JURNAL- KİTABXANA - İNFORMASİYA ARAŞDIRMALARI MEK ELMİ JURNALI. CILD 1 N1 2019 (1) (2)

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI MƏRKƏZİ ELMİ KİTABXANA ELMİ ƏSƏRLƏR JURNALI KİTABXANA VƏ İNFORMASİYA ARAŞDIRMALARI cild 1, № 1, 2019 İSSN: 2219-5874

İSSN: 2219-5874 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI MƏRKƏZİ ELMİ KİTABXANA KITABXANA VƏ İNFORMASİYA ARAŞDIRMALARI cild 1, № 1, 2019 БИБЛИОТЕЧНО И ИНФОРМАЦИОННЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ том 1, № 1, 2019 LIBRARY AND INFORMATION RESEARCHES volume 1, № 1, 2019 BAKI – 2019 AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

~3~ Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Elmi Kitabxanasının İdarə Heyətinin 5 oktyabr 2019-cu il tarixli iclasının qərarı ilə nəşr edilir. Təsisçi: Mərkəzi Elmi Kitabxana “Elmi əsərlər” məcmuəsi Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyinin 20 noyabr 2013-cü il tarixli 23 №-li əmri ilə qeydə alınmışdır. Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının qərarı ilə tövsiyə edilən nəşrlər siyahısına daxil edilmişdir. Baş redaktor: Leyla İmanova – Mərkəzi Elmi Kitabxana, direktor. Məsul katib: Gülşən Məmmədoğlu – Mərkəzi Elmi Kitabxana. Rəqəmsal buraxılışa məsul redaktor: Elmar Quliyev – Mərkəzi Elmi Kitabxana. Redaksiya heyəti: Akademik İsa Həbibbəyli – AMEA vitse-prezident. Azərbaycan. Professor Kərim Tahirov – Azərbaycan Milli Kitabxanası, direktor. Azərbaycan. Sesilia Hazai – Georq Hazainin Ev-Kitabxanası, direktor. Macarıstan. Professor Roman Motulskiy – Belarus Milli Kitabxanası, direktor. Belarus. Mayıl Əhmədov – Prezident Kitabxanası, direktor. Azərbaycan. Akademik Zöhrə Berdiyeva – Özbəkistan Milli Elmlər Akademiyasının Fundamental Elmi Kitabxanası, direktor. Özbəkistan. Professor Klaudia Luks – Kitabxana-İnformasiya İnstitutu, Berlin Humboldt Universiteti. Almaniya. Vladimir Firsov – Rusiya Milli Kitabxanası, müdir müavini. Rusiya. Central Library of Science of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

~4~ MÜNDƏRİCAT --------------------ÖN SÖZ -------------------- İsa Həbibbəyli Kitabxanada elmi mühit və kitabxanaşünaslıq ………………………………..10 --------------------MƏQALƏLƏR---------------------- Roman Motulskiy Belarus Milli Kitabxanasının fəaliyyəti – Fransisk Skorinanın kitab irsinin mühafizəsi və təbliği istiqamətində ………………………………………………...16 Kərim Tahirov Kitaba, kitabxanaya və mütaliəyə dövlət qayğısı ………….............................23 Zöhrə Berdiyeva Özbəkistan Respublikası Elmlər Akademiyasının Fundamental Kitabxanası – 85 il ………………………………………………………............................................................29 Sevda Məmmədli Ali məktəb kitabxanalarında oxuculara xidmətin qiymətləndirilməsi modelləri: Qrinroos modelinin nümunəsi əsasında ……………………………….......................34 Rövşən Məmmədli Azərbaycanda kitabxana quruculuğunda yeni mərhələ: Mərkəzləşmiş kitabxana sisteminin yaradılması....................................................................................................39 AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanası Milli Rəqəmsal Yaddaş üçün ümummilli əhəmiyyət kəsb edən məlumatların toplanması, ekspertizası və etibarlı saxlanılması üçün VİS-MRY platforması .........................................................................................................................................................45 Zamin Qafarov Rəqəmsal mühafizə və rəqəmsal arxiv strategiyası .........................................55 Katalin Németh Macarıstan türkologiyasının təməl daşı – Georq Hazai Kitabxanası..............61 Yeganə Hüseynova B.Vahabzadənin əsərlərində tarixilik və müasirlik ..................................70 İradə Zərqanayeva Arzu Əşrəf qızının “Azərbaycan mütəfəkkirləri zamanın kontekstində” əsəri haqqinda .................................................................................................................................78 Zöhrə Fərəcova Mətbu mənbələrdə ədəbiyyat: “İrşad” qəzetinin nəsr nümunələrində həyat həqiqətləri və bədii gerçəklik ..........................................................................................................84 Zuriyə Qarayeva Tarixi mənbələrdə dövlət idarəçilik formalarının təsnifatı ............................89 -----------------ƏLAVƏ RUBRİKALAR--------------- Kitabxana-informasiya sahəsində tarixi hadisələri əks etdirən qısa məlumatlar və qeydlər Kitabxanalar necə yarandı – Tarixdə ilk kitabxanalar ...........................................................97 Ən qədim kitabxanalar (Bəşəriyyətin fikir xəzinəsi İsgəndəriyyə kitabxanası)............................98 Dünyanın müasir kitabxanaları (Britaniya Kitabxanası)...........................................................100 AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

~5~ Azərbaycanda kitabxanalar (Azərbaycanda kitab və kitabxanaçılıq tarixi) ..........................100 Dünya kitab inciləri (Dünyanın ən bahalı 5 kitabı) …………………........................................101 Digər ixtisaslar üçün kitabxana məlumatları Kitabxanalardan istifadə qaydaları (Kitabla rəftar) ................................................................102 Elektron kitabxanalar ………………………………………………………………...…..…103 Kitabxana-informasiya sahəsində beynəlxalq standartlar Dünya kitabxanalarının təcrübəsi (ABŞ Konqres Kitabxanası) ………………………….......104 Kitab evləri (2019-cu ildə dünyanın ən böyük nəşriyyatları)......................................................105 Yerli və beynəlxalq tədbirlər təqvimi AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxananın 5 illik yubileyi (2014-2019) ...........................................106 Nəsimi – 650 ...............................................................................................................................108 “Azərbaycanın 7 möcüzəsi” layihəsinə start verilib.................................................................109 Beynəlxalq tədbirlər (Kitab sərgiləri).........................................................................................110 Yeni kitablar “Kitabsevər: İllustrasiya olunmuş külliy.a..t.”...……………………………………....................111 “Kitabsevərlər antologiyası: Kitablar, oxucular və kitabxanalar haqqında xülasə..............111 “Kitabxana və internet materialları olan tədqiqatlar üçün dərslik, rəqəmsal məqal.ə..........111 “Qədim dünyada kitabxanalar” ……………………………………………………………....111 Nəşrə aid ümumi qaydalar Təqdim olunan məqalələrə dair tələblər (Azərbaycan, rus və ingilis dillərində)................ .....116 Central Library of Science of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

~6~ СОДЕРЖАНИЕ --------------------ПРЕДИСЛОВИЕ-------------------- Иса Габиббейли Научная среда в библиотеке и библиотековедение…………………...…10 --------------------СТАТЬИ -------------------- Роман Мотульский Деятельность Национальной Библиотеки Беларуси по сохранению и популяризации книжного наследия Франциска Скорины....................................................................16 Керим Тахиров. Государственная забота о книге, библиотеке и чтении ..............................23 Зухра Бердиева. Фундаментальная библиотека Академии наук Республики Узбекистан - 85 лет ............................................................................................................................................29 Севда Мамедова. Модель оценки качества услуг в университетских библиотеках: на основе примера модели Грёнрооса...............................................................................................34 Ровшан Мамедли. Новый этап развитии библиотек в Азербайджане: Создание централизованной библиотечной системы..................................................................................39 Центральная научная библиотека НАНА Платформа ЕСУ-НЦП для сбора, экспертизы и надежного хранения документов общенационального значения для национальной цифровой памяти..............................................................................................................................................45 Замин Гафаров Цифровая защита и стратегия Цифрового архива…....................................55 Каталин Немес Краеугольный камень Венгерской тюркологии – библиотека Георга Хазаи................................................................................................................................................61 Егана Гусейнова Историчность и современность в произведениях Б.Вагабзаде................70 Ирада Зерганаева О книге Арзу Ашраф кызы \"Мыслители Азербайджана в контексте времени: герменевтические опыты\" .......................................................................78 Зохра Фараджева Литература в печатных источниках: Правда жизни и художественная реальность в прозаических примерах газеты «Иршад».............................................................84 Зурия Kараева Классификация форм государственного управления в исторических источниках .............................................................................................................................89 --------------ДОПОЛНИТЕЛЬНЫЕ РУБРИКИ------------- Краткая информация и примечания об исторических событиях в библиотечно- информационной области Как возникли библиотеки – Первые библиотеки в истории ……......................................97 AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

~7~ Самые древние библиотеки (Сокровищница человеческой мысли Александрийская библиотека)..................................................................................................................................98 Современные библиотеки мира (Библиотека Британии)..................................................100 Библиотеки в Азербайджане (История книги и библиотековедения в Азербайджане) …………......................................................................................................................................100 Удивительные книги мира (5 самых дорогих книг мира) …………………......................101 Библиотечные сведения для других специальностей Правила пользования библиотеками (Обращение с книгой).............................................102 Электронные библиотеки ......................................................................................................103 Международные стандарты в библиотечно-информационной области Мировой библиотечный опыт (Библиотека Конгресса США)..........................................104 Дома Книги (Самые крупные издательства 2019-го года)..................................................105 Календарь местных и международных мероприятий 5-летний юбилей Центральной Научной Библиотеки НАНА (2014-2019) ..................106 Насими – 650 ...........................................................................................................................108 Дан старт проекту “7 чудес Азербайджана” ......................................................................109 Международные мероприятия (Книжные выставки)........................................................110 Новые книги “Книголюб: Иллюстрированное полное собрание сочинений”.......…….......................111 “Антология любителей книг: Краткий обзор о книгах, читателях и библиотеках” .111 “Цифровая газета - пособие по поиску и написанию с помощью библиотечных и интернет материалов”..............................................................................................................111 “Библиотеки в древнем мире” ………………………………………………………….......111 Общие правила издательства Требования к представляемым статьям (На азербайджанском, русском и английском языке) ...........................................................................................................................................116 Central Library of Science of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

~8~ CONTENTS --------------FOREWORD------------- Isa Habibbayli Scientific environment and librarianship in library ........................................... ...10 --------------------THE ARTICLES-------------------- Roman Motulskiy Actıvıty of the Natıonal Lıbrary of Belarus on preservıng and popularızıng the book herıtage of Francısk Scorına..............................................................................................16 Karim Tahirov State care for book, library and reading ………………………………………... 23 Zohra Berdiyeva The Fundamental Lıbrary of Scıences Academy of the Republıc of Uzbekıstan - 85 years ......................................................................................................................29 Sevda Mammadova Model of evaluating the quality of services in university libraries: An example of the Grönroos Model…………………………………....................................................34 Rovshan Mammadli A new stage ın library bulding in Azerbaijan: Establishing of a centralized library system ...................................................................................................................................39 Central Scientific Library of ANAS Platform UMS-NDM on the collection, examination and reliable storage of documents of national importance for the National Digital Memory .................45 Zamin Gafarov Digital Security and Digital Archive strategy ......................................................55 Katalin Németh A cornerstone of the Hungarian turkology – the George Hazai Library …….....61 Yegana Huseynova Hıstorıcıty and modernıty ın the works of B. Vahabzadeh ..........................70 Irada Zarganaeva About book \"Azerbaijani thinkers in the context of time: hermeneutical experiences\" by Arzu Ashraf gizi ....................................................................................................78 Zohra Farajova Literature in press sources: The truths of life and artistic reality in prosaic examples of newspaper “İrshad” ……………………………………………………………….......84 Zuriya Garayeva Classification of governmental forms on historical sources ..............................89 ----------------ADDITIONAL RUBRICS--------------- Brief information and notes reflecting historical events in the library-information field How did libraries establish – first libraries in the history ....................................................... ...97 The Oldest Libraries (The treasury of humanity Library of Alexandria)..................................... ..98 Modern libraries of the world (British Library).......................................................................... .100 Libraries in Azerbaijan (History of books and librarianship in Azerbaijan)…………............. 100 AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

~9~ Book pearls of the world (The 5 Most Expensive Books in the World) ………………….......101 Library information for other specialties Rules of using libraries (Behaviour with book) .........................................................................102 E-libraries ………………………………………………………………………………….. 103 International standards in the field of library information Experience of world libraries (US Congress Library) ............................................................104 Book Houses (The biggest publications of the world in 2019) ...................................................105 Calendar of local and international events 5th anniversary of ANAS Central Scientific Library (2014-2019) ........................................106 Nasimi - 650 ...............................................................................................................................108 Project “7 wonders of Azerbaijan” was launched ...............................................................109 International events (Book exhibitions).....................................................................................110 New books “Bibliophile: An Illustrated Miscellany” ……………………………………………………111 “The Book Lovers' Anthology: A Compendium of Writing about Books, Readers and Libraries” ……………………………………………………………………………………...111 “Digital paper a manual for research and writing with library and internet materials” 111 “Libraries in the Ancient World” …………………………………………………………...111 General rules related to the publication Requirements for submitted articles (in Azerbaijani, Russian and English) ………………116 Central Library of Science of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

~ 10 ~ --------------- ÖN SÖZ --------------- İsa HƏBİBBƏYLİ AMEA-nın vitse-prezidenti, Milli Məclisin Elm və təhsil komitəsinin sədri, millət vəkili, akademik Kitabxanada elmi mühit və kitabxanaşünaslıq Bütün cəmiyyətlərdə kitabxana maarifçilik hərəkatının əsas hərəkətverici qüvvələrindən biri, elm və mədəniyyət mərkəzi hesab edilmişdir. Azərbaycanda da kitabxana yaratmaq ilk növbədə cəmiyyəti maarifləndirmək yolu ilə inkişaf etdirmək məqsədi daşımışdır. Ölkəmizdə kitabxanaların tarixi elmin və məktəbin tarixi inkişaf yolu ilə üzvü surətdə əlaqədar olmuşdur. Hələ ən qədim dövrlərdə saraylarda və mədrəsələrin nəzdində təşkil edilmiş kitabxanalarda nadir əlyazmaları, dünya elmindən və ədəbiyyatından tərcümələr qorunub saxlanılmış və mütaliə üçün istifadə olunmuşdur. Azərbaycanda hələlik elm aləminə məlum olan ən qədim kitabxanalardan biri XII əsrdə Atabəylər sarayında yaradılmışdır. Bu kitabxanada dini kitablarla yanaşı dünyəvi elmlərə dair də nadir əlyazmaları mühafizə olunmuşdur. XIII əsrdə məşhur alim Nəsirəddin Tusinin Marağa şəhərində yaratdığı Darüş Şəfa Akademiyasındakı kitabxanada 20 mindən çox kitab saxlanılmışdır. Bu kitabxana da öz dövründə dünyanın ən zəngin kitab və əlyazma xəzinələrindən biri sayılmışdır. Burada dəqiq və təbiət elmlərinə, humanitar elm sahələrinə dair nadir əlyazma kitabları qorunub mühafizə edilmişdir. Nəsirəddin Tusi kitabxanası həm də elmi tədqiqat müəssisəsi kimi fəaliyyət göstərmişdir. Dünyanın müxtəlif ölkələrindən gəlib bu kitabxanadan istifadə etmişlər. XIII əsrdə Şah İsmayıl Xətainin təşəbbüsü ilə təşkil olunmuş Səfəvi saray kitabxanası dövrün əsas elm və mədəniyyət mərkəzlərindən biri kimi tanınmışdır. Məşhur rəssam Kəmaləddin Behzadın rəhbərlik etdiyi bu kitabxana həm də Səfəvi sarayı şairlər məclisinin keçirildiyi məkanın funksiyasını da yerinə yetirmişdir. XIX əsrdən etibarən maarifçilik hərəkatının genişlənməsi ilə əlaqədar olaraq məktəb kitabxanaları yaranmağa başlamışdır. Görkəmli Azərbaycan yazıçısı Cəlil Məmmədquluzadənin təhsil aldığı Naxçıvan şəhər məktəbi kitabxanasında on mindən çox kitab olmuşdur. Kitabxananın fonduna Azərbaycan, ərəb və fars dilində olan kitablardan və əlyazmalarından başqa həm də rus və Avropa dillərində də olan kitablar daxil idi. Bundan başqa, Naxçıvan şəhər məktəbinin kitabxanasına Rusiyanın mərkəzi şəhərlərində – Moskvada və Peterburqda çap edilən qəzetlər və jurnallar da gətirilmişdir. XIX əsrin sonlarında görkəmli dövlət xadimi və yazıçı Nəriman Nərimanovun Bakıda, tanınmış maarifçi yazıçı Eynəli Sultanovun Naxçıvanda təşkil etdikləri xalq qiraəti evləri maarifçilik ideyalarının yayılmasında mühüm rol oynamışdır. Sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycanda kitabxana şəbəkəsi genişləndirilmişdir. Respublikamızın paytaxtı Bakı şəhərində, əsas inzibati mərkəzlərdə: Naxçıvan və Gəncə kimi şəhərlərdə, rayon mərkəzlərində, hətta kəndlərdə kitabxanalar fəaliyyət göstərmişdir. İdeoloji xarakter daşımasına baxmayaraq, ölkə kitabxanalarından geniş xalq kütlələri istifadə etmiş, AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

~ 11 ~ kitabxanalarda keçirilmiş elmi-ədəbi və mədəni tədbirlər xalqın ümumi inkişafına xidmət göstərmişdir. Müstəqillik illərində kitabxana anlayışına elektron kitabxana şəbəkəsi daxil edilmişdir. Ölkəmizdə ilk elektron kitabxana 2004-cü ildə Naxçıvan Dövlət Universitetində açılmışdır. Naxçıvan Dövlət Universitetinin elektron kitabxanasının rəsmi açılış mərasimində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev iştirak etmişdir. Hazırda Azərbaycan Respublikasının Prezidenti kitabxanası, Mirzə Fətəli Axundzadə adına Milli Kitabxana, bir sıra ali məktəb kitabxanaları elektron kitabxana kimi fəaliyyət göstərir. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Mərkəzi Elmi Kitabxanası ziyalılar və gənclər arasında Elektron kitabxana adlanır. Mərkəzi Elmi Kitabxanada ən müasir elektron kitabxanalarda olan bütün imkanlar yaradılmışdır. AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanasının dünyanın ən məşhur kitabxanalarına elektron çıxışı vardır. Mərkəzi Elmi kitabxana beynəlxalq aləmdə tanınan nüfüzlu kitabxanalarla geniş mübadilə proqramı həyata keçirir. Kitabxanadakı nadir kitablar fondunda qiymətli əlyazma və çap kitabları nüsxələri və kolleksiyalar mühafizə olunur. Akademiyanın kitabxanasında fəaliyyət göstərən Vikipediya metodik mərkəzi, işlək vəziyyətə gətirilmiş Milli Rəqəmsal Yaddaş bazası kitabxananı ölkəmizin əsas azərbaycanşünaslıq mərkəzlərindən birinə çevirib. AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanası həm də elmi mərkəz kimi fəaliyyət göstərir. Burada yaradılmış Vahid İdarəetmə Sistemi, keçirilən ölkə miqyaslı elmi-mədəni tədbirlər, innovativ təşəbbüslər və layihələr ölkəmizdə yeni elmi nəsillərin formalaşdırılıb inkişaf etdirilməsinə şərəflə xidmət edir. Kitabxanada AMEA-nın həqiqi və müxbir üzvləri üçün ayrılmış xidmət zalının, elə bu zalda yaradılmış Diplomatik fondun imkanlarından yeni elmi nəsillər də faydalanırlar. AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanasının hazırlayıb nəşr etdirdiyi elm xadimlərinin biblioqrafik göstəriciləri elm tarixi və elmin təşviq edilməsi baxımından mötəbər məktəb hesab olunur. Mərkəzi Elmi Kitabxananın elmi əsərlər jurnalının təsis edilməsi burada kitabxanaşünaslıq elminin inkişaf etdirilməsinə təkan verəcəkdir. Bu elmi jurnal kitabxana tarixi, kitabxanaşünaslıq, biblioqrafiya, kitabşünaslıq kimi tədqiqat sahələrinin inkişafı üçün yeni imkanlar açacaqdır. İnanırıq ki, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının elmi jurnallar ailəsinin yeni üzvü olan bu jurnal ölkəmizdə humanitar və ictimai elmlərin inkişafında əlavə bir imkana çevriləcəkdir. Uğurlar olsun! Central Library of Science of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

~ 12 ~ ----------------ПРЕДИСЛОВИЕ--------------- Иса ХАБИББЕЙЛИ Вице-президент НАНА, Председатель Комитета по Науке и Образованию Милли Меджлиса, депутат, академик Библиотечное дело и научная среда в библиотеке Во всех обществах библиотека считалась одной из главных движущих сил просветительского движения, центром науки и культуры. Создание библиотеки в Азербайджане также было направлено в первую очередь на развитие общества путем просвещения. История библиотек в нашей стране была связана с развитием науки и историей развития школы. Даже в древние времена редкие рукописи, переводы мировой науки и литературы сохранялись и использовались для чтения во дворцах и медресе. Одна из старейших известных библиотек в Азербайджане была основана в XII веке во дворце Атабейев. В этой библиотеке наряду с религиозными книгами хранились также редкие рукописи, относящиеся к светским наукам. Более 20 000 книг хранились в библиотеке Академии Даруш Шафа, созданной в XIII веке в Мараге известным ученым Насираддином Туси. Эта библиотека считалась в свое время одной из самых богатых книг и рукописных сокровищ в мире. Здесь хранились уникальные рукописи о точных, естественных и гуманитарных науках. Библиотека Насираддина Туси действовала также как исследовательское учреждение. Mатериалами библиотеки пользовались исследователи, приезжавшие со всего мира. Библиотека Сефевидского дворца, созданная по инициативе Шах Исмаил Хатаи в XIII веке, была известна как один из главных центров науки и культуры того периода. Возглавляемая известным художником Кемаледдином Бехзадом, эта библиотека также служила местом проведения собрания поэтов Дворца Сефевидов. С XIX века, в связи с ростом просветительского движения, начали создаваться школьные библиотеки. В библиотеке Нахчыванской городской школы, которой руководил выдающийся азербайджанский писатель Джалил Мамедкулизаде, было более десяти тысяч книг. Помимо книг и рукописей на азербайджанском, арабском и персидском языках, в библиотеке хранились книги на русском и европейских языках. Кроме того, в Нахчыванской городской школьной библиотеке хранились газеты и журналы, изданные в центральной части России - в Москве и Петербурге. В конце XIX века литературные салоны, организованные в Баку выдающимся государственным деятелем и писателем Нариманом Наримановым и в Нахчыване известным писателем Эйнали Султановым, сыграли важную роль в распространении идей просвещения. Библиотечная сеть в Азербайджане была расширена в советский период. Библиотеки функционировали в столице республики Баку, в основных административных центрах: в таких городах, как Нахчыван и Гянджа, в областных центрах и даже в деревнях. Несмотря на идеологический характер, библиотеки страны широко использовались AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

~ 13 ~ общественностью, а научные, литературные и культурные мероприятия, проводимые в библиотеках, способствовали общему развитию нации. За годы независимости в понятие “библиотека» была включена и сеть электронных библиотек. Первая электронная библиотека в нашей стране была открыта в 2004 году в Нахчыванском Государственном Университете. В официальной церемонии открытия электронной библиотеки Нахчыванского Государственного Университета принял участие президент Азербайджанской Республики Ильхам Алиев. В настоящее время Президентская библиотека Азербайджанской Республики, Национальная Библиотека имени Мирзы Фатали Ахундзаде и библиотеки некоторых высших учебных заведений функционируют как электронные библиотеки. Центральная Научная Библиотека Национальной Академии Наук Азербайджана (НАНА) известна среди интеллигенции и молодежи как Электронная Библиотека. Центральная Научная Библиотека имеет все возможности, доступные самым современным электронным библиотекам. Центральная Научная Библиотека НАНА имеет электронный доступ к самым популярным библиотекам мира. Центральная Научная Библиотека реализует обширные международные программы обмена с авторитетными библиотеками мира. В Фонде редких книг библиотеки хранятся ценные рукописные, печатные копии и коллекции. Действующие Методический Центр Википедия и База Национальной Цифровой Памяти превратили библиотеку в один из основных центров азербайджановедения нашей страны. Центральная Научная Библиотека НАНА также функционирует как научный центр. Интегрированная система управления, общенациональные научные и культурные мероприятия, инновации и проекты, созданные здесь, достойно служат формированию и развитию новых научных поколений нашей страны. Ресурсами фонда Зала Академиков и действительных членов, а также созданного при нем Дипломатического фонда, пользуются также новые научные поколения. Составленные и изданные Центральной Научной Библиотекой НАНА библиографические указатели деятелей науки считаются надежными пособиями с точки зрения истории и развития науки. Создание научного журнала Центральной Научной Библиотеки будет стимулировать развитие библиотечного дела. Этот научный журнал откроет новые возможности для развития таких областей исследований, как история библиотеки, библиотечное дело, библиография и книговедение. Надеемся, что этот журнал, который является новым членом семейства научных журналов Национальной Академии Наук Азербайджана, станет дополнительной возможностью для развития гуманитарных и социальных наук в нашей стране. Удачи! Central Library of Science of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

~ 14 ~ ------------- FOREWORD ------------ Isa HABİBBAYLI The vice-president of ANAS, Chairman of the Milli Majlis's Science and Education Committee, MP, academician Scientific environment and library science in the library In all societies, the library has been considered as one of the main driving forces of the enlightenment movement, a center of science and culture. Creating a library in Azerbaijan also aims to develop society first and foremost by educating the public. The history of libraries in our country has been organically linked with the historical development way of science and school. Even in ancient times, rare manuscripts, translations of world science and literature were preserved and used for reading in libraries, organized by palaces and madrasas. One of the oldest known libraries in Azerbaijan was established in the 12th century at Atabey Palace. In addition to religious books, the library also has unique manuscripts for secular sciences. More than 20 thousands books were stored in the library of the Darush Shafa Academy, created by famous scientist Nasiraddin Tusi in Maraga in the 13th century. This library was also considered as one of the richest books’ and manuscripts’ treasures in the world. The unique manuscripts on the exact and natural sciences and the humanities were protected here. The Nasiraddin Tusi Library also operated as a research institution. Researchers came from around the world and used this library. The Safavid Palace Library, initiated by Shah Ismail Khatai in the 13th century, was recognized as one of the main centers of science and culture of the time. Led by renowned artist Kamaladdin Behzad, the library also served as the venue for the Safavid Palace Poets Assembly. Since the 19th century, with the expansion of the enlightenment movement, school libraries had begun to appear. The Nakhchivan city school library, taught by the outstanding Azerbaijani writer Jalil Mammadguluzadeh, had more than tens of thousands books. In addition to books and manuscripts in Azerbaijani, Arabic and Persian languages, the library had books in Russian and European languages. The Nakhchivan City School Library had also newspapers and magazines printed in central Russia - Moscow and Petersburg. In the late 19th century, literary salons organized by eminent statesman and writer Nariman Narimanov in Baku and by renowned writer Eynali Sultanov in Nakhchivan played an important role in spreading the ideas of enlightenment. During the Soviet period, the library network was expanded in Azerbaijan. Libraries functioned in the capital of the Republic, Baku, in the main administrative centers: cities like Nakhchivan and Ganja, regional centers, and even villages. Despite the ideological character, the libraries of the country had been widely used by the public, and the scientific and literary and cultural events held in libraries had contributed to the overall development of the nation. During the years of independence, the electronic library network has been incorporated into the concept of library. The first electronic library in our country was opened in 2004 at Nakhchivan State University. President of the Republic of Azerbaijan Ilham Aliyev attended the official opening ceremony of the electronic library of Nakhchivan State University. At present, AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

~ 15 ~ the Presidential Library of the Republic of Azerbaijan, the National Library named after Mirza Fatali Akhundzade, and several high school libraries function as electronic libraries. The Central Library of Science of the Azerbaijan National Academy of Sciences (ANAS) is called the Electronic Library among intelligentsia and the youth. The Central Library of Science has all the facilities available in the most modern electronic libraries. The Central Library of Science of ANAS has electronic access to the most popular libraries in the world. The Central Library of Science implements extensive exchange programs with reputable libraries internationally. Rare books, valuable manuscripts, print copies and collections are protected in the library. The Wikipedia Methodical Center, the National Digital Memory Database, which has been put into operation, has turned the library into one of the main centers of Azerbaijani studies in Azerbaijan. The Central Library of Science of ANAS also functions as a scientific center. The Integrated Management System, the country-wide scientific and cultural events, innovative initiatives and projects created here serve the honor of the formation and development of new scientific generations in our country. New scientific generations also benefit from the capabilities of the Academicians’ Reading hall, as well as from the Diplomatic Collection placed in the same hall. The bibliographic directory of the scientific figures prepared and published by the Central Library of Science of ANAS, is considered to be a reliable school in terms of promotion of the history of science and the science. Establishment of the Central Library of Science's journal of scientific papers will support the development of library science here. This scientific journal will open new opportunities for the development of library history, librarianship, bibliography and bibliology. We believe that this journal as a new member of the family of scientific journals of the National Academy of Sciences of Azerbaijan, will turn into the additional opportunity for the development of the humanitarian and social sciences in our country. Good luck! Central Library of Science of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

~ 16 ~ Деятельность Национальной Библиотеки Беларуси по сохранению и популяризации книжного наследия Франциска Скорины UOT 02 (476) Роман Степанович Мотульский Директор Национальной Библиотеки Беларуси, доктор педагогических наук, профессор, Заслуженный деятель культуры Республики Беларусь ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ НАЦИОНАЛЬНОЙ БИБЛИОТЕКИ БЕЛАРУСИ ПО СОХРАНЕНИЮ И ПОПУЛЯРИЗАЦИИ КНИЖНОГО НАСЛЕДИЯ ФРАНЦИСКА СКОРИНЫ Roman Stepanoviç Motulskiy Belarus Milli Kitabxanasının direktoru, pedaqoqika elmləri doktoru, professor, Belarus Pespublikasının Əməkdar mədəniyyət işçisi BELARUS MİLLİ KİTABXANASININ FƏALİYYƏTİ FRANSİSK SKORİNANIN KİTAB İRSİNİN MÜHAFİZƏSİ VƏ TƏBLİĞİ İSTİQAMƏTİNDƏ Roman Stepanovich Motulskiy Director of National Library of Belarus, doctor of pedagogical sciences, professor, Honored Worker of Culture of the Republic of Belarus ACTIVITY OF THE NATIONAL LIBRARY OF BELARUS ON PRESERVING AND POPULARIZING THE BOOK HERITAGE OF FRANCISK SCORINA Резюме: B статье описывается деятельность Национальной Библиотеки Беларуси по сохранению и популяризации книжного наследия Франциска Скорины посредством реализации международного научного издательского проекта и иных мероприятий. Ключевые слова: Беларусь, документальные памятники, книгопечатание, культурное наследие, национальная библиотека, скориноведение, факсимиле (книжное издание). Xülasə: Məqalədə Belarusiya Milli Kitabxanasının beynəlxalq elmi nəşriyyat layihəsi və digər tədbirlərin həyata keçirilməsi vasitasilə Fransisk Skorinanın kitab irsinin mühafizəsi və təbliği fəaliyyəti təsvir edilmişdir. Açar sözlər: Belarus, sənədli abidələr, nəşriyyat, mədəni irs, milli kitabxana, skorinoşunaslıq, faksimile (kitab nəşri). AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

~ 17 ~ Национальной Библиотеки Беларуси по сохранению и популяризации книжного наследия Франциска Скорины Summary: The article describes Francis Scarina's book heritage protection and promotion activities through the international scientific publishing project of the National Library of Belarus and other events. Key words: Belarus, documentary monuments, publishing, cultural heritage, national library, scorecard, facsimile (book publishing). 2017 г. для Беларуси и мировой общественности был ознаменован важным историческим событием — 500 лет назад (6 августа 1517 г.) гуманист и просветитель Франциск Скорина издал в Праге первую печатную книгу кириллическим шрифтом — Псалтирь, тем самым положив начало белорусскому и восточнославянскому книгопечатанию. Затем в течение 1517–1519 гг. там же выпустил книги Священного Писания Ветхого Завета под общим заголовком «Бивлия руска, выложена доктором Франциском Скориною из славнаго града Полоцька, Богу ко чти и людем посполитым к доброму научению». Международное признание наследия Ф. Скорины подтверждено решением ЮНЕСКО о внесении данного юбилея в календарь памятных дат этой организации. Значение работ Франциска Скорины в истории духовной культуры Беларуси, Литвы, России, Украины и ряда других стран трудно переоценить. Благодаря его просветительской и издательской деятельности наша страна вошла в круг наиболее развитых стран Европы и присоединилась к интеллектуальному наследию мировой цивилизации. Сегодня Ф. Скорину назвали бы человеком мира. Он родился в Полоцке — сейчас это город в Беларуси, а в то время эти земли назывались Великое княжество Литовское. Учился в Кракове (Королевство Польское), где получил диплом бакалавра свободных наук, продолжил учебу в Падуе (Италия), где получил диплом доктора медицины. Книги печатал в Праге (Чехия) и Вильно (современная Литва). Его жизнь и деятельность связаны со многими европейскими странами, которые вполне оправданно считают себя причастными к его богатому наследию. Книги, напечатанные Ф. Скориной, были первыми во многом, так как выход их в свет стал итогом всей многогранной деятельности нашего земляка. Франциск Скорина выступил сначала как составитель, а далее как переводчик книг Священного Писания. Хотя в основу издания были положены церковнославянские тексты, Ф. Скорина адаптировал его для облегчения восприятия к разговорному языку живущих в XVI в. на территории современной Беларуси. Ученые продолжают спорить, на каком языке издавал свои книги Ф. Скорина — церковнославянском или старобелорусском. Бесспорно одно: он, в духе европейского движения Реформации того времени, перевел библейские тексты на язык своего народа, язык, который понимали, на котором разговаривали жители нашей страны в то время, для того чтобы знания, изложенные в его книгах, стали доступны не только узкому кругу элиты, но и широкому кругу простых граждан. В предисловиях и послесловиях, которыми Ф. Скорина сопроводил свои издания, он проявил себя как философ и просветитель, рассматривающий священные тексты как энциклопедию жизни, свод ценностных ориентаций, которым должен руководствоваться человек. Своей деятельностью Ф. Скорина заложил основу массового издания книг с кириллическим шрифтом, которое в дальнейшем получило развитие в ряде соседних Деятельность Central Library of Science of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

~ 18 ~ Роман Степанович Мотульский стран. Книги, выпущенные белорусским просветителем, разошлись по всему миру, как он и мечтал. Однако непростое историческое прошлое, череда войн, восстаний, иноземных нашествий привели к тому, что в настоящее время Беларусь, давшая миру восточнославянского первопечатника, имеет лишь некоторые из его изданий: в фондах Национальной библиотеки Беларуси (НББ) хранятся только 10 оригинальных книг, изданных им в Праге в 1517–1519 гг. Многие наши предшественники понимали значение личности Франциска Скорины и ценность его наследия, поэтому празднование юбилеев белорусского книгопечатания уже имеет свою историю и проходит всегда на государственном уровне. НББ как главная библиотека страны и крупнейший хранитель национального документального наследия активно принимала участие в составлении республиканского и отраслевого планов по подготовке и празднованию юбилея, инициировала целый ряд научных, издательских, выставочных, творческих и иных мероприятий, провела многочисленные научные и социокультурные мероприятия, приуроченные к чрезвычайно важной для белорусского общества дате. Значимым событием в контексте празднования 500-летия белорусского книгопечатания стала реализация международного научного и издательского проекта по факсимильному воспроизведению книжного наследия Ф. Скорины. Целью реализации данного проекта было возвращение в научный и общественный оборот важнейшего объекта культурного наследия белорусского народа — изданий нашего первопечатника, которые волей судеб сегодня разбросаны по всему миру и малодоступны на родине Ф. Скорины. Разработка принципов осуществления проекта происходила в рамках реализации одного из заданий государственной программы «Культура Беларуси» на 2011–2015 гг. Однако изначально формат проекта был сориентирован в направлении государственно- частного партнерства. В 2013 г. концепция международного научного и издательского проекта была представлена на рассмотрение Попечительскому совету НББ. Затем сформирована рабочая группа и определился круг партнеров. Финансовое обеспечение взяли на себя один из крупнейших банков Беларуси — ОАО «Банк БелВЭБ» — и его главный акционер — государственная корпорация «Банк развития и внешнеэкономической деятельности (Внешэкономбанк)» (Россия). Практическая реализация задуманных идей легла на авторский коллектив, в состав которого вошли специалисты НББ, имеющие большой опыт работы с памятниками книжной культуры: Р. С. Мотульский (автор идеи), А. А. Суша, Г. В. Киреева. При консультационном участии ведущих ученых Беларуси (специалистов Национальной академии наук Беларуси, ведущих учебных заведений республики) и России был выполнен широкий спектр работ, направленных на осуществление проекта, — от поиска изданий первопечатника до проведения презентационных мероприятий. Реализация международного научного издательского проекта длилась пять лет (2013–2017). На первом этапе была проделана большая работа по выявлению изданий Ф. Скорины в библиотеках, архивах и музеях различных стран и оценке их состояния. Проведены основательные книговедческие исследования, посвященные каждой книге Ф. Скорины, включенной в состав многотомного факсимиле: изучена история их AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

~ 19 ~ Деятельность Национальной Библиотеки Беларуси п сохранению и популяризации книжного наследия Франциска Скорины бытования и первые упоминания в литературе, проанализированы иллюстрации и орнаментика, шрифты и провененции, исследованы кодикологические и палеографические особенности экземпляров изданий. В рамках проведенных исследований в крупнейших библиотеках и музеях мира было выявлено около 520 печатных экземпляров и 40 рукописных списков книг первопечатника. Основываясь на анализе полученных данных, касающихся сохранности экземпляров, был составлен список изданий для публикации и утверждено их распределение по томам факсимиле. Факсимильное воспроизведение реализовано в соответствии с библейским каноном размещения книг Священного Писания и в порядке, определенном самим первопечатником. Проведены переговоры об условиях предоставления качественных цифровых копий изданий Ф. Скорины с фондодержателями оригиналов: библиотеками, музеями и архивами Великобритании, Германии, Дании, Литвы, Польши, России, Словении, США, Украины и Чехии. Подготовлены научные комментарии к каждому тому издания, представленные на белорусском, русском и английском языках, статьи к книге сопровождения, обеспечена координация издательского и полиграфического процессов. Благодаря профессионализму и слаженной работе в уникальном многотомном издании «Книжное наследие Франциска Скорины» удалось собрать и представить полный репертуар книг, напечатанных просветителем в Праге (1517–1519) и Вильно (1522–1525). Факсимильное издание с максимальной полнотой воспроизвело книги белорусского первопечатника. В них сохранены структура, содержание, особенности шрифтов и гравюр оригинальных изданий, переданы все штрихи, появившиеся в течение 500-летнего существования. Издание представляет собой 20 томов (21 книга) факсимильного воспроизведения книжного наследия Ф. Скорины и отдельный том научных комментариев, посвященный возвращению наследия Ф. Скорины на родину. Каждый том вышел в свет тиражом в 1000 экземпляров, из них 100 — в кожаном переплете с золотым тиснением, 900 — в переплете из искусственной кожи. Все экземпляры факсимильного издания были опубликованы в течение четырех лет. Примерно столько времени прошло с момента презентации в НББ первых томов (22 апреля 2014 г.) до торжественного мероприятия по случаю завершения масштабного издательского проекта по факсимильному воспроизведению книжного наследия Франциска Скорины (1 сентября 2017 г.). Это значимое событие стало настоящим подарком к 500-летию белорусского книгопечатания. Факсимильное издание уникально не только своим идейным, научным, но и художественным исполнением. Реализация столь масштабного проекта стала значительным событием в национальном книгоиздании. Факсимиле является победителем престижного национального конкурса «Искусство книги — 2017» (оно получило Гран-при и диплом имени Ф. Скорины), награждено дипломом международного конкурса государств — участников СНГ «Искусство книги». Чтобы сделать доступными собранные воедино книги Ф. Скорины, проведена огромная работа по передаче факсимильного издания крупнейшим библиотекам и музеям мира, а также международным общественным организациям. В учреждения культуры и Central Library of Science of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

~ 20 ~ Роман Степанович Мотульский образования 70 стран передано в дар более 100 комплектов факсимиле, из них 30 — в страны Содружества Независимых Государств, что, безусловно, будет способствовать развитию международного сотрудничества в сфере культуры. Основная часть тиража безвозмездно передана в республиканские, областные и районные библиотеки, библиотеки научных центров и учебных заведений, публичные библиотеки Беларуси — всего более 300 учреждений. Издательский проект по воссозданию книжного наследия Ф. Скорины получил положительные отзывы в прессе и широкий общественный резонанс. Так, факсимиле «Книжное наследие Франциска Скорины» стало визитной карточкой Беларуси, памятником славянской книжной культуры, оно представлено всему миру как богатейшее достояние человечества. Особо ценно, что данный проект отмечен на высшем государственном уровне. Указом Президента Республики Беларусь № 1 от 4 января 2018 г. за работу по факсимильному воссозданию и популяризации книжного наследия Франциска Скорины коллективу НББ присуждена премия Президента Республики Беларусь «За духовное возрождение». В рамках проектной деятельности НББ осуществлялась работа над другими издательскими проектами, посвященными 500-летию белорусского книгопечатания. Был подготовлен целый ряд научных и научно-популярных изданий, среди которых особо следует отметить уникальную книгу «Всемирное наследие Франциска Скорины». Богато иллюстрированное издание вышло в серии «Энциклопедия раритетов» на трех языках — белорусском, русском и английском. Впервые в одном томе представлены все 25 книг белорусского первопечатника. Издание «Всемирное наследие Франциска Скорины» получило Гран-при XIV международного конкурса государств — участников СНГ «Искусство книги» и Гран-при конкурса II Евразийской международной книжной выставки-ярмарки Eurasian Book Fair. Также в 2017 г. НББ было организовано и проведено свыше 20 культурно- просветительских проектов по популяризации книжного наследия Ф. Скорины. Значительное внимание уделялось научным мероприятиям, связанным с 500-летием белорусского книгопечатания, которые прошли как в Беларуси, так и за рубежом: XXIII Международные Кирилло-Мефодиевские чтения (Минск), международный симпозиум «Франциск Скорина и Прага», посвященный 500-летию издания пражской Библии Ф. Скорины (Прага), специальная сессия «500-летие белорусского книгопечатания» в рамках Всемирного библиотечного и информационного конгресса: 83-й Генеральной конференции и Ассамблее ИФЛА (Вроцлав, Республика Польша) и др. Среди научных мероприятий отдельно хотелось бы отметить международный конгресс «500 лет белорусского книгопечатания», который состоялся 14–15 сентября 2017 г. в НББ и собрал более 600 делегатов — известных общественных и политических деятелей, дипломатов, руководителей и авторитетных специалистов научных, учебных и культурных учреждений — из 24 стран мира. Конгресс прошел под патронатом ЮНЕСКО. Организаторами стали Министерство культуры Республики Беларусь и НББ, соорганизаторами выступили Центральноевропейская инициатива и Библиотечная ассамблея Евразии. Поддержку в проведении мероприятий оказали Межгосударственный фонд гуманитарного сотрудничества государств – участников СНГ и Программа мобильности для целенаправленных межличностных контактов. AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

~ 21 ~ Деятельность Национальной Библиотеки Беларуси по сохранению и популяризации книжного наследия Франциска Скорины Главной темой большинства встреч, состоявшихся во время работы конгресса, стали жизнь, деятельность и творческое наследие Ф. Скорины. Была отмечена особая роль Беларуси в формировании и сохранении культурного наследия Европы и мира. Масштабный форум подтвердил неослабевающий интерес к книжному наследию Беларуси и славянского мира за рубежом и призвал обратить внимание мировой общественности на необходимость развития международной консолидации в вопросе сохранения национальной культуры книгопечатания. Книжное наследие Ф. Скорины и его преемников широко используется во время проведения международных и республиканских выставок в Беларуси и зарубежных странах. С сентября 2017 г. по январь 2018 г. в НББ был представлен уникальный международный выставочный проект «Франциск Скорина и его эпоха», торжественное открытие которого состоялось в рамках вышеупомянутого конгресса. По своему масштабу выставка не имела аналогов ни в отечественной, ни в зарубежной библиотечной и выставочной деятельности. На площади около 1,5 тыс. м2 наряду с изданиями из фондов НББ были представлены памятники книжной культуры из семи стран: Германии, Латвии, Польши, России, Румынии, Словакии и Словении. Такое широкое участие в выставке стало возможно благодаря поддержке посольств нашей страны в зарубежных странах, а также при содействии иностранных посольств в Республике Беларусь. На выставочном проекте были представлены: 61 книга, выпущенная белорусским первопечатником (из четырех стран), более 100 старопечатных изданий ХVI–ХVIII вв., а также около 300 редких и уникальных изданий ХIХ–ХХI вв., отражающих развитие книгопечатания в странах Европы и Беларуси на различных этапах исторического развития. Отличительной особенностью проекта стала и его комплексность: наряду с книгами на выставке было продемонстрированы печатное оборудование различных эпох — от реконструированного печатного станка эпохи Ф. Скорины до 3D-принтера; реконструкция библиотеки ХVI в.; 5D-очки, интерактивные панели и столы и др. Выставочное пространство стало также площадкой для проведения разноплановых научных, образовательных и развлекательных мероприятий, в первую очередь для детей и молодежи. Возвращение и сохранение культурного наследия — приоритетное направление деятельности НББ. Готовясь к 500-летию белорусского книгопечатания, библиотека осуществила целый комплекс значимых мероприятий, направленных на сохранение и популяризацию книжного наследия Франциска Скорины: — возвращение книжного наследия белорусского и восточноевропейского первопечатника широкому кругу читателей Беларуси через факсимильное и электронное воспроизведение полного репертуара книг, которые были напечатаны Франциском Скориной в Праге (1517–1519) и Вильно (1522–1525); — организация и проведение научных форумов, направленных на научное исследование книжного наследия Франциска Скорины; — реализация культурно-просветительских проектов и акций, направленных на формирование в обществе гордости за достижения в сфере отечественной книжной культуры; — позиционирование Республики Беларусь как государства с древней богатой культурой, тесными историческими связями с другими странами. Central Library of Science of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

~ 22 ~ Роман Степанович Мотульский Благодаря плодотворному сотрудничеству с нашими коллегами из Германии, Литвы, Польши, России, Украины и других стран мы смогли впервые за 500 лет собрать воедино и воссоздать в виде факсимильного издания и электронной базы данных книжное наследие Франциска Скорины. В заключение хотелось бы подчеркнуть, что деятельность по сохранению книжного наследия и его популяризации имеет большое значение для каждой страны, так как способствует взаимопониманию и взаимообогащению культур, решению просветительских, образовательных и научных задач, дает возможность представить широкой общественности чрезвычайное богатство документального наследия своего народа. Литература: 1. Р. С. Матульскі. Кніжная спадчына Францыска Скарыны. Нац. б-ка Беларусі, Мінск , 2013–2017. – 20 т. 2. Р. С. Матульскі. Кніжная спадчына Францыска Скарыны. Вяртанне. Нац. б- ка Беларусі, Мінск 2017. – 193 с. E-mail: motulski@nlb.by Rəyçi: filologiya.e.dok. akademik Z.Ş.Berdiyeva Redaksiyaya daxil olub: 07.02.2019 AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

~ 23 ~ Kitaba, kitabxanaya və mütaliəyə dövlət qayğısı UOT 02 (479.24) Kərim Məhəmməd oğlu Tahirov Azərbaycan Milli Kitabxanasının direktoru, рrofessor, Əməkdar mədəniyyət işçisi KİTABA, KİTABXANAYA VƏ MÜTALIƏYƏ DÖVLƏT QAYĞISI Керим Магомед оглы Тахиров Директор Национальной Библиотеки Азербайджана, профессор, Заслуженный деятель культуры ГОСУДАРСТВЕННАЯ ЗАБОТА О КНИГЕ, БИБЛИОТЕКЕ И ЧТЕНИИ Karim Mahammad oglu Tahirov Director of the National Library of Azerbaijan, Professor, Honored Worker of Culture STATE CARE ON BOOK, LIBRARY AND READING Xülasə: Məqalədə Azərbaycan dövlətinin mədəniyyətə, o cümlədən kitabxanalara, mütaliəyə qayğısından, son dövrlərdə kitabxanaların səmərəli fəaliyyət göstərməsi üçün həyata keçirilən tədbirlərdən, yeni layihələrdən bəhs edilir. Açar sözlər: Kitabxana işi, kitabxanalara dövlət qayğısı, kitabxana işinin idarə olunması, kitabxanalar və müasir dövr, məcburi nüsxələr, Heydər Əliyev və kitabxana işi, İlham Əliyev və kitabxana işi, kitabxanalar və innovasiyalar, kitabxana proseslərinin avtomatlaşdırılması, Açıq Kitabxana, Bakı Kitab Mərkəzi və s. Резюме: В статье говорится о заботе Азербайджанского государства о культуре, в частности – о библиотеках, о чтении, о мероприятиях последних лет, способствующих эффективной деятельности библиотек, о новых проектах. Ключевые слова: Библиотечное дело, государственная забота о библиотеках, управление библиотечной работой, библиотеки и современный период, обязательные экземпляры, Гейдар Алиев и библиотечное дело, Ильхам Алиев и библиотечное дело, библиотеки и инновации, автоматизация библиотечных процессов, Открытая библиотека, Бакинский Книжный центр и др. Summary: The article provides information about the state care of Azerbaijan on culture, including libraries and reading, as well as it gives information about the events and new projects held in recent times for the efficient functioning of libraries. Key words: Library work, state care on libraries, library work management, libraries and modern era, mandatory copies, Heydar Aliyev and library work, Ilham Aliyev and library work, libraries and innovations, automation of library processes, Open Library, Baku Book Center and etc. Central Library of Science of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

~ 24 ~ Kərim Məhəmməd oğlu Tahirov Müstəqillik illərində elmə, təhsilə, mədəniyyətə, kitabxanaya və kitaba dövlət qayğısı həmişə Azərbaycan dövlətinin diqqət mərkəzində olmuşdur. Azərbaycan xalqının böyük oğlu ulu öndərimiz Heydər Əliyev 1993-cü ildə yenidən Azərbaycana rəhbərlik etməyə başlayanda ilk olaraq mədəniyyəti və elmi prioritet sahə elan etmişdir. Prezidentliyinin ilk çətin beş ilində Milli Kitabxanaya 4 dəfə səfər etməsi və kitabxananın qayğıları ilə maraqlanaraq ona xüsusi yardımlar göstərməsi, öz şəxsi kitabxanasından Milli Kitabxanaya xeyli kitablar bağışlaması bu qayğının əyani nümunəsidir. “Kitabxana işi haqqında” qanunun qəbul olunması, Milli Kitabxana və elmi sahəvi kitabxanalar haqqında əsasnamələrin təsdiq olunması, 2001-2003-cü illərdə ilk dəfə olaraq Milli Kitabxananın binasında əsaslı yenidənqurma işlərinin aparılması, kitabxana binalarının özəlləşdirilərək tutduqları binalardan çıxarılması təhlükəsindən xilas olunması və s. bu kimi tədbirlər məhz ulu öndərin rəhbərliyi ilə Azərbaycan dövləti tərəfindən həyata keçirilən tədbirlər sırasına daxildir. Son illərdə Azərbaycan dövlətinin mədəniyyətə, o cümlədən kitabxanalara, mütaliəyə qayğısı xüsusilə artmışdır. Ulu öndər Heydər Əliyevin dövlətçilik siyasətini layiqincə davam etdirən Azərbaycan Respublikasının prezidenti cənab İlham Əliyevin imzaladığı \"Azərbaycan Respublikasında kitabxana-informasiya sahəsinin 2008-2013-cü illərdə inkişafı üzrə Dövlət Proqramı\" Azərbaycanda kitabxana işinə dövlət qayğısının inkişafında yeni bir mərhələyə başlanğıc verdi. Bu mühüm sənəd ölkə prezidentinin bütövlükdə mədəniyyətə və mədəni dəyərlərimizə diqqət və qayğısının bariz nümunəsi idi. Bu həm də Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin mədəni quruculuq siyasətinin uğurla davam etdirilməsinin göstəricisidir. Dövlət proqramı prezident İlham Əliyevin 2007-ci il aprel ayının 20-də imzaladığı \"Azərbaycanda kitabxanaların fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması haqqında\" Sərəncamının 2-ci bəndində verdiyi tapşırığa uyğun hazırlanmışdı. Təqribən bir ildən bir az artıq qısa zaman kəsiyində respublikamızda kitabxana sahəsinin inkişafına və təkmilləşdirilməsinə dair 2 proqram sənədinin qəbul olunması kitabxana quruculuğunun inkişafına güclü stimul verdi. Bir məsələni də qeyd edək ki, ölkədə fəaliyyət göstərən 11 mindən artıq kitabxananın kitab fondlarının zənginləşməsində cənab İlham Əliyevin \"Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında\" 12 yanvar 2004-cü il tarixli dünyada analoqu olmayan Sərəncamının əhəmiyyəti də xüsusi qeyd edilməlidir. Bu sərəncama əsasən, artıq 500 addan artıq kitab hər biri 25 min nüsxə tirajla və ümumilikdə 10 milyon nüsxədən artıq olmaqla çap edilərək ölkə prezidentinin hədiyyəsi kimi təmənnasız olaraq kitabxanalara göndərildi. Prezidentin sonrakı sərəncamları ilə nəşrinə başlanan 150 cildlik \"Dünya ədəbiyyatı kitabxanası\", 100 cildlik \"Dünya uşaq ədəbiyyatı kitabxanası\", 100 cildlik \"Azərbaycan ədəbiyyatı kitabxanası\" seriyasından olan kitablar respublika kitabxana şəbəkəsinin latın qrafikalı ədəbiyyat fondunun tam şəkildə formalaşmasına imkan yaratdı. Ölkə prezidenti tərəfindən həyata keçirilən bu məqsədyönlü tədbirlər nəticəsində artıq kitabxanaların 90-cı illərin əvvəllərində itirdikləri oxucuların 2010-cu ildən yenidən kitabxanalara qayıdışı prosesinə başlanıldı. Zaman, dövr dəyişir. Yeni texnologiyalar bütün sahələrdə hegemonluğu ələ alır. Qloballaşma dövründə informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının kitabxana işinə tətbiqi də zərurətdən yaranır. Dövlət proqramında Azərbaycan kitabxanalarında bu istiqamətdə görülən işlərdən danışılır. M.F.Axundov adına Milli Kitabxanada, AMEA-nın Mərkəzi Elmi AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

~ 25 ~ Kitaba, kitabxanaya və mütaliəyə dövlət qayğısı Kitabxanasında, Prezident Kitabxanasında, Bakı Dövlət Universitetinin Elmi Kitabxanasında, Xarici Dillər Universitetinin və Qərb Universitetinin kitabxanalarında, F.Köçərli adına Respublika Uşaq Kitabxanasında və digər az sayda kitabxanalarda elektron kataloqların və elektron kitabxanaların artıq yaradıldığı qeyd olunsa da, hələ bu sahədə xeyli işlərin görülməsinə ehtiyac olduğu göstərilirdi. Bu elə mürəkkəb və ciddi prosesdir ki, elektron sistemə keçilməsi üçün kifayət qədər vaxt lazım idi. Biz bu işə başladıq və onu uğurla reallaşdıra bildik. Biz bir neçə proqramla işlədik. İndi isə bizim layihə əsasında ULTRA şirkəti tərəfindən 2010-cu ildə tərtibinə başlanılmış ALİSA proqramı artıq bir neçə ildir Bakı şəhər kitabxanalarında və 30 rayon MKS-də tətbiq edilir, tezliklə bütün rayon kitabxanaları bu proqramla işləyəcək. Milli Kitabxana respublikanın bütün kitabxanaları üçün metodiki mərkəz olduğu üçün ALİSA-nın kitabxanalara tətbiqindən öncə mütəxəssislər üçün Milli Kitabxanada treninqlər keçirilir, Nazirliyin İxtisasartırma Mərkəzi ilə imzalanmış müqaviləyə əsasən hər ay yerlərdən həmin mərkəzdə təlim keçən kitabxana işçiləri Milli Kitabxananın Treyniq Mərkəzində təcrübi məşğələlər keçərək müvafiq vərdişlərə yiyələnirlər. Eyni zamanda, Nazirliyin İxtisasartırma Mərkəzi ilə birlikdə yerlərdə - respublikamızın şəhər və rayonlarında regionlar üzrə treninqlər də keçirilir ki, burada da həm innovasiyaların kitbxanaların işinə tətbiqinə, həm də yeni texnologiyalardan istifadə edərək oxuculara informasiya xidmətinin təkmilləşdirilməsi məsələlərinə dair təcrübi məşğələlər keçirilir. Şəhər və rayon kitabxanalarının data mərkəzi Milli Kitabxanada yerləşdiyindən onun idarə olunması da buradan həyata keçirilir. Son illərdə dövlətimiz və cənab prezidentimiz tərəfindən həyata keçirilən məqsədyönlü tədbirlər artıq bəhrəsini verməyə başlamışdır. Bütün kitabxanaların işinin göstəricisi oxucudur. Harada şərait və resurs varsa, oxucu ora gedir. Bunu deməyə məcburam - oxucuların Milli Kitabxanaya və digər yeni informasiya resursları ilə zəngin olan kitabxanalara üz tutmasının əsas səbəbi yeni informasiya resurslarının bu kitabxanlarda daha çox toplanmasından irəli gəlir. Bəlkə, başqa kitabxanalarda da bu resurslar kifayət qədər toplansaydı, oxucuların bir hissəsi başqa kitabxanalara gedərdi. Milli Kitabxanadan danışarkən qeyd edək ki, adətən, yanvar-fevral aylarında oxucu az olur, lakin həmişəkindən fərqli olaraq, indi bizim kitabxanaya gündə 800-900 oxucunun gəlməsi gözlənilməzdir. Bəzən oxucular ayaq üstə qalır, oturmağa yer olmur. Zirzəmidə, kataloqların arasında, hətta bufetdə çay içə-içə də oxuyurlar. Bunu görəndən sonra kataloqların arasında əlavə zal düzəltməyə məcbur olmuşuq. Bütün bunlar bizi sevindirir və daha yaxşı işləməyə sövq edir. Təbii ki, bugünkü oxucuların maraqları da, sorğuları da, təlabatları da tamamilə fərqlənir. Bu gün gənclər kompüterdən, noutbukdan, e-bukdan (planşetdən), mobil telefondan oxumağa daha çox üstünlük verirlər. Biz də onların bu maraqlarına və sorğularına uyğun xidməti təşkil etməyə çalışırıq. Əvvəla, indiki oxucunun əlinə kağız bilet verə bilməzsən və onlardan arayış, şəkil tələb edə bilməzsən! Səni başa düşməzlər, narazılıq edərlər. Ona görə də oxucuların kitabxanaya yazılmasından başlamış, kitabın axtarışı və sifarişinədək, kitab verilişi və onun geri qaytarılmasınadək bütün proseslər avtomatlaşdırılmışdır. Artıq Milli Kitabxanada oxucu bileti üçün, kitab üçün yarım saat-bir saat gözləmək lazım gəlmir. Oxu zalında olan bir dərsliyi oxumaq üçün oxucuların növbəyə durması da tarixə çevrilmişdir, yeni yaradılan lokal şəbəkədən istifadə üzrə oxu zalında bir kitabı eyni zamanda 24 oxucu oxuya bilir. Elektron resurslardan istifadənin Central Library of Science of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

~ 26 ~ Kərim Məhəmməd oğlu Tahirov təşkili bölməsində artıq kitabı elektron kataloqda axtarıb tapmağa və sifariş verməyə də ehtiyac qalmır, birbaşa kompüterlərdən açıb oxuyurlar və s. Zənnimizcə, Milli Kitabxanaya oxucuların daha çox gəlməsinin səbəblərindən biri də məhz onlar üçün yaradılan əlverişli şəraitdir. Bəli, bugünkü oxucuların şıltaqlıqları da çoxdur. Belə ki, oxu zallarında mobil telefondan istifadə etməyə çox meyl edirlər. Amma, bu hal tamamilə qəbul edilməzdir, çünki digər oxucuların diqqətini yayındırırlar və onların mütaliəsinə mane olurlar ki, bu da digər oxucuların haqlı narazılıqlarına səbəb olur. Başqa bir halda İnternet zaldan istifadə etməyi çox xoşlayırlar, ancaq orada müvafiq qeydiyyatdan keçməyi istəmirlər. Bu gün kitabxanalarımız öz fəaliyyətlərində bir sıra çox ciddi problemlərlə də qarşılaşırlar. Bunların içərisində ən vacibi və oxucuların kitabxanalara cəlb olunmasına çox ciddi təsir edən problem yeni kitabların alınması və yeni informasiya resursları ilə təchizat məsələsidir. Bu çox ciddi problemdir, kitabxanaların ən bəlalı yeridir. Məlumat üçün deyək ki, dünya təcrübəsində bu problem demək olar ki, yoxdur. Çünki bu işi tənzimləyən qanunlar var və nəşriyyatlar bu qanuna çox ciddi şəkildə əməl edirlər və öz nəşr məhsullarından ölkənin iri kitabxanalarına məcburi nüsxələrin göndərilməsini öz vəzifələri hesab edirlər. Lakin bizdə bu işi tənzimləyən iki qanun da var və bu qanunu pozanlar üçün ciddi cərimə sanksiyaları da var, ancaq nəşriyyatlar tərəfindən icra olunmur. Hərçənd bu olduqca faydalı və vacib bir işdir və burada söhbət həm də ölkə çap məhsulatının Milli Arxiv Fondunun yaradılmasından və onların gələcək nəsillər üçün qorunub saxlanmasından gedir. Təsəvvür edin, indi ölkədə 500 qəzet, 250-300 jurnal çap olunur, 500-dən çox kitab nəşr edən müəssisə var. Azərbaycanda çap olunan kitabların statistikası yoxdur. Biz bilmirik ölkədə nə qədər kitab çap olunur. Bunun səbəbi odur ki, kitabları bu statistikanı aparmalı olan Milli Kitabxanaya göndərmirlər və ona görə də bizim çap etdiyimiz statistika yarımçıq statistikadır və bu sahədə ölkədəki real vəziyyəti əks etdirmir. 2015-ci ilin dekabrında cənab prezident əlavə sərəncam imzaladı. Kitab çap edən müəssisələr, naşirlər, qəzet və jurnal redaksiyaları məcburi nüsxələri göndərməzsə, Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən onlara qarşı sanksiya tətbiq ediləcək (hər bir adda nəşr üçün 700 manat cərimə). Lakin yenə də qanun icra olunmur, məcburi nüsxələr çap məhsullarının Milli Arxiv Fonduna göndərilmir və nəticədə oxucular narazı qalırlar və həmçinin, gələcək nəsillər də narazı qalacaqlar. Təbii ki, bu gün kitabxanaların qarşısında duran əsas problemlərdən biri də bina problemidir. Uçuq-salxaq binaya texniki avadanlığı qoysan da, işə yaramayacaq. Yağış vuracaq, rütubət çəkəcək, xarab olub gedəcək. Müasir texniki avadanlıq üçün də müasir şərait olmalıdır. Kitabxanaların əksəriyyətinin binaları özlərinin deyil, darısqallıq və şəraitsizlik də ciddi problemdir. Ölkənin baş kitabxanası olan Milli Kitabxananın binası inşa olunarkən 2,5 milyon nüsxə ədəbiyyat üçün nəzərdə tutulmuşdu və bu gün fondumuz 5 milyon nüsxəyə çatır, artıq yeni kitabları qoymağa yer çatışmır. Milli Kitabxana üçün əlavə binanın inşa olunmasına, yaxud da əlavə sahələrin verilməsinə böyük ehtiyac vardır. Mədəniyyət Nazirliyi ilk növbədə kitabxanaların bina problemini həll etməyə çalışır. Nazirlik tərəfindən müasir tipli “Kitabxana- informasiya Mərkəzi” layihəsi işlənib hazırlanmışdır, yəqin ki, yaxın gələcəkdə bu layihənin tətbiqi reallaşacaq. Bu, əlbəttə, vəsait tələb edir. Bu istiqamətdə rayonlarda da hazırda araşdırma işləri aparılır və nəticələri haqqında tədbirlər görüləcək. Artıq müasir tipli kitabxanaların yaradılmasının vaxtı gəlib çatmışdır. AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

~ 27 ~ Kitaba, kitabxanaya və mütaliəyə dövlət qayğısı Bu yerdə 2 il bundan öncə Milli Kitabxananın Mədəniyyət Nazirliyi ilə birlikdə dünyada analoqu olmayan “Açıq kitabxana” layihəsini reallaşdırmışıq. Həftənin 7 gününü, günün 24 saatını fasiləsiz oxuculara xidmət göstərən bu layihə mütəxəssislər, oxucular, hətta xarici qonaqlar tərəfindən də çox yüksək qiymətləndirilir. Mədəniyyət Nazirliyinin kollegiyasının qərarı ilə “Açıq Kitabxana” layihəsi müsbət təcrübə kimi qəbul olunaraq respublikanın bütün kitabxanalarında tətbiqi tövsiyyə olunub. Əlbəttə, kitabxanaların əvvəlki şöhrətini qaytarmaq üçün yeni üsul və vasitələrdən yararlanmaq lazımdır. Bəşəriyyətin zəka məkanı hesab edilən kitabxanalar yeni dövrün ruhunu tutmağı bacarmalıdır. Əks halda inkişafdan danışmağa dəyməz. Bizim kitabxana dünyanın 70-ə yaxın ölkəsinin milli kitabxanaları ilə qarşılıqlı əməkdaşlıq edir və inkişaf etmiş dünya ölkələrində insanların kitaba və mütaliəyə cəlb olunması istiqamətində həyata keçirilən layihələr bizdə həmişə yaxşı qibtə və həsəd doğururdu və istər- istəməz özümüz-özümüzə sual verirdik: “Niyə bizdə də belə layihələr həyata keçirilmir?” Nəhayət, bizim “Açıq Kitabxana” layihəsi bu yolda atılan ilk addım oldu, hamının diqqətini cəlb etməyə başladı və bu gün də xarici ölkə kitabxanaları tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanır. Bu yaxınlarda ölkəmizin paytaxtının tam mərkəzində öz qapılarını Bakı sakinlərinin və qonaqlarımızın üzünə açan möhtəşəm “Bakı Kitab Mərkəzi” layihəsi dünyada analoqu olmayan bir layihəyə çevrildi. Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse-prezidenti Mehriban xanım Əliyevanın təşəbbüsü ilə yaradılan və bir sıra innovativ layihələrə dəstək verən Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi ilə reallaşdırılan bu layihə kitaba, mütaliəyə, kitabxanaya, vətəndaşların asudə vaxtının səmərəli təşkilinə böyük əhəmiyyət və dəyər verən layihəyə çevrildi. Bizim hamımızın böyük həsəd və qibtə ilə verdiyimiz suala çox dəyərli bir cavab oldu bu möhtəşəm layihə! Çox böyük ərazidə, hər cür şəraiti olan bir binada yerləşən bu mərkəzdə uşaqdan-böyüyə qədər hamı üçün, eləcə də əlillər üçün də hər cür şərait yaradılmış, bütün müasir tipli avadanlıq və texnoloji imkanlarla təchiz olunmuş ərazidə mütaliə imkanı təmin edilmişdir. “Bakı Kitab Mərkəzi” sözün əsl mənasında sərbəst mütaliə və istirahət mərkəzinə çevrilmişdir. Ədəbiyyat: 1. K.Tahirov, A.Abdullayeva. Kitabxana işi haqqında. Azərbaycan Respublikasının Qanunu/Kitabxana işinə dair rəsmi sənədlər. Qanun və qanun qüvvəli normativ hüquqi sənədlər toplusu. 3-cü təkml. nəşri.-B, 2015.s.40-53. 2. K.Tahirov, A.Abdullayeva. Nəşriyyat işi haqqında. Azərbaycan Respublikasının Qanunu/Kitabxana işinə dair rəsmi sənədlər. Qanun və qanun qüvvəli normativ hüquqi sənədlər toplusu. 3-cü təkml. nəşri.-B, 2015.s.54-68. 3. K.Tahirov, A.Abdullayeva. Azərbaycan Respublikasında kitabxana-informasiya sahəsinin 2008-2013-cü illərdə inkişafı üzrə Dövlət Proqramı. Kitabxana işinə dair rəsmi sənədlər/Qanun və qanun qüvvəli normativ hüquqi sənədlər toplusu. 3-cü təkml. nəşri.-B, 2015.s.103-112. 4. K.Tahirov, A.Abdullayeva. Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı. Kitabxana işinə dair rəsmi sənədlər/Qanun və qanun qüvvəli normativ hüquqi sənədlər toplusu. 3-cü təkml. nəşri.-B, 2015. s.73-80. Central Library of Science of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

~ 28 ~ Kərim Məhəmməd oğlu Tahirov 5. K.Tahirov, A.Abdullayeva. Azərbaycan Milli Ensiklopediyasının nəşri haqqında. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı. Kitabxana işinə dair rəsmi sənədlər/Qanun və qanun qüvvəli normativ hüquqi sənədlər toplusu. 3-cü təkml. nəşri.-B, 2015. s.81-82. 6. K.Tahirov, A.Abdullayeva. 2005-2006-cı illərdə Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə çapı nəzərdə tutulan əsərlərin siyahısının təsdiq edilməsi haqqında. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı. Kitabxana işinə dair rəsmi sənədlər/Qanun və qanun qüvvəli normativ hüquqi sənədlər toplusu. 3-cü təkml. nəşri.-B, 2015. s.83-89. 7. K.Tahirov, A.Abdullayeva. Azərbaycanda kitabxanaların fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması haqqında. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı. Kitabxana işinə dair rəsmi sənədlər/Qanun və qanun qüvvəli normativ hüquqi sənədlər toplusu. 3-cü təkml. nəşri.-B, 2015. s.91-93. 8. K.Tahirov, A.Abdullayeva. Dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin əsərlərinin Azərbaycan dilində nəşr edilməsi haqqında. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı. Kitabxana işinə dair rəsmi sənədlər/Qanun və qanun qüvvəli normativ hüquqi sənədlər toplusu. 3-cü təkml. nəşri.-B, 2015. s.94-95. 9. K.Tahirov, A.Abdullayeva. Dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin Azərbaycan dilində nəşri nəzərdə tutulan əsərlərinin siyahısının təsdiq edilməsi haqqında. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı. Kitabxana işinə dair rəsmi sənədlər/Qanun və qanun qüvvəli normativ hüquqi sənədlər toplusu. 3-cü təkml. nəşri.-B, 2015. s.96-101. 10. Abuzər Xələfov. Heydər Əliyev və Azərbaycanda kitabxana işi. Azərnəşr, 2006, s-312 s. 11. K.Tahirov. Dünya milli kitabxanaları. M.F.Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanası. Dərs vəsaiti, BDU nəşriyyatı, 2013. s-213. 12. Ə.İsmayılova, A.Abdullayeva, K.Tahirov. Açıq kitabxananın fəaliyyətinin əsas istiqamətləri. 2016. s-36. 13. K.Tahirov. Mütaliə mədəniyyətinin formalaşmasında Açıq Kitabxananın rolu. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi/M.F.Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanası. Bakı, 2016. Buraxılış 8, s.7-12. 14. K.Tahirov. M.F.Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanası müstəqillik illərində: Kitabxanada avtomatlaşdırılmış informasiya daşıyıcılarının tətbiqi haqqında. Kitabxanaşünaslıq və informasiya: elmi-nəzəri təcrübi jurnal, 2010, № 1, s.15-31. 15. \"Heydər Əliyev Fondunun növbəti maarifçilik töhfəsi/ Bakı Kitab Mərkəzi gənclərin intellektual potensialının yüksəlməsinə mühüm təkan verəcək\". \"Azərbaycan\" qəzeti - 29 avqust/2018. s.1-2. keçirilib\". 16. \"Bakı Kitab Mərkəzinin açılışı olub\". \"Palitra\" qəzeti - 29 avqust/2018. s.3. 17. \"Bakı Kitab Mərkəzində ziyalılar və ictimai xadimlər üçün təqdimat \"Azərbaycan\" qəzeti - 1 sentyabr/2018. s.6 E-mail: ktahirov@anl.az Rəyçi: filologiya.e.dok. akademik Z.Ş.Berdiyeva Redaksiyaya daxil olub: 10.04.2019 AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

~ 29 ~ Фундаментальная библиотека Академии наук Республики Узбекистан - 85 лет UOT 02 (575.1) Зухра Шукуровна Бердиева Академик. Директор Фундаментальной Библиотеки Академии Наук Республики Узбекистан ФУНДАМЕНТАЛЬНАЯ БИБЛИОТЕКА АКАДЕМИИ НАУК РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН - 85 ЛЕТ Zöhrə Şükür qızı Berdiyeva Akademik. Özbəkistan Respublikası Elmlər Akademiyası Fundamental Kitabxanasının direktoru ÖZBƏKİSTAN RESPUBLİKASI ELMLƏR AKADEMİYASININ FUNDAMENTAL KİTABXANASI - 85 İL Zohra Shukur gizi Berdiyeva Academician. Director of the Fundamental Library of Science Academy of the Republic of Uzbekistan THE FUNDAMENTAL LIBRARY OF SCIENCES ACADEMY OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN - 85 YEARS Резюме: Созданная в составе Научного Комитета в 1933 году, и получившая имя Фундаментальной библиотеки Академии наук Республики Узбекистан в 1943 году, в этом году отмечает свой 85-летний юбилей. В статье обсуждены место и роль фундаментальной библиотеки в развитии науки и технологии, в осуществлении Указов и Постановлений Президента Республики в области библиотечного дела. Ключевые слова: Фундаментальная библиотека, библиотечное дело, информационно-ресурсные центры. Xülasə: 1933-cü ildə Elmlər Komitəsi tərkibində təşkil edilən və 1943-cü ildə Özbəkistan Respublikası Elmlər Akademiyasının Fundamental Kitabxanası adını alan kitabxana, bu il 85 illik yubileyini qeyd edir. Məqalədə kitabxanaçılıq sahəsində respublika prezidentinin fərman və sərəncamlarının həyata keçirilməsində, elm və texnologiyanın inkişafında fundamental kitabxananın rolu və yeri müzakirə edilmişdir. Açar sözlər: Fundamental Kitabxana, kitabxana işi, informasiya resurs mərkəzləri. Central Library of Science of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

~ 30 ~ Зухра Шукуровна Бердиева Summary: The library, organized within the Committee of Sciences in 1933, and renamed the Fundamental Library of the Academy of Sciences of the Republic of Uzbekistan in 1943, this year celebrates its 85th anniversary. The article deals with the role and place of the Fundamental Library in the development of science and technology, in the implementation of the Orders and Decrees of the President of the Republic concerning librarianship. Key words: Fundamental Library, Library Work, Information Resource Centers. За годы независимости Узбекистана в библиотечной сфере произошло много изменений. 20 июня 2006 года, в целях совершенствования организации библиотечной сети с учетом современных требований, создания принципиально новых информационных центров, ориентированных на удовлетворение интеллектуальных потребностей подрастающего поколения, сохранения культурных, духовно-нравственных ценностей, а также создания необходимых условий для более широкого и системного информационнного обеспечения населения, было принято Постановление Президента Республики Узбекистан “Об организации информационно-библиотечного обеспечения населения республики”. С этого постановления была начата реформа в библиотечной сфере. На базе областных библиотек были созданы информационно-библиотечные центры, более 1,5 тысяч информационно-ресурсных центров создали при высших и средных специальных учебных заведениях и общеобразовательных школах. В постановлении были определены основные задачи и функции информационно- библиотечных учреждений. В 2011 году были приняты “Закон об информационно-библиотечной деятельности”, “Закон об информатизации”, Постановление Президента “О создании общественной образовательной информационной сети Республики Узбекистан”. Постановление Президента Республики Узбекистан “О программе комплесных мер по развитию системы издания и распространения книжной продукции, повышению культуры чтения” от 13 сентября 2017 года №ПП-3271 имеет большое значение для библиотечных учреждений, издательств и книжных торговых учреждений. Постановление раскрывает все возможности для создания нового поколения художественной, исторической, научной, технической литератур и учебных изданий для образовательных сфер. В постановлении ставятся задачи перед всеми библиотечными учреждениями: улучшить информационно- библиотечную деятельность; обогатить фонды информационно-ресурсных центров учебно-методической, технической, научной, литературно-художественной, духовной литературами; укрепить материально-технические базы этих учреждений; усовершенствовать системы подготовки, переподготовки и повышения квалификации библиотечных кадров; сформировать единую базу информационно-библиотечных ресурсов всех типов информационно- библиотечных центров и обеспечить читателей возможностями дистационного пользования. Также для повышения культуры чтения и организации читательской деятельности в нашей стране - организовать системную и эффективную работу по пропаганде самых лучших книг, организовать среди специалистов библиотечной сферы и читателей поэтапно конкурсы “Самый читающий читатель”, “Самая читающая школа”, “Самая читающая семья”. В постановлении было уделено внимание пропаганде книг, привлечению молодёжи к чтению, повышению роли и места информационнно-библиотечных учреждений, AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

~ 31 ~ Фундаментальная библиотека Академии наук Республики Узбекистан - 85 лет махаллинских комитетов, институтов семьи, всех образовательных и воспитательных учреждений в организации работы этой сферы. Наша Фундаментальная библиотека ведет активную деятельность в этом направлении: участвует в воспитании культуры чтения, в совершенствовании читательской деятельности. Ведется пропаганда самых лучших научных, художественных, исторических произведений отечественных и зарубежных авторов. Всем известно, что книга это основа и ключ к знаниям, самый близкий друг и советник человека, сокровищница науки, духовенства, культуры, зеркало жизни, которое отражает жизнь через художественные образы, наставник человека, обучающего мир. Любовь к чтению, библиотекам и культура чтения должны прививаться сначала в семье родителями, затем в школе, колледже, лицее и высшем учебном заведении. В этом направлении мы создаем библиотеки при дошкольных учреждениях, махаллинских комитетах. Наша цель - привить доброе отношение к библиотекам, книгам у людей с детства, воспитать у общества культуру, гигиену и технику чтения, чтобы наши дети с малого возраста понимали что такое книга и библиотека. При махаллинских комитетах Юнусабадского, Сергелинского, Мирза Улугбекского, Алмазарского районов города Ташкента, в районах Ташкентской области мы открыли библиотеки и для пополнения их фондов безвозмездно выделили по 500-600 книг из нашего фонда, оказали методическую помощь в организации всех сфер библиотечного дела с целью полного и эффективного обслуживания населения. Проводимые в библиотеках читательские конференции, литературные вечера, презентации книг, встречи с творческими людьми и ведущими специалистами всех сфер науки имеют большое значение в воспитании молодого поколения. В сфере воспитания культуры чтения, воспитания интересов к чтению, воспитания интеллектуального, творческого, самостоятельно развивающегося поколения, на основании Решения Президента нашей Республики был проведен конкурс “Молодой читатель” среди молодёжи от 14-20 лет, а также среди военных офицеров и служащих. Самым читающим победителям был вручен Президентский подарок автомобиль “Spark”. Важнейшими задачами нашей библиотеки являются: правильная организация отношения населения к библиотеке и книге; формирование интереса к чтению, обеспечение научной и технической литературой; привлечение читателей к активному участию в научной, экономической жизни нашей страны, к развитию всех сфер науки и техники, культуры и искусства. Научно-исследовательская работа библиотеки: В нашей библиотеке в 2013-2014 годах был выполнен проект по “Созданию корпоративной виртуальной библиотечной сети Фундаментальной библиотеки и библиотек научно-исследовательских институтов”. В масштабе проекта были созданы полнотекстовые базы данных лучших научных произведений, диссертаций и авторефератов, была проведена работа над созданием сводного электронного каталога системы АН. Программистами нашей библиотеки была разработана специальная программа по созданию библиометрических баз данных ученых нашей республики. Впервые в нашей стране был дан старт проекту создания такой базы данных. База данных и информация обо всех ученых с 1943 года пополняется и на данный момент. В рамках выполнения Постановления Президента Республики Узбекистан “О программе комплесных мер по Central Library of Science of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

~ 32 ~ Зухра Шукуровна Бердиева развитию системы издания и распространения книжной продукции, повышению культуры чтения ” от 13 сентября 2017 года №ПП-3271 изучаются возможности повышения культуры чтения и читателей, проводятся и анализируются социологические исследования, результаты обобщаются и на их основе разрабатываются эффективные педагогические и психологические методы повышения культуры чтения. На основе практического опыта по повышению культуры чтения в информационно-библиотечных учреждениях нашей страны разрабатываются практические и теоретические рекомендации в этом направлении. Вся работа идет в рамках проекта на тему “Усовершенствование педагогических и психологических методов повышения культуры чтения в обществе”. Цель этого проекта воспитание культуры чтения и совершенствование читательской деятельности наших читателей, всего населения, развитие теории и методики в этом направлении, внедрение в практику самых лучших методов воспитания культуры чтения. В рамках проекта будут изданы научные статьи, статьи научно-практических конференций, методические пособия, библиографические рекомендации и монографии. Сотрудники нашей библиотеки также участвуют на Международных конференциях, семинарах со своими научными докладами. Научно-методическая работа: ФБАН является методическим центром системы АН. В этом направлении проводятся учебные семинары, презентации по созданию электронного каталога, сводного электронного каталога, созданию полнотекстовых баз данных, тренинги по библиотечному и библиографическому обслуживанию научных сотрудников, издаются методические, методико-библиографические пособия. Научно-библиографическая деятельность: Библиографы ФБАН всегда были известными специалистами в области создания ретроспективных библиографических пособий, и наша библиотека была центром по созданию ретроспективных библиографий республики. За последние годы библиографами нашей библиотеки совместно с другими творческими учреждениями были изданы “Библиография Бабура и бабуридов” (481 стр), библиография журнала “Мировая литература” (Жахон адабиёти) за 20 лет (448 с.), биобиблиографические указатели “Эркин Вохидов”, “Азизхон Каюмов”, “Наим Каримов”, “Юлдашева Саодат Назировна” и другие под рубрикой “Материалы к биобиблиографии ученых Узбекистана”. Сотрудничество с библиотеками АН стран СНГ и зарубежных стран: Руководство республики большое внимание уделяет совершенствованию информационно- библиотечных услуг населения с помощью информационно-коммуникационных технологий. Поэтому была поставлена задача в целях повышения квалификации руководителей и специалистов библиотек организовать стажировку на базе различных библиотек зарубежных стран и стран СНГ. Наши сотрудники проходили стажировку в библиотеках Южной Кореи и Германии. Специалисты ФБАН активно участвовали на XIII Международной конференции по проблемам книговедения (Россия,г. Москва, 28-30 апреля 2014 г); Международной научной конференции (Россия г.Москва, 24-25 ноября 2014 г.), посвященной 300-летию Библиотеки АН РФ; в Десятых Макушинских Чтениях (12–14 мая 2015 г., Россия,г. Томск), в Берковском Чтении (26-27 мая 2015, Беларусь, г. Минск), в V Международном научном семинаре (19-20 апреля 2016 г., Беларусь, Минск); на Международной научной конференции “ Сахалинское чтение ” ( 8 - 10 ноября в 2016 г. , Россия , Москва , 2017 г. , Санкт - Петербург ) , тесные культурные отношения AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

~ 33 ~ Фундаментальная библиотека Академии наук Республики Узбекистан - 85 лет с Посольством Азербайджана в Узбекистане, с культурными центрами Азербайджана, России, Казахстана и др. Накануне 85-летия нашей библиотеки усиливаем пропаганду книг, чтения, расширяем деятельность библиотеки, стараемся привлекать всех сотрудников к повышению профессиональной квалификации, к стремлению обеспечить качественное обслуживание населения печатными и электронными ресурсами. Наша библиотека и в дальнейшем будет продолжать активно участвовать в жизни науки, техники и культуры нашей республики. Литература: 1. О Программе комплексных мер по развитию системы издания и распространения книжной продукции, повышению культуры чтения: ПП-3271 //Собрание законодательства Республики Узбекистан, 2017 г., № 38, ст. 1029; Народное слово.-2017.-14 сент. 2. Бердиева З.Ш. Информационно-библиографическая и библиотечная деятельность ФБАН АН Р Узбекистана//Научное и культурное взаимодействие на пространстве СНГ в контексте развития книгоиздания, книгообмена и науки и книге:Материалы Международной науч-ной конференции, Москва, 24-25 нояб. 2014 г.К 300 летию Библиотеки АН.В 2-х частях.Ч.1. –Москва, 2014.- С.40-44. 3. Бердиева З.Ш., Гаффаров К. Корпоротивное взаимодействие с информацинно- библиотечными учреждениями // Интернет и информационно-библиотечные ресурсы в науке, образовании, культуре и бизнесе: Centhal Asia-8.-Ташкент, 2013.- Б.100-107. 4. Бердиева З.Ш. Роль Фундаментальной библиотеки АН Республики Узбекистан в развитии науки // Книга в информационном обществе: Ч.1:материалы тринадцатой Международной конференции по проблемам книговедения. Москва, 28-30 апреля 2014 года: в четырёх частях. Сборник XIII Международной научной конференции по проблемам книговедения.- Москва, 2014.- С.178-180. 5. Бердиева З.Ш. Роль и место Фундаментальной библиотеки АН Республики Узбекистан в развитии науки и образование // Интернет и информационно-библиотечные ресурсы в науке, образовании, культуре и бизнесе: Centhal Asia-8.- Каршы, 2014.- Б.114- 120. 6. Бердиева З.Ш. Создание электронных ресурсов в ФБАН Р Узбекистан: сегодня и перспектива // Материалы научно-практической конференции «Пользователь: шаг навстречу» / Национальное информационно-библиотечное неделе. -Ташкент, 2013.-С.17-21. E-mail: zukhra281956@mail.ru Rəyçi: pedaqoqika.e.dok. professor R.S.Motulskiy Redaksiyaya daxil olub: 23.04.2019 Central Library of Science of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

~ 34 ~ Ali məktəb kitabxanalarinda oxuculara xidmətin qiymətləndirilməsi modelləri: Qrinroos modelinin nümunəsi əsasinda UOT 026 Sevda İsrafil qızı Məmmədova Bakı Dövlət Universiteti, Kitabxanaçılıq-informasiya fakültəsi “Kitabxanaların kompüterləşdirilməsi” ETL elmi işçi, ALİ MƏKTƏB KITABXANALARINDA OXUCULARA XİDMƏTİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ MODELLƏRI: QRINROOS MODELİNİN NÜMUNƏSİ ƏSASINDA Севда Исрафил гызы Мамедова Бакинский Государственный Университет, Библиотечно-информационный факультет, Научный работник научной лаборатории “Компьютеризация библиотек” МОДЕЛЬ ОЦЕНКИ КАЧЕСТВА УСЛУГ В УНИВЕРСИТЕТСКИХ БИБЛИОТЕКАХ: НА ОСНОВЕ ПРИМЕРА МОДЕЛИ ГРЁНРООСА Sevda Israfil gizi Mammadova Baku State University, Library and İnformation Faculty, Researcher of the scientific laboratory “Library Computerization” MODEL OF EVALUATING THE QUALITY OF SERVICES IN UNIVERSITY LIBRARIES: AN EXAMPLE OF THE GRÖNROOS MODEL Xülasə: Məqalədə ali məktəb kitabxanalarında ən çox istifadə edilən xidmətin keyfiyyətini qiymətləndirmə vasitələri araşdırılmış və Qrinroos modeli geniş şəkildə izah edilmişdir. Bu iş ilə universitet kitabxanalarının funksional keyfiyyəti ilə imici arasındakı əlaqə, universitet kitabxanalarının texniki keyfiyyət və imicinin arasındakı əlaqələr tədqiq edilmişdir. Bundan əlavə, universitet kitabxanaları üçün istifadəçilərə onların imicini nümayiş etdirməyə imkan verəcək anket təqdim edilmişdir. Açar sözlər: Oxuculara xidmətin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi, Qrinroos modeli, ali məktəb kitabxanaları Резюме: В статье исследованы средства оценки качества услуг наиболее часто используемых в библиотеках высших заведений, а также популярно описана модель Гринруса. Данной работой проведены исследования связи как между функциональным качеством и имиджем, так и между техническим качеством и имиджем университетских библиотек. Кроме этого была представлена анкета, которая позволит представить имидж университетских библиотек среди их пользователей. AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

~ 35 ~ Ali məktəb kitabxanalarinda oxuculara xidmətin qiymətləndirilməsi modelləri: Qrinroos modelinin nümunəsi əsasinda Ключевые слова: Oценка качества обслуживания читателей, модель Грёнроос, университетские библиотеки Abstract: This article examined the tools for measuring service quality, which are used in most university libraries, and the Grönroos model was examined in detail. Through this work, the relationship between functional quality and image, and the relationship between technical quality and image of university libraries have been investigated. In addition, within the framework of this study, a questionnaire has been developed that will provide university libraries with the opportunity to reveal the image of libraries from the point of view of their users. Keywords: Evaluation of reader service quality, Grönroos Model, University libraries Qloballaşma və sürətlə inkişaf edən texnologiyaların dünyaya və bütün sahələrə göstərdiyi təsir öz növbəsində xidmət sektorundan da yan keçməmiş, bu təsir özünü xidmət sektorunda da göstərmişdir. Bir çox təşkilat və müəssisələr öz mövcudluqlarını davam etdirə bilmək və daha çox müraciət edilən müəssisələr ola bilmək üçün ciddi səylər sərf edirlər. Əhəmiyyəti gün keçdikcə artan xidmət sektorunda müvəffəqiyyətli olmaq və rəqabət mühitinə uyğunlaşa bilmək üçün keyfiyyətli xidmət anlayışı mənimsənilməyə başlanmışdır. Universitet kitabxanaları da öz növbəsində informasiya xidməti göstərən müəssisələr olaraq istifadəçilərinin informasiya ehtiyaclarını ən qısa zamanda, tez və operativ formada ödəyə bilmək üçün bir çox işlər görürlər. Bu məqsədlə göstərilən xidmətin keyfiyyəti istifadəçi məmnuniyyəti baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Ənənəvi olaraq əvvəllər hər hansı bir kitabxananın göstərdiyi xidmətin keyfiyyəti o kitabxananın malik olduğu sənəd fondunun zənginliyi ilə ölçülürdüsə, son illərdə xidmətin keyfiyyəti istifadəçi tələbatlarının artması və istifadəçi məmnuniyyəti ilə ölçülməkdədir. Xidmət müəyyən bir standartı olmayan, hər müştəri tərəfindən fərqli qəbul edilə bilən mücərrəd bir anlayış olaraq qavranıla bilər. Azərbaycan leksikologiyasında xidmət - birinə qulluq göstərmə; birinin ehtiyac və tələbatını təmin etmək üçün görülən iş; öz xidmətini təklif etmək; əvəzsiz xidmət, əhaliyə xidmət, - mənalarını ifadə edir. Xidmətin ən çox bilinən tərifi bir qrupdan digərinə təqdim edilən, hər hansı bir şeyin sahibliyi ilə nəticələnməyən bir fəaliyyətdir. Rəqabətin olduqca sıx bir şəkildə artdığı xidmət sektorunda göstərilən xidmətin keyfiyyəti bu sektorda iştirak edən təşkilat və qurumların qiymətləndirilməsində çox əhəmiyyətli bir yer tutur. Hal-hazırda dövlət və özəl sektorlardakı bütün müəssisələr göstərdikləri xidmətlərin keyfiyyətini ölçməli, qiymətləndirməlidirlər. Xidmətin keyfiyyəti göstərilən xidmətin tələbatçının gözləntiləri ilə nə dərəcədə üst-üstə düşməsi və təqdim edilən xidmətin müştərini nə dərəcə məmnun etmə səviyyəsi ilə ölçülür. Sənaye inqilabının baş verməsi ilə meydana çıxan keyfiyyət anlayışı müştəri məmnuniyyətini əks etdirir. Ümumiyyətlə, elmi nəşrlərdə keyfiyyət sözünün mənaları araşdırıldıqda müxtəlifliyin olduğu meydana çıxır. Çünki keyfiyyət konsepsiyası bir çox müxtəlif sahələrdə müxtəlif şəkildə istifadə olunur. Standartlar Təşkilatı ISO-nun ISO 8402 standartında (TS 9005) “Keyfiyyət, bir məhsul və ya xidmətin müəyyən olunan və ya oluna bilinən ehtiyaclarını qarşılamaq qabiliyyətinə əsaslanan xüsusiyyətlər toplusudur” ifadəsi kimi müəyyən olunur. Bu təqdimatdan da aydın olduğu kimi keyfiyyət təklif edilən xidmətin və ya məhsulun müştəri (tələbatçı) tələbatının ödənilməsi nisbətidir Central Library of Science of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

~ 36 ~ Sevda İsrafil qızı Məmmədova Keyfiyyət konsepsiyası müştəri məmnuniyyətinə birbaşa təsir göstərən konsepsiyadır. Cünki, aydındır ki, bir məhsul və ya xidmətin keyfiyyəti nə qədər yüksək olarsa, müştəri məmnuniyyəti də o dərəcədə yüksək olaçaq. Buna görə müəssisələr müştərini idarəetmə prinsiplərinin əsas vasitəsi hesab edirlər. Universitet kitabxanaları da xidmət göstərən mədəni-maarif müəssisələri olduğundan, təqdim etdikləri xidmətin keyfiyyətinin istifadəçi məmnuniyyətini artıran bir ünsür olduğunu nəzərə alaraq xidmət etdikləri istifadəçilərin tələbatları və xidmət keyfiyyətini artırmaq istiqamətində mühüm işlər həyata keçirməkdədirlər. Məlumdur ki, kitabxanaların əsas funksiyası istifadəçilərə elm, bilik, təhsil verməkdir. İnformasiya axınının sürətlə artması nəticəsində istifadəçi istəkləri və tələbləri zamanla dəyişdi və kitabxanalar bu dəyişən ehtiyaclara uyğunlaşmaq məcburiyyətində qaldılar. İstifadəçilərin bütün istəklərini operativ və dəqiq yerinə yetirmək kitabxanaların ən prioritet məqsədidir. Bu xidmətin həyata keçirilməsi zamanı keyfiyyətin əsas meyarı istifadəçi məmnunluğu və xidmətin səmərəliliyinin artırılması ilə ölçülür. Bu keyfiyyətin davamlılığı üçün həyata keçirilən siyasətlər, müəyyən edilən qaydalar və standartlar kitabxanalar tərəfindən də istifadə olunmaqdadır. Digər müəssisələrdə olduğu kimi kitabxanalarda da göstərilən xidmətin keyfiyyəti müştəri məmnuniyyəti baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. Xidmət keyfiyyətinin ölçüsü istifadəçi tələbatıdır. Xidmətin keyfiyyətinin dəyərləndirilməsində kütləvi olaraq bir cox modellərdən istifadə olunur. Bunlara misal olaraq Servqual, Servperf modellərini nümunə göstərmək olar. Bu modellərdən ən geniş yayılanı Qrinroos modelidir. Qrinroos modeli. Xidmət keyfiyyətini texniki keyfiyyət, funksional keyfiyyət və imic keyfiyyəti olaraq 3 ölçü-dərəcə baxımından qiymətləndirən bu model 1984-ci ildə Qrinroos tərəfindən irəli sürülmüşdür. Xidmətin nəticəsində istifadəçinin və ya istehlakçının texniki keyfiyyəti və xidmətin keyfiyyəti istifadəçi tərəfindən müəyyən edilir. İmic texniki keyfiyyəti əsasən funksional keyfiyyətə əsaslanır. Başqa sözlə, imic keyfiyyəti əslində elə xidmətin keyfiyyətidir. Texniki keyfiyyətin dərəcəsi ümumiyyətlə xidmət prosesi nəticəsində meydana çıxdığından bu proses nəticəsində konkret olaraq göstərilən xidmət və ya əldə olunan məhsul kimi başa düşülür. Funksional keyfiyyət (necə?) - xidmət prosesinin və üsulunun xarakteristikasıdır. Modelin müəllifi qeyd edir ki, istənilən xidmət istehlakçının və icraçının arasında qarşılıqlı təsiri müəyyən edir. Funksional keyfiyyətə məsələn, peşəkar bacarıq və personalın nəzakəti və s. aiddir. Müxtəlif universitetlərdə tətbiq edilən kitabxana xidmətlərini qiymətləndirmə anketləri araşdırılaraq tədqiq edilmiş və nəticədə Qrinroos modelinə uyğun bir anket irəli sürülmüşdür. Anketdə texniki keyfiyyət, funksional keyfiyyət və imic keyfiyyətinin ölçülməsi ilə bağlı tələblər vardır. Kitabxananın texniki keyfiyyətini ölçmək üçün istifadəçilərin istiqamətləndiyi tələblər aşağıdakılardır: • Borc götürə biləcəyim resursların sayı kifayət qədərdir; • Nəşrlərin borc verilmə müddəti kifayət qədərdir; • Resurs mənbələri (kitab/jurnal/məlumat bazaları) kifayət qədərdir; • Resurslar aktual və hərtərəflidir; AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

~ 37 ~ Ali məktəb kitabxanalarinda oxuculara xidmətin qiymətləndirilməsi modelləri: Qrinroos modelinin nümunəsi əsasinda • Kitabxana xidmətlərində istifadə olunan texnoloji imkanlardan, internet xidmətindən (simsiz şəbəkədən) məmnunam; • Hesab edirəm ki, kitabxananın veb səhifəsi yenilənmiş və istifadə üçün asandır; • Surətçıxarma xidmətindən razıyam; • Kitabxana mənim araşdırdığım sahə və istiqamət baxımından kifayət qədər məlumat bazasına malikdir; • E-resurslar informasiya təlabatımı ödəmək üçün yetərlidir; • Proxy parametrləri ilə elektron resursları kitabxanadan kənarda əldə etmək mümkündür; • Xarici infomasiya mənbələri kifayət qədərdir; • Referans və məsləhət xidmətindən razıyam; • Çap nəşrləri ehtiyacımı qarşılamaq üçün yetərlidir; • Kataloq xidməti yaxşı səviyyədədir; • Dövrü nəşrlər informasiya ehtiyacımı ödəmək üçün kifayət edir; • Kitabxanada interaktiv tədqiqat zalları yetərli saydadır; • Kataloqlarda axtarış aparmaq üçün kompüterlərin sayı kifayət qədərdir. Kitabxananın funksional keyfiyyətini qiymətləndirmək üçün istifadəçilərin istiqamətləndiyi tələblər aşağıdakılardır: • İstifadəçi təlimatları sayəsində məlumat bazalarından daha asan istifadə edə bilirəm; • Kitabxanada işləyən kadrların sayı kifayət qədərdir; • İşçi heyət peşəkar bilik və təcrübəyə malikdir; • Kitabxanaçıların oxuculara yanaşması fərdi və istiqamətverici şəkildədir; • Işçilər oxucularla nəzakətlə, hörmətlə, gülərüzlü davranırlar; • İşçilər ünsiyyətə səy göstərirlər; • İşçi heyət soruşduğum suallara uyğun olaraq məni yönləndirir; • İnformasiya və sənəd ehtiyacları üçün müvafiq işçilərlə əlaqə yaratmaqda heç bir problemim yoxdur; • İşçi heyət kitabxana istifadəçiləri ilə eyni səviyyədə, bərabər davranır; • Rəflərin təşkili və resursların yerləşdirilməsi ilə bağlı işçilər diqqətli davranırlar; • Kitabxananın fiziki şəraitindən (işıqlandırma, istilik, havalandırma, səs-küy, iş masası, təmizlik, səliqə-səhman, yerləşdirmə, rahatlıq, tualetlərin sayı, yönləndirmə lövhələri) razıyam; • İşçilərə soruşulan suallara izahlı cavablar ala bilirəm; • Telefonla və ya e-poçt vasitəsilə işçi heyətə suallar verdikdə və ya kömək istədikdə, operativ və ətraflı rəy ala bilirəm; • Problemləri həll etmək üçün kadr hazırlıqlıdır. Kitabxananın imicinin qiymətləndirilməsi üçün istifadəçilərin istiqamətləndiyi tələblər isə bunlardır: • Ümumiyyətlə, kitabxana xidmətindən raziyam; • Kitabxananı tanıyıram və məlumatlandırma işindən razıyam; • Təhvil vermə müddəti yaxınlaşan kitablar haqqında göndərilən məktublar çox faydalıdır; • Borc aldığım resursların istifadə müddətini internet vasitəsilə uzatmağı bacararam; • “Self-Chek”-dən istifadə edərək borc götürmək və geri qaytarmaq işlərini sərbəst yerinə yetirə bilərəm; • Central Library of Science of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

~ 38 ~ Sevda İsrafil qızı Məmmədova • Yönləndirmə işarələri və rəf yönləndirmələri axtardığım sahəni və nəşri tapmaqda kömək edir; • Kitabxananın təqdimat turları mənə kitabxanadan sərbəst istifadə etməkdə kömək etdi; • Kitabxanada bir istifadəçi kimi mənə dəyər verildiyini hiss edirəm; • Kitabxana xidmətləri ilə bağlı istəklərim və şikayətlərim nəzərə alınır; • Kitabxananın məsləhət xidmətindən razıyam; • İstifadəçilərdən alınan istəklər nəzərə alınır; • İstədiyim mənbənin kitabxana tərəfindən alınmasını təmin edə bilirəm; • Kitabxana mühiti və işçi heyəti məndə güvən hissi oyadır. Ölkəmizdə kitabxana xidmətlərinin qiymətləndirilməsi işinə baxıldığında təəssüf hissi ilə qeyd etmək lazımdır ki, bu istiqamətdə çox az elmi tədqiqat işləri, araşdırmalar aparılmışdır. Bu istiqamətdə həyata keçirilən işlər səthi xarakter daşımış, sadəcə elmi nəzəriyyələr şəklində çap edilməklə kifayətlənilmişdir. Bu modellərin dünya təcrübəsi baxımından araşdırılaraq Azərbaycan kitabxanalarında, xüsusilə də universitet kitabxanalarında tətbiqinə böyük ehtiyac vardır. Belə ki, kitabxanaların gələcək inkişaf proqnozlarının verilməsi, ictimai-elmi fəaliyyətinin dəyərləndirilməsi, xidmət səviyyəsinin artırılması baxımından kitabxanalarda texniki keyfiyyət, funksional keyfiyyət və imic keyfiyyətini ölçmək üçün anket sorğularının keçirilməsi mühüm əhəmiyyət daşıyır. Ədəbiyyat: 1. Altan. Ş. və Atan M. Bankacılık sektöründe toplam hizmet kalitesinin servqual analizi ile ölçümü. Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 1, 2004. s.17-32. http://iibfdergisi.gazi.edu.tr/index.php/iibfdergisi/article/view/273/263 2. Akbayrak .E. H. Orta Doğu Teknik Üniversitesi Kütüphanesi'nde hizmet kalitesi ölçümü, 2005. http://eprints.rclis.org/9623/1/Orta_Dogu_Teknik_Universitesi_Kutuphanesi%27nde_Hi zmet_Kalitesi_Olcumu-Emre_Hasan_Akbayrak.pdf 3. Filiz. Z. ve Kolukısaoğlu. S. Servqual yöntemi ve bir hizmet işletmesinde uygulaması. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2013. [Özel sayı]. https://www.researchgate.net/profile/ Zeynep_Filiz/publication/294713094_ SERVQUAL_YONTEMI_VE_BIR_HIZMET_ISLETMESINDE_UYGULAMASI_SE RVQUAL_METHOD_AND_APPLICATION_OF_A_SERVICE_COMPANY/links/56c 3102308ae602342507251.pdf 4. Gürbüz. E. və Ergülen. A. Hizmet kalitesinin ölçümü ve Grönroos Modeli üzerine bir araştırma. İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 2006. s.173-190. (35), http://dergipark.gov.tr/download/article-file/5357 5. Bulgan U. Kütüphanecilik sektöründe hizmet kalitesinin ölçümü ve bir üniversite kütüphanesi uygulaması, 2002. http://eprints.rclis.org/6469/1/Ugur_Bulgan_tez.pdf 6. Kang. G.D. və James. J. Service Quality Dimensions - An Examination Of Grönroos Service Quality Model. Managing Service Quality. 14 (4): 2004. p.266-277. http://www.ida.liu.se/~steho87/und/htdd01/1080140401.pdf E-mail: sevda_memmedli@mail.ru Rəyçi: tarix.ü.f.dok. dosent P.F.Kazimi Redaksiyaya daxil olub: 10.04.2019 AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

~ 39 ~ Azərbaycanda kitabxana quruculuğunda yeni mərhələ: Mərkəzləşmiş kitabxana sisteminin yaradılması UOT 02 (479.24) Rövşən Ulduz oğlu Məmmədli Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, Baş müəllim AZƏRBAYCANDA KİTABXANA QURUCULUĞUNDA YENİ MƏRHƏLƏ: MƏRKƏZLƏŞMİŞ KİTABXANA SİSTEMİNİN YARADILMASI Ровшан Улдуз оглы Мамедли Азербайджанский Государственный Педагогический Университет, Доктор философии по истории, старший преподаватель НОВЫЙ ЭТАП РАЗВИТИИ БИБЛИОТЕК В АЗЕРБАЙДЖАНЕ : СОЗДАНИЕ ЦЕНТРАЛИЗОВАННОЙ БИБЛИОТЕЧНОЙ СИСТЕМЫ Rovshan Ulduz oghlu Mammadli Azerbaijan State Pedagogical University, Doctor of philosophy on history, Senior Lecturer A NEW STAGE IN LIBRARY BULDING IN AZERBAIJAN: ESTABLISHING OF A CENTRALIZED LIBRARY SYSTEM Xülasə: Məqalə mədəniyyətin əsas sahələrindən birinə - kitabxanaçılıq işinə həsr olunub. Burada faktiki material əsasında XX əsrin 70-80-ci illərində Azərbaycanda kitabxana sisteminin inkişafı və genişləndirilməsi məsələləri işıqlandırılıb. Yazıda respublikada mərkəzləşdirilmiş kitabxana sisteminin yaradılmasının nəticələri təsvir olunur. Açar sözlər: Kitabxana, ədəbiyyat, kitab, nəşr, oxucu. Резюме: Статья посвящена одной из основных областей культуры – библиотечному делу. В данной статье на основе фатического материала, освещены вопросы развития и расширения библиотечной системы в Азербайджане в 70-80 годы XX века. В статье описываются результаты создания в Республике централизованной библиотечной системы. Ключевые слова: Библиотека, литература, книга, издание, читатель. Summary: This article is devoted to one of the main components of culture - library construction in Azerbaijan in 70-80s of the XX century. On the basis of factual material, the main issues of the development and expansion of libraries in the Azerbaijan SSR are revealed. The article also highlights the issues and results of the centralization of libraries. Key words: Library, literature, book, publication, user. Central Library of Science of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

~ 40 ~ Rövşən Ulduz oğlu Məmmədli 1970-1990-cı illərdə mədəni quruculuq sahəsində həyata keçirilən tədbirlər kitabxana işinin inkişafına da müsbət təsir göstərmişdi. Rayonlarda, kənd yaşayış məntəqələrində kitabxanalar təşkil edilmiş, kitabxanaların maddi-texniki bazası möhkəmləndirilmiş, kitabxana işinin maliyyələşdirilməsinə diqqət artırılmışdır. Məhz, bu illərdə həm kənd yerlərində, həm də şəhərlərdə yeni kitabxana binalarının tikilməsinə, mövcud binaların bərpa və təmiri işlərinə vəsait ayrılmağa başlanılmışdı. Kitabxanaların mərkəzləşdirilməsi məsələsi respublikamızda da müvəffəqiyyətlə başa çatdırılmış, mühüm elmi-təcrübi nəticələr əldə edilmişdir. Böyük elmi, elmi-texniki, xüsusi, təhsil və kütləvi kitabxanalar şəbəkəsi yaradılmışdı. Azərbaycanda 1970-ci ildə 25,4 milyon nüsxəyə qədər kitab fondu olan 2923 kütləvi kitabxana fəaliyyət göstərirdi. Bütün təşkilatların nəzdində olan kitabxanalarda 40 milyon nüsxə kitab və dövrü mətbuat var idi. [8, v. 48]. 70-ci illərin əvvəllərində kitabxana sahəsində nöqsanlar az deyildi. Respublika əhaliyə kitabxana xidmətinin təşkili sahəsində SSRİ-nin bir çox respublikalarından geri qalırdı. Xüsusilə kənd rayonlarında əhaliyə kitabxana xidmətinin təşkili dövrün tələblərindən geri qalırdı. 1971- 1974-cü illərdə respublikada 1087 yaşayış məntəqəsində hətta kütləvi və məktəb kitabxanası belə yox idi. 1473 kəndə isə klub olmasa da, kütləvi və məktəb kitabxanası fəaliyyət göstərirdi [9, v. 23]. Kitabxanaların yerləşdirilməsində problemləri aradan qaldırmaq üçün 1972-ci ildən başlayaraq SSRİ Nazirlər Soveti yeni tikilmiş yaşayış binalarının 1-ci mərtəbəsində kütləvi kitabxanaların yerləşdirilməsi üçün yer ayrılması haqqında İttifaq respublikalarının Nazirlər Sovetinə icazə verdi [10, v. 10]. Bundan əlavə, 1971-ci ildən Azərbaycanda açılan hər yeni kitabxananın fondunda ən azı 1000 nüsxə kitab olmalı idi [11, v. 1]. Kütləvi kitabxanaların fondları xüsusən kənd yerlərində tələblərə cavab vermirdi. Azərbaycan dilində, xüsusən də elmi, texniki, kənd təsərrüfatına aid ədəbiyyat çatışmirdı. Kənd kitabxanalarının oxucularının böyük hissəsinin uşaqların və gənclərin təşkil etməsinə baxmayaraq orada uşaq kitabları cəhətdən kasadlıq təşkil edirdi. Göstərilən illərdə M.F.Axundov adına Dövlət Kitabxanası öz fəaliyyətilə xüsusi seçilirdi. Bütün kitabxanaların metodik mərkəzi kimi o, kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya sahəsində böyük elmi-metodiki və elmi-tədqiqat işləri aparırdı. 1970-ci ildə M.F.Axundov adına kitabxananın 1,5 milyon kitab saxlama fondu olan binasının tikintisi həyata keçirilmişdir [12, v. 72]. 1971-ci ildə kitabxananın kitab fondunda 2.481.000 nüsxə kitab var idi. Dövlət kitabxanası unukal kitab fonduna malik idi. O, bütün ölkələrdə çap edilən nəşrləri, o cümlədən hər il orta hesabla 150 min nüsxə yeni kitab qəbul edirdi. Gündəlik 700 oxucuya 11 zal və kabinet xidmət göstərirdi [13, v. 1]. M.F.Axundov adına dövlət kitabxanasında 01.01.1981- ci ildə 3312,0 min kitab var idi [14, v. 3]. 1982-ci ildə SSRİ-nin 244 kitabxanası ilə əməkdaşlıq etmiş, onlara 2739 nüsxə kitab gəndərilmiş və 4210 nüsxə kitab alınmışdır [15, v. 12]. Kitabxanada 1979-cu ildən beynəlxalq abonoment fəaliyyət göstərirdi. 1982-ci ildə dünyanın 5 ölkəsinin 5 kitabxanasından 5 sifariş olunmuş, 16 ölkəyə isə 52 sifariş göndərilmişdir (ABŞ, Almaniya, Çexoslovakiya, Çili və s.) [15, v. 13]. Kütləvi kitabxanalarla yanaşı gənclər və uşaqlar da yaddan çıxmırdı. 1971-ci ildə F.Köçərli adına Uşaq Kitabxanası bütün yaşlar üzrə uşaqlara xidmət edirdi. O, hər il 30 min uşaq ədəbiyyatı qəbul edirdi [16, v. 16]. Respublikada 1971-ci ildə uşaqlara xidmət edən 3 min kitabxana var idi [ 17, v. 230]. 1975 - ci ildə yeniyetmələrə kitabxana xidmətini yaxşılaşdırmaq AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

~ 41 ~ Azərbaycanda kitabxana quruculuğunda yeni mərhələ: Mərkəzləşmiş kitabxana sisteminin yaradılması üçün C.Cabbarlı adına Dövlət Kitabxanası əsasında C.Cabbarlı adına Respublika Gənclər Kitabxanası yaradıldı [18, v. 3]. 1980-ci ildə F.Köçərli adına Respublika Uşaq Kitabxanası kitab fondu 125602 min nüsxəyə çatmış, kitabxana 1980-ci ildə 9509 nüsxə kitab qəbul etmişdir. Bütün il ərzində oxucularla hər iki dildə 414275 nüsxə kitab verilmiş, kitabxanaya 21964 oxucu gəlmişdir. İl ərzində kitabxananın Kirov qəsəbəsində 3 nömrəli filialı açılmışdır. [19, v. 5]. Respublika əhalisinə kitabxana xidməti ildən-ilə yaxşılaşırdı. Yeni kitabxanalar açılır, köhnələr təmir olunur, onların kadr və maddi-texniki bazaları möhkəmləndirilirdi. Qubanov, Nizami, Kirov, Zevin adına kitabxanalar Bakı şəhərində yeni şəraitli, yaxşı təmirli binalara, o cümlədən Batamdar və Şüvəlan qəsəbəsində kitabxanalar da yeni binalara köçürülmüşdü. Saatlı, İmişli rayonlarında isə kitabxanalar üçün yeni binalar tikilmişdi. [20, v. 30]. Ümumilikdə respublikada 1971-1975-ci illər ərzində oxucu sayı 195 min nəfər, kitab fondu 1 mln ədəd artmışdır [21, v. 1]. 1975-ci ildə Azərbaycanda 2486 kənd və qəsəbə kitabxanası var idi. Amma təəssüf ki, onların hamısı iri kəndlərdə və yaşayış məntəqələrində idi. Respublikada bu illərdə 300 nəfər yaşayan 1164 kiçik yaşayış məntəqəsində səyyar və stasionar kitabxanaların filialları yaradılmışdır [21, v. 115]. 1977-ci ildə Azərbaycan SSR-də 4000 səyyar kitabxana var idi [22, v, 5]. 1977-də rayon kitabxanalarına xüsusi şkaflar və avadanlıqlar daxil olmaqla 15 yeni fonoteka açılmış, 40 rayon fonotekasında 5600 manat məbləğində yeniləşmə aparılmışdır [22, v. 3]. 1976-1980-ci illərdə kitabxanalara 46 avtokitabxana, 10 surətçıxarma aparatı, 50 hesablayıcı maşın, 27 kataloq vərəqəsinin artırılma aparatı verilmişdir[23, v. 186]. Respublikada bütün kitabxanalar ilk dəfə olaraq 1983-cü ildən “Vokruq sveta”, “İskatel”, “Drujba narodov”, “Oqonek”, “Kuryer”, “UNESKO”, “Futbol-xokkey”, “Nedelya” jurnallarına abunə yazılmışdır [24, v. 9]. 1983- cü ildə respublikada ucqar kənd yerlərində əhaliyə xidmət üçün 2831 hərəkət və kitab verilmə məntəqəsi var idi. Bu hərəkət məntəqələri oxuculara kənd yerlərində 1089070 nüsxə qəzet jurnal və kitab vermişdilər[iş 25 v 20]. 1977-1984-cü illərdə respublikada əsasən kənd yerlərində 700 yeni kütləvi kitabxana açılmışdır. 1984-cü ildə artıq Azərbaycan İttifaq üzrə əhaliyə kitab verilməsinə görə orta hesabla 2-3-cü yeri tuturdu[26, v. 68]. Tədqiq olunan illərdə xüsusi tipli 17 yeni kitabxana binası tikilmiş, kitabxanalara 32.214.750 manatlıq avadanlıq göndərilmişdir. Bu dövrdə kitabxanalara 19.296.450 milyon manatlıq 19.234.185 nüsxə kitab alınmış, kitabxana oxucularının sayı 1.149.222 nəfər artmışdır [2, v. 49]. Lakin buna baxmayaraq kitabxana xidmətində müəyyən nöqsanlar da özünü büruzə verirdi. Belə ki, bir çox kitabxanaların fəaliyyətinin yaxşılaşdırılmasına ehtiyac var idi. Təmirə ehtiyacı olan kitabxanaların sayı ildən-ilə artırdı. Kitabxanaların 90%-də oxu zalı fəaliyyət göstərmirdi. [25, v. 38]. Təəssüf doğuran faktlardan biri də o idi ki, 1983-cü ildə respublikanın kənd kitabxanalarının 204-ü o, Yardımlı rayonunda 35, Gədəbəy rayonunda 20, Dəvəçidə 16 kitabxana şəxsi evlərdə məskunlaşmışdı 1, s. 79. Bakı şəhərində də kitabxana işində çətinliklər var idi. Belə ki, 1984-cü ildə Əhmədli kimi iri qəsəbədə 200 minə yaxın əhaliyə əlverişsiz şəraitdə fəaliyyət göstərən 3 kitabxana var idi [26, v. 71]. 1980-1984-cü illərdə İmişli, Zərdab, Neftçalada yeni kitabxana binası tikilmiş, Lerik, Babək, Sabirabad, Əli-Bayramlıda və s. rayonlarda 100-dən artıq kitabxana yeni binalarla, əsasən fin evləri ilə təchiz edilmişdi [26, v. 224]. 1987-ci ildə respublikada 36,6 mln Central Library of Science of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

~ 42 ~ Rövşən Ulduz oğlu Məmmədli nüsxə kitab fonduna malik olan 4247 kütləvi kitabxana fəaliyyət göstərirdi. Bu kitabxanalardan respublika əhalisinin 48% -i istifadə edirdi [27, v. 2]. Sov.İKP MK (Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsi) 1974-cü il 8 mayda “Zəhmətkeşlərin kommunist tərbiyəsində və elmi-texniki tərəqqidə kitabxanaların rolunu artırmaq haqqında” qərar qəbul etdi [28, v. 8]. Qərarın əsas məqsədi kitabxana işinin mərkəzləşdirilməsi idi. İttifaq respublikalarının bəzilərində mərkəzləşdirilmiş kitabxana sisteminin müvəfəqiyyətlə fəaliyyət göstərməsi bu sistemin səmərəli olmasını göstərdi. 1974-cü il 13 iyunda Azərbaycan SSR Mədəniyyət Nazirliyinin kollegiyasında “Dövlət kütləvi kitabxanaların mərkəzləşdirilməsi” haqqında qərara əsasən yeni xidmət növünə və mərkəzləşdirilmiş kitabxana sisteminə keçidin planı təsdiq olundu [29, v. 45]. 1975-1980-ci illər ərzində əsasən mərkəzləşmə həyata keçirildi. Doğrudur, bəzi rayonların mərkəzi kitabxanalarında kitabxana işinin lazımi səviyyədə olmaması, kataloqların yoxluğu bu işin həyata keçirilməsini ləngidirdi. Əlverişli bina olmadığına görə, Ağdam, Qazax, Şəmkir, Ağdaş, Tovuz, İsmayıllı, Cəbrayıl, Bərdə, Naxçıvan, Dəvəçi, Laçın, Gədəbəy, Kürdəmir, Tərtər, Şamaxı, Yardımlı və s. rayonlarda yeni sistemin tətbiqi ciddi çətinliklərlə üzləşmişdi. Biləsuvar, Zəngilan, Qubadlı, rayonlarında isə yerli rəhbərliyin laqeyd münasibəti üzündən mərkəzi kitabxana sisteminin aparatı lazımi şəkildə təşkil edilməmişdi. Bir sıra kitabxanalarda yeni yaradılan şöbələr sistemin təlabatından geri qalırdı. Bəzi rayonlarda isə mərkəzi kitabxana sisteminin kadr məsələlərinə ciddi fikir verilmirdi. Rayonlarda bu sahə üzrə çalışanların əksəriyyətinin orta ixtisas təhsili belə yox idi. Mərkəzləşdirməni müvəffəqiyyətlə aparmaq üçün göstərilən nöqsanlar sürətlə aradan qaldırılmağa başladı. Bu işdə rayonun bütün ictimaiyyətinin iştirakı mühüm nailiyyətlər əldə etməyə, mərkəzləşmə işində dönüş yaratmağa böyük kömək etdi. 80-ci illərin ortalarında mərkəzləşmə işi müvəffəqiyyətlə başa çatdırıldı. Mərkəzləşmə nəticəsində Azərbaycan SSR-də tərkibində 3685 kənd kitabxana-filialı olan 70 MKS fəaliyyət göstərirdi. Kənd kitabxanalarında rayon kitabxanaları mərkəzi kitabxana kimi, rayon uşaq kitabxanaları və müstəqil kənd kitabxanaları isə onların filialı kimi formalaşdı. Respublikamızın 8 şəhərində 111 filialı olan mərkəzləşdirilmiş sistem yaradılmışdı. Qeyd etmək lazımdır ki, respublikamızda kütləvi kitabxana şəbəkələrinin mərkəzləşdirilməsinin başa çatdırılması əhaliyə kitabxana xidmətini kökündən dəyişmiş, xüsusilə kənd əhalisinə kitabxana xidməti əsaslı surətdə yaxşılaşdırılmışdı. 1975-ci ildə Elmlər Akademiyasının fundamental kitabxanasının mərkəzləşdirilməsinə başlanıldı. İlin əvvəllində şəbəkəyə daxil olan 25 kitabxananın 19-u kitabxananın filialına çevrildi [30, v. 74]. 1979-cu ildən Mərkəzi Kitabxana Sistemlərinin Gənclər Kitabxanaları filialları şəbəkəsinin yaradılması qərarı verildi. 1983-cü ildə Azərbaycan SSR-də 36 şəhər və rayonda 36 gənclər kitabxanası şəbəkəsi filialı və bölməsi var idi. Lakin 29 rayonda gənclər kitabxanası filialı açılmamışdır [26, v. 1]. 1981-ci ildən dövlət kütləvi və həmkarlar ittifaqları kitabxanalarının mərkəzləndirilməsinə başlanmışdı. 1981-ci ilin yanvarında Bakı şəhəri kitabxanalarının Mərkəzi Kitabxana Sisteminə keçidi başa çatdı [14, v. 1]. 1985-ci ildə respublikanın 34 kənd rayonunda 1957 dövlət və 48 həmkarlar ittifaqları kitabxanalarının işi mərkəzləşdirilmiş şəkildə idarə olunurdu [3, v. 140]. Yeni sistemə keçid rayonlarda xidmət və istifadədə özünün üstünlüklərini göstərirdi. Belə ki, 1976-cı ildə kitabxanalarda 25.496 min oxucu olmuşdusa, 1977-ci ildə bu sistem 26.499 min nəfərə xidmət etmişdir. İl ərzində kitab fondunun dövriyyəsi 1,7 dəfə, orta oxucu sayı 23-ə çatmışdır [22, v. 116]. AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

~ 43 ~ Azərbaycanda kitabxana quruculuğunda yeni mərhələ: Mərkəzləşmiş kitabxana sisteminin yaradılması Yeni sistemin yaranması kitabxanaların potensial imkanlarını əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirmiş, daha zəngin ədəbiyyat fondu, təkmilləşmiş məlumat aparatı olan kitabxana müəssisələrinin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Mərkəzləşmə zamanı kütləvi kitabxanaların kitab fondu 5 milyon nüsxə, kitab verilişi 9 milyon nüsxə, oxucuların sayı 513 min nəfər artmış, 332 yeni kitabxana açılmışdır. Bütün kitabxanalarda kataloqlaşdırma işinə başlanmışdır. Müqayisə nəticəsində məlum olur ki, 20 rayon kitabxanasında mərkəzləşdirilmə sisteminə keçəndən sonra 1 il ərzində oxucuların sayı 5 min artmış və 1 milyona qədər əlavə kitab verilmişdir [2, s. 43]. Kitabxanaların işində daha çox ictimai-siyasi, o cümlədən partiya ədəbiyyatının təbliğinə geniş yer verilirdi. Onlar ictimai-siyasi və iqtisadi ədəbiyyatla yaxşı təmin olunurdu. Kitabxanalarda bu cür ədəbiyyatın sayı 1990-cı ildə 294 milyon nüsxəyə çatmışdı [4, v. 362]. Respublikada kitabxana sahəsində kadr məsələsinin həlli cəhətdən də əhəmiyyətli işlər görülmüşdür. 1980-1984-cü illərdə kitabxana işçilərinin sayı 1498 nəfər, o cümlədən 145 nəfər ali, 331 nəfər ali ixtisas təhsilli, 680 nəfər orta ixtisas təhsilli kitabxanaçının hesabına çoxalmışdı. 1987-ci ildə Mədəniyyət Nazirliyi sistemində kitabxanalarda 7019 nəfər işçi çalışırdı. Onların 60% -nin ali və orta ixtisas təhsili var idi [31, v. 10]. Tədqiq olunan illərdə geniş ali məktəb, orta ixtisas təhsil müəssisələri, texniki peşə məktəbi, orta ümumtəhsil müəssisələri kitabxanaları şəbəkələri formalaşmışdı. Demək olar ki, respublikanın bütün orta məktəblərində müstəqil məktəb kitabxanaları yaradılmışdı. Təhsil kitabxanaları kütləvi kitabxanalardan sonra ən böyük şəbəkəyə çevrilmiş, respublikada sayca ikinci şəbəkə olmuşdu. 1982-ci ildə bu şəbəkədə artıq 4 minə yaxın kitabxana fəaliyyət göstərirdi. Həmçinin Azərbaycan Səhiyyə, Kənd Təsərrüfatı, Neft Sənayesi və s. nazirliklərin, idarə və müəssisələrin, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının, partiya və həmkarlar təşkilatlarının kitabxanaları da inkişaf edib təkmilləşmişdi. 80-ci illərin ortalarında əhaliyə 4 milyona yaxın kitab fonduna malik 300-ə qədər Həmkarlar İttifaqının kitabxanası xidmət edirdi 5, s. 3. Həmçinin uşaqlara bilavasitə kitabla xidmət edən müstəqil uşaq kitabxanaları şəbəkəsi xeyli zənginləşmiş, onların sayı 80-ci illərdə 118-ə çatmışdı. 1970-ci ildə Azərbaycanda 25 milyon 400 min nüsxə kitab fonduna malik 2923 kütləvi kitabxana var idisə [33, v. 298], 1990-cı ildə respublikada kütləvi kitabxanaların sayı 4605 minə çatmış və onlarda 45,3 milyon nüsxə kitab jurnal və s. ədəbiyyat saxlanılırdı. Göstərilən 20 ildə kitabxanaların sayı 1682 ədəd, kitab fondu isə 19,9 milyon nüsxə artmışdır.1989-cu ilin əvvəllərində bütün növ kütləvi, elmi, təhsil, texniki və digər ixtissaslar üzrə respublikada 114,9 milyon nüsxə kitab fondu olan 9548 kitabxana var idi [7, s. 39]. Ümumilikdə dövlət tərəfindən kitabxana fəaliyyətini yaxşılaşdırmaq üçün təşkilati və metodik işlər görülmüşdür. Respublikanın bütün yaşayış məntəqələrində kitabxanalar yaradılmasına təşəbbüs göstərilmiş, rayon mərkəzlərində hər biri 50 min nüsxə kitab fondu olan kitabxanalar tikilmişdi. 700 qədər kənd dövlət kütləvi kitabxanası müasir binalara köçürülmüşdür. Ədəbiyyat: 1. Hüseynov.S.H. Azərbaycan kəndinin iqtisadi, sosial və mədəni inkişafı. Bakı, ADU nəşriyyatı, 1986. 92 s. Central Library of Science of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

~ 44 ~ Rövşən Ulduz oğlu Məmmədli 2. Xələfov.A.A. Heydər Əliyev və Azərbaycanda kitabxana işi. Bakı, Azərnəşr, 2006. 312 s. 3. Qaffarov.T.B. Azərbaycan SSR kənd əhalisinin maddi rifahı və mədəni səviyyəsinin yüksəldilməsi (60-80-ci illərin birinci yarısı). Bakı, Elm, 1986. 180 s. 4. Qaffarov.T.B.Azərbaycan kənd əhalisinin həyat tərzi: ümumbəşəri və maddi dəyərlərin deformasiyası (1960-1990). Bakı, Elm, 1992. 408 s. 5. Quliyev.T.F. Azərbaycanda kitabxanaçılıq işi. Bakı, ADU nəşriyyatı, 1986. 87 s. 6. Müstəqil Azərbaycan 10 il. Statistik məcmuə. Bakı, Səda, 2001. 7. Orucov.X.H. Müasir Azərbaycan kəndinin sosial-mədəni inkişafı problemləri. Bakı, Elm, 1990. 120 s. 8. S.Mümtaz adına Azərbaycan Respublikası Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət arxivi, Fond № 501, siyahı № 1, iş 264. 9. Yenə orada. Siyahı 8, iş 250. 10. Yenə orada. Siyahı 5, iş 86. 11. Yenə orada. Siyahı 5, iş 90. 12. Yenə orada. Siyahı 1, iş 251. 13. Yenə orada. Siyahı 8, iş 97. 14. Yenə orada. Siyahı 8, iş 164. 15. Yenə orada. Siyahı 8, iş 206. 16. Yenə orada. Siyahı 8, iş 88. 17. Yenə orada. Siyahı 1, iş 258. 18. Yenə orada. Siyahı 8, iş 128. 19. Yenə orada. Siyahı 8, iş 164. 20. Yenə orada. Siyahı 8, iş 110. 21. Yenə orada. Siyahı 8, iş 140. 22. Yenə orada. Siyahı 8, iş 150. 23. Yenə orada. Siyahı 8, iş 194. 24. Yenə orada. Siyahı 8, iş 203. 25. Yenə orada. Siyahı 8, iş 206. 26. Yenə orada. Siyahı 8, iş 208. 27. Yenə orada. Siyahı 8, iş 210. 28. Yenə orada. Siyahı 8, iş 130. 29. Yenə orada. Siyahı 8, iş 107. 30. Yenə orada. Siyahı 8, iş 129. 31. Yenə orada. Siyahı 8, iş 210. 32. Народное хозяйство Азербайджанской ССР за 60 лет. Юбилейный статистический сборник. Баку, Азернешр, 1980. 375 с. 33. Народное хозяйство Азербайджанской ССР в 1988 г.Статистический ежегодник. Баку, Азернешр, 1990. 424 с. E-mail: rovsen-banu@mail.ru Rəyçi: tarix.ü.f.dok. İ.Ş.Mahmudov Redaksiyaya daxil olub: 29.03.2019 AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

~ 45 ~ Milli Rəqəmsal Yaddaş üçün ümummilli əhəmiyyət kəsb edən məlumatların toplanması, ekspertizası və etibarlı saxlanılması üçün VİS-MRY platforması UOT 027.7 (479.24) AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanası (MEK) Leyla İmanova – AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxananın direktoru, İqrar Bağıyev – MEK Proqramçılar bölməsinin rəhbəri, Aygün Səfərova – MEK Kitabxana-xidmət şöbəsinin müdiri, Günel Əhədova – MEK Elektron resurslara nəzarət şöbəsinin müdiri, Elmar Quliyev – MEK Rəqəmsallaşdırma şöbəsinin müdiri MİLLİ RƏQƏMSAL YADDAŞ ÜÇÜN ÜMUMMİLLİ ƏHƏMİYYƏT KƏSB EDƏN MƏLUMATLARIN TOPLANMASI, EKSPERTİZASI VƏ ETİBARLI SAXLANILMASI ÜÇÜN VİS-MRY PLATFORMASI Центральная Научная Библиотека НАНА(МЭК) Лейла Иманова – Директор Центральной Научной Библиотеки НАНА, Играр Багиев – Начальник отдела Программирования МЭК, Айгюн Сафарова – Начальник отдела Библиотечно-сервисного обслуживания, Гюнель Ахадова – Начальник отдела Контроля электронных ресурсов МЭК Эльмар Кулиев – Начальник отдела Цифровизации МЭК ПЛАТФОРМА ЕСУ-НЦП ДЛЯ СБОРА, ЭКСПЕРТИЗЫ И НАДЕЖНОГО ХРАНЕНИЯ ДОКУМЕНТОВ ОБЩЕНАЦИОНАЛЬНОГО ЗНАЧЕНИЯ ДЛЯ НАЦИОНАЛЬНОЙ ЦИФРОВОЙ ПАМЯТИ Central Scientific Library of ANAS (MEK) Leyla Imanova – Director of Central Scientific Library of ANAS, Iqrar Bagiyev – Head of Programming Department of CSL, Aygun Səfərova – Head of Library-Service Department of CSL, Gunel Ahadova – Head of Electronic Resources Control Department of CSL Elmar Quliyev – Head of Digitalization Department of CSL PLATFORM UMS-NDM ON THE COLLECTION, EXAMINATION AND RELIABLE STORAGE OF DOCUMENTS OF NATIONAL IMPORTANCE FOR THE NATIONAL DIGITAL MEMORY Xülasə: Məqalədə Mərkəzi Elmi Kitabxana tərəfindən Vahid İdarəetmə Sistemi çərçivəsində hazırlanmış və Milli Rəqəmsal Yaddaş bazasının formalaşdırılması prosesində tətbiq olunan proqram platformasının təsviri, elektron sənədlərin kitabxana fondlarına cəlb olunması, qeydiyyata alınması, rəqəmsallaşdırılması, elektron kataloqda və rəqəmsal bazada yerini alması Central Library of Science of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

~ 46 ~ AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanası və başqa proseslərin biri-birinə inteqrasiya olunmuş şəkildə idarə olunması şərtləri təsvir olunur. Məqalədə həmçinin rəqəmsallaşdırmanın perspektivdə rastlaşa biləcəyi təhlükələr səsləndirilir. Açar sözlər: Milli Rəqəmsal Yaddaş, Mərkəzi Elmi Kitabxana, idarəetmə, Vahid İdarəetmə Sistemi, rəqəmsallaşdırma, interqasiya, metadata, platforma, modul, sənəd, MARC 21, RDA, VİS, MRY. Резюме: В статье описывается платформа программы применяемой в процессе формирования Национальной Цифровой Памяти, подготовленной Центральной Научной Библиотекой в рамках Единой Системы Управления, привлечение электронных документов в библиотечные фонды, их регистрация, оцифровывание, размещение в электронном каталоге и в цифровой базе и условия управления других интегрированных друг в друга процессов. В статье также озвучиваются опасности, с которыми можно столкнуться в перспективе оцифровывания. Ключевые слова: Национальная Цифровая Память, Центральная Научная Библиотека, управление, Единая Система Управления, оцифровывание, интеграция, метадата, платформа, модуль, документ, MARC 21, RDA, ЕСУ, НЦП. Resume: The article describes the conditions for managing and integrating the processes of attracting electronic documents to the library collections, registering, digitizing, introducing into the e-catalog and electronic database and other steps developed by the Central Scientific Library within the framework of the Unified Management System software platform with reference to the National Digital Memory database. Key words: National Digital Memory, Central Scientific Library, managment, Unified Managment System, digitising, integration, metadata, platform, module, document, MARC 21, RDA, UMS, NDM. Giriş: 2014-cü ilin may ayında Azəbaycan Respublikasının prezidenti cənab İlham Əliyevin iştirakı ilə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Mərkəzi Elmi Kitabxanasının yeni inşa edilmiş binası istifadəyə verildi. Açılış mərasimində cənab prezidentə kitabxananın bir neçə innovativ layihəsi sırasında Vahid İdarəetmə Sistemi (VİS) layihəsi də təqdim olundu. Layihənin zərurəti, məqsədi, əldə etdiyi nəticələri və həllini gözləyən problemləri nədən ibarətdir? Kitabxana-informasiya vahidinin bütün mümkün proseslərinin avtomatlaşdırılması, inteqrasiyası, nəzarətdə saxlanılması və mərkəzləşdirilmiş şəkildə idarəedilməsi zəruridir. Bu proseslər kitabxana personalı, mühafizə edilən sənədlər, istifadəçi, maliyyə, sənədləşdirmə, istifadəçilərə xidmət, təhlükəsizlik, nəzarət, hesabat və əlaqələndirmə kimi anlayışları əhatə edir və respublikada sənədlərinin sayı 1,5 mln-dan artıq olan yeganə elmi kitabxananın 4000-dən artıq oxucusunu və 200-dən artıq əməkdaşının vahid mərkəzdən, optimallaşdırılmış proqram tərəfindən idarəolunmasını tələb edir. Vahid idarəetmə prosesləri, təbii ki, kitabxananın həyata keçirdiyi layihələri də əhatə etməlidir. Bu layihələrdən biri Milli Rəqəmsal Yaddaş (MRY) layihəsidir. MRY Azərbaycanın tarixinə və mədəniyyətinə aid olan məlumatların rəqəmsallaşdırılaraq ümumi tanışlıq və dərin tədqiqatlar aparmaq məqsədilə həm müasir, həm də gələcək nəsil istifadəçiləri üçün nəzərdə tutulan məlumat bazasıdır. MRY təkcə Azərbaycan dilində və Azərbaycanda hazırlanmış sənədlərin yox , Azərbaycan hüdudlarından kənarda xarici dillərdə tərtib edilmiş materialların AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

~ 47 ~ Milli Rəqəmsal Yaddaş üçün ümummilli əhəmiyyət kəsb edən məlumatların toplanması, ekspertizası və etibarlı saxlanılması üçün VIS-MRY platforması üzərində də qurulur. Bu isə Azərbaycan tarixi və mədəniyyətinin təbliği üçün çox əhəmiyyətli bazanın formalaşması deməkdir. Bu tələbləri qarşılamaq məqsədilə Azərbaycan kitabxana-informasiya sistemi təcrübəsində ilk dəfə məhz MEK-in proqram və texniki tələblərinə uyğun olaraq yerli proqram mühəndisləri tərəfindən Vahid İdarəetmə Sistemi (VİS) platforması hazırlanmışdır. VİS-in komponenti olaraq Vahid İdarəetmə Sistemi - Milli Rəqəmsal Yaddaş (VİS-MRY) platforması MRY layihəsi üçün tövsiyə edilən bütün növ sənədlərin siyahıya alınması, ekspertlər tərəfindən anonim qiymətləndirmə, sənədləri fiziki olaraq MEK-ə cəlb etmə, rəqəmsallaşma prosesində prioritet ardıcıllıqların müəyyənləşdirilməsi, rəqəmsallaşma işinin bölgüsü və icrası, keyfiyyətə nəzarət, konvertasiya edilməsi, yaddaş serverinə yerləşdirilməsi, istifadəçilər üçün veb-portalda yerləşdirilməsini nəzərdə tutur. VİS-MRY Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafına Dəstək Fondu və Mərkəzi Elmi Kitabxana arasında bağlanmış müqavilə əsasında “Milli Rəqəmsal Yaddaş üçün ümummilli əhəmiyyət kəsb edən məlumatların toplanması, ekspertizası və etibarlı saxlanılması” layihəsinin tərkib hissəsidir. VİS-MRY əhəmiyyəti akademik icma və gənc mütəxəssislər üçün aparılan tədqiqatlarda ilkin və etibarlı mənbə problemini aradan qaldıracaq, MRY müasir və gələcək araşdırıcılar üçün əhəmiyyətli hesab edilən sənədləri rəqəmsal formatda əlçatan edəcək, vahid və etibarlı istinad mənbələri problemi həll olunacaq. VİS-MRY platforması geniş istifadəçi auditoriyası üçün nəzərdə tutulur. İnternetə çıxışı olan istənilən şəxs bu platformanın mənbələrinin açıq istifadə üçün nəzərdə tutulan hissəsindən faydalana biləcək. Əsas hissə: VİS müəssisənin bütün mümkün proseslərinin avtomatlaşdırılması, inteqrasiyası, nəzarətdə saxlanılması və mərkəzləşdirilmiş şəkildə idarəedilməsi sistemi kimi aşağıdakı platformalardan təşkil olunub:  VİS-LİB – Avtomatlaşdırılmış kitabxana idarəetmə platforması;  VİS-HR – İnsan resusrslarının idarə edilməsi platforması;  VİS-FİN – Maliyyə resurslarının idarə edilməsi platforması;  VİS-DOC – Elektron sənəd dövriyyəsi platforması;  VİS-SCAN – Rəqəmsallaşdırma prosesinin idarə edilməsi platforması;  VİS-AN – Elan və bildirişlərin idarə edilməsi platforması;  VİS-MRY – Milli Rəqəmsal Yaddaş layihəsinin idarə edilməsi platforması. VİS-MRY platformasında ümumi iş prosesini sxematik şəkildə aşağıdakı ardıcıllıqda təsvir etmək olar:  MRY üçün sənəd siyahılarının tərtib edilməsi;  Ekspertlər tərəfindən siyahıların qiymətləndirilməsi;  Sənədlərin fiziki mənbələrinin axtarılıb tapılması və rəqəmsallaşdırmaq üçün MEK-ə cəlb edilməsi;  Rəqəmsallaşmanın təmin edilməsi;  METADATA-ların tərtib edilməsi;  MRY platformasında təsnifatlaşdırma və rəqəmsal sənədin istifadəyə verilməsi. Central Library of Science of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

~ 48 ~ AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanası Sənədlərin siyahılarının formalaşması və ekspert qiymətləndirilməsi. Prosesin ilkin mərhələsi AMEA institutları ilə əməkdaşlıq üzərində qurulur. Hər bir institut rəhbərliyinə ünvanlanan müraciət əsasında MRY üçün tövsiyə edilən mənbələrin siyahıları təqdim edilir. Həmin siyahılar əsasında ilkin axtarış hədəfləri müəyyən edilir. Növbəti mərhələ üçün bu siyahılarla iş prosesini təkmilləşdirmək məqsədilə siyahıların təqdim edilmə prosesini də virtual platforma üzərindən aparılması nəzərdə tutulur. Siyahıları aidiyyəti istiqamət üzrə (əsasən tarix, etnoqrafiya, ədəbiyyat, dil) mütəxəssislər (ekspertlər) təkmilləşdirməli və MEK tərəfindən hazırlanmış qaydalara əsasən müxtəlif meyarlar əsasında qiymətləndirmə aparmaqla əhəmiyyətini müəyyənləşdirməlidir. Nəzərdə tutulur ki, gələcəkdə hər bir ekspert onun üçün açılacaq “elektron kabinet”dən internetə çıxışı olan istənilən coğrafi məkandan və müəssisədən fəaliyyət göstərə biləcək. Ekspertlər əsasən 2 funksiyanı icra edirlər: MRY üçün tövsiyə etdikləri sənədi qiymətləndirməyə çıxarmaq və digər bir ekspert tərəfindən təqdim edilən sənədi qiymətləndirmək. Ekspertlər tərəfindən aparılan yekun redaktə proqramda növbəti mərhələyə - “sifariş edilsin”/”yerləşdirilsin” pəncərəsinə keçirilir. Sənədlərin mənbəyinin axtarışı və cəlb edilməsi. Siyahılar hazır olduqdan sonra növbəti mərhələ - siyahılar üzrə sənədlərin müəyyən edilmiş formatda axtarılmasıdır. Mənbələrin axtarış ardıcıllığı aşağıdakı kimidir: 1. Sənədin rəqəmsal forması varsa və əldə edilməsi mümkündürsə sənəd MEK-də rəqəmsallaşma mərhələsinə keçirilmir; 2. Rəqəmsal forma mövcud deyilsə, ilk növbədə Azərbaycan daxilində axtarış aparılır. Sənəd vahid nəşr kimi yalnız bir müəssisədə/şəxsdə mövcuddursa, həmin müəssisə/şəxs ilə mənbənin MEK-də rəqəmsallaşdırılması müəllif hüquqlarının da nəzərə alınması ilə müzakirə edilir və həyata keçirilir; 3. Sənəd ölkə daxilində olmadıqda MEK-in Fondların Formalaşdırılması bölməsi sənədin rəqəmsal formasının cəlb edilməsi üçün xarici kitabxana/fond/arxiv ilə əsasən sənəd mübadiləsi formatında kommunikasiya qurur və sənədin rəqəmsal formasını əldə edir. Rəqəmsallaşdırma və keyfiyyətə nəzarətin təmin edilməsi. Çap formasında MEK-ə müvəqqəti cəlb edilmiş material MEK-in Rəqəmsallaşdırma şöbəsinə daxil olur, sənədlərin siyahısında prioritet pozisiyaya yerləşdirilir, rəqəmsallaşdırılıb sahibinə təhvil verilir. Proses tam nəzarətdə saxlanlmalı, rəqəmsallaşma prosesindəki fəaliyyət tam şəkildə avtomatlaşdırılmalıdır. Bunun üçün rəqəmsallaşma siyahıları, prioritet ardıcıllığında sənədlərin qiymətləndirilməsi, işin icra mərhələlərinə nəzarət, işi icra edənlərə nəzarət, rəqəmsallaşdırma keyfiyyətinin idarə edilməsi, konvertasiya prosesinin idarə edilməsi kimi bütün mərhələlər tam şəkildə avtomatlaşdırılmalıdır. Rəqəmsallaşma prosesinin optimallaşdırılması bölməsində iş prosesinin ardıcıllığı, standartlar üzrə tələblər və s. istiqamətlərdə ətraflı məlumat yerləşdirilməlidir. Metadata həcmi çox və pərakəndə olan informasiyalar haqqında nizamlanmış məlumat verən informasiya, başqa sözlə “rəqəmsal və ya fiziki sənəd haqqında informasiya”dır. Metadatanın əsas məqsədi “adlı” məlumatların tapılmasında və yeni resursların aşkar edilməsində istifadəçilərə sistemli axtarış aləti verməkdir. Metadata həmçinin elektron resursları təşkil etməyə, rəqəmsal eyniləşdirmənin təmin edilməsinə, resursların arxivləşdirilməsinə və qorunmasına kömək edir. Metadata resursların aşkarlanmasında müvafiq meyarlara görə resursları müəyyənləşdirmək, oxşar resusrları bir araya gətirmək, müxtəlif resursları ayırmaq və informasiyanın aşkar edilməsi imkanına malikdir. Ümumilikdə, metadata layihə və ya müəssisə AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019

~ 49 ~ Milli Rəqəmsal Yaddaş üçün ümummilli əhəmiyyət kəsb edən məlumatların toplanması, ekspertizası və etibarlı saxlanılması üçün VIS-MRY platforması ehtiyaclarının arxitekturasına, iş prosesinə əsasən formalaşdırılır, iş prosesi ilə müəyyən edilibsə administrativ metadatalar özündə müqavilə, alqı-satqı barəsində məlumatları da cəm edir (1,2,3). Rəqəmsal sənəd üçün METADATA-nın tərtib edilməsi sənədin rəqəmsallaşması bitdikdən sonra başlayır. Sənədin rəqəmsal forması yaradıldıqdan sonra sənəd haqqında ilkin məlumatlar (sənədin adı, müəllifi, ilkin tipi və s.) dəqiqləşdirilir, düzəlişlər aparılır, “ilkin məlumatlar” sahələri tamamlanır. METADATA növləri arasında transformasiyanın təmin edilməsi. Xüsusi və sınaqdan çıxmış metadata modelləri müxtəlif sahələrə tətbiq edilir. Üç fərqli metadata mövcuddur: təsviri metadata, struktur metadata və inzibati metadata. Təsviri metadata aşkar edilmə və identifikasiya kimi məqsədlər üçün bir qaydanı təsvir edir, “sərlövhə”, “xülasə” və “açar sözlər” kimi elementləri əhatə edir. Struktur metadata cədvəllər, sütunlar, düymələr və indekslər kimi verilənlər bazası obyektlərinin strukturunu təsvir edir. Struktur metadata verilənlər konteynerləri haqqında metadata və mürəkkəb obyektlərin necə bir araya gəldiyini göstərir, məsələn, səhifələrin fəsildən yaranmasına necə əmr verildiyini göstərir, rəqəmsal materialların növləri, münasibətləri və digər xüsusiyyətlərini təsvir edir. İnzibati metadata bir resursu idarə etmək üçün informasiyanın nə vaxt və necə yarandığını, faylın növü, digər texniki məlumatları və “informasiyanı kim əldə edə bilər?” (informasiyaya icazə) funksiyalarını təmin edir. İki alt tip hüquqların idarə olunması və qorunma metadatalarıdır. Hüquqların idarə olunması metadataları intellektual mülkiyyət hüququnu izah və təmin edir, qorunma metadataları isə resursun yerləşdirilməsi və mühafizəsi üçün məlumatı özündə ehtiva edir. Beynəlxalq standartlar metadataya müraciət edir. Milli və beynəlxalq standartlar icmallarında, xüsusən ANSI (Amerika Milli Standartlar İnstitutu) və İSO (Standartlaşdırma üzrə Beynəlxalq Təşkilat) metadata və qeydiyyat sənədlərinin standartlaşdırılmasına dair consensusun əldə edilməsi istiqamətində çalışır. Əsas metadata reyestri standartı İSO/İEC 11179 Metadata Qeydiyyatı (MDR), standart üçün çərçivə İSO/İEC 11179-1: 2004-də təsvir edilmişdir. Bu standart, ilk növbədə “məlumat elementi” qeydiyyatı kimi təsvir edilsə də, onun məqsədi metadata məzmununu konkret tətbiq sahəsindən asılı olmayaraq təsvirinə və qeydə alınmasına kömək etməkdir. Coğrafi yerləşmə xəritə və şəkil kitabxanalarının və kataloqların ənənələri üzərində qurulan xüsusi coğrafi metadata ümumi mətn emalı prosedurlarının tətbiq olunmaması səbəbindən xüsusi standartlara malikdir. Dublin Core metadata şərtləri, aşkar edilmə məqsədləri üçün resurların təsviri məqsədilə istifadə edilən söz şərtləri qrupudur. Dublin Core - şəbəkə resurslarına yönəldilən qarşılıqlı işləyən onlayn metadata standartıdır. Dublin Core Metadata Element Set kimi tanınan 15 klassik metadata elementi paketi standartlar (4, 5) tərəfindən dəstəklənir: • ISO Standard 15836:2009 of February 2009 [ISO15836] • ANSI/NISO Standard Z39.85-2012 of February 2013 [NISOZ3985] • IETF RFC 5013 of August 2007 [RFC5013] Z39.87 Data Dictionary – Rəqəmsal fotoşəkillər üçün texniki metadata ANSI / NISO Z39.87 2017-ci ilin 3 aprel tarixində yenilənmişdir. Standart rəqəmsal şəkillər üçün metadata elementlərini müəyyən edir. Standartın lüğət funksiyaları sistemlər, xidmətlər və proqram təminatı arasında əlaqələndirməyə yardım edir. Rəqəmsal şəkil kolleksiyalarına uzunmüddətli rəhbərliyə və davam etdirməyə də kömək edir. Rəqəmsal kitabxanalarda metadata dair standartlar Dublin Core, METS , MODS, DDI , DOI, URN , PREMİS , EML və OAI-PMH Central Library of Science of ANAS Research Papers, volume 1, №1, 2019

~ 50 ~ AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanası daxildir. Dünyanın aparıcı kitabxanaları onların metadata standartlarının strategiyalarına dair göstərişlər verir. EAD - Encoded Archival Description - arxiv və arxiv sənədlərində XML istifadə edərək arxivləşdirmə yardımçılarını kodlaşdırma standartıdır. America Archives Society-nin Kodlanmış Arxivləşdirmə Standartları üzrə Texniki Alt Komitə və Konqres Kitabxanası tərəfindən dəstəklənir. RDA (Resource Description and Access - Resusların təsviri və əlçatanlığı) AACR2-nin hüquqi varisidir və yenilənmiş standart qismində çıxış edir. MARC 21 sistemlər arasında biblioqrafik məlumatların vahid kodlaşdırılması və mübadiləsi/kommunikasiyası məqsədilə tətbiq olunur. 2017-ci ilin may ayında yenilənmişdir. ABŞ Konqres Kitabxanasının (6,7,) və digər elektron kitabxanalara xidmət göstərən və dəstək verən qurumların araşdırmaları (8,9) nəzərə alınmalıdır. Müasir dövrdə dünyanın müxtəlif ölkələrində, biblioqrafik təsvirə dair 3 standart tətbiq edilir: biblioqrafik təsvirin Beynəlxalq standartı (İSBD), kataloqlaşdırmanın ingilis-Amerika qaydaları (AACR2) və maşınla oxunan kataloqların müxtəlif MARC formatları. İSBD (Biblioqrafik Təsvirin Beynəlxalq Standartı) daha universaldır və ondan bütün dünyada istifadə edilə bilər. AACR2 standartı (İngilis-Amerika Kataloqlaşdırma Qaydaları) ingilis dilli ölkələrdə tətbiq edilir. Kitabxana informasiya texnologiyasının inkişafı ilə əlaqədar olaraq kitabxana informasiyasının əksər hissəsi MARC formatının köməyi ilə kodlaşdırılmışdır. Rəqəmsal sənədin saxlanması və istifadəyə verilməsi. Rəqəmsal sənəd metadatalar əlavə edildikdən sonra bir daha nəzərdən keçirilir. Redaktə işləri aparılır. Tam redaktə edilmiş sənədə elektron kataloqda axtarış zamanı “görünməsi” üçün “icazə” verilməlidir. Bu “icazə” eyni zamanda rəqəmsallaşdırılmış sənədin istifadə üçün əlçatanlığını əks etdirməlidir. Sənədin məzmunundan asılı olaraq təsvirdə elm sahəsi, əlaqəli elm istiqamətləri əks olunur. Məzmunundan asılı olaraq materialın əlçatanlıq səviyyəsi müəyyən edilir: • internetdə açıq istifadəyə verilən sənədlər; • yalnız MEK daxilində istifadəsinə icazə verilən sənədlər (məs., Azərbaycan əleyhinə hazırlanmış və arqumentləşdirilmiş cavablandırılmasını gözləyən sənədlər); • məhdud istifadəçi qrupu üçün icazəli olan sənədlər (məs., araşdırılmamış erməni mənbələri və s.) VİS-MRY platformasının quruluşu. VİS-MRY platformasının quruluşunda tətbiqi nəzərdə tutulan modulların funksional imkanları təmin edilməlidir. Hər bir modulun əsas funksiyası və iş prinsipi aşağıda əks olunub: Platforma inzibatçısı və tənzimlənmə modulu “İstifadəçilərin idarə edilməsi”, “İstifadəçi qruplarının yaradılması”, “Proqramdan istifadə qaydalarının təyin edilməsi”, “İstifadəçilərin yaradılması və qruplara tanıdılması”, “Qruplara və ya fərdi istifadəçilərə yaradılmış qaydaları tanıtmaqla proqramdan istifadə səlahiyyətlərinin təyin edilməsi” komponentlərindən ibarətdir; İnzibatçıların idarə edilməsi modulu “İnzibatçı qruplarının yaradılması”, “Proqramdan istifadə qaydalarının təyin edilməsi”, “İstifadəçilərin yaradılması, qruplara tanıdılması”, “Qruplara və ya fərdi istifadəçilərə yaradılmış qaydaları tanıtmaqla proqramdan istifadə səlahiyyətlərinin təyin edilməsi” modullarından formalaşır. Mövzu təsnifatlarının idarə edilməsi modulu “Elm sahələrinin təsnifatlarının yaradılması”, “Rəqəmsal formata çevrilən məlumatların ilkin formatlarının yaradılması”, “Mövzunun əhatə etdiyi dövrlərin cədvəli ”, “ Mövzu kateqoriyaları və alt kateqoriyalarının AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana Elmi Əsərlər, cild 1, №1, 2019