruluşlarının tasarım ve elektronikle ilgili tera baytlarca bilgiyi Amerika ile anlaşması olan ülkelerin kuruluşla- çaldılar. Neyse ki çok hassas bilgilere ait veriler rıyla ortak hareket etse bile bilgisayar işlemlerini İnternete bağlı bir bilgisayarda değildi. Aralık yönetmenin etkin bir yolu olmadığına inanmak- 2009’da korsanlar Amerika ve Güney Kore’nin, tadır. Siber saldırılardan korunmanın bir yolu da Kuzey Kore’ye karşı yapacakları ortak bir saldırı diğer ülkelerin haber alma kuruluşlarının sağla- stratejisine ait sunuyu yayınladı. yacağı olanaklarla bazı e-posta mesajlarını incele- Bu olaylar ve diğer saldırıların üzerine fede- mek olabilir. Belki kanunlar etkin siber güvenliği ral hükümet kritik altyapılarda çalışan özel şir- sağlayacak şekilde değiştirilmelidir. Siber suçları ketlere karşı olan siber saldırıları belirlemek için izlemenin çok zor olduğu ispatlandığı için belki kusursuz vatandaş isminde bir program ilan etti. de en iyi savunma, güçlü bir saldırıdır. Amerikan Ulusal Güvenlik Ajansı (NSA), kritik altyapılara ait ağlarda çalışılan bilgisayarlara siber Kaynak: Laudon, K. C., Laudon J. P. (2012). Management Information Systems, 12th ed. Prentice Hall, kitabından özetlenerek alınmıştır. 8
Bilişim Sistemleri 1 Öğrenme Çıktısı 1 Veri, enformasyon ve bilgi arasındaki farkları anlayabilme Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş Tapu-kadastro verilerinin Tapu-kadastro verilerinin Okulunuzda öğrenciler ara- tutulduğu bir bilişim siste- güvenliğinin sağlanması sında 2. el kitap alım satımı minde veri, enformasyon ve sizce önemli midir? Bu veri- konusunda kişilerin haber- bilgi sizce nedir? Örnekler lerin kaybolması, değiştiril- leşmesini sağlayacak bilgi veriniz. mesi veya çalınması ne gibi sisteminde veri, enformas- sorunlara yol açar? yon ve bilgi nelerdir? Veriler nasıl bir sıralama mantığıyla (örneğin ISBN numarası) sıralanmalıdır? Bu sistemde hangi bilgilerin tutulması kritiktir? SİSTEM VE SİSTEM YAKLAŞIMI Öte yandan bir e-ticaret kuruluşunun, internetten gelen talepleri kaydederek işlem yapacak sunucu Sistem, bir amacı gerçekleştirmek üzere bir ara- bilgisayarında yüksek ekran çözünürlüğüne hiç ge- ya gelmiş farklı özelliklerdeki bileşenlerden oluşan rek yoktur. Hatta mikro işlemcinin de yüksek hızlı yapıya verilen isimdir. Örneğin bilgisayar bir sis- olması gerekmez. Fakat 24 saat boyunca çalışacağı temdir. Çünkü verilerden bilgi türetmek amacıy- için iyi bir soğutma sisteminin kurulmuş olması la bir araya gelen bileşenlerden oluşur. Bileşenleri gerekir. Ayrıca İnternet ve elektrik bağlantısının sabit disk, ekran, klavye, anakart, mikro işlemci, asla kopmaması gerekir. Bunun için kesintisiz güç çeşitli sürücüler gibi donanım ve işletim sistemi ile kaynağı sisteme dâhil edilmelidir. Ek olarak bilgisa- amaca uygun programlar gibi yazılımlardan olu- yar korsanı (hacker, cracker) saldırısına karşı önlem şur. Bunların hepsi farklı özelliklerdedir ama ara- alınmış olmalıdır. Gelen taleplerin saklanması için larında sıkı bir ilişki vardır ve birbirlerini etkiler- de sabit disk kapasitesinin yüksek seçilmesi gerekir. ler. Bu bileşenlerden biri olmazsa sistem çalışmaz Kısacası önemli olan sistemin amacı, yani ne için veya amaçlarını tam olarak yerine getiremez. Öte kurulduğudur. Bunu şöyle örneklemek de müm- yandan iyi bir sistem oluşturmak için bileşenlerin kündür. Dünya futbol şampiyonasında mücadele en kalitelisini veya en pahalısını seçmek gerekmez. edecek futbol takımında 11 tane hücum oyuncusu Hatta bu büyük bir hata olur. Sistem bileşenleri- olması, takımın çok iyi kurulmuş olduğu anlamı- nin özellikleri, sistemin amacını en iyileyecek şe- na gelmez. Takım, aynı zamanda savunma ve orta kilde seçilir. Örneğin en kaliteli bilgisayarı elde saha oyuncularından da oluşmak zorundadır. Tek- etmek için en son çıkan mikro işlemciyi, en yük- nik direktör, takımın mücadele edeceği rakipleri sek kapasiteli sabit diski, en yüksek çözünürlükteki iyi analiz ederek onları zayıf yönlerinden zorlaya- ekranı vb. kullanmak gerekmez. Sistemin amacı cak bir ekip kurmaya çalışır. Sistem kurma işi de neyse bileşenlerin özelliklerinin buna göre seçilme- buna benzer. Sistem kuracak kişi öncelikle sistemin si gerekir. Varsayalım ki bilgisayarda çizim ve katı amacını belirlemeli ve bileşenleri bu amaca uygun modelleme yazılımları çalıştırmak istiyorsunuz. Bu olacak özelliklerde seçmelidir. Ardından bileşen- durumda yüksek hızlı mikro işlemci ile yüksek çö- lerin birbirleriyle uyumlu çalışmalarını sağlayacak zünürlükteki ekran kullanmanız gerekir. Ama sa- önlemler alınmalıdır. Örneğin bilgisayarda bazı ya- bit disk kapasitesinin yüksek olması şart değildir. zılımlar ve donanımlar birbiriyle uyumlu ve verimli 9
1 Bilişim Sistemlerine Giriş çalışamaz. (Tıpkı futbol takımında birbiriyle geçinemeyen oyuncuların olması gibi). Bileşenlerin özellikle- rini belirlerken buna da dikkat etmek gerekir. Kısacası sistem tasarlarken önce amacın sonra bu amaca uy- gun bileşenlerin ve özelliklerinin belirlenmesi gerekir. Bunun için de bileşenler arasındaki ilişkilere dikkat etmek gerekir. Tablo 1.1’de bazı sistemler için önemli bir kaç bileşen ile dikkat edilmesi gereken bileşen özellikleri ve bileşenler arasındaki ilişkiler verilmektedir. Tablo 1.1 Örnek Sistemler İçin Bazı Bileşenler ve Bileşen Özellikleri Sistem Bileşen Bileşen Özellikleri Bileşenler Arası Eylem İlişkisi Banka Bilgisayar Müşteri Kimlik bilgisi, para miktarı, çalışma Banka işlemleri Hızır acil servis Veznedar hızı, çalışma süresi Kent içi ulaşım Sabit disk Hızlı yemek restoranı İşlemci Okuma hızı, arıza sıklığı, hızı, Veri kaydetme Buzdolabı fabrikası Ambulans Kurumsal Kaynak Hasta kapasitesi Bilgi işleme Planlama (ERP) yazılımı Otobüs Yolcu Hastaya erişim hızı, hastalığın Hasta taşıma Mutfak aciliyeti, kimlik Müşteri Çalışanlar Araç kapasitesi, markası, modeli, Sefer Makinalar hat sayısı, sıklığı, yolcu sayısı Modüller Temizlik, üretim hızı, müşteri sıklığı, Hizmet Personel müşteri istek türü Çalışan sayısı, niteliği, üretim hızı, Üretim kalitesi Modüllerin yetenekleri, işlem Bilgi üretme, izlenebilirliği kapasitesi, esnekliği, personelin sağlama hızı, eğitim durumu Sistem tasarımı çalışmasında izlenmesi gereken sürece sistem yaklaşımı denmektedir. Bu yaklaşım genel olarak bütün problemlerin çözümünde izlenebilecek bir yöntem olarak da önerilir. Sistem yakla- şımı, problemi anlaşılabilecek kadar küçük parçalara ayırarak her bir parçayı sistemin genel amaçlarına uygun olacak şekilde tasarlamak ve en iyilemek şeklinde özetlenebilir. Bilgisayar örneğine geri dönersek kullanılacak bilgisayarın amaçları netleştirildikten sonra bilgisayar bileşenlerinin özelliklerini bu amacı en iyiye götürecek biçimde şekillendirmeye çalışmak, sistem yaklaşımına bir örnektir. Benzer şekilde örneğin otomobil tasarımı sistem yaklaşımını gerektirir. İkisi de araba olmasına rağmen yarış arabası tasarlamakla ambulans tasarlamak aynı şey değildir. İkisi için de bileşen özelliklerinin ayrı ayrı düşünü- lerek tasarlanması gerekir. Sistem belli bir sınır içinde çalışır. Sınır, fiziki olabileceği gibi kavramsal da olabilir. Örneğin bir üni- versite kampüsünün sınırı, binaları şehrin diğer kısımlarından ayıran duvarlarıdır ve bu fiziksel bir sınırdır. Benzer şekilde bilgisayarın dış yüzeyi onun sınırıdır. Öte yandan vergi sistemi kavramsal bir yapıdır ve sını- rı da kavramsaldır. Vergi ile ilgili olarak tanımlanan işlemlerle, bu kapsamın dışında kalan işlemler arasında yer alan hayali bölge sınır kabul edilir. Kısacası kapsam, sınırı belirler. Sistem sınırının dışına sistemin çevresi de- nir. Sistem çevresinde sistemin etkileyemediği ama dav- ranışlarıyla sistemi doğrudan etkileyen kişiler (müşteri- dikkat ler, rakipler), kurumlar (devlet, diğer işletmeler), olaylar Hacker ve cracker kelimeleri bilgisayar korsanı (hava koşulları, ekonomik durum) vb. etkenler bulunur. olarak ifade edilen kötü niyetli kişileri temsil Örneğin bir bilişim sistemi tasarlanıyorken çevresel etki eder. Hacker bir web sitesini çökertmeye veya olarak elektrik kesintisi, bilgisayar korsanı saldırısı, sel işlemez hâle getirmeye çalışan kişiye denirken; veya deprem gibi çevresel bir felaket olması halinde ne cracker, bir yazılımın veya bir bilişim sisteminin gibi önlemlerin alınması gerektiği önceden belirlenmek şifresini kırmaya çalışan kişiye denmektedir. zorundadır. 10
Bilişim Sistemleri 1 Sistemler farklı kriterlere göre sınıflandırılmaktadır. Örneğin bir sistem davranışı açısından determi- nistik veya probabilistik olarak isimlendirilebilir. Davranışı çevresel koşullardan etkilenmeyen sistemlere deterministik sistem denir. Örnek olarak köprü verilebilir. Çevresel değişikliklere göre pozisyon alan sistem- lere ise probabilistik sistem denmektedir. Örneğin bir uçağın otomatik pilotta uçmasını sağlayan sistem, olasılıklı sistemdir. Hava koşullarına göre uçağın istikrarlı bir uçuş yapmasını sağlamaya çalışır. Bir diğer sınıflandırmada ise sistemler açık ve kapalı olarak değerlendirilir. Kapalı sistem çevresiyle hiç ilişkisi olmayan sistemdir. Örneğin buzdolabı motoru, tamamen kapalıdır ve çevresindeki değişikliklere göre değil, üst sistemin kendisine gönderdiği çalışma veya durma komutlarına göre davranır. Öte yandan otomatik pilot açık sistemdir. Çünkü açık sistemlerde, çevre ile sistem arasında malzeme, bilgi, enerji vb. değişimler, etkileşimler vardır. Sistemler ayrıca statik ve dinamik sistemler olarak da isimlendirilir. Kendisi veya bileşenleri hareketsiz olan sistem statiktir. Bilgisayar buna örnek olarak verilebilir. Öte yandan dinamik sistemler, çevresel de- ğişikliklerden etkilenen, hareketli sistemlerdir. Örneğin otomobil hem kendisi hem bileşenleri açısından dinamiktir. Son olarak basit ve karmaşık sistemlerden söz edilebilir. Süreçleri itibariyle işlemlerin basitliği veya karmaşıklığını gösterir. Örneğin klima basit bir sistem iken bilişim sistemleri karmaşık sistemlerdir. Uçak için daha önce bahsedilen otomatik pilot sistemi bir sibernetik sistemdir ve aynı zamanda açık, olasılıklı, dinamik ve karmaşık bir sistem olarak nitelendirilebilir. Sistem, farklı alt sistemlerden oluşabilir. Örneğin otomobil farklı alt sistemlerden oluşmuş bir yapıdır. Motor tamamen ayrı bir alt sistemdir. Benzer şekilde otomobilin elektrik sistemi, yakıt sistemi, süspansi- yon sistemi gibi başka pek çok alt sistemi vardır. Benzer şekilde e-devlet sistemi de aslında farklı pek çok alt sistemin (Merkezî Nüfus İdaresi Sistemi, Kimlik Paylaşım Sistemi, Vergi Daireleri Otomasyonu Siste- mi vs.) birleşmesinden oluşmuştur. Alt sistemler basit veya karmaşık olabilir. Buna bağlı olarak sistemin kendisi de basit veya epeyce karmaşık olabilir. Ama basit veya karmaşık da olsa bütün sistemlerin mutlaka girdileri, süreci ve çıktıları vardır. Buna ek olarak genellikle bir de geri bildirim olur. Şekil 1.2 Farklı Bileşenlerden Oluşmuş Bir Sistem: Otomobil Girdi, sistemin çıktısını elde edebilmek için gerekli hammadde, cihaz, enerji, para, bilgi vb. gibi gerek duyulan her şeydir. Girdiler bir süreçten geçirilerek çıktıya dönüştürülür. Süreç, dönüştürme işleminin ya- pılması hâlidir. Üretimin gerçekleştirilmesi, verinin işlenerek bilgiye dönüştürülmesi buna örnek olarak ve- rilebilir. Çıktı ise sistemin nihai hedefidir. Çıktı; bir ürün, hizmet veya bilgi olabilir. Geri bildirim, çıktının istenen özelliklerde olup olmadığının kontrol edilmesinden sonra sürecin doğru çalışıp çalışmadığına dair sistemi yöneten, harekete geçiren birime iletilen bilgidir. Süreç planlandığı gibi çalışıyorsa bir şey yapmaya gerek yoktur ama öyle değilse hatanın nerede olduğunun belirlenmesi ve düzeltici faaliyetlerin yapılması gerekir. Her sistemde geri bildirim olmayabilir ama sibernetik sistemlerin olmazsa olmaz parçasıdır. 11
1 Bilişim Sistemlerine Giriş Sibernetik: Türkçede güdümbilim diye çökmesiyle son bulur. Örneğin otomobille yol alır- isimlendirilmektedir. Canlı veya cansız ken öndeki arabanın yavaşladığını fark ettiniz ve tüm sistemlerin kendi kendisini denetle- frene bastınız. Arabanın yavaşlaması, istediğiniz mesi ve yönetmesiyle ilgilenen bilim dalı- seviyede değilse, frene uyguladığınız basınç artar. dır. Klima gibi otomatik olarak çalışan sis- Bu durum görsel olarak algıladığınız çarpışma ih- temlere sibernetik sistem denir. Otomatik timali geri bildirimine bağlı olarak gerçekleşir ve sistem, çevresel değişiklikleri algılayarak gerekirse fren şiddeti artırılır. Benzer duruma ör- kendi hareketlerini, çalışma düzenini de- nek olarak bir kumarbazın tepkisi verilebilir. Her ğiştirir. Bu yüzden bir geri bildirim olması defasında kazanacağını düşünerek oyuna girer ve şarttır. Gelecekte sibernetik sistemlerin giderek daha büyük miktarlarda kaybederek oyun- yapay zekâ ile birleşerek ağırlığını daha da dan ayrılır. Burada görüldüğü gibi sistemin faali- artıracağı öngörülmektedir. yetini bir süre sonra durdurması söz konusudur. Asma köprüler için en tehlikeli durumlardan biri Geri bildirim negatif ve pozitif olmak üzere iki köprünün rezonansa girmesidir. Rezonans titreşim başlıkta incelenir. Bunlar olumlu veya olumsuz anlamına gelir. Köprünün salınımı geri döndürü- anlamına gelmez. Negatif geri bildirim, çıktıdaki lemez sınırı geçtiğinde artık köprünün kurtarılma- değişkenliğin azaltılmaya çalışıldığı durumu ifade sı ihtimali yoktur ve köprü salınımı giderek artar, eder. Pek çok sibernetik sistem bu tür geri bildi- sonunda da yıkılır. Bu yüzden asma köprülerden rim kullanır. Örneğin klima, negatif geri bildirimle geçişlerde köprünün rezonansa girmesine neden çalışır. Klimanın amacı, ortam sıcaklığını istenen olacak uygun adım marş yürüyüşü asla yaptırılmaz. ısıda tutmaktır. Bunun için zaman zaman devreye İstanbul’daki asma köprülerde Avrasya koşusu gibi girerek ısıtır veya soğutur. Temel hedef, ortam sı- etkinlikler düzenlenirken koşucuların hep birlikte caklığındaki değişkenliğin mümkün olduğunca az ve tempolu koşmaları engellenir. Rezonans, pozi- olmasıdır. Burada algılayıcı, ortam sıcaklığını ölçen tif geri bildirimi açıklamaya iyi bir örnektir. Rezo- sensördür. Sensörden gelen bilgiye göre kontrol bi- nansa giren yapının titreşimi her defasında daha rimi klimayı çalıştırır veya durdurur. Negatif geri da artarak sistemin çökmesine neden olur. Köprü bildirimli sistemin genel görünümü Şekil 1.3’te rezonansına dair bir örnek 1940 yılında şiddetli verilmiştir. rüzgâr nedeniyle rezonansa girerek yıkılan Tacoma Köprüsü’dür. Kontrol Algılayıcı internet Birimi Girdi Süreç Çıktı Tacoma köprüsünün yıkılışı https://www. youtube.com/watch?v=VmOiIRm0E1s Geri Bildirim Sistem genellikle üretim sistemi, servis sistemi ve bilişim sistemi olarak 3 ayrı başlıkta incelenmek- Şekil 1.3 Negatif Geri Bildirimli Sistemin Genel tedir. Üretim sistemi, hammadde ve malzemeleri işleyerek ürün üreten sistemdir. Ürün, uçak gibi Görünümü karmaşık süreçler gerektiren veya anahtar gibi basit bir süreçle imal edilebilen bir şey olabilir. Üretim Pozitif geri bildirim ise sistemin ilerlediği yön- sistemindeki girdiler hammadde, malzeme, cihaz, deki davranışını pekiştirdiği durumdur. Genellik- ekipman, enerji, para, bilgi iken çıktılar ürün, atık le çıktıdaki değişkenliğin giderek arttığı durumu ve hatalı üretilmiş ürün olarak düşünülür. Atık, ifade eder ve bu durum sistemin kapatılması veya maden talaşı, kirlenmiş su, duman gibi istenmeyen 12
Bilişim Sistemleri 1 çıktılardır. Hatalı üretilmiş ürün ise süreçteki hatalar sonucunda ortaya çıkan kusurlu üründür. Bunlar sonradan işlenerek düzeltilebilir veya kusurlu ibaresiyle satılabilir. Üretim sisteminde geri bildirim, ürünün kalite kontrolünün denetlenmesi ve gerekiyorsa süreçte değişiklik yapılması bilgisinin verilmesiyle gerçek- leşir. Fabrikalardaki kalite kontrol birimleri aslında sürecin gidişatına dair geri bildirim bilgisini üreten bölümlerdir. Servis sistemi (hizmet sistemi olarak da bilinir) fiziksel olarak bir ürün üretmeyip hizmet üreten sistem- dir. Kargo işletmesi, postane, hastane buna örnektir. Servis sisteminde girdiler hizmet için kullanılacak malzeme, cihazlar, ekipman, para, bilgi, enerjidir. Çıktı ise hizmetin kendisidir. Elbette bazen kusurlu hizmet de olabilir. Örneğin bir paketin kargo işletmesi tarafından doğru adrese, söz verilen zamanda, hasarsız ve uygun bir maliyetle taşınması bir hizmettir. Öte yandan paketin kaybolması, yanlış yere teslim edilmesi vb. ise kusurlu hizmete örnektir. Geri bildirim, genellikle müşterilerden gelen ve aldıkları hizmeti değerlendiren olumlu veya olumsuz kişisel görüşlerdir. Şekil 1.4 Bir Servis Sistemi Olarak Kargo Taşımacılığı Bilişim sistemleri, bir iş sürecindeki işleri tamamlamak için ihtiyaç duyulan bilgiyi biriktiren, işleyen, depolayan ve çıktı olarak veren, birbiriyle ilişkili bileşenler topluluğudur. Amacı karar verme etkinliğini artırmak için yöneticilere gerek duydukları bilgiyi ve enformasyonu zamanında ve doğru olarak üret- mektir. Bir başka tanıma göre bilişim sistemleri, belli bir konuya ya da örgüte ilişkin verileri bir düzen içinde sayısal ortamda saklayan ve bunlar üzerinde çeşitli karmaşıklık düzeylerinde arama, bulma, özet- leme, sınıflandırma, değerlendirme, çıkarsama, raporlama yapması söz konusu olabilen veri saklama ve iletişim sistemidir. Bilişim sisteminin girdileri veri, enformasyon, ekipman, cihaz (bilgisayar), para, enerji iken çıktısı durum veya yöntem bilgisidir. Elbette bu sistemde de kusurlu çıktı olabilir. Örneğin bilginin yanlış veya eksik türetilmiş olması, yanlış yere gönderilmiş olması, kusurlu bilgi hizmeti anla- mına gelir. Geri bildirim ise çoğu zaman bu bilgiyi kullanacak kişinin olumlu veya olumsuz kişisel gö- rüşleridir. E-ticaret sitelerinden alışveriş yapan müşterilerin web sayfasında yaptıkları işleme dair görüş yazması, puan vermesi bir geri bildirimdir. Bilişim sistemleri günümüzde gittikçe yaygınlaşmaktadır ve özellikle kurumsal uygulamalar işletmele- re çok önemli destekler sağlamaktadır. Coğrafi bilgi sistemleri (GIS), bir coğrafyaya ait bütün bilgilerin saklandığı ve acil durumlarda kullanıldığı yapı iken kurumsal kaynak planlaması (ERP), bir işletmedeki bütün alt sistemleri izleyen onların bütünleşik bir yapı altında çalışmasını sağlayan uygulamalar olarak öne çıkmaktadır. Bunların dışında Türk gümrüklerinde kullanılan ve bütün gümrük işlemlerinin yürü- tülmesini sağlayan BİLGE, müşteri ilişkileri yönetimi (CRM) sistemleri, e-devlet uygulamaları, tedarik zinciri yönetimi (SCM), e-ticaret yazılımları günlük hayatımıza katkı sağlayan önemli bilişim sistemleri uygulamalarıdır. 13
1 Bilişim Sistemlerine Giriş Öğrenme Çıktısı 2 Sistemin özelliklerini açıklayabilme Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş Bir bilişim sistemi olarak E-devlet uygulamasındaki Okulunuzda öğrenciler ara- e-devlet uygulaması ne tür girdiler, çıktılar, süreç ve sında 2. el kitap alım satımı alt sistemlerden ve hizmet- geri bildirim nedir, açıkla- konusunda kişilerin ha- lerden oluşmaktadır? Kısaca yınız. berleşmesini sağlayacak bir açıklayınız. Bu bilişim sis- bilgi sistemi kurmak iste- temini özellikleri açısından diğinizi düşünün. Böyle bir nasıl tanımlayabilirsiniz? bilişim sisteminin bileşenle- ri ne olur? Web sayfasında ne gibi bilgiler olmalıdır? Bileşenler arasındaki ilişki- ler nelerdir? BİLİŞİM SİSTEMLERİ makta ve birbirlerini daha çok etkiler hâle gelmek- tedir. 1929’da Amerika’da çıkan büyük ekonomik Günümüzde karar vericiler için karar verme kriz Türkiye’yi o tarihte çok etkilememişken, bu- zorluğu artmaktadır ve bunun nedenleri şöyle sı- gün Çin’den çıkarak yayılan bir salgın bütün dünya ralanabilir. ekonomisini alt üst edebilmektedir. Küreselleşme- nin bir diğer etkisi de rekabetin artmış olmasıdır. 1. Değerlendirilmesi gereken alternatif sayısı Bugün pek çok ülke ucuz işgücü olması nedeniyle artmaktadır. Çin’e karşı rekabet etmekte zorlanmaktadır. Batı dünyası, bu rekabete karşı koyabilmek için tama- 2. Belirsizlik arttığı için geleceğe dönük tah- men robotlardan oluşan bir üretim sistemi ve ken- minler yapmak zorlaşmaktadır. di kendine çalışan fabrikalar kurma yoluna gitmiş, bunu da Endüstri 4.0 olarak isimlendirmiştir. Son 3. Küreselleşme nedeniyle rekabet artmaktadır. olarak dünyada sistemlerin de karmaşıklığı artmak- 4. Hata yapmanın maliyeti artmıştır ve her- ta ve yönetimi de gittikçe zorlaşmaktadır. Binlerce çalışanı olan dev fabrikalar, milyonlarca müşterisi hangi bir hatada ortaya çıkan karmaşıklık olan e-ticaret şirketleri, yüzlerce aracı olan kargo nedeniyle kaos artmaktadır. firmaları yönetilmeleri gittikçe zorlaşan kurumlar 5. Sistemlerin de karmaşıklığı artmakta, bu olarak ortaya çıkmaktadır. Türk Hava Yolları’nın nedenle bir sistemi denetim altında tut- 2019 yılında 126 ülke ve 318 şehre uçuş yaptığı mak/yönetmek zorlaşmaktadır. 74 milyondan fazla yolcu taşıdığı hesaplanmıştır. Dünyada üretimin artmasıyla birlikte hemen Buna ek olarak 1 milyon 700 bin tondan fazla kar- her alanda karşılaşabileceğiniz seçenek sayısı da go taşımacılığının da eklenmesi gerekir. Bu kadar artmıştır. Örneğin fabrikaya özel amaçlı yeni bir çok işlemin olduğu bir işletmenin yönetiminin de tezgâh satın almak istediğinizde bile karşınıza on- gerçekten zor olacağı açıktır. larca seçenek çıkabilmektedir. Bu durumda, hangi seçenek hangi mantıksal gerekçeyle benimsenmelidir? Bütün bu zorluklar, sistemlerin kontrol edile- Sorusu ile karşı karşıya kalınmaktadır. Bunun için bilmesi için hızlı, güvenilir ve tam zamanında bilgi çok kriterli karar verme tekniklerinden yararlan- akışını gerektirmektedir. İşte bu nedenle de bilişim mak gerekir. Bir diğer önemli konu, dünyada be- sistemlerine ihtiyaç duyulmaktadır. lirsizliklerin artmış olmasıdır. Küreselleşme arttıkça dünyadaki ülkelerin birbirlerine bağımlılıkları art- 14
Bilişim Sistemleri 1 Bilişim sistemleri genel olarak 5 ana başlıkta Bilişim sistemlerinin 4 temel bileşeni olduğu toplanır. Bunlar kayıt işleme sistemi, yönetim bili- söylenebilir. Bunlar, donanım, yazılım, insan (kul- şim sistemi, karar destek sistemi, uzman sistem ve lanıcı) ve prosedürlerdir. Donanım sistemde kul- üst yönetici destek sistemidir. Bunlara ek olarak ofis lanılan her türlü cihaz ve ekipmana genel olarak otomasyon sistemlerinden ve kurumsal uygulama- verilen isimdir. Örneğin ana kart, mikro işlemci, lardan da bahsetmek gerekir. Ancak bu sistemlerin sabit disk, disk sürücüler, depolama araçları (usb aralarındaki farkları anlayabilmek için önce karar bellek vb.), ekran, klavye, yazıcı vb. Bunların yanı vermeyle ilgili bazı kavramlara göz atmak gerekir. sıra yerel (LAN-Local Area Network) ve geniş (WAN-Wide Area Network) ağ bağlantısı ve in- Karar verme zorlu bir süreçtir ve bu süreci ta- ternet bağlantısını sağlayan cihazlar da donanımın nımlamak için karar verme süreci ile karar verme diğer parçalarıdır. seviyelerini incelemek gerekir. Yapısal kararlar, ya- pısal olmayan kararlar ve yarı yapısal kararlar olmak Yazılım ise sistemin çalışmasını sağlayan her üzere üç tür karar verme süreci vardır. Bunlar karar türlü programa verilen genel isimdir. İşletim siste- verilirken sezgi ve deneyim gerektirmeyen, sezgile- mi, verilerin saklanmasını sağlayan veritabanı yö- re ve deneyimlere yoğun olarak ihtiyaç duyulan ve netimi sistemi, verinin bilgiye dönüştürülmesinde yarı yarıya sezgi ve deneyim gerektiren durumların yararlanılacak tekniklerin kullanıldığı program ve olması şeklinde özetlenebilir. Örneğin eldeki ürün hatta iletişimi sağlayan arayüzler birer yazılımdır. stoklarına bakılarak malzeme siparişi verilmesi ya- pısal bir karardır. Sadece matematiksel hesap yap- İşletim sistemi, bilişim sistemini çalıştıran te- mak yeterlidir, sezgi ve deneyim gerekmez. Ama bir mel programdır. Windows, Linux, Ubuntu gibi ülkenin, 50 yıl içinde en gelişmiş 10 ülke arasına birbirinden gerçekten çok farklı işletim sistemleri girmesi hedeflendiğinde, şimdi hangi alana yatı- kullanılabilir. İşletim sisteminin görevi, donanımı rım yapılması gerektiği kararı ciddi hesaplamaların ayağa kaldırarak bileşenlerin birbirleriyle ilişkisini yanında sezgi, birikim ve deneyim gerektirir. Do- sağlamak, sistemin çalışır olmasını garantilemek- layısıyla yapısal olmayan karar sınıfına girer. Yakın tir. Bir çıktıyı yazıcıya gönderdiğinizde onun yeri- gelecekte ekonominin durumuna dair tahmin ya- ne ulaşmasını, sürücülerin çalışmasını, dosyaların parak yatırım kararı almak ise yarı yapısal bir ka- kaydedilip, kopyalanmasını vb. temel işlemlerin rara örnektir. Sezgilere dayanarak bazı ekonomik tamamını işletim sistemi yapar. varsayımların yapılmasından sonra matematiksel hesaplamalarla karar vermek mümkündür. Veri tabanı bütün verilerin saklandığı (depolan- dığı) yerdir. Milyonlarca satırlık verilere hızlı şe- Bunun yanı sıra sistemin geleceğini doğrusal kilde erişilebilmesi ve bunlarla işlem yapılabilmesi etkileyen karar verme seviyeleri stratejik, taktik ve için verilerin belli bir mantıkla depolanması bir zo- operasyonel olmak üzere 3 başlık altında incelen- runluluktur. Bunun için ise bir veri tabanı yönetim mektedir. sistemi (SQL, Oracle vb.) kullanılır. Günümüzde veriler genellikle ilişkisel veri tabanı (relational da- Stratejik karar verme seviyesi üst yönetim tara- tabase) yapısı kullanılarak farklı veri tablolarında fından verilen kararları ifade eder ve uzak geleceği saklanmaktadır. Veriler arasındaki ilişki ise anahtar etkiler. Bu tür kararlar risk içerir ve yanlış karar bü- alanlarla sağlanır. Örneğin bir öğrencinin adres, yük maliyetlere neden olabilir. ders kayıt ve not bilgilerinin hepsi tek bir tabloda tutulmaz. Adres bilgileri ayrı bir tabloda, güncel Taktik karar verme seviyesi, orta düzey yöneti- ders kayıt bilgileri ayrı bir tabloda ve karnesinin cilerin görevi kapsamındadır. Sistemin orta vadeli hazırlanacağı not bilgileri ayrı bir tabloda tutulur. durumunu etkiler. Risk seviyesi nispeten azdır. Bu tablolar arasındaki ilişki ise öğrenci numarası ile sağlanır. Her tablonun ilk sütunu öğrencinin nu- Operasyonel karar verme seviyesi ise alt düzey yö- marasıdır ve diğer bilgiler bu numarayla bağlantılı neticilerin verdiği karar türüdür ve yakın geleceğe olarak kaydedilir. Öğrenci numarası gibi tablolar dair kararlardır. Hata yapılması hâlinde bunun az arasındaki ilişkilendirmeyi sağlayan alana, anahtar bir maliyetle telafi edilmesi şansı vardır. Örneğin alan denir. Vatandaşlık numarası, araç plakası, bir bir işletme için başka bir işletme ile birleşme kara- ürünün stok numarası (barkodu) iyi birer anahtar rı hem stratejik hem de yapısal olmayan bir karar alan örneğidir. iken muhasebe işlemleri hem yapısal hem de ope- rasyonel karar sınıfına girer. 15
1 Bilişim Sistemlerine Giriş Model tabanı verinin bilgiye dönüştürülmesin- Kayıt İşleme Sistemi (KİS); büyük miktardaki de kullanılacak tekniklerin kodlandığı kısımdır. veriyi basit matematiksel işlemlerle değerlendiren Burada hangi problem ele alınıyorsa onu çözecek ve basit sonuçlar üreten sistemlerdir. Bu sistemle- bilimsel yöntemin (algoritmanın) kodlanmış ol- re verilecek en iyi örnek fatura düzenlenmesidir. ması gerekir. Elbette birden fazla sayıda çözüm Elektrik, su, doğalgaz, iletişim vb. pek çok fatura- yöntemi de kodlanmış olabilir. Örneğin bir iş- nın düzenlenmesinde basit matematiksel işlemler letme için üretim planlaması yapılacaksa gerekli yapılmaktadır. Ama her ay milyonlarca müşteri bilgiler gelecek döneme ait ürün sipariş bilgileri, için fatura düzenlemesi gerekebilmektedir. Bu da elimizde bulunan hammadde, işçilik ve makine çok ciddi bir iş yükü demektir ve kayıt işleme sis- kapasitesi değerleri, elde bulunan mamul ve yarı temi olmasa altından kalkmak çok zordur. KİS, mamul bilgilerdir. Bu değerler veri tabanında ka- yapısal ve daha çok operasyonel kararlar için uy- yıtlı durumdadır. Veri tabanından bu değerlerin gundur. okunmasından sonra üretilecek ürün miktarını belirleyecek matematiksel formülasyon kullanıla- Yönetim Bilişim Sistemi (YBS); karmaşık ma- rak hangi üründen ne zaman ve ne kadar üreti- tematiksel işlemler ve matematiksel modeller, is- leceği hesaplanabilir. İşte bu hesabı yapacak ma- tatistiksel yöntemler vb. kullanarak hesap yapan tematiksel formülasyonun kodlanarak saklandığı sistemlerdir. Büyük miktarda veri işlemesi gerek- yer model tabanıdır. Bilişim sistemi veri tabanın- mez. İyi bir örnek işletmenin, gelen siparişleri ve daki bilgileri model tabanındaki yöntemleri kulla- eldeki üretim hızını dikkate alarak gelecek dönem narak işler ve üretim planı sonucunu üretir. için üretim planlaması yapmasıdır. YBS, yapısal ve taktik düzeydeki kararlar için uygundur. YBS Arayüz, sistemle kullanıcı arasında veya sistem- genellikle durum bilgisi üretir. Örneğin stok izle- ler arasındaki bilgi iletimi yani geçiş noktasıdır. me sisteminde, stokların durumunu izleyerek yeni Örneğin kullanıcının bilgisayara bilgi girdiği veya malzeme siparişi kararı verebilir. Şu anda siparişler işlenmiş bilginin sonucunu gördüğü ekran, bir ne durumda sorusunun cevabı bir durum bilgisi arayüzdür. Benzer şekilde cep telefonu, tablet ve olarak düşünülebilir. banka ATM’lerindeki ekranlar kullanıcıyla sistem arasındaki iletişimin kolayca yapılmasını sağlayan Karar Destek Sistemi (KDS); bazı parametrelere ekran görüntüleri olarak birer grafik arayüzdür. göre senaryolar üreterek ve yine karmaşık mate- matiksel yöntemler ve modeller kullanarak çözüm Bilişim sisteminin diğer bir önemli bileşeni in- bulan bilgi sistemidir. What if analizi diye isim- sandır. Sistemi yöneten, kullanan, bakımını yapan, lendirilen yöntemle ve benzetim, veri madencili- çalıştıran herkes örneğin yöneticiler, karar vericiler, ği, bulanık mantık, çevrimiçi analitik veri işleme bilgi işlem personeli vb. bu gruba girer. (OLAP) gibi ileri düzeydeki teknikleri kullanarak bilgi üretir. YBS ile arasındaki temel ayrım, senar- Son bileşen prosedürlerdir. Prosedürler sistemi yolar türetmesi ve her bir senaryo için ayrı bir de- kullanmak için tanımlanmış yöntemler, stratejiler ğerlendirme yaparak sonuçları sunmasıdır. KDS, kısacası yol yordam anlamına gelir. Örneğin veri ta- yarı yapısal karar vermeye uygundur. Taktik ve banındaki bilgilere kimlerin erişim izni olacağının stratejik karar seviyesinde kullanılabilir. Senaryo- önceden belirlenmiş olması gerekir. Bu, özellikle ya göre nasıl davranılması gerektiği hakkında bilgi veri güvenliği açısından kritiktir. Burası, sistemden ürettiği için aslında yöntem bilgisi üretmiş olur. kim hangi düzeyde bilgi talep edebilir, bu bilgiyi kullanma yetkisi nedir, bunu kime raporlayabilir, Uzman Sistem (US); tıpkı konunun bir uzmanı sisteme bir bilgisayar korsanı saldırısı olduğunda ve gibi davranarak çıkarsama ve tahminleme yapabi- sonrasında neler yapılmalıdır, yazılım ve donanım- len gerektiğinde sorunu teşhis eden sistemdir. Az la ilgili sorunlar çıktığında kimler nasıl müdahale veri olsa bile çalışabilir. Meta sezgisel algoritma, etmelidir gibi olası pek çok soruya ve duruma karşı bulanık mantık, veri madenciliği, derin öğrenme süreçlerin tanımlandığı bileşendir. ve yapay sinir ağı gibi çok gelişmiş yapay zekâ tek- niklerini kullanır. Yapısal olmayan ve stratejik dü- Bilişim sistemleri genel olarak 5 ana başlıkta in- zeydeki karar verme problemleri için uygundur. celenmektedir. 16
Bilişim Sistemleri 1 Üst Yönetici Destek Sistemi (ÜDS) ise bilgisayarla zaman geçirmeye çok zaman ayıramayacak üst düzey yöneticiler için tasarlanmış, grafik tabanlı ve kullanımı kolay bilgi sistemidir. Yöneticinin özellikle önemse- diği belli başlı anahtar performans göstergelerinin kolayca hesaplanarak grafiklerle, tablolarla görsel olarak sunulması sağlanır. ÜDS aslında alt sistem olarak YBS, KDS veya US’yi çalıştırır. Oradan gelen bilgileri görsel olarak sunar. Üst düzey kullanıcılar için olduğundan, yapısal olmayan karar verme problemleri için ve stratejik düzeye uygundur. Bilişim sistemlerinin aralarındaki farklar belirli kriterlere göre Tablo 1.2’de verilmektedir. Tablo 1.2 Bilişim Sistemlerinin Aralarındaki Farklar Boyut KİS YBS KDS US ÜDS Amaç Yararlılık Verimlilik Etkinlik Etkinlik ve Zamanlılık Yararlılık Yarı yapısal, Karar Süreci Yapısal Yapısal Yarı yapısal Yapısal olmayan Yapısal olmayan Odaklandığı Veri işleme Bilgi türetme Senaryoya göre Çıkarsama İzleme ve Konu bilgi türetme Öneri, açıklama kontrol Belirli bir ve teşhis Bilgi Türü Özet raporlar Çizelge senaryoya ait Durum raporu Sonuç rapor bilgi Hastalık teşhisi Anahtar Uygulamalar Faturalama Talep tahminleme, Yatırım göstergeye ait üretim planlama grafik gösterim programlama Yönetim Operasyonel Taktik, Stratejik Stratejik Üst yönetim Düzeyi Taktik Kaynak: Turban vd., 2011 Bu sistemlerin dışında ofisteki verimliliği artırmak için ofis otomasyon sistemleri geliştirilmiştir. Genel- likle de yerel alan ağ (LAN-Local Area Network) üzerinde çalışır ve elektronik yayıncılık, elektronik ileti- şim, elektronik işbirliği ve ofis yönetimi gibi konularda üretilmiş yazılımlardan oluşur. Son olarak kitabımızın 4. Bölümünde ayrıntılı bir şekilde ele alınacak olan Kurumsal Uygulamalar başlığı altında Kurumsal Kaynak Planlaması (ERP-Enterprise Resource Planning), Tedarik Zinciri Yöne- timi (SCM-Supply Chain Management), Müşteri İlişkileri Yönetimi (CRM-Customer Relationship Ma- nagement) sistemlerinden bahsetmek gerekir. ERP, bir işletmenin üretim, dağıtım ve finansal süreçlerinin etkinliğine odaklanmaktadır. SCM, bir işletme tarafından gereksinim duyulan ürün ve hizmetlere yönelik tedarikçilerle etkin bir şekilde kaynak sağlama ve tedarik süreçlerinin geliştirilmesine ilişkindir. CRM ise pazarlama, satış ve hizmet süreçleri aracılığıyla kâr sağlayacak yeni müşteri kazanma ve mevcutları muha- faza etme üzerine odaklanmaktadır. Bunun dışında Coğrafi bilgi sistemleri (GIS-Geographical Information Systems), e-devlet uygulamaları da diğer kurumsal sistem uygulamaları türlerindendir. Bilişim sistemlerinin gelecekte daha büyük roller üsteleneceğini söylemek yanlış olmaz. Tıpkı işlet- melerin büyümeleri ve gittikçe karmaşıklaşması gibi bilişim sistemleri de gün geçtikçe daha karmaşık hâle gelmektedir. Öte yandan hayatımızı kolaylaştıran en büyük yardımcılarımız olma yolunda da iler- lemektedir. 17
1 Bilişim Sistemlerine Giriş Öğrenme Çıktısı 3 Bilişim sistemlerinin özelliklerini ayırt edebilme Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş e-nabiz adıyla kişilerin sağ- Bir şehirdeki bütün altyapı- E-devlet uygulamasına baş- lığıyla ilgili kayıtlarının nın (elektrik, su, doğalgaz ka ne gibi hizmetler eklene- tutulduğu sistem, hangi ve telefon hatları), bütün bi- bilir? bilişim sistemi sınıfına gi- naların, yolların ve bunlara rer? Bu sistemin yararları ve dair her türlü detaylı verinin olası zararları sizce nelerdir? belediyenin kullandığı Kent Bilişim Sisteminde (KBS) de kayıtlı olduğunu varsa- yın. Bu aslında bir coğrafi bilgi sistemidir. KBS’den yararlanarak ne gibi bilgi- ler türetilebilir? KBS hangi sınıf bilişim sistemi olarak düşünülmelidir? 18
Bilişim Sistemleri 1 1 Veri, enformasyon ve öğrenme çıktıları ve bölüm özeti bilgi arasındaki farkları anlayabilme Bilgi ve Bilişim Bilgi, durum bilgisi ve yöntem bilgisi olarak iki başlıkta ele alınır. Durum bilgisi, sistemin durumuna ait bilgi iken yöntem bilgisi, bir faaliyetin nasıl gerçekleştirileceğine dair süreci gösteren bilgidir. Öte yandan bilişim çağının belki de en önemli 3 kavramı veri, enformasyon ve bilgidir. Veri (data), genellikle ölçme, sayma, gözlem gibi yollarla elde edilmiş, henüz işlenmemiş, ham halde bulunan ve çoğunlukla sayısal değerlerdir. Verinin grup- landırılarak, süzülerek ve belki belli bir biçime getirilerek dijital ortama taşınmasıyla elde edilen göstergelere (özet bilgiye) enformasyon (information) denir. Bilgi (knowledge) ise veriden ve enformasyondan yararlanıla- rak, bunların işlenmesiyle elde edilen faydalı sonuçtur. Bilgilerin birikmesi ve deyim yerindeyse kristalleşmesiyle bilgelik (wisdom) oluşur. Bilgelik bir konuda elde ettiğiniz bilgiden yararlanarak başka bir konuda çıkarsama yapma, fikir yürütme yeteneğinizin gelişmesi halidir. Bilişim ya da enformatik kavramı bilgi olgusunu, bilgi saklama, erişim dizgeleri, bilginin işlenmesi, aktarılması ve kullanılması yöntemlerini, toplum ve insanlık yararı gözeterek inceleyen uygulamalı bilim dalı olarak tanımlanmaktadır. Verinin enformasyona ve enformasyonun bilgiye dönüştürülmesinde çeşitli tekniklerin kullanıldığı süreçler var- dır. Bunlara veri işleme süreci ve enformasyon işleme süreci denir. Bilginin faydalı ve değerli olabilmesi için bazı önemli karakteristiklere sahip olması gerekmektedir. Bunlardan ilki bilginin doğruluğu ve doğrulanabilirliğidir. Doğrulanabilirlikle kastedilen bilginin doğru olduğunun da ispatlanabilir olmasıdır. Bilginin diğer bir önemli karakteristiği zamanlılığıdır. Bilgi doğru zamanda üretilmişse anlamlıdır, sonradan üretilen bir bilginin çok da kıymeti olmaz. Bilginin güncelliği ve ilgililiği de bir başka önemli konudur. Bilgi zamanında gelmiş olabilir ama güncel ve konuyla ilgili olmayabilir. Bu durumda da bilginin kıymeti olmaz. Son olarak bilginin sade ve ekonomik olması da önemlidir. 19
1 Bilişim Sistemlerine Giriş 2 Sistemin özelliklerini açıklayabilme öğrenme çıktıları ve bölüm özeti Sistem ve Sistem Yaklaşımı Sistem, bir amacı gerçekleştirmek üzere bir araya gelmiş farklı özelliklerdeki bileşenlerden oluşan yapıya verilen isimdir. Bileşenler arasında sıkı bir etkileşim vardır. Bu bileşenlerden biri olmasa sistem çalışmaz veya amaç- larını tam olarak yerine getiremez. Öte yandan iyi bir sistem oluşturmak için bileşenlerin en kalitelisini veya en pahalısını seçmek gerekmez. Sistem bileşenlerinin özellikleri, sistemin amacını en iyileyecek şekilde seçilir. Sistem tasarımı çalışmasında izlenmesi gereken sürece sistem yaklaşımı denir. Bu yaklaşım genel olarak bütün problemlerin çözümünde izlenebilecek bir yöntem olarak da önerilir. Sistem yaklaşımı, problemi anlaşılabilecek kadar küçük parçalara ayırarak her bir parçayı sistemin genel amaçlarına uygun olacak şekilde tasarlamak ve en iyilemek şeklinde özetlenebilir. Sistem belli bir sınır içinde çalışır. Sınır, fiziki bir sınır olabileceği gibi kavramsal da olabilir. Sistem sınırının dışına sistemin çevresi denir. Sistem çevresinde sistemin etkileyemediği ama davranışlarıyla sistemi doğrudan etkileyen kişiler (müşteriler, rakipler), kurumlar (devlet, diğer işletmeler), olaylar (hava koşulları, ekonomik durum) vb. etkenler bulunur. Sistemler farklı kritelere göre sınıflandırılmaktadır. Davranışı çevresel koşullardan etkilenmeyen sistemlere de- terministik sistem denir. Çevresel değişikliklere göre pozisyon alan sistemlere ise probabilistik sistem denmektedir. Bir diğer sınıflandırmada ise sistemler açık ve kapalı olarak değerlendirilir. Kapalı sistem çevresiyle hiç ilişkisi olmayan sistemdir. Sistemler ayrıca statik ve dinamik sistemler olarak da isimlendirilir. Kendisi veya bileşenleri hareketsiz olan sistem statiktir. Öte yandan dinamik sistemler, çevresel değişikliklerden hızlı etkilenen, hareketli sistemlerdir. Son olarak basit ve karmaşık sistemlerden söz edilebilir. Süreçleri itibariyle işlemlerin basitliği veya karmaşıklığını gösterir. Sistem, farklı alt sistemlerden oluşabilir. Bütün sistemlerin mutlaka girdileri, süreci ve çıktıları vardır. Buna ek olarak genellikle bir de geri bildirim olur. Girdi, sistemin çıktısını elde edebilmek için gerekli hammadde, cihaz, enerji, para, bilgi vb. gibi gerek duyulan her şeydir. Girdiler bir süreçten geçirilerek çıktıya dönüştürülür. Süreç, dönüştürme işleminin yapılması hâlidir. Çıktı ise sistemin nihai hedefidir. Çıktı; bir ürün, hizmet veya bilgi olabilir. Geri bildirim, çıktının istenen özelliklerde olup olmadığının kontrol edilmesinden sonra sürecin doğru çalışıp çalışmadığına dair sistemi yöneten, harekete geçiren birime iletilen bilgidir. Süreç planladığı gibi çalışıyorsa bir şey yapmaya gerek yoktur ama öyle değilse hatanın nerede olduğunun belirlenmesi ve düzeltici faaliyetlerin yapılması gerekir. Her sistemde geri bildirim olmayabilir ama sibernetik sistemlerin olmazsa olmaz parçasıdır. Geri bildirim negatif ve pozitif olmak üzere iki başlıkta incelenir. Negatif geri bildirim, çıktıdaki değiş- kenliğin azaltılmaya çalışıldığı durumu ifade eder. Pozitif geri bildirim ise sistemin ilerlediği yöndeki davranışını pekiştirdiği durumdur. Sistem; üretim sistemi, servis sistemi ve bilişim sistemi olarak 3 ayrı başlıkta incelenmektedir. Üretim sistemi, hammadde ve malzemeleri işleyerek ürün üreten sistemdir. Servis sistemi (Hizmet sistemi olarak da bilinir.), fiziksel olarak bir ürün üretmeyip hizmet üreten sistemdir. Bilişim sistemi ise bir iş sürecindeki işleri tamamla- mak için ihtiyaç duyulan bilgiyi biriktiren, işleyen, depolayan ve çıktı olarak veren, birbiriyle ilişkili bileşenler topluluğudur, amacı karar verme etkinliğini artırmak için yöneticilere gerek duydukları bilgiyi ve enformasyonu zamanında ve doğru olarak üretmektir. 20
Bilişim Sistemleri 1 3 Bilişim sistemlerinin özelliklerini ayırt edebilme Bilişim Sistemleri öğrenme çıktıları ve bölüm özeti Günümüzde karar vericiler için karar verme zorluğu artmaktadır. Bu yüzden karar vermedeki etkinliği artırmak amacıyla bilişim sistemlerine gerek duyulmaya başlanmıştır. Yapısal kararlar, yapısal olmayan kararlar ve yarı yapısal kararlar olmak üzere üç tür karar verme süreci vardır. Bunlar; karar verilirken sezgi ve deneyim gerek- tirmeyen, sezgilere ve deneyimlere yoğun olarak ihtiyaç duyulan ve yarı yarıya sezgi ve deneyim gerektiren du- rumların olması şeklinde özetlenebilir. Ayrıca sistemin geleceğini doğrusal etkileyen karar verme seviyelerinden bahsetmek gerekir. Bunlar 3 başlıkta toplanır: Stratejik, taktik ve operasyonel. Stratejik karar verme seviyesi üst yönetim tarafından verilen kararları ifade eder ve uzak geleceği etkiler. Bu tür kararlar risk içerir ve yanlış karar büyük maliyetlere neden olabilir. Taktik karar verme seviyesi, orta düzey yöneticilerin görevi kapsamındadır. Sistemin orta vadeli durumunu etkiler. Risk seviyesi nispeten azdır. Operasyonel karar verme seviyesi ise alt düzey yöneticilerin verdiği karar türüdür ve yakın geleceğe dair kararlardır. Hata yapılması hâlinde bunun az bir maliyetle telafi edilmesi şansı vardır. Bilişim sistemlerinin 4 temel bileşeni olduğu söylenebilir. Bunlar, donanım, yazılım, insan (kullanıcı) ve pro- sedürlerdir. Donanım, sistemde kullanılan her türlü cihaz ve ekipmana genel olarak verilen isimdir. Yazılım ise sistemin çalışmasını sağlayan her türlü programa verilen genel isimdir. İşletim sistemi, verilerin saklanmasını sağlayan veri tabanı yönetimi sistemi, verinin bilgiye dönüştürülmesinde kullanılacak tekniklerin kullanıldığı program ve hatta iletişimi sağlayan arayüzler birer yazılımdır. İşletim sistemi, bilgi sistemini çalıştıran temel programdır. Veri tabanı bütün verilerin saklandığı (depolandığı) yerdir. Model tabanı verinin bilgiye dönüş- türülmesinde kullanılacak tekniklerin kodlandığı kısımdır. Burada hangi problem ele alınıyorsa onu çözecek bilimsel yöntemin (algoritmanın) kodlanmış olması gerekir. Arayüz ise sistemle kullanıcı arasındaki veya sis- temler arasındaki bilgi iletimi yani geçiş noktasıdır. Bilişim sisteminin diğer bir önemli bileşeni insandır. Sistemi yöneten, kullanan, bakımını yapan, çalıştıran herkes, örneğin yöneticiler, karar vericiler, bilgi işlem personeli vb. bu gruba girer. Son bileşen prosedürlerdir. Prosedürle, sistemi kullanmak için tanımlanmış yöntemler, stratejiler kısacası yol yordam anlamına gelir. Bilişim sistemleri genel olarak 5 ana başlıkta toplanır. Bunlar kayıt işleme sistemi, yönetim bilişim sistemi, ka- rar destek sistemi, uzman sistem ve üst yönetici destek sistemidir. Bunlara ek olarak işletmeler, ofis otomasyon sistemlerini ve gelişmiş iş sistemleri olarak kurumsal uygulamaları da kullanmaktadır. Kayıt İşleme Sistemi (KİS); büyük miktardaki veriyi basit matematiksel işlemlerle değerlendiren ve basit sonuçlar üreten sistemlerdir. KİS, yapısal ve daha çok operasyonel kararlar için uygundur. Yönetim Bilişim Sistemi (YBS), karmaşık matematiksel işlemler ve matematiksel modeller, istatistiksel yöntemler vb. kullanarak hesap yapan sistemlerdir. Büyük miktarda veri işlemesi gerekmez. YBS genellikle durum bilgisi üretir Karar Destek Sistemi (KDS); bazı parametrelere göre senaryolar üreterek ve yine karmaşık matematiksel yön- temler ve modeller kullanarak çözüm bulan bilgi sistemidir. What if analizi diye isimlendirilen yöntemle ve benzetim, veri madenciliği, bulanık mantık, çevrimiçi analitik veri işleme (OLAP) gibi ileri düzeydeki teknikleri kullanarak bilgi üretir. KDS, yarı yapısal karar vermeye uygundur. Taktik ve stratejik karar seviyesinde kullanıla- bilir. Senaryoya göre nasıl davranılması gerektiği hakkında bilgi ürettiği için aslında yöntem bilgisi üretmiş olur. Uzman Sistem (US); tıpkı konunun bir uzmanı gibi davranarak çıkarsama ve tahminleme yapabilen gerektiğin- de sorunu teşhis eden sistemdir. Meta sezgisel algoritma, bulanık mantık, veri madenciliği, derin öğrenme ve yapay sinir ağı gibi çok gelişmiş yapay zekâ tekniklerini kullanır. Yapısal olmayan ve stratejik düzeydeki karar verme problemleri için uygundur. Üst Yönetici Destek Sistemi (ÜDS) ise bilgisayarla zaman geçirmeye çok zaman ayıramayacak üst düzey yöne- ticiler için tasarlanmış, grafik tabanlı ve kullanımı kolay sistemdir. Yöneticinin özellikle önemsediği belli başlı anahtar performans göstergelerinin kolayca hesaplanarak grafiklerle, tablolarla görsel olarak sunulması sağlanır, yapısal olmayan karar verme problemleri için ve stratejik düzeye uygundur. Bunların dışında ofisteki verimliliği artırmak için ofis otomasyon sistemleri geliştirilmiştir. Genellikle de yerel alan ağ (LAN-Local Area Network) üzerinde çalışır ve elektronik yayıncılık, elektronik iletişim, elektronik işbirliği ve ofis yönetimi gibi konularda üretilmiş yazılımlardan oluşur. Günümüzde çok gelişmiş kurumsal uygulamalar başlığı altında değerlendirilen sistemler: Kurumsal Kaynak Planlaması (ERP-Enterprise Resource Planning), Tedarik Zinciri Yönetimi (SCM-Supply Chain Management), Müşteri İlişkileri Yönetimi (CRM-Customer Relationship Management) şeklinde sıralanmaktadır. Bunun dışında coğrafi bilgi sistemleri (GIS-Geographical Information Systems), e-devlet uygulamaları diğer kurumsal sistem uygulamaları türlerindendir. 21
1 Bilişim Sistemlerine Giriş 1 Aşağıdakilerden hangisi bilişim çağının de- 6 Bir otomatik kontrol sistemi için uygun olan ğerlerinden biridir? sistem aşağıdakilerden hangisidir? neler öğrendik? A. Bilgi B. Toprak A. Deterministik sistem C. Para D. Sermaye B. Basit sistem E. Hizmet C. Kavramsal sistem D. Probabilistik sistem 2 Bir işletmede personelin işe geliş zamanları E. Kapalı sistem elektronik olarak izlenmekte ve ay sonunda geç ge- 7 Hastane aşağıdaki hangi tür sisteme bir ör- len ya da hiç gelmeyenlere ait bilgi üretilmektedir. Buna göre işletmenin yapmış olduğu bu bilgi aşa- nektir? ğıdakilerden hangisiyle adlandırılır? A. Bilişim sistemi A. Veri B. Enformasyon B. Üretim sistemi C. Bilgi D. Bilgelik C. Enformasyon sistemi E. Uzmanlık D. Bilgi sistemi E. Servis sistemi 3 Size ulaşan bir satış bilgisinden şüphe duydu- 8 Yönetim bilişim sisteminin amacı aşağıdaki- ğunuzda çalışanlardan bunun gözden geçirilmesini isterseniz bilginin aşağıdaki özelliklerinden hangi- lerden hangisidir? sini kullanmış olursunuz? A. Veri işlemede ekonomikliği artırmak A. Güncellik B. Sistemdeki verimliliği arırmak B. İlgililik C. Karar verme etkinliğini arırmak C. Zamanlılık D. Bilginin zamanında akmasını ve yararlı olması- D. Doğrulanabilirlik E. İspatlanabilirlik nı sağlamak E. Verilen bilgilere göre teşhiste bulunup çözüm 4 Bir işletmede arıza olması hâlinde nelerin ya- önermek pılması gerektiğine dair tanımlanmış prosedür aşa- ğıdakilerden hangisidir? 9 Aşağıdakilerden hangisi bir bilişim sistemi- A. Yöntem bilgisi nin bileşenlerinden biri değildir? B. Durum bilgisi C. Enformasyon A. Donanım D. Veri B. Veritabanı E. Arıza bakım bilgisi C. Müşteri D. Yazılım 5 Sistem sınırının tanımı aşağıdakilerden han- E. Prosedür gisidir? 10 Hastaneden randevu almak için telefonla A. Sistemler arasında kalan geçiş bölgesi veya internetten yapılan hasta başvurularını değer- B. Sistemler arasında veri iletimini sağlayan geçiş lendirerek hastayı ilgili polikliniğe yönlendirecek olan bilgi sistemi aşağıdakilerden hangisinin kap- bölgesi samındadır? C. Sistemi çevresinden ayıran fiziki veya hayali ge- A. Üst yönetici destek sistemi çiş bölgesi B. Karar destek sistemi D. Sistemle kullanıcıları ayıran geçiş bölgesi C. Yönetim bilişim sistemi E. Sistem bileşenleri arasındaki geçiş bölgesi D. Kayıt işleme sistemi E. Uzman sistem 22
Bilişim Sistemleri 1 1. A Yanıtınız yanlış ise “Giriş” konusunu yeni- 6. D Yanıtınız yanlış ise “Sistem ve Sistem Yaklaşı- neler öğrendik yanıt anahtarı den gözden geçiriniz. mı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. B Yanıtınız yanlış ise “Bilgi ve Bilişim” konusu- 7. E Yanıtınız yanlış ise “Sistem ve Sistem Yaklaşı- nu yeniden gözden geçiriniz. mı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. D Yanıtınız yanlış ise “Bilgi ve Bilişim” konusu- 8. B Yanıtınız yanlış ise “Bilişim Sistemleri” ko- nu yeniden gözden geçiriniz. nusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. A Yanıtınız yanlış ise “Bilgi ve Bilişim” konusu- 9. C Yanıtınız yanlış ise “Bilişim Sistemleri” ko- nu yeniden gözden geçiriniz. nusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. C Yanıtınız yanlış ise “Sistem ve Sistem Yaklaşı- 10. E Yanıtınız yanlış ise “Bilişim Sistemleri” ko- mı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. nusunu yeniden gözden geçiriniz. 23
1 Bilişim Sistemlerine Giriş 1 Araştır Yanıt Anahtarı Araştır 1 Tapu kadastro sisteminde; bütün iller bölgeler bazında mülk türleri (arsa, tar- la, daire, konut, villa işyeri vb.), bu mülklerin nitelikleri ve detaylı özellikleri, sahiplik bilgisi ve kişilerin detaylı isimleri, adresleri, mülkün alım satım tarihi, değeri gibi pek çok bilgi veridir. Bunlar birbirleriyle ilişkili ama farklı veri tabanlarında kayıtlı olarak tutulur. Örneğin mülke ait bilgiler bir veri taba- nında, o mülkün sahibine ait bilgiler başka bir veri tabanında tutulur. Benzer şekilde mülkün alım satım tarih ve değerini gösteren bilgilerin de farklı bir veri tabanında tutulması uygun olur. Bu verilerden yararlanılarak elde edile- cek özet bilgiler enformasyonu oluşturur. Örneğin iller temelinde hangi mülk türünden kaç tane olduğu, toplam metrekare cinsinden büyüklüğü gibi bilgi- ler enformasyondur. İller temelinde yıllara göre mülk miktarındaki artış, alım satımlarda artış veya azalış, mülk değerlerinde artış veya azalışın dönemlere göre değişimi gibi değerler ise bilgidir. Araştır 2 E-devlet uygulamasındaki hizmetlerden bazıları şunlardır: Adalet sistemi (Dava bilgilerinin sorgulanması), sağlık sistemi (Kişisel sağlık kayıtlarınızın sorgulanması), eğitim sistemi (diploma vb. bilgiler). Telekomünikasyon sis- temi (Kişisel cep telefonu vb. iletişim araçlarının kayıt bilgileri), güvenlik sistemi (Askerlikle ilgili sorgulamalar), sosyal güvenlik sistemi (SGK kayıt- ları). Trafik ve ulaşım (Üstünüze kayıtlı araçların sorgulanması, trafik ve yol durumu hakkında bilgi), tapu kadastro sistemi (Üstünüze kayıtlı mülklerin sorgulanması), vergi, harç ve cezalar sistemi (Adınıza oluşmuş vergi borçları, trafik cezaları vb. sorgulama), soy ağacı sorgulama sistemi. Bu bilişim sistemi çevresiyle iletişim içinde olduğu için açık, yapılacak her sor- guda belirli bir süreci izleyerek cevap vereceği ve olasılıklı bir durumun olmama- sı nedeniyle belirli bir sistem olarak nitelendirilebilir. Bu sistem için statik veya dinamik tanımlaması uygun olmaz. Ama karmaşık bir sistem olduğu açıktır. Araştır 3 e-nabiz, kişilerin yaptırdıkları bütün sağlık taramalarının sonuçları, doktor teşhislerini, kullanılan ilaçları, çektirilmiş olan film ve tomografi sonuçlarını, kısacası kişiye ait sağlıkla ilgili her türlü veriyi içerir. Bu verilerden yararlanı- larak kişinin genel sağlık durumu hakkında sonuçlar çıkarılabilir, hastalanma sıklığı hesaplanabilir. Genel olarak sistemdeki bütün hastalar incelenerek ül- kenin genel sağlık sorunları, hastalık türleri belirlenebilir. Sistemde eğer çıkar- sama fonksiyonu olacaksa bir uzman sistem olarak değerlendirilmesi gerekir. Ama sadece çıkarsama olmayacak sadece bazı hesaplamalar sonucunda toplu sonuçlar elde edilecekse yönetim bilişim sistemi olarak değerlendirilmelidir. Sistemin yararı bütün doktorların hastanın izniyle bu verilere erişebilmesi sonucu önceden yapılan tedavileri ve sonuçlarını görebilmesi, böylece teşhis kolaylığının sağlanmasıdır. Öte yandan bu bilgilerin kişisel olduğu düşünü- lürse özellikle üst düzey kişiler için bu bilgilerin sistemde olması sakıncalar doğurabilir. 24
Bilişim Sistemleri 1 Kaynakça Davis W. S. ve Yen D. C., (1999). The Information System Consultant’s handbook. System Analysis and Design, CRC Pess, 710 p. Gökçen, H. (2011). Yönetim Bilgi/Bilişim Sistemleri: Analiz ve Tasarım, Ankara: Afşar Matbaacılık, 450 s. Laudon, K. C. ve Laudon J. P. (2012). Management Information Systems, 12th ed. Prentice Hall, 677 p. Satzinger, J., Jackson R. ve Burd, S. (2014). System Analysis and Design in a Changing World, Seventh Edition, USA: Cengage Learning. Sebetci, Ö. (2018). Bilgi Teknolojileri ve Yönetim Bilişim Sistemleri, İstanbul: Kodlab. Turban E., Sharda R., Delen D. ve King D. (2010). Business Intelligence. A Managerial Approach, 2nd ed., Prentice Hall, 312 p. Turban E., Sharda R., Delen D., Aronson J. E., Liang T. P. ve King D. (2011). Decision Support and Business Intelligence Systems, 9th ed., Prentice Hall, 719 p. İnternet Kaynakları https://www.brandingturkiye.com/dunyanin-en-degerli-500-markasi-2019-tam-liste/ Erişim Tarihi: 20.07.2020 http://bilgisayarkavramlari.sadievrenseker.com/2008/08/09/siralama-algoritmalari-sorting-algorithms/ Erişim Tarihi: 20.07.2020 https://www.youtube.com/watch?v=VmOiIRm0E1s Erişim Tarihi: 20.07.2020 Türk Dil Kurumu (TDK), https://sozluk.gov.tr/ Erişim Tarihi: 09.08.2020 http://www.tubaterim.gov.tr/ Erişim Tarihi: 09.08.2020 http://www.aydinkoksal.gen.tr/dusunceler/bilisim-75.html Erişim Tarihi: 09.08.2020 https://www.hurriyet.com.tr/seyahat/thyden-2020de-4-yeni-dis-hat-41411709 Erişim Tarihi: 09.08.2020 25
Bölüm 2 Bilişim Sistemlerinin Stratejik Rolü öğrenme çıktıları 1 Yönetim, Örgüt ve Strateji 2 Bilişim Sistemlerinin ve Teknolojilerinin 1 Yönetim, örgüt ve strateji kavramlarını ayırt Örgütlere Etkisi edebilme 2 Bilişim sistemlerinin ve teknolojilerinin 3 Rekabet Avantajı Elde Etmede Bilişim örgütler üzerine etkisini yorumlayabilme Sistemlerinin Önemi 3 Rekabet avantajı elde etmede bilişim sistemleri stratejilerini yorumlayabilme Anahtar Sözcükler:• Yönetim • Örgüt • Strateji • Rekabet • Bilişim Sistemleri Stratejisi • İş Stratejisi • Bilişim Teknolojileri Stratejisi • e-İş • e-İş Stratejisi • Rekabetçi Güçler Modeli • Değer Zinciri 26
Bilişim Sistemleri 2 GİRİŞ nin talep ettiği ürünleri bulundurmayı, bir ürünün yaratılması için geçen toplam süreyi kısaltmayı, Yaşamın içinde farkında olsak da olmasak da as- etkili ve verimli müşteri hizmetleri ile müşterilerin lında pek çok örgütle iletişim hâlindeyiz. Hastala- ihtiyaçlarına uygun ürün ve hizmetleri üretmeyi vs. nır, hastaneye gider, doktora muayene oluruz, dok- hedeflemektedir. Eskiye oranla çok sayıda işletme, tor reçete yazar, reçete ile eczaneye gideriz, reçetede birbirinden farklı birçok ürün ve hizmeti ya da aynı yazan ilacı satın alırız. Ev almak istediğimizde em- ürün veya hizmeti farklı özelliklerle üreterek aynı lakçıya gider, kendimize uygun evler ile ilgili danış- müşteri kitlesine sunmakta ve rekabetin giderek ar- manlık hizmeti alırız. Ev inşa etmek istediğinizde tan baskısı ile karşı karşıya kalmaktadır. Rekabet, bir inşaat veya mimari danışmanlık hizmeti veren işletmeleri yatırım, pazarlama, insan kaynakları ve bir işletmeye gider, bize uygun olan ev tasarımı ile üretim konularında stratejik hedefler belirlemeye ilgili hizmet satın alırız. Bankadan kredi alır, hesap yöneltmiştir. Bu noktada bir rekabet aracı olarak açtırır, para çekeriz. Marketten ihtiyacımız olan yi- bilgi ve bilgiyi işlemeye geçmişten daha çok ihti- yecekleri satın alırız. Okullarda eğitim görürüz. Ya- yaç duyulmaktadır. Günümüzde ise doğru ve gü- şadığımız mahallenin çevre temizliğini, yol-bakım, venilir, zamanında, tam, ilgili enformasyon/bilgi vs. hizmetleri belediyelerden sağlarız. Bunun ya- işletmelere rekabette üstünlük sağlayabilmektedir. nında sözünü ettiğimiz farklı faaliyet konularına Teknolojik gelişmeler sayesinde eskiden hayalini sahip olan işletmelerde geçimimizi sağlamak üzere bile kuramadığımız pek çok analizi günümüzde ge- çalışırız. Hayatımızın bir parçası hâline gelen bu liştirilen yazılımlar ile yapabilme imkânına sahibiz. düzen günümüze gelene kadar nasıl değişmiştir? Artık işletmeler, rakipleri, müşterileri ve piyasa ile Aynı zamanda düzenin parçası olan örgütler, top- ilgili bilgileri gelişmiş teknolojiler aracılığıyla analiz lum ve insanlar arasındaki etkileşimi kolaylaştıran edebilmektedir. Bu sayede bilişim sistemleri (BS) araçlar nelerdir? kullanımının, işletmenin farklı yönetim kademele- rinde yer alan yöneticilerin kararlarında belirleyici Bu düzen, insanlık var olduğundan bu yana etkisi artmaya başlamıştır. Öyle ki bilişim sistem- farklı şekillerde, yaşanılan dönemdeki teknolojik lerini, stratejilerini uygulamada bir araç ve destek araçlardaki gelişmelere göre değişiklik göstermek- olarak kullanabilen işletmeler, rekabet yarışında bir tedir. Teknolojik gelişmelerin düşük olduğu sanayi adım daha önde yaşamlarını sürdürmeyi başarmış- öncesi dönemde insanlar, tabiata karşı mücadele- lardır. den ibaret olan yaşamda tarım, hayvancılık, avcılık gibi daha çok kas gücünü kullanarak ihtiyaçlarını BT ve BS uygulamalarının, işletmenin başarı- karşılarken, evde, tarlada üretim ağırlıklı bir yaşa- sındaki etkisinin hissedilir düzeyde olabilmesi için mın içindeydiler. Buhar makinesinin bulunmasıyla işletmelerde teknoloji, yönetim ve örgüt ile ilişki- kas gücünün yerini makinelerin almaya başlaması sini doğru bir şekilde ayırt edebilmek gerekmek- yeni dönemin başlangıcı olan Sanayi Devrimi ile tedir. Bu kapsamda yönetim ve örgüt kavramları, gerçekleşmiştir. Evde üretimin yerini, fabrikalarda örgütün özellikleri, örgüt yapısını oluşturan unsur- makineler ile üretim almıştır. Ürünlerde standart- lar ele alınmış ve strateji kavramı, gelişim süreci ve laşma, etkili ve bilimsel üretim yöntemleri, eği- günümüz işletmelerindeki iş yapma biçimlerinde tilmiş işgücü gereksinimi gibi kavramların önemi belirleyici olan strateji anlayışındaki değişiklik- hissedilmeye başlamıştır. Fiziksel üretimden bilgi- ler bu bölümde ortaya konmuştur. BT ve BS’nin sayarlar ve bilişim teknolojilerine (BT) dayalı üre- stratejik kullanımı araştırmacılar ve yöneticiler için time geçilen Bilgi Çağı ile birlikte, iş hayatının ve bir endişe konusu olmuştur. Buradan yola çıkarak ekonominin kuralları değişmiştir. Bilgi ekonomi- daha sonraki kısımlarda yöneticilerin, işletmelerini sini yaratan gelişmelerin arkasında küreselleşme ve doğru bir şekilde tanıdıktan sonra gereksinim duy- bilişim teknolojileri vardır. dukları BS ve BT uygulamalarını, rekabet avantajı ve kâr elde edebilmek için nasıl kullanabilecekleri, Bugüne kadar yaşanan teknolojik gelişmeler, sözü edilen teknolojiler aracılığıyla hangi strateji- insanoğlunun hayatını kolaylaştırmak, gereksinim- lerle başarılı bir şekilde varlıklarını sürdürebilecek- lerini karşılamak amacını taşımaktadır. Günümüz leri ele alınmıştır. işletmeleri, az maliyetli ve nitelikli ürün ve hizmet- lerini daha fazla müşteri için cazip hâle getirmeyi, daha düşük stoklarla çalışmayı, stoklarda müşteri- 27
2 Bilişim Sistemlerinin Stratejik Rolü YÖNETİM, ÖRGÜT VE STRATEJİ dır. Yönetimi bir süreç olarak anlayanların yaptığı tanıma göre; yönetim, amaçlara ulaşmak için insan Günümüzde örgütlere rekabet avantajı sağla- kaynakları, fiziksel kaynaklar, finansal kaynaklar ve yan stratejik bir güç olarak nitelendirebileceğimiz bilgi kaynaklarını etkili ve verimli bir şekilde plan- bilişim teknolojileri ve bilişim sistemleri birbirine lama, organize etme, yöneltme, denetleme faaliyet- paralel gelişme göstermektedir. Bu değişim ve ge- lerinden oluşan bir süreç olarak tanımlanmaktadır. lişmeler, örgütlerin iş yapma biçimlerini ve strate- jilerini de etkilemektedir. İşletmeler, faaliyetlerinde İstenen sonuçlara ulaşabilmek için yönetimi ihtiyaç duydukları bilişim teknolojileri ve sistem- gerçekleştirecek kişi veya grupların, elde ettikleri lerinden bekledikleri performansı elde edebilmek kaynakları “Ne zaman, nasıl, ne şekilde ve niçin için örgüt yapılarına, iş süreçlerine, politikalarına, kullanacaklar?” sorularına cevap bulmaları gere- örgüt kültürlerine uygun olanları satın almaları kir. Buna verilecek cevap şudur: Önce planlama ile veya geliştirmeleri gerekmektedir. Ancak bu durum amaçlar tespit edilecek ve amaçlara ulaştıracak yol- işletmeler tarafından bilinmesine rağmen uzun sü- lar ve araçlar belirlenecektir. Daha sonra organize ren, maliyetli bilişim sistemi geliştirme ve kurma etme ile amaçlara uygun bir şekilde işler gruplan- projeleri sonucunda yetersiz sistem performansı, dırılacak, bölüm ve departmanlar kurulacak, yet- teknoloji ve sistemin, sadece günlük işlerin yürü- ki ve sorumluluklar belirlenerek verimli çalışmaya tülmesinde kullanılması söz konusu olmaktadır. uygun bir yapı oluşturulacak, liderlik, motivasyon, Bunun temel nedenlerinden biri birimler, iş sü- iletişim ve koordinasyonu kapsayan yöneltme ile reçleri ve bilişim sistemleri arasındaki uyumsuzluk işletmenin amaçları doğrultusunda işleri yapacak olarak gösterilmektedir. olan çalışanlar harekete geçirilecektir. Sürecin son adımı olan denetim ile yerine getirilen işlerin amaç- Bu nedenle yönetim, örgüt ve strateji kavram- lara, yöntem, prosedür ve standartlara uygun ola- larının açıklanması, örgüt ile bilişim sistemleri ve rak yapılıp yapılmadığı belirlenecek ve gerektiğin- teknolojileri arasındaki ilişkinin anlaşılmasını ko- de düzeltmeler yapılarak işlerin amaç ve planlara laylaştırması açısından önem taşımaktadır. uygun bir şekilde gerçekleştirilmesi sağlanacaktır. Planlama, organize etme (örgütleme), yöneltme Yönetim ve Stratejik Yönetim (yürütme) ve denetim (kontrol) olarak ifade ettiği- Yönetim olgusuna ilişkin olarak pek çok farklı miz bu dört işlev, yönetimin işlevleri (fonksiyonla- rı) olarak adlandırılmaktadır ve sürekli devamlılık tanımla karşılaşılmaktadır. Yönetim konusu ile il- arz eden her yönetim sürecinde az veya çok bu dört gilenenler kendi ihtiyaç ve amaçlarına göre tanım unsurun mutlaka olması gerekmektedir. geliştirmektedir. Bunun sonucu olarak da yönetim dendiğinde bazen bir süreç anlaşılmakta, bazen bu Stratejik yönetim ise örgütün uzun dönemde yönetim sürecinde yer alan yöneten kişi veya in- yaşamını sürdürebilmesini mümkün hâle getire- sanlardan oluşan bir organ olarak görülmekte, ba- cek, rekabet üstünlüğü ve ortalama kârın üzerinde zen de belirli bir bilgi ve beceri topluluğu olarak getiri sağlayabilecek şekilde doğal kaynaklar, insan ele alınarak bunun yöneticilerin karar verme ve kaynakları, sermaye, hammadde, makineler gibi liderlik gibi faaliyetlerinde nasıl kullanılabileceği kaynaklarını etkili ve verimli kullanma süreci olarak üzerinde durulmaktadır. Yönetimi sadece beşerî bir tanımlanmaktadır. İşletmenin uzun dönemdeki ya- süreç olarak ele alan tanıma göre yönetim, bir grup şam süresini artırabilecek ve rekabet yeteneğini ge- insanı belirlenmiş amaçlara doğru yönlendirme, liştirebilecek konular üzerine yoğunlaşarak buna yö- aralarında iş bölümü, işbirliği ve koordinasyonu nelik tüm bilgi toplama, analiz yapma, seçme, karar sağlama çabalarının toplamıdır. Yönetimin birden verme ve uygulama faaliyetlerinden oluşmaktadır. fazla kişinin varlığı ile ortaya çıkan ve bu yönü ile ekonomik faaliyetten ayrılan bir grup faaliyeti ve Stratejik yönetim süreci, stratejik bilince sahip bir sosyal faaliyet olduğu genel kabul görmüştür. olmakla başlar. Stratejik bilinç, yöneticilerin; Ancak yönetimde, amaçlara ulaşmak için sadece insanların varlığı yeterli değildir. Yönetim, amaç- • İş dünyası ve onun içinde bulunduğu çevre- lar doğrultusunda sadece insanları etkili ve verimli nin sürekli değişim yaşadığını, işletmelerin kullanmaya değil, eldeki finansal, fiziksel ve bilgi ve rakiplerinin, sürekli olarak değişen çevre kaynaklarının da kullanılmasına ihtiyaç duymakta- koşullarına uygun stratejiler ürettiği ve uy- guladığını, 28
Bilişim Sistemleri 2 • Üretilen stratejilere cevap verebilecek, işletme- 2. Bu görevleri anlamlı bir şekilde gruplayarak yi daha verimli yapabilecek yeni stratejilerin işleri oluşturmak nasıl daha etkili olarak geliştirilebileceğini, 3. Bu işleri çeşitli kriterlere göre gruplayarak • Değişim için çevresel fırsat veya tehditler- faaliyetleri oluşturmak den nasıl yararlanabileceğini 4. Bu faaliyetleri kademelere göre farklılaştı- anlayabilmesi, bu konular doğrultusunda fikir üre- rarak ve belirli kriterlere göre gruplayarak tebilmesi ve araştırmalar yapabilmesini ifade et- mevkileri/pozisyonları oluşturmak mektedir. 5. Bu pozisyonları belirli kriterlere göre bir Stratejik yönetim, doğası gereği tekrarlayan bir araya getirerek bölümleri/departmanları süreçtir. Bu nedenle, gelecekte gerçekleştirilecek oluşturmak eylemleri belirleyen, bu konuda bilgilendiren bir geri bildirim ve öğrenme sürecini de içermektedir. 6. Tüm bu görev, iş, iş grubu/faaliyet ve mev- kiler/pozisyonlar ile ilgili tanımlamaları Örgütün Tanımı ve Örgüt Yapısını yapmak Oluşturan Unsurlar 7. Bu mevkilere/pozisyonlara getirilecek insan Toplumların ekonomik ve sosyal gelişimlerinin kaynağını seçmek ve atamak. bir sonucu olarak organize olmanın, organizasyon- ların/örgütlerin önemi gün geçtikçe artmaktadır. Organize etme belirli bir amacı gerçekleş- Bir işletme yönetimi kavramı olarak organizasyon tirmek için yapılacak işlerin dikey, yatay veya örgüt, belirli bir amaç doğrultusunda birden ve mekânsal olarak farklılaştırılmasını ifa- fazla kişiden oluşan bir grubun faaliyetlerini koor- de eder. Kısaca organize etme, farklılaştır- dine eden, birbirleriyle uyumlu hale getiren, dü- ma ve koordine etme olarak özetlenebilir. zenleyen bir mekanizma olarak tanımlanmaktadır. Yöneticinin yöneticilik rolünü oynadığı alan olarak Örgüt, insan-iş süreçleri-teknoloji faktörlerini nitelendirilen örgüt yapısını, özelliklerini, sınırları- birleştiren bir sosyal sistem, bir sosyal varlık olduğu nı yöneticinin tanıması, bu yapı içinde çalışan in- kadar bilgiyi işleyen bir sistemdir. Bu kapsamda ör- sanları ve özelliklerini anlaması gerekmektedir. güt ile bilişim sistemleri ve teknolojileri arasındaki ilişkinin şekillenmesinde işletmenin nasıl bir örgüt dikkat yapısına sahip olduğu, örgüt yapısını etkileyen un- Organizasyon kavramının; bir düzen, düzenleme surların neler olduğu soruları önem teşkil etmek- yapma, düzene koyma anlamına geldiği söylene- tedir. Hastane ile ilaç üreten bir işletme veya bir bilir. Bu düzen, iş-iş, iş-insan ve insan-insan ara- otel işletmesi ile bir üniversitenin örgüt yapısı aynı sındaki düzendir. Bir isim olarak organizasyon, olmayacaktır. Farklı örgüt yapılarının, onu oluştu- işletme veya firma terimi yerine geçen, bir amaç ran unsurlarla etkileşimi de farklılık gösterecektir. doğrultusunda kurulan, belirli özellikleri olan Bu nedenle yöneticilerin, örgüt yapısını oluşturan bir kuruluşu ifade eder. Anadolu Üniversitesi, unsurları doğru anlamaları ve analiz etmeleri ge- Tüketici Hakları Derneği gibi kuruluşların her rekmektedir. Bu unsurlar aşağıda açıklanmaktadır: biri organizasyon olarak adlandırılır. Örgütün hedef ve stratejileri, onu diğer örgüt- Organize etme veya örgütleme, amaca ulaştıra- lerden ayıran amacı ve rekabetçi teknikleri tanım- cak temel faaliyetlerin düzenlenerek örgüt veya or- lamaktadır. Amaç ve hedef, gelecekte ulaşılmak ve ganizasyon yapısının oluşturulması ile ilgili bir dizi gerçekleştirilmek istenen bir durumu, büyüklüğü, faaliyeti, süreci tanımlamaktadır. Bu süreç aşağıda bir yeri ifade etmektedir. Gelecekte ulaşılmak is- sıralanmaktadır: tenilen durumu gerçekleştirmek için kaynakların düzenlenmesine, bir anlamda strateji oluşumuna 1. Amacı gerçekleştirmek için hangi görev, iş temel teşkil etmektedir. İleriki kısımlarda da açıkla- veya faaliyetlerin yapılması gerektiğini be- nacağı üzere strateji ise örgütün hedeflerine ulaşmak lirlemek ve çevre ile mücadele etmek için kaynak dağılımını ve faaliyetleri tanımlayan bir eylem planıdır. Hedef- 29
2 Bilişim Sistemlerinin Stratejik Rolü ler ve stratejiler, operasyonların kapsamını ve çalışanlar, dikkat müşteriler ve rakiplerle olan ilişkiyi tanımlamaktadır. Amaç ve hedef arasında kapsadıkları zaman açısın- Ulaşılmak istenen amaçların ve bu amaçlara ulaştıracak dan fark gözeterek, amaç ile daha kısa vadeli, hedef faaliyetlerin niteliği, örgüt yapısını belirleyen bir un- ile daha uzun vadeli konular ele alınmaktadır. surdur. Örneğin, tek tip ürünün üretildiği, rutin işlerin gerçekleştirildiği bir işletmenin örgüt yapısı ile her sefe- rinde değişik ve yetenek gerektiren işlerin yapıldığı bir işletmenin örgüt yapısı aynı olmayacaktır. İşlerin küçük parçalara ayrılarak her bir görevi bir kişinin sürekli yapması uzmanlaşma olarak tanımla- nır. Örgütteki görevlerin ayrı ayrı işlere bölünme düzeyi olarak da tanımlanan uzmanlaşma bir işletmede fazla ise her bir çalışan, işin küçük bir bölümünü yerine getirir. Uzmanlaşma düşük ise çalışanlar geniş bir görev yelpazesinde iş yaparlar. Yetki hiyerarşisi, kimin kime karşı sorumlu olduğunu ve Denetim alanı, örgütte bir yöneticiye her bir yöneticinin denetim alanının ne olduğunu tanım- bağlı çalışan sayısını ifade eder. lar. Denetim alanı dar ise örgüt, dikey olarak yüksektir. De- netim alanı geniş ise örgüt yatay bir yapıya sahiptir. Büyüklük, bir örgütün tamamı ya da bir fabrika, bölüm gibi belirli bir kısmı ile de ölçülebilir. İşletme- nin büyüklüğü ile ilgili en kabul gören ölçü, çalışan sayısıdır. Küçük işletmeler çok az iş bölümüne, az sa- yıda kural ve düzenlemelere, merkezî karar alma mekanizmasına sahip iken, büyük işletmelerde iş bölümü ileri düzeydedir, kural ve düzenlemeler ile bürokratik bir yapıya sahiptir. Kullanılan teknoloji, girdileri çıktılara dönüştürmek için kullanılan bilgiler, araçlar, teknikler ve faali- yetleri ifade etmektedir. Teknolojinin temelinde çalışanın neyi, nasıl yapacağı yer almaktadır. Bu kapsamı insan kaynağının bilgi ve becerileri oluşturmaktadır. Bunun yanı sıra makineler, herkesin anlayabilece- ği, genelleştirilebilen, yöntem ve süreçlerle gerçekleştirmek için geliştirilen standart iş prosedürleri de bu unsur kapsamında değerlendirilmektedir. Örgütler birçok bölümden oluşmakla birlikte bu bölümlerin her biri ürün ya da hizmet üretmeye ilişkin farklı iş süreçleri/teknolojilerinden yararlanmaktadır. Ar-Ge, fikirleri yeni ürün tasarımlarına dönüştürürken, pazarlama bölümü ise üretilen ürünlerin satışını gerçek- leştirmektedir. Bir kargo firması için ayırma makineleri, paket ambalajlama ekipmanı, takip cihazları, taşıma araçları vs. teçhizat gerekli olurken; paketlerin teslimat prosedürlerinin, politikalarının belirlenmesi ve bu işleyişe uygun hareket edilmesi gerekmektedir. Örgütlerin iş süreçleri, politikaları, kullanılan maki- ne, kural ve prosedürler vs.nin hem örgüt içi hem de örgüt dışı farklı etkileyenleri bulunmaktadır. Çevre koşulları, örgütün stratejik yönelimi, işletmenin amaçları dikkate alınarak, örgütün çevresel değişikliklere uyumunu sağlayacak, belirlenen amaçları gerçekleştirecek örgüt yapısı belirlenmelidir. Çevre, genel olarak faaliyette bulunulan sektör, devlet, müşteriler, tedarikçiler, finansal çevreden oluş- maktadır. Rakipler, bir örgütü etkileyen çevresel unsurların başında gelmektedir. Örgütler, devlet tarafın- dan konulan yasa ve diğer gerekliliklerle birlikte müşterilerin gereksinim ve beklentilerini, rakiplerinin hareketlerini takip etmek, cevap vermek ve izleyeceği yolu belirlemek zorundadır. Şekil 2.1 Örgütler sektör, devlet, müşteriler, tedarikçiler gibi pek çok çevresel unsurdan etkilenir. 30
Bilişim Sistemleri 2 Çevre, işletmelerden çok daha hızlı değişir. Yeni stratejik gücünün göstergesi olmuştur. Diğer bir teknolojiler ve ürünler, müşterilerin değişen ihtiyaç ifadeyle mevcut kaynakları en etkili ve ekonomik ve beklentileri gibi unsurlar, işletmelerin devamlı bir şekilde kullanarak; en az kayıp, gider ve zarar- olarak uyumu yakalayabilmek, sürdürebilmek için la; zafer elde etmektir. Düşman güçlerin durumu, iş yapma biçimlerini, dolayısıyla örgüt kültürünü kullandıkları harp araçlarının miktarı ve kalitesini gözden geçirmelerini zorunlu kılmaktadır. araştırmak, savaş alanının durumu, fırsat ve teh- likeler ile ilgili bilgi edinmek, kendi birliklerinin Kültür, çalışanlar tarafından paylaşılan inanç- durumunu, güçlü ve zayıf yönlerini tespit etmek, lar, anlayışlar, normlar ve değerler topluluğudur. askerî stratejinin temelidir. TDK’ye göre ise kültür, “çalışan personelin dav- ranışlarını ve çalışılan yerin genel görüntüsünü İşletmeler de amaçlarına ulaşmak için faaliyette şekillendiren, simgeler aracılığıyla öğrenilebilen ve bulundukları sektörde rakip işletmelerin faaliyetle- öğretilebilen, kuşaktan kuşağa aktarılan, değişebilir rini izlemek ve onların yaptıkları ya da yapmaları nitelikteki değer, düşünce ve kurallar bütünü”dür. olası faaliyetleri dikkate almak zorundadır. Pazar- Bu değer ve normlar, hangi türden davranışların, lama stratejileri, yatırım stratejileri, üretim strate- olayların, durumların ve çıktıların arzulanabilir, jileri gibi stratejiler, olası rakip faaliyet ve kararlar hangilerinin arzulanmayan olduğuna ilişkin kişi- dikkate alınarak hazırlandığı için birer stratejidir. lerin karar vermekte kullandıkları genel kriterler, Rekabet olmayan bir eylemde bulunduğumuz za- standartlar veya yol gösterici ilkelerdir. Etik dav- man, örneğin bir tekne kullanımında rüzgâr ve ranışlarla, çalışanlara verilen sözlerle, verimlilikle denizin durumuna göre plan yaparak hareket eder, ya da müşteri hizmetleri ile ilgili olabilir. Nihai ve tekneye yön veririz. Rekabet olan bir durumda; ör- araçsal olmak üzere iki tür değerden bahsedilebilir. neğin bir satranç oyununda rakiplerin durumunu Nihai değerler, kişilerin başarmayı amaçladıkları, dikkate alarak stratejiler belirlemek gerekir. arzulanan bir son durum veya çıktılardır. Örgütler, mükemmellik, sorumluluk, güvenilirlik, kârlılık, Planlama, işletmenin amaçlarının tespiti yenilikçilik, tasarruf, ahlaki kurallara uygunluk, ve bu amaçlara erişebilmek için gerekli yol kalite gibi değerleri benimseyebilir. Araçsal değer ve araçların belirlenmesidir. Plan ise plan- ise arzulanan davranış biçimi olarak tanımlanmak- lama süreci içinde amaçlara ulaşmak için tadır. Örgütün savunduğu davranış biçimleri; sıkı belirlenmiş kararlar topluluğudur. Neyi, çalışmak, geleneklere ve otoriteye saygı duymak, nasıl, nerede yapmamız gerektiğini bildi- ılımlı, tedbirli, tutumlu, cesur, yaratıcı, dürüst ol- ren, bunları uygun şekilde yerine getirir- mak, risk almak, yüksek standartları korumak gibi sek arzu ettiğimiz sonuçlara ve amaçlara değerler olabilir. ulaşabileceğimizi açıklayan, kabul ettiği- miz kararlar, yollar ve araçlardır. Strateji Son yıllarda çokça adını duyduğumuz strateji dikkat Plan kavramı genel olarak strateji, politika, yön- kavramı, askerî literatürden işletmecilik ve diğer tem, program gibi kavramları da içine alır. bilim dalları literatürüne de girmiştir. Stratejik dü- şüncenin kökleri, askerî anlamda, tarih içerisinde Stratejik yönetim, bir çalışma alanı olarak, önce- çok gerilere gitmesine rağmen, iş dünyası bağla- leri bir eğitim dersi niteliğinde “işletme politikala- mında strateji konusundaki çalışmaların 1960’lar- rı” adı altında ortaya çıkmıştır. 1920’lerin başında, da başladığı söylenebilir. Askerî alanda ortaya çıkan Harvard Üniversitesi’nde örnek olay tartışmaları “generalin sanatı” (strata geos) şeklindeki bir ta- yöntemiyle stratejik yönetim anlayışı öğretilmeye nımlamadan uzaklaşarak, günümüze gelene kadar başlanmıştır. Bugünkü anlamıyla stratejik düşün- daha geniş, kapsamlı ve askerî alanın dışında daha cenin ortaya çıkması 1960’lı yıllara dayanmaktadır. yoğun çalışılan bir kavrama dönüşmüştür. Strateji- nin bilimsel disiplin olarak gelişmesi askerî alanda- ki öneminden kaynaklanmaktadır. Askerî amaçları savunma ve hücum yönünden etkin ve verimli bir biçimde gerçekleştirebilme tarih boyunca orduların 31
2 Bilişim Sistemlerinin Stratejik Rolü Bu yıllarda stratejik yönetimi bir “bilimsel” disiplin olarak kabul ettirme çabaları içinde üç önemli çalışma dikkat çekmektedir: Bu eserler, 1962’de Alfred D. Chandler’in Strategy and Structure, 1965’te Kenneth R. Andrews’un Business Policy ve Harry Ansoff’un Corporate Strategy adlı eserleridir. Chandler eserinde dört büyük işletme olan General Motors, Sears, Standard Oil of New Jersey, DuPont’un nasıl büyüdüklerini ve bu büyümeyi yönetsel yapıları içerisine nasıl oturttuklarını incelemiştir. Andrews tarafından, günümüzde de hâlâ adından söz edilen SWOT (Strenghts-Weaknesses-Opportunities-Threats/Güçlü yönler-Zayıf yönler- Fırsatlar-Tehditler) analizi formüle edilmiştir. SWOT, stratejinin, işletmenin iç ve dış çevrelerinin dikkatli bir biçimde incelendikten sonra geliştirilebileceği fikrine dayanmaktadır. Şekil 2.1’de de gösterildiği gibi her bir işletmenin kendine özgü dış çevresinden kaynaklanan, işletmeyi olumlu bir şekilde etkileyen farklı fırsatlara sahip olabileceği gibi (Covid-19 nedeniyle e-ticaret işletmelerinin satışlarının artması) tehditler- le de (Covid-19 nedeniyle üretim ve istihdam sorunlarının yaşanması) karşılaşabilirler. Bunun yanı sıra işletmenin sahip olduğu güçlü yanları, işletmeyi eşsiz yapan yetenekleri ve geliştirmeleri gereken zayıf yanlarının neler olduğu (Covid-19 nedeniyle başta eğitim olmak üzere pek çok işletmenin var olan uzak- tan eğitim, uzaktan çalışma yeteneklerini gözden geçirmesi, geliştirmesi) sorularıyla karşı karşıya kaldığı varsayımını temel almaktadır. İyi stratejilerin güçlü yanlara dayanarak fırsatlardan yararlanmayı sağlama- sını önermektedir. Ansoff’un eseri, stratejik planlamanın temel başvuru kaynağı olarak görülmüş, bir işlet- menin hedefleri, büyüme planları, ürün pazar pozisyonu ve kaynak tahsisi planlarının yapılabilmesi için gerekli analitik düşünme çerçeveleri ve araçları sunmuştur. GÜÇLÜ YANLAR ZAYIF YANLAR FIRSATLAR TEHDİTLER 1) Güçlü yanlarınız nelerdir? 1) Zayıf yönleriniz nelerdir? 1) Hangi eğilimler sizi 1) Eksiksiz mali desteğe 2) Hangi benzersiz 2) Rakiplerinizin sizden olumlu etkileyebilir? sahip misiniz? yeteneklere sahipsiniz? daha iyi yaptığı şey nedir? 2) Sizin için hangi fırsatlar 2) Hangi eğilimler sizi mevcuttur? olumsuz etkileyebilir? SWOT Analizi SWOT ANALİZİ Şekil 2.2 SWOT Analizi – Güçlü Yönler-Zayıf Yönler- Fırsatlar-Tehditler 1970’lerdeki daha çok sosyal ve davranışsal bi- bet konusundaki çalışmaları, stratejilerin içeriğine limlerden yararlanarak strateji geliştirme sürecine ilişkin düşüncenin ilerlemesinde bir dönüm noktası ilişkin araştırmalar sonraki yıllarda da önemini olmuştur. Stratejik yönetim literatüründe bir pat- korumakla birlikte, 1980’lerde ekonomi bilimin- lamanın yaşandığı 1980-1990 arasında Porter’ın, den beslenen stratejinin içeriğine ilişkin çalışma büyük bir kısmını tek başına inşa ettiği pozisyon ve araştırmalar ilgi odağı olmaya başlamıştır. İleri- okulunun ekonomi yönelimli içerik çalışmalarının ki kısımlarda daha ayrıntılı bir şekilde ele alınacak yanındaki diğer çalışmalar stratejiyi, davranış bi- Michael Porter’ın 1980-1985 yılları arasında reka- limlerinden beslenerek çeşitli yönleriyle ele almıştır. 32
Bilişim Sistemleri 2 Her ne kadar 1920’den beri işletme politikası adı için uzun vadedeki yönü ve kapsamıdır.” şeklinde altında okutulsa da stratejik yönetim asıl 1980’ler- tanımlayabiliriz. Başka tanıma göre iş stratejisi, bir de bir yönetim disiplini olma durumuna gelmiştir. işletmeye yatırılan sermayeden uzun vadede yüksek getiri elde etmeye yönelik bir dizi plandır. Bu ne- Ancak stratejinin iş dünyasına uygulanmasının denle bir iş stratejisini, rekabetçi bir ortamda uzun kökenlerinin 1950’lerden çok daha geriye gittiği vadede kâr elde etmeye yönelik bir plan şeklinde ileri sürülebilir. 1930’dan 1950’lere kadar ABD’de ifade etmek doğru olacaktır. Doğru seçilen ve etkili pazarlama yönelimli bir anlayış ve uygulama doğ- bir şekilde hayata geçirilen iş stratejisi, hem işletme muş, ürün farklılaştırma belirgin bir pazarlama an- hem de işletmenin içinde bulunduğu çevreye de- layışı olarak görülmeye başlanmıştır. ğer kazandırmakta ve böylelikle işletmelerin ileriye yönelik sürdürülebilir rekabet avantajını elde etme- İş Stratejisi Kavramı leri mümkün olabilmektedir. İş stratejisinin, işlet- Strateji kavramı, günlük dilde kullanımı da menin genel yönünü belirlediği göz önüne alındı- ğında, insanlar bir ürüne üretim maliyetinden fazla akla geldiğinde farklı çağrışımlar yapabilmektedir. para neden öder? Sorusunun birden fazla cevabı- Yukarıda yaptığımız tanımlar ışığında stratejiyi, nın olabileceği akla getirilmelidir. Ürün benzersiz daha üst düzey hedeflere ulaşmak için belirlenen olabilir, bir başka deyişle başka tedarikçisi yoktur. plan ve amaçlar olarak ifade edebiliriz: Bu anlam- Benzer ürünler içinde maliyetli ürün olabilir, tüke- da, örgütsel değişimin uygulanması gibi bir amaç ticiler ürünü dünyanın başka bir noktasından satın veya ERP sistemi gibi büyük bir yazılım paketini alabilirler veya diğer ürünlerin karşılamadığı ihti- satın alıp kullanmak için bir strateji geliştirilir. Bu- yaçlarını karşılayabilirler. Bu ekonomik değer kay- nun yanında strateji, örgütsel hedeflere ulaşmak naklarının her biri, bir işletmenin pazardaki ürün- için işletmenin uzun vadede ulaşmayı planladığı lerini konumlandırma stratejisini tanımlar. Bir konumuna ilişkin olabilir. Bu anlamda stratejik stratejinin başarılı bir şekilde hayata geçirilebilmesi planlama, taktik ve operasyonel planlamanın ak- için üç şartın sağlanması gerekmektedir. (i) strateji, sine, işletmenin rekabet ortamında dış konum- bir işletmenin vizyon ve değerleri ile örtüşmelidir. landırılmasıyla ilgilidir. Stratejik planlama burada (ii) işletme personel, teknoloji, sermaye ve benzeri farklı bir kararlar ve amaçlar grubunu içermektedir. kaynaklara sahip olabilmelidir. (iii) işletme, strate- Stratejik planlama, taktik (işletmenin kaynaklarını jisini hayata geçirebilmek için gerekli temel beceri- yapılandırma) ve operasyonel planlamanın (mev- lere sahip olmalı ve bu becerileri geliştirebilmelidir. cut işletme faaliyetlerinin kârlılığını enbüyükleme) yanında konumlandırılmalıdır. Bu bakış açısından dikkat bir örgütün stratejisi, faaliyette bulunduğu çevre- Kurumsal strateji, örgütün mevcut yeteneklerini sinde seçilen rolü ve işlevi olarak tanımlanabilir. Bu yeni faaliyet alanlarına uygulaması nedeniyle iş nedenle strateji, bir işletmenin gelecekteki yönünü stratejisinin devamı niteliğindedir. ve eylemlerini tanımlar. Strateji, işletme ile ilgi- li stratejik değişiklikleri başlatabilecek ve böylece e-İş Stratejisi pazardaki rol ve işlevlerini etkileyebilecek rekabet IBM, 1997 yılında e-iş terimi etrafında oluş- ortamındaki değişikliklerle ilgilidir. Yeni rakipler, yeni ürünlerin geliştirilmesi, değişen müşteri ter- turulan tanıtıcı bir kampanya başlattığında e-iş’i cihleri ve talep modelleri, bir işletmenin stratejisini (electronic business-elektronik iş) ilk kullananlar yeniden değerlendirmesini gerektirebilir. Bu deği- arasında da yer aldı. O zamana kadar yaygın ola- şikliklerin sıklığı, dinamikleri ve öngörülebilirliği, rak kullanılan sözcük e-Ticaret’ti. Terimlerdeki işletmenin stratejik planlama faaliyetinin yoğunlu- değişim aynı zamanda yaklaşımda da bir değişiklik ğunu belirler. İstikrarlı ve öngörülebilir ortamlar, anlamına geliyordu; satış ve satış desteği, işletmele- stratejik planlama için düşük ila orta düzeyde bir rin deneyimlerini web’de yeniden üretebilecekleri ihtiyaca yol açar; çalkantılı bir ortam sık sık deği- bir fırsatı da beraberinde getirmişti. Bu yaklaşımın şiklik yapmayı gerektirir. Sonuç olarak, iş strateji- web’de daha fazla iş türüne izin verecek şekilde ge- sini, “pazarın ihtiyaçlarını ve paydaş beklentilerini karşılamak üzere değişen bir çevrede kaynakları düzenleyerek işletmenin avantaj elde edebilmesi 33
2 Bilişim Sistemlerinin Stratejik Rolü nişletilmesi, yeni e-iş terimini yarattı. e-İş, yalnız- • Tedarik ve sipariş yönetimi: e-Tedarikin ca ürün ve hizmetlerin satın alınması ve satılması müşteriyi etkileyen önemli tasarruflar ve değil, aynı zamanda müşterilere hizmet verilmesi, başka faydalar sağlayabileceği göz önü- iş ortaklarıyla işbirliği yapılması, e-öğrenmenin ne alındığında, e-iş, tedarikin stratejik bir gerçekleştirilmesi ve bir örgüt içindeki elektronik konu olarak önemini vurgulamaktadır. işlemlerin yürütülmesi gibi daha geniş bir e-ticaret tanımını ifade etmektedir. Kısaca e-iş, internet ve/ • Operasyonlar ve lojistik: Lojistik, müşteri- veya özel ağlar gibi elektronik iletişim ağları aracılı- lerin gereksinimlerini karşılamak için mal- ğıyla uçtan uca otomatikleştirilmiş ticari işlemlerin ların, hizmetlerin ve ilgili bilgilerin menşe yürütülmesi olarak tanımlanabilmektedir. e-İş, çev- noktasından tüketim noktasına kadar ve- rimiçi ticari işlemler de dâhil olmak üzere birçok rimli, etkili akışını ve depolanmasını plan- enformasyon türünün değişimini kapsamasının layan, uygulayan ve kontrol eden tedarik yanı sıra, örgüt dışı ve içi iş süreçlerini de entegre zinciri sürecinin bir parçasıdır. Bunun ger- eder. Bu nedenle işletmedeki birçok temel iş süreci, çekleşmesi için nakliye, dağıtım, depolama, e-iş altyapısından yararlanabilir. e-İşin başlıca özel- satın alma ve sipariş yönetimi işlevleri bir- likleri aşağıda açıklanmıştır: likte çalışmalıdır. İşbirliğine dayalı ürün geliştirme: Otomotiv, ha- Bir e-iş çözümü, kitabın dördüncü bölümün- vacılık, ofis ekipmanı, endüstriyel makine, tarım de ele alınacak olan Müşteri İlişkileri Yönetimi makineleri ve inşaat ekipmanı dâhil olmak üzere (CRM), Kurumsal Kaynak Planlama (ERP), Te- birçok endüstride uygulanan çeşitli çözümler mü- darik Zinciri Yönetimi (SCM), Bilgi Yönetimi ve hendislik-imalat pazarında en hızlı büyüyen tekno- elektronik pazarı kapsamaktadır. lojiler olarak yerini almıştır. İşbirliğine dayalı ürün geliştirme, kısa sürede, kaliteli ve az maliyetli ürün e-iş stratejisi ise örgüt içi ve dışı elektronik araç- üretimine katkı sağlamaktadır. Ürün geliştirme en- lar ile gerçekleştirilen uygulamaların örgütsel stra- formasyonunun kontrolünü sağlarken, eşzamanlı tejiye katkıda bulunduğu plan ve hedefler dizisi mühendislik ile pazara sunma süresini kısaltarak, olarak tanımlanmaktadır. Örneğin kullanılan bi- işletmenin azami fayda elde etmesine imkân ver- lişim teknolojisinin mevcut sistem ve prosedürleri mektedir. değiştirmeye etkisi olabilir: Normal posta yoluyla sipariş ve onay vermek yerine, siparişler ve onaylar Eş zamanlı mühendislik, ürün tasarımı ile ilgili enformasyonu bir başka işletmeye aktar- ve üretim süreçlerinin birbirini izleyen mak için geleneksel EDI (Elektronik Veri Değişi- şekilde ayrı ayrı fonksiyonlarca değil, bü- mi) veya daha modern internet tabanlı EDI kulla- tünleştirilmiş şekilde ve eşzamanlı olarak nılabilir. Bu teknoloji, sipariş süreci ile ilgili maliyet çok fonksiyonlu ekiplerce gerçekleştiği seviyelerinde bir azalma yaratmasının yanında ve- mühendislik yaklaşımıdır. rimlilikte de bir artış sağlamaktadır. Genellikle bu tür bir uygulama aynı zamanda veri kalitesinin art- • İşbirliğine dayalı planlama, tahmin etme ve masına da neden olmaktadır. Böylelikle aktarılan yenileme: Üreticilerin, distribütörlerin ve bilgi daha az hata içereceği için sipariş sürecinde perakendecilerin ürünleri planlamak, tah- daha yüksek bir verimlilik elde edilir. Gerçekleşme- min etmek ve yenilemek için birlikte çalış- si beklenen stratejik amaca ulaşmada BT’ye ihtiyaç tıkları bir süreçtir. e-İş ilişkilerinde işbirliği, duyulduğunun anlaşılması için dış motivasyonun stok seviyelerini ve ürün akışını etkileyen gerekliliği vurgulanmaktadır: Hızlı ve doğru karar enformasyon paylaşımına dayanmaktadır. verebilmek, maliyet tasarrufu sağlamak, potansiyel İşbirliği noktaları, birim satış tahminlerini, müşterilere ulaşmak gibi beklentiler dışsal motivas- temel stok gereksinimlerini, üretim ve lojis- yonun tetikleyicileridir. BT’nin bir örgütün strate- tik tedarik sürelerini, mevsimsel belirlenmiş jisi üzerindeki etkisinden yararlanmak, örgütün bi- programları, yeni mağaza ve reklam planla- lişim sistemlerini kullanarak pazardaki konumunu rını içermektedir. korumasına ve iyileştirmesine yardımcı olabilir. Bi- lişim teknolojisine yatırım yapma iddiası öncelikle 34 maliyet düşürme ile değil, daha çok gelir yaratma veya elde tutma ve dolayısıyla işletmenin varlığını devam ettirmesi ile ilgilidir. Bu bakış açısı göz önü-
Bilişim Sistemleri 2 ne alındığında, e-iş uygulaması doğası gereği stratejik olabilir. İşletmeler, interneti ve internet ile ilgili diğer teknolojileri temel süreçlerine entegre ederek işletme için sürdürülebilir, rekabetçi bir konum yaratmaya çalışmaktadır. Böyle bir düşüncenin uzantısı olarak; BT’nin benimsenmesi, ürün ve hizmetlerde, faaliyette bulunulan pazarlarda, önemli paydaşlarla ilişkilerde ve uygulanan iş modellerinde köklü değişikliklere yol açabilir. e-İş stratejisi sadece örgütsel strateji hedeflerini değil, aynı zamanda tedarik zinciri yönetimi, pazarlama, satın alma ve insan kaynakları stratejileri gibi çeşitli işlevsel stratejiler ile bilişim sistemleri stra- tejilerini de desteklemelidir. İş Stratejisi ile Bilişim Teknolojileri ve Bilişim Sistemleri Stratejisi İlişkisi Bilişim sistemleri stratejisi, bir örgütün uzun vade hedeflerini desteklemek amacıyla bilişim sistemlerinin kullanımına ilişkin bir dizi hedef ve plandır. Bilişim sistemleri stratejisi, işletmeyi desteklemek için gerekli olan enformasyonun, bilişim sistemlerinin ve bilişim teknolojileri mimarisinin ne olduğunu tanımlamak- tadır. BS stratejisi, talep stratejisi ve arz stratejisi olmak üzere iki bileşenden oluşur. Talep stratejisi, işletme bakış açısından enformasyona ve bilişim sistemlerine yönelik gereksinimleri veya talebi tanımlamaktadır. Bir başka deyişle işletmenin ihtiyaç duyduğu bilişim sistemlerini, uygulamaları, bunlardan beklenen faydaları vb. tanımlar. Bilişim teknolojileri stratejisi olarak da adlandırılan arz stratejisi, işletmenin donanım, yazılım ve ağlar dâhil olmak üzere bilişim sistemlerine ilişkin talebinin ve ayrıca yazılım geliştirme ve kullanıcı desteği gibi hizmetlerin nasıl destekleneceğini ana hatlarıyla belirtmektedir. Bu teknolojilerin ve hizmetlerin (örgüt içi veya dışı kaynak) kullanımını ve bu teknolojileri çalıştırmak için örgütte hangi yeteneklerin gerekli oldu- ğunu belirtir. Bir başka deyişle altyapının ve hizmetlerin nasıl sunulacağı ile ilgilidir. Şekil 2.3’te iş stratejisi- bilişim sistemleri stratejisi ve bilişim teknolojileri stratejisi arasındaki ilişki gösterilmektedir. BT’nin etkisi İş stratejisi • Kararlar İşletme nereye ve ve gücü • Amaç ve yönergeler neden ulaşmak • Değişim istiyor? İşletmeyi İşin yönü destekler BS stratejisi • İş tabanlı Neye ihtiyacı • Talep odaklı var? • Uygulama odaklı Altyapı ve Gereksinimler hizmetler ve öncelikler BT stratejisi • Faaliyet tabanlı Nasıl • Arz odaklı iletilebilir? • Teknoloji odaklı Şekil 2.3 İş-BS-BT Stratejileri Arasındaki İlişki Kaynak: Alıntılayan Turban ve Volonino, 2010 Bilişim teknolojileri stratejisinin temel amacı, bilişim sistemleri ve teknoloji geliştirmede işletmenin neye öncelik verdiğini, nasıl bir teknoloji ve sisteme ihtiyaç duyduğunu göz önünde bulundurarak uyu- munu sağlamak ve ileri teknoloji ürünlerinin işletme bağlamında yaygın kullanımını kolaylaştırmaktır. BS stratejisi, işletmedeki planlama adımlarını bütünleştiren, mevcut teknoloji yatırımlarını optimize eden, yeni enformasyon yönetimi teknolojilerini içeren, yapılan düzenlemelere uygun bir bilişim teknolojisi stratejisi geliştirerek işletmenin müşteriler, tedarikçiler, çalışanlar ve kurumsal ortaklarla etkileşim şeklini dönüştürmeye yardımcı olur ve temel iş süreçlerinin yeniden yapılandırılmasını teşvik eder. Bilişim tekno- lojileri ile iş arasındaki uyum, BT bölümünün işletmenin önceliklerini anlama ve kaynaklarını sarf etme, 35
2 Bilişim Sistemlerinin Stratejik Rolü projeleri takip etme ve bu önceliklerle tutarlı bilgi- lamalarını takip eden koruyucu bir BS yaklaşımını ler sağlama derecesini ifade etmektedir. Bu uyum, benimseyen işletmeler, çevreye hızlı ve esnek bir şe- iki yönü içerir: (i) BT stratejisi, yapısı, teknolojisi kilde yanıt verme yeteneklerini sınırlandırırlar. Bu ve süreçlerini iş birimlerininkilerle uyumlu hâle güvenli yaklaşım, bilişim sistemleri aracılığıyla re- getirmektir, böylece BT ve iş birimleri aynı hedef- kabet avantajı elde etmeyi gerektirmez. İşletmeler, ler doğrultusunda çalışır ve BT uyumu olarak ifade yenilikçi bir BS yaklaşımını benimseyen rakiplerin edilir. (ii) BT stratejisinin örgüt stratejisiyle uyum- hareketlerini değerlendirerek, BS liderlerinin başa- lu hâle getirilmesini içerir ve BT stratejik uyumu rısını ve başarısızlığını ölçebilir. Bu nedenle, kay- olarak adlandırılır. Amacı, BS öncelikleri, kararları nak temelli görüşe göre, yenilikçi veya koruyucu ve projelerinin tüm işletmenin ihtiyaçlarıyla tutarlı bir BS yaklaşımını seçme kararı, işletmenin temel olmasını sağlamaktır. İşletme, BT’yi örgüt strate- faaliyetlerinde ihtiyaç duyulan BT’nin özelliklerine jisi ile doğru bir şekilde uyumlu hâle getirmediği ve BS’nin taklit edilebilirliğine bağlıdır. takdirde, düşük getirisi olan sistemlere büyük yatı- rımlar yapmasına neden olduğu gibi, yüksek getiri Kaynak Temelli Görüşün temel varsa- potansiyeli olabilecek sistemlere de yatırım yapma- yımına göre işletmeler kendilerine özgü maya neden olabilir. nadir, değerli, taklit ve ikame edilemez kaynaklara sahip olduklarında rekabet Bazı yazarlar BS strateji yapısını BS yatırımı, ya- üstünlüğü elde edeceklerdir. Görüşün di- yılımı, kullanımı ve yönetimine örgütsel bakış açısı ğer varsayımına göre ise bir endüstrideki olarak tanımlayarak daha geniş bir kapsamda ele kaynaklar işletmeler arasında heterojen almışlardır. Bu tanım teknoloji, insan kaynakları ve şekilde dağılmıştır ve sabittir. Heterojen- iş süreçleri gibi unsurları bütünleştirmektedir. BS lik, bazı işletmelerin diğer işletmelere göre stratejisinin, iş stratejisinin bir parçası olmadığı, iş stratejilerini daha etkili şekilde geliştir- stratejisinden bağımsız olduğu ve BS stratejisinin mesine ve uygulamasına imkân sağlayan tüm örgütü etkilediği ifade edilmektedir. BS stra- kaynaklara sahip olması şeklinde tanım- tejisine yönelik olarak Yenilikçi BS yaklaşımı ve Ko- lanırken, sabitlik kaynakların işletmeler ruyucu BS yaklaşımı olmak üzere iki farklı örgütsel arasında rahat bir şekilde transfer edile- yaklaşım kabul edilmektedir: BS’de sürekli olarak mezliğini ifade etmektedir. Görüş, özgün yenilik peşinde koşan işletmelerin, rekabetçi avan- kaynaklara sahip olan işletmelerin rekabet tajlar sağlayarak benzersiz BS yaratma ve bunlardan avantajı elde edeceği teziyle stratejik yöne- yararlanma olasılığı daha yüksektir. Yenilikçi BS tim alanına katkı yapmıştır. yaklaşımı, koruyucu bir yaklaşımdan daha riskli ve daha maliyetlidir. Sektördeki liderlerin en iyi uygu- Öğrenme Çıktısı 1 Yönetim, örgüt ve strateji kavramlarını ayırt edebilme Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş Bilişim teknolojileri ve sis- Covid-19 virüs salgını ne- Uzaktan çalışma yöntemine temlerini kullanma kararı deniyle işletmeler, hangi ilişkin olumlu ve olumsuz verirken örgütlerin hangi bilişim teknolojileri ve sis- düşüncelerinizi paylaşın. özellikleri incelenmelidir? temleri uygulamalarını ge- liştirmek zorunda kaldılar? İşletmeler açısından yarattı- ğı avantaj ve dezavantajları nelerdir? 36
Bilişim Sistemleri 2 BİLİŞİM SİSTEMLERİNİN VE Ekonomik Etkiler TEKNOLOJİLERİNİN ÖRGÜTLERE İşletmeler için enformasyonun/bilginin elde ETKİSİ edilmesi önemli bir maliyet yaratmakta ve yatırım- ların büyüklüğünü etkilemektedir. Bilişim sistem- Bilişim sistemleri, pek çok büyük işletmenin leri teknolojisi, geleneksel sermaye ve emek yerine anlık operasyonları ve karar alma süreçlerinde ikame edilebilecek bir üretim faktörü olarak görü- detaylı bir şekilde yer almakta, pek çok iş süreci lebilmektedir. Buna göre bilişim teknolojisinin ma- ile bütünleştirilmiş, çevrimiçi, etkileşimli araçlar liyeti azaldıkça aşağıdaki sonuçların ortaya çıkması hâline gelmiştir. Son yıllarda bilişim sistemleri, beklenir: örgütlerin ekonomisini temelden değiştirmiş ve yürütülen faaliyetlerin organize edilmesinde kat- • Bilişim teknolojileri geçmişten bugüne ge- kısı önemli ölçüde artmıştır. Ürünün üretilmesi lene kadar artan bir maliyet olan emeğin için gerekli hammadde ve malzemelerin tedarik yerini almaktadır. Dolayısıyla iş gücünü sürecinden, ürün ve hizmetlerin müşterilerin ge- bilişim teknolojisi ikame edeceği için orta reksinim ve beklentilerine uygun tasarlanması, düzey yöneticilerin ve büro çalışanlarının ambalajlanması, bireysel ihtiyaca uygun zaman, sayısında da bir düşüşe neden olacaktır. yer ve şekilde müşterilere ulaştırılmasının sağlan- Özellikle ağların kullanımı, işletmelerin masına kadar pek çok sürecin bilişim teknoloji- pazara katılım maliyetlerinin (işlem mali- leri ve sistemleri ile geniş çaplı desteklendiği bir yetleri) azalmasını sağlayabilir, bu da işlet- dönem yaşanmaktadır. Bununla da sınırlı kalma- melerin iç kaynaklarını kullanmak yerine yan diğer pek çok faaliyetin gerçekleştirilmesinde, dış tedarikçilerle anlaşmalarını (sözleşme amaç, standart, prosedür ve planların (stratejik, yapmaları) değerli hâle getirir. Sonuç olarak taktik ve operasyonel) oluşturulmasında farklı tür işletmeler, çalışan sayısı yönünden küçüle- kararların verilmesi için gerekli olan enformasyon bilir. Bunun nedeni, işi rekabetçi bir pazar- ve bilginin yaratılması, kullanılması, işlenmesine da yaptırmak, çalışanları işe almaktan çok katkı sağlayan farklı nitelikteki BS ve BT kulla- daha ucuzdur. nılmaktadır. Yaşanan bu değişim ve gelişmenin zincirleme etkisi örgüt yapısını oluşturan unsurlar • Bilişim teknolojilerinin, nispeten pahalı (çevre, kültür, teknoloji, büyüklük, strateji) üze- olan bina, arsa, makineler gibi sabit serma- rinde de görülmektedir. Örneğin çevredeki değiş- ye varlıklarının da yerini aldığı görülmekte, melere paralel olarak örgütlerdeki iş yapma biçim- diğer sermaye yatırımlarına göre azalan ma- lerinin yeni yöntemlerle kapsamı genişletilmiştir liyeti nedeni ile yöneticilerin zamanla BT (Covid-19 nedeniyle uzaktan eğitim, uzaktan ya yatırımlarını artırma kararı vermeleri bek- da mobil çalışma uygulamasının yaygınlaştırıl- lenmektedir. ması). Bunun uzantısı olarak geleneksel, alışılmış örgüt yapısında değişiklikler yapılmasına neden BT’nin aynı zamanda bilginin maliyetini ve ka- olmuştur: İş sürecinin aksamadan, doğru, zama- litesini etkilediği ve bilgi ekonomisini değiştirdiği nında gerçekleştirilebilmesi için kural, prosedür, bilinmektedir. Bilişim teknolojisi, işlem maliyet- politika, program, plan ve amaçlarda da değişime lerini azalttığı için örgütlerin küçülmesine neden ihtiyaç duyulmuştur. İçinde bulunduğumuz çağ- olur. İşlem maliyetleri, alıcı ve satıcı arama, bilgi da yaşanan teknolojik gelişme ve değişimlerin, toplama, müzakere etme, karar verme, mal deği- yeni istihdam olanakları yaratmasının yanı sıra şimini izleme ve hukuki işlemlere ilişkin ücretler var olan pozisyonların niteliklerinde de değişik- dâhil olmak üzere ürün ve hizmetlerin dağıtımı liklere neden olmuştur. Bunun hem ekonomik, (satışı) ve/veya değişimi ile ilişkili maliyetlerden hem de sosyolojik uzantısı sadece işletmeler üze- oluşmaktadır. Farklı bir ifadeyle, işletmeler üretim rinde değil toplumsal düzeyde de etki yaratmak- faktörlerini satın almaları, bunları mal ve hizmet tadır. Ekonomi ve sosyolojiden gelen teoriler ve üretimine sevk etmeleri ve satışları sırasında birçok kavramlar, BT ve BS’nin getirdiği değişikliklerin maliyetle karşılaşmakta olup işlem maliyetleri bu anlaşılmasında önemli katkı sağlayacaktır. harcama ve giderleri ifade etmektedir. İşlem mali- yeti teorisine göre işletmeler, üretim maliyetlerinde yaptıkları tasarrufu işlem maliyetlerinde yapmaya çalışırlar. İşletmelerin ve bireylerin alışılmış pazar 37
2 Bilişim Sistemlerinin Stratejik Rolü faaliyetleri, uzaktaki tedarikçilerle iletişim kurmak, (asiller) ile başka bireyler (vekiller) arasında bazı sözleşmeye göre hareket edilip edilmediğini izle- karar verme yetkilerini de içeren yönetim hizmetle- mek, sigorta ettirmek, ürünler hakkında bilgi edin- rini yerine getirmesi amacı ile bir sözleşme gelişti- mek gibi maliyetler nedeniyle pahalıdır. İşlem ma- rilmesidir. Vekâlet teorisi, asil ile vekil arasında yapı- liyeti teorisi 1930’lu yıllarda ilk kez Ronald Coase lan asil-vekil sözleşmeleri kapsamında ortaya çıkan tarafından ortaya konulmuş ve Oliver Williamson asil-vekil ilişkilerini temel alarak tarafların hak ve gelişmesine katkıda bulunmuştur. Örgütleri açık yükümlülük ihlalleri olarak yaşanan problemleri ve sistem olarak kabul eden bu teorinin ana fikri, iş- bu ilişkiden doğan maliyetleri ele almaktadır. Bu letmelerin ürettikleri ürün ve hizmetlerin değişim mekanizmayı anlamaya çalışarak sorunları azalt- işlemlerini, maliyeti en ekonomik olacak şekilde mayı hedeflemektedir. İşletmeler ölçek ve kapsam organize etmek istemelerine dayanmaktadır. İş- olarak büyüdükçe ve genişledikçe vekâlet ya da letmenin kendi bünyesindeki işlem maliyetleri ile koordinasyon maliyetleri de artacaktır. Asiller, ve- işletme dışındaki satıcılardan alma hâlinde katlana- killeri denetlemek ve yönetmek için daha çok çaba cağı işlem maliyetleri arasında bir kıyaslama yap- sarf edecektir. Asil-vekil problemine işletme hisse makta ve bir denge arayışına girmektedir. Pazar ko- sahipleri ile profesyonel yöneticiler arasında veya şulları, bu koordinasyon maliyetlerinin artmasına sigorta ettiren kişi ile sigorta şirketi arasında ortaya neden olduğunda; örneğin tedarikçilerin bulunma- çıkan problemler klasik ekonomik örnekler olarak sının zor olduğu ya da fırsatçı davranma potansiyeli verilebilir. Asil-vekil problemlerinin azaltılması, olduğu durumlarda, işletmeler ihtiyaç duyulan mal önlenmesi çabaları ise asilin bir maliyete; işlem veya hizmetin üretimini kendisi yapmayı seçebilir. maliyetlerine katlanması ile sonuçlanmaktadır. Bü- İşletme, ürünlerini, toptancı veya perakendeciyi yüyen işletmelerde vekâlet ilişkisi sadece mülkiyeti bertaraf edip doğrudan son müşterilerine kendisi elinde bulunduran pay sahipleri ile onların vekili satmaya karar verdiğinde, daha önce piyasadan sa- ile olan üst yönetim arasında bulunmamaktadır. tın aldığı alt kanal hizmetlerini bünyesinde gerçek- Örgüt yapılarındaki bölümlendirme sonucunda leştiriyor demektir. üst ve astlar arasında da vekâlet ilişkileri bulunmak- ta, görevler ve bazı kararlar üstler tarafından astlara İşlem maliyeti analizinde, dış kaynak kullanımı devredilmektedir. Bu durum dış tedarik zincirin- kararları, örgüt sınırlarının belirlenmesidir. Bu gö- deki işletmelere kadar uzanabilmekte, sözleşmeler rüş; dikey bütünleşme, örgütlerin iş birimleri ara- yolu ile vekâlet ilişkileri içinde karar verme de dâhil cılığıyla belirli mal veya hizmetleri kurum içinde bazı görev ve işlevler işletmeler arasında devredil- mi üretileceği yoksa dışarıdan mı satın alacağına mektedir. Bu yaklaşıma göre işletme; pay sahipleri, ilişkin verilen çeşitli kararlardan oluşmaktadır. Bu yöneticiler, çalışanlar, tedarikçiler, müşteriler gibi teorinin ele aldığı temel soru, işletmelerin dışarıda farklı kesimlerdeki paydaşlar arasındaki sözleşme- başka işletmelere yaptırmak yerine işlemleri neden lerden oluşmaktadır. Bilişim teknolojisi, yönetici- kendi bünyelerinde yerine getirdikleridir. Dolayı- lerin, çok sayıda çalışanı denetlemesi daha kolay sıyla, işletmelerle ilgili iki temel konu şudur: olduğu için enformasyon elde etme ve analiz etme maliyetlerini azaltarak, işletmelerin vekâlet mali- • İşletme, hangi faaliyetleri sınırları içinde bı- yetlerinde düşüş sağlayacaktır. BT, genel yönetim rakmalı? Hangi faaliyetleri dışarıdan temin maliyetlerini düşürerek, orta düzey yöneticilerin ve etmelidir? büro çalışanlarının sayısını azaltırken, işletmelerin de gelirlerini artırmalarına yol açar. BT’nin, çok az • İşletme, müşterileri, tedarikçileri ve diğer iş sayıda ast ve yöneticiyle siparişleri işleme veya sto- ortakları ile ilişkilerini nasıl yönetmelidir? ğu izleme gibi koordinasyon faaliyetlerini gerçek- leştirmelerini sağlayarak küçük ölçekli işletmelerin Amaçları ve çıkarları farklı iki tarafın birbiri gücünü ve kapsamını genişlettiği bilinmektedir. ile yardımlaşması hâlinde ortaya çıkan sorunların giderilmesi durumunda bilişim teknolojileri kul- Örgütsel ve Davranışsal Etkiler lanımı, yönetim maliyetlerinin düşmesine katkı Bilişim teknolojileri ve sistemleri ile ilgili hızlı sağlamaktadır. Temeli Max Weber’e kadar dayanan vekâlet teorisi, A. Berle ve G. Means tarafından ele gelişme ve değişimler işletmelerin örgüt yapıların- alınmış, M. C. Jensen ve W. H. Meckling tarafın- da, örgüt içinde en alttan en üste iletişim, koordi- dan geliştirilmiştir. Günümüzde de pek çok ülkede araştırma konusu olarak ele alınmaktadır. Vekâlet ilişkisi, mülkiyeti elinde bulunduran pay sahipleri 38
Bilişim Sistemleri 2 nasyon ve denetimin sağlanmasında önemli ölçüde rı beklemek yerine, önemli kararları hızlı etkili olmaktadır. BS ve BT’nin örgüt yapısında bir şekilde almak için ihtiyaç duydukları yarattığı değişiklikler aşağıda sıralanmaktadır: bilgilere sahip olabilmektedir. İnsanların çevrimiçi olarak bir araya gelmesine, koor- • Daha küçük örgütler: Geleneksel anlamda dine edilmesine ve işbirliği halinde hareket bir binanın içinde yer alan ofisler, toplan- etmesine yardımcı olan teknolojiler, sanal tı odaları, masalar, sabit telefonlar çalışma ekipler gibi dağıtılmış, bağımsız çalışan ortamının vazgeçilmezleri iken, günümüz iş gruplar arasında iletişimi ve karar vermeyi ortamının internet tabanlı gerçekleştirilme- kolaylaştırmaktadır. Bunun yanı sıra BT ve si ile ofislerin, binaların sabit telefonların BS uygulamaları sayesinde uzaktan çalışma yerini mobil çalışma uygulaması almakta- ve öğrenme mümkün olmaktadır. Böylece dır. Bir veya birkaç kişi bir web sitesini ev- çalışanlar, bir zamanlar ofiste yaptıkları işle- lerinde veya kiralanmış bir çalışma ofisinde ri, evlerinde veya diğer uzak yerlerde dizüs- tasarlayarak, geçimini sağlayacak bir faaliyet tü bilgisayarlarından, mobil cihazlarından yürütebilir. Geleneksel işletmeler için bile gerçekleştirebilmektedirler. Covid-19 virüs BT ve BS uygulamaları, kuruluşun daha salgını dolayısıyla bütün işletmelerin karşı az kişiyle daha fazla iş yapmasını sağladığı karşıya kaldığı uzaktan çalışma zorunlulu- için vazgeçilmez hale gelmiştir. İnsanlar, bir ğu, BT ve BS uygulamaları sayesinde karar aracı veya satıcı ile yüz yüze iletişim kurma- vermedeki gecikmelerin önüne geçerek faa- dan, bir araya gelmeden giyim, gıda, tek- liyetlerin yürütülmesini kolaylaştırmıştır. nolojik araçlar gibi ürünleri satın almakta, danışmanlık, bankacılık vb. hizmetlerden Sanal ekip, yeni yönetim becerileri geliş- faydalanabilmektedirler. Gelişen teknoloji tirmek, birbirinden çok uzakta bulunan ile birlikte yöneticiler çok sayıda çalışanı çalışanları yönlendirmek, yüz yüze ol- denetlemek için enformasyon elde ederek, maktan çok yeni medyanın iletişim yön- alt düzey çalışanlarına daha fazla karar ver- temlerini kullanmak (e-posta, sesli mesaj, me yetkisi vererek bir örgütteki kademe sa- telefon, video konferans, internet tabanlı yısını, dolayısıyla çalışan sayısını azaltabilir. formlar) yoluyla birbirine bağlanan ekip- ler demektir. Bu ekipler, farklı coğrafyalar- • Merkezi olmayan örgüt yapıları: Geleneksel da işletmenin ticari amaçlarını gerçekleş- olarak, en yaygın organizasyon yapısı, faa- tirmek üzere yoğun bir şekilde çalışır, yeni liyetlerin örgütün en alt basamağından en yöntemler geliştirir, piyasanın ve tüketici- üst basamağına kadar gruplandırıldığı bir nin nabzını tutar. yapıdır. Genel olarak fonksiyonel bölümler arasında çok az işbirliği vardır ve tüm örgüt, • Gelişmiş yatay koordinasyon: BT destekli karar verme yetkisinin üst kademede top- bilişim sistemlerinin kullanılma nedenleri- landığı dikey hiyerarşi aracılığıyla koordine nin; koordinasyonu, karar vermeyi ve dene- ve kontrol edilir. Enformasyonu işletme içi- timi kolaylaştırmak olduğunu hatırlayalım. ne dağıtmada, yetkinin alt kademelere dev- BT uygulamaları sayesinde, dünyanın dört redilmesinde BT’nin kullanılıp kullanılma- bir yanına dağılmış olsa bile ofisler, fabri- yacağı üzerinde örgüt kültürünün önemli kalar veya mağazalarda çalışan insanları bir- bir etkisi olsa da günümüz işletmelerinin birine bağlayabilir, böylelikle hızlı, zama- çoğu, merkeziyetçilikten uzaklaşmada tek- nında ve doğru kararlar vermek mümkün nolojiyi kullanmaktadır. Çağımızın gelişmiş hâle gelebilir. Covid-19 süreciyle birlikte BT ile desteklenmiş BS uygulamaları saye- birçok işletmede uzaktan çalışma yöntemi- sinde daha önce sadece üst düzey yönetici- nin yaygın hâle gelmesi ile birlikte, daha lerin erişebildiği enformasyon, farklı coğrafi önce geleneksel toplantı salonlarının yerini bölgelerde faaliyet gösterilse bile tüm örgüt online toplantı salonları almıştır. Bu süreçte çapında hızlı ve kolay bir şekilde paylaşıla- bilmektedir. Böylelikle farklı bölümlerde 39 veya ofis binalarında olsalar bile yönetici- ler, üst yönetim tarafından verilecek kara-
2 Bilişim Sistemlerinin Stratejik Rolü öne çıkan Zoom, Microsoft Team, Skype dışarıdan tedarik edilerek, kuruluşun ihti- gibi uygulamaların kullanımında artış gö- yaç duyduğu çeşitli işlevler, farklı faaliyet- rülmüştür. Ancak uygulamaya olan yoğun leri gerçekleştirilen, farklı yeteneklere sahip talep, gizlilik ve teknik destek gibi sorunları olan işletmeler tarafından yürütülür. Ma- da beraberinde getirmiştir. liyetleri düşük tutmak, ancak faaliyetlerini • Gelişmiş örgütler arası ilişkiler: BT tedarik- veya pazar varlığını genişletmek isteyen iş- çiler, müşteriler ve ortaklar gibi paydaşlarla letmeler, elektronik iletişimin hızı ve kolay- yatay koordinasyonu ve işbirliğini geliştire- lığından yararlanmak için ağ yapısını uygun bilir. Geleneksel yapıda işletmelerin teda- bir seçenek olarak değerlendirebilmektedir. rikçilerle ilişkileri mesafeli olmakla birlik- te tedarikçiler artık siparişler, faturalar ve Sanal organizasyonlar, geleneksel anlam- ödemeler için işletmelere elektronik olarak da fiziksel konumla sınırlı kalmadan ürün bağlanan daha yakın ortaklar hâline gelmiş- ve hizmetler oluşturmak ve dağıtmak lerdir. Araştırmalar, örgütler arası ağların amacıyla insanları, varlıkları ve fikirleri bütünleştirmeyi artırdığını, örgütsel sınır- birbirine bağlamak için ağları kullanan ları ortadan kaldırdığını ve işletmeler ara- organizasyonlar olarak tanımlanmaktadır. sında ortak stratejik durumların (stratejik işbirlikleri, ortaklıklar, çevresel değişiklikler Değişime Direnç vb.) yaratıldığını göstermiştir. Örgüt ve çevresinin sürekli değişim ile kar- • Gelişmiş ağ yapıları: Bir ağ organizasyon yapısı için gerekli olan kurumlar arası ge- şı karşıya kalması artık bilinen bir gerçektir. Bu lişmiş işbirliği ihtiyacı ancak BT ve BS ile zincirleme etkinin bir parçası olarak işletmelerin mümkün olmaktadır. Bilgisayar teknolo- hayatta kalabilmesi için bu değişime uyum sağla- jisindeki gelişmelerin bir uzantısı olarak iş ması gerekmektedir. Bir örgütün ve yöneticilerin dünyasında sanal organizasyonlar olarak karşılaştığı değişimin ardındaki en önemli güçler adlandırılan yapılara, dış kaynak kullanımı- ve değişime yönelik engeller Tablo 2.1’de listelen- na yönelim artmıştır. Ağ yapısı aracılığıyla, mektedir. işletmelerin yerine getirdiği pek çok faaliyet Tablo 2.1 Değişimin Ardındaki Güçler ve Önündeki Engeller Değişimin ardındaki güçler Değişimin önündeki engeller Rekabetçi güçler Örgüt düzeyi Ekonomik güçler • Yapı Politik güçler • Kültür Küresel güçler • Strateji Demogra k güçler Sosyal güçler Fonksiyon düzeyi Etik güçler • Alt birim yönelimindeki farklılıklar • Güç ve çatışma Grup düzeyi • Normlar • Bağlılık • Grupsal düşünme Birey düzeyi • Bilişsel önyargılar • Belirsizlik ve güvensizlik • Seçici algılama Kaynak: Jones, 2013 40
Bilişim Sistemleri 2 Tablo 2.1’de gösterildiği gibi işletmeler, değişim kararı alırken rakiplerinin durumunu, ülkeler arasın- daki ekonomik ve kültürel birliklerin yarattığı avantaj veya dezavantajlarını, işgücünün çeşitliliğini, idari, sosyal ve politik baskılar karşısında etik davranışların yaygınlaştırılması ve benimsenmesi yolları gibi pek çok unsuru ele almalıdır. Değişim işinin kolay olmadığı, bazılarının başarısızlıkla sonuçlandığı ya da iste- nen sonuçlara ulaşılamadığı bilinmektedir. Değişime direnç göstermek; değişimin mevcut, süregelen duru- mu bozması, bilinenden uzaklaşmayı gerektirmesi, alışılandan vazgeçmeyi öngörmesi nedeni ile çalışanları ve yöneticileri rahatsız etmektedir. Ancak herkesin aynı oranda değişime direnç göstermeyeceği de açıktır. İnsanlar, kişisel ve sosyal nedenler ile yaptığı iş ile ilgili değişime direnç gösterebilirler. Bilişim sistemleri de yukarıda sözü edilen unsurlarla ilgili kilit bir kaynağa, yani enformasyona eri- şimi etkileyebildiği için örgütün politikalarıyla da derinlemesine ilgilidir. Bilişim sistemleri, bir örgütte kimin, kime, ne zaman, nerede, ne ve nasıl yaptığını etkileyebilmektedir. İşletmelerde hâlihazırda kullanı- lan bilişim sistemlerindeki yenilik ve değişiklikler, çalışanların kişisel rutinlerinde de geri dönülemeyecek, rahatsızlık veren, yeniden eğitim ve ek çaba gerektiren değişiklikleri de beraberinde getirecektir. Bilişim sistemleri örgüt yapısını, kültürünü, iş süreçlerini ve stratejisini muhtemelen değiştireceği için bunların ortaya konması hâlinde sözü edilen değişime karşı bir direnç ile karşılaşılabilir. Yeniliğe karşı örgütsel direnç üzerine yapılan araştırmalar, dört faktörün çok önemli olduğunu gös- termektedir. Bunlar; BT yeniliğinin türü, örgüt yapısı, örgüt kültürü ve yenilikten etkilenen görevlerdir. Bu modelde değişimi gerçekleştirmenin tek yolu teknolojiyi, görevleri, yapıyı ve insanları aynı anda de- ğiştirmektir. Örgütsel görev düzenlemeleri, örgüt yapısı ve insanlar, teknolojideki değişiklikleri özümser, yorumlar, yönünü değiştirir ve değişime yenik düşer. Örgütsel Yapı dikkat Değişim ile ilgili uygulanacak model, çözdür- İnsan Değişime Görevler me-değişim-yeniden dondurma adımlarından direnç oluşur: Önce değiştirilecek değişkenler mev- cut değerlerinden (uygulama tarzlarından, durumlarından, büyüklüklerinden) çözdürü- lür (çözdürme), yeni şekil verilir (değişim) ve son olarak yeniden şekillendirilen değişkenler yeniden dondurulur (yeniden dondurma). Bİlişim Teknolojisi Şekil 2.4 Bilişim Sistemleri Yeniliklerine Örgütsel Direnç Kaynak: Laudon ve Laudon, 2014 İşletmelerde BT ve BS yatırımlarına karşı güçlü bir dirençle karşılaşılması, uygulamaların başarısız ol- masına neden olmakta ya da etkili ve verimli bir şekilde performans sağlanamamaktadır. Proje uygulama başarısızlıkları üzerine yapılan araştırmalar, büyük projelerin hedeflerine ulaşamamasının en yaygın nede- ninin, teknolojinin başarısızlığından çok değişime karşı direnç olduğunu göstermektedir. 41
2 Bilişim Sistemlerinin Stratejik Rolü Öğrenme Çıktısı 2 Bilişim sistemlerinin ve teknolojilerinin örgütler üzerine etkisini yorumlayabilme Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş Bilişim sistemleri ve tekno- Bilişim sistemleri işletmele- İş veya eğitim hayatınız ile lojileri, örgüt yapısına ve iş- rin hem vekâlet hem de iş- ilgili karşı karşıya kaldığınız leyişine nasıl etki eder? lem maliyetlerini düşürmesi teknolojik bir değişime na- hâlinde işletmenin yatırım- sıl cevap verdiniz? ları, çalışan sayısı ve gelirine ilişkin nasıl bir değişiklik beklenir? REKABET AVANTAJI ELDE ilgili endüstrileri ve onu etkileyebilecek çevresel ETMEDE BİLİŞİM SİSTEMLERİNİN güçleri bilmeli ve BT’nin, bu alanların her biri için değeri nasıl artırabileceği konusunda içgörüye sahip ÖNEMİ olmalıdır. BT’nin rekabet avantajı sağlamadaki üs- tünlüklerini anlamak için aşağıda BT kaynaklarının Rekabet, çok önceki zamanlardan bu yana adın- bir işletmeye değer katma potansiyeli ele alınmıştır. dan söz edilse de bu kavramın işletme literatürüne BT kaynaklarının üç özelliği, işletmelere rekabet girmesi 20. yüzyılın ikinci yarısına rastlamaktadır. avantajı yaratma potansiyeli kazandırmaktadır: 1950-60’lı yıllarda işletmelerin planlamaya önem vermeleriyle beraber rekabetin, önceliği olan ko- • Değer - Kaynaklar, yalnızca değerli oldukla- nular arasında yer aldığı görülmektedir. Özellikle rında rekabet avantajı sağlar. Bir kaynak, bir 1970’li yıllara gelindiğinde piyasalarda belirsiz- işletmenin verimliliğini ve etkililiğini artı- likler artmaya başlamış ve işletmeler rakiplerinin ran stratejiler uygulamasını sağladığı ölçüde önüne geçebilmek için stratejiler geliştirmişlerdir. değer taşır. Ancak değerli olsa bile örgütler Bu yıllarda meydana gelen çevresel gelişmelerle be- arasında eşit olarak dağıtılan kaynaklar yal- raber işletme literatürüne “rekabet stratejileri” kav- nızca maldır. ramı girmiştir. Hemen hemen her sektörde, bazı işletmelerin diğerlerinden daha fazla kâr ve rekabet • Eşsizlik - Rekabet üstünlüğü sağlamak için avantajı elde ettiği, neredeyse sürekli öne çıktığı kaynaklar da nadir veya eşsiz olmalıdır. görülmektedir. Örneğin, Toyota, Amazon, App- le, Google kendi sektörlerinde lider olarak kabul İşletmenin kendi endüstrisinden yüksek edilmektedir. Piyasalardaki rekabete rağmen bazı performans göstermesi, yani endüstri orta- işletmelerin, uzun vadede bunu sürdürebilir kılan lamasının üzerinde kârlılık göstermesi, re- stratejileri ve bu rekabet avantajının kaynağı nedir? kabet üstünlüğü olarak tanımlanmaktadır. Bu kısımda bu sorulara cevap aranacaktır. • Uygunluk - İşletmenin kaynaktan kazanç Rekabetçi Avantaj ve Bilişim elde etme yeteneğini ifade eder. Bir kaynak Teknolojilerinin Desteği nadir ve değerli olsa bile firma, kaynağı elde etmek için kaynak yoluyla ürettiğinden İşletme, müşterilerine gerçek veya algılanan bir daha fazla çaba veya harcama yaparsa kay- değer sağlayarak rekabet avantajı kazanır. İşletme, nak rekabet avantajı yaratmayacaktır. BT’nin nasıl rekabet avantajı sağlayabileceğini be- lirlemek için ürün ve hizmetlerini, müşterilerini ve rakiplerini, faaliyette bulunduğu endüstriyi, diğer 42
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
