Ысқақ Ә. Жорғадан қалған тұяқ ем...

АСТАНА TOJIFАУЫ Беу, Астана, ардагым, Айдын шалкар орманым. Сарыарканьщ тесшде, Сары алтындай жайнадьщ. Ата-бабам ансаган, Азат жолды тацдадыц. Култегшшц кексеген, Орындадыц арманын. Тоныкектщ yHi боп, Толайым жыр толгадыц. Абылайдыц туы боп, Ак тугырга орнадыц. Тэуелаздпс квгшде, Кдфан кустай самгадыц. Куггты болсын он бесщ, Болат туя'к тарланым! Eepi reicri улыцды, Кек Tanipi колдадыц. Бар элемге танылтан, Бар ма сенщ арманьщ* Аскакдаттын Астанам, Бар Алаштыц эруагын. Bepi басы киел!, ¥рпагынды колдагын. ТэуелЫздж ак жолы, Бабалардьщ жалгасы. Аппак кала Астана, Ак пеШлдщ арнасы. Сак пен гуннын кешеп, Bi3 боламыз кандасы. Барлык Typxi халкынын* 49

Астана Ак Ордасы. Тас тарихта кдшалып, К,алып кеткен тацбасы. Сен! eMipre экелген, Ел сыйлаган Елбасы. Еуразия тесшде, Беу, Астанам, жайнашы! Кец даламда тулпардыц, Дуб!рлер1 кетпеген. Елд1 моргал epnepiM, Epeyni атьш ерттеген. Откен куннщ кез жасы, Ол1 кезден кеппеген. Сенщ азат кунщщ, Теле бабам кексеген. К,азыбек пен Эйтеке, Бшйк еткен сертпенен. Б1зге жеткен сол мура, Тарих атты кешпенен. Сол 6ip кешщ жалгасар, Татулынден дел сенем. Саган карал бой тузер, Бар Алаштьщ уланы. Саган карал агады, Арал, Каспий булагы. Саган карай шабады, Ерлер мшген пырагы. Сенде маздап жанады, ТэуелЫздж шырагы. Сенсщ, сенсщ, Астана, Бар казактьщ ураны. Сенсщ, сенсщ, Астана, Еркшдштщ шынары. 50

Мацайынан нур шашкан, Сенсщ куннщ шуагы. Бшктерге самгай бер, Кдзагымнын кыраны! Eip езще арналсын, Акындардьщ жыр эн1. Беу, Асланам, кырмызым, Кдтзгалдакдай кыр тугим. Еуразия кегшде, Жайнай берсш жулдызьщ. Тату етш бар дшд1, Алга басты т1рл1гщ, Желб1регп Лондонда, Жещс туын ул-кызыц. Казакпыз деп жар салып, Макданамыз б!з бупн. Улп етед1 душм журт, Отанымньщ б1рлшн. Кек аспанда цыраным, Елтадбада пырагым. B ip ak , Tipaix, ынтымак, Менщ айтар ураным. Жана берсш жаркырап, Беу, Астана, шырагьщ!

ОТАН Отан., Отан, дасиетп кец далам! Оттан ыстыд кершесщ сен матан. Тау-тасыцды коргаймын деп жауьщнан, Атка донган менщ алаш ер бабам. Кдзад жер1 еннпсшдей кершген, Кезш алмай, опасыздар езщнен. Келген кезде, дасиетп жер уннн, Кдншама дан судай атып тегшген. Б1рад-б1рад айрылмадьщ бабалар. Жусан Hici сщген байтад жерщнен. Кайран дазад басыда не тенбедд Мынау дала не сумдыдты кермедд Сонда даты кек байратыд желб1реп, Журектеп намыс-отыц сенбедт Ернеисщ бупн дазад едселд Кун шуадтай дулпыратын ертецд Бар элемде жалтыз жумад езщсщ, Сол yuiiH де суйем Отан мен сенд Желб1ретш Тэуелс1зд1к кек туын, Ынтымадда дадам басты кеш 6yriH. Кдрыштатын, далыспагын дазатым, Басылмасын далыц кеште екгпнщ. (Оцнан тусын Отан анам, тек кунщ) Мекешсщ кайран eniMтектшщ- 52

ШАБЫТЫМ МЕНЩ ШАРЬЩТА Шабытым менщ коздашы, Сенin бip далмай маздашы. Кдялдыц MiHin тулпарын, Жыр елш мынау шарлашы. Домбырам менщ толгашы, Жацылып куйден калмашы. Умбетэл1 бабамньщ, Дэстурш алга жалгашы. Жоргадан калган туяк ем, Жырыньщ болсын жалгасы. Багытымды тузед1м, Я, эруагым, колдашы. Кдлран кустай калыктап, ©нердщ кегш caMFanibi. Сушнбай, Жамбыл тещздщ, Саркылмас дастан арнасы. «Кдражорга», гулпардыц, Туягы болат, тозбашы.

ЕЛШ МЕНЩ ЖАРАССЫН Б1РЛ1Г1М13 Гулдей жайнап керкейетш ертедд Менщ ел1м - ерпсп ел, едсель Барыс мшез Азияныц улы деп, Эльак ертед, таныр элем, ел сень Замананьщ тартып талай азабын, Кетпеухш едд мандайдан сор, наз энщ. Бодандыдтыц y3in тастап бугауын, Еркшджке жеттщ мше, К^азагым! Айыц однан, солдан туып жулдызын, Алга бассын енд1 ел1м ripniriH. Бабалардан калган байтак; жер1мдд Кдлран кустай коргай бшсш ул-кызыц. К^ек байрагы желб1реп нур кепнде, Елтадбасы турган жайнап тершде. EpiKTi улмыз, едселпзд1 тж устар, Кек бершщ намысы бар тепнде. Кулкх болмай, душпанга да, доеда 6ip, Кездессе де дандай диын тосдауыл. Б1з жецекпз б1рлжпенен барлыгын, Еместз гой езгелердей тасбауыр. Орындалар эльак ел!м арманыц, Мойындар да езщд1 ертед жан-жагыд. Эгей улдай теппесе тек болганы, 0з 1шщнен шыккан текс!з жауларыд. Бадыт та алда, кездесер ырыс та алда, Б1з шыгатын баядды бшк те алда. Тэуелшздж керуенш кеш тузеген, Салсак болды казагым дурыс жолго. 54

ЕИ, 0M IP (Тгрме) Ей, eMip, сен осындай катал ма едщ, Бшетш акьшдардыц осал жерш. Кдскырдай бipeyлep кеп таламаса, Кыцсылап айдалада жатар ма едщ. 0м1рдщ содтыкпалы жолын бшсед, Аптыдлай аягымды басар ма ед1м. Жен сурап келщ ед!м мен агама, Шен-шекпен алыпты агам жада гана. Шертшп шекесшен карал едд Кецш м болды менщ дала-дала. НЛренш агад турса шекесшен, 1ш кеп маган пана бола ала ма,.. 1шм де ез.шаруасын дурыстап жур, Ку Minin куландарды курыктап ЖУР- Кай жерден батпан куйрык шыгады деп, Байлардыд кецшше жуыктап жур. Жагдайыдды сен айтып бара калсад, Bip бармагын iiniHe тыгып кап жур. Ум^пен карындаска келш ед1м, KiM бшген карындастыд кершерш. Кайкаддап карындасьщ шыга келсе, Арыдньщ айрандайын теплерш. Жакыньща жаттай гып талататын, Япырау, киьш неткен eMip едщ. Ей, eMip, алда мейлщ, арба мейлщ, Итерпн шаман келсе жарга мейлщ. Еипамге ер мшезш таптатпайтын, 03iMni ер мшезд} арда дeймiн. Жаныдды жараламай угатугын, Отбасымныд барына «тэуба» деймш. 55

Б1Р БАГАЛАР MEHI ЕЛ1М Еркелемей ешюмге, Ocin ед1м мен ез1м, Жет1мд1кт1ц таягын, Xexi жаста жеп ед!м. Болдым толдым демей-ак, 0 з бет1мше келемш. Бар байлыгым кыл калам, 1^асиегп елед1м. Алла маган бшмеймш, Кдшан байлык 6epepiH. Аман болсын эйтеу1р, 0лед сурет enepiM. Адтьщ дем!м калганша, Сенен нэсш теремт. Ерте ме, жсж, кеште ме, Eip багалар MeHi ел1м. Кдлсам егер 1здеус1з, ©з сорымнан керешн. Келгеншше шамамныд, Жырдыц дэнш себейш. Ептеп назым бар шыгар, 0кпем саган жок елгм. 56

БШК ¥Ш МЕН1Ц КЫРАНЫМ Бшк уш менщ кыраным, Аспанды шарлап кырагым. Кезщнен таса кылмагын, Тулюнщ бултац булацын. Шарыдтап шыгып тым бшк. Барынды журпн бшд!рш. Аадан 6ip одтай соргалап, Олжавды алшы шуилюп. Кдлыдтап кекке киялым, Мен дагы шьщга шыгайын. Жазира жер1м бар кезде, Тарыгып калай турайын. Б^анатсыз эттец, адаммын, Кдсыца кайтып барармын. Сэт сапар тллеп теменнен, Юызыгып саган караймын. Кднатыц em6ip талмасын, Сакшысы даркан даламныц. 57

ТУМАН Айырмастай алыс-жакын арасын, Басты ауылды калыц туман кара тун. Буланданган, туманданган ем1рдщ, Туз жалатып тырнап ашып жарасын. Жалын шакты жазым шакка талатып, Болашакка балгерлердей бал ашып. 0ткен куншн, туманында e rri екен, К,анша тагдыр жолын таппай адасып. Боз тумандар коюлатьш буын юл, Басты ецсемд1 муд толтыра бугш 6ip. втседаты жастык шагым сагымдай. Болашак та боз тумандай булыдтыр. 58

НЕМ БАР ЕД1 0Л Е Ц М Е Н Е Н ДОС БОЛЫ П Нем бар ед! елецменен дос болып, Журсем егп жэй прл1кт1 кош керш. Аркасында елец деген жолдастыц Kerri мен1 дос, туыс та жек Kepin. Бул Т1рл1пм тар цапасца удсайды, Булкынсам да колдан бугау шыкдайды. Журектеп жалындаган жырымды, Душпан емес, бауырларым укпайды. ¥йткып келген дауыл менен боранды, Мушркейдц жылы жерге орайды. Найзагайдай шатырлаган шагымда, Булкындырып тар цапасца камайды. Тезге салып тузетед! ныктайды, Айналсо^тап айналамнан шыкдайды. Bipan; неге жарцылдаган найзагай, Несер болып 6ip TerepiH укпайды. Мушркемей босатывдар агайын, ©лещмнщ кэусарына кднайын. Шакырса егер бишме барайын, Сол бшктен темен жакка карайын, Жана алмасам 6ip жарк етш аспанда, Сол бшкте ем!р бойы калайын. 59

HECI MIH Аталмаса аталмасын eciMiM, Ken шпнде умыт калсам Heci мш. Б1реулердщ 6iren журген TeciriH, Б1реулердщ капли журген eciriH. Мактарлыктай кайб1р тулгам тур дейсщ. Осы менщ барлык бойым, xeciMiM. 0з i^jipiM ез бойымда бшемш,. Сол кад1рд1 кастерлеп-ак журемш, Б1реулерд1ц ж1б!тем деп журепн, Б1реулердщ тшеймш деп тшеуш. Артыкдау да кетепншц 6ipi едам, Айтарльщтай жок кой мешц TipeyiM. Б1реулердщ майын суртш муртыныц, Б1реулердщ бггегем жок кулкынын. Сондыктан да аталмауым жен шыгар, Оган менщ екпем де жок шын сырым. Еленбеген арасында жаксы екен, вцшен елдщ кек esyai кыртыньщ. Осы 6ip ой келпрш рас кулюмдк Аякасты ак кагазга жыртуды. Б1рак, 6ipaK елден ерек аталмай, К,алганым да уят екен Gipxypai. Ак каргадай кеп карганын {нпнде, Юм елесш мен сиякты «итсщЦ»* 60

ТАГДЫР ОСЫ Селтец-селтец сез1кпм. бртец оттай кецЫм. Итке салса жепс!з, ©Tin жатыр ем1р1м. Толкын тешз Te3iMiM. Желдей ecin желплп. Кдйрацдаган кумдаты, 1^айран ecin eMipiM. Асау таппай курытым, Жуасытар кулынын. Кур киялмен алысдан, Кдс жындыньщ 6ipiMin. Маздап жанбай жаккан от, Урынамын шовда кеп. Пайдасы жок эйтеу!р, Мен сорлыда дос та кеп. Тулпар MiHin кос-костап Агалар жур аскадтап, 1ншер жур кай жерден, Шалсам Kenin деп бас сап. ©п-етлрш жаны ашып, Сырт кезге тек санасып. Карындас жур кайкацдап, Талданыда таласып. Бак байланса басыца, Кузгын каптар касыда. Тайып кетсе аягыц, Талап тастар косыла. Кулш турып жылатар, 0Mip деген осы ма..! 61

ТАЗЫ ИТ Кдйран тазы, кад1рщщ юм бшген, Кундер кайда иецменен 6ip журген. Тусе ме еске еткен кундер даладан, Тулю куып сирагынан шд!рген. Tipinmiri мунар муцмен астасып, Иец Kerri их Ирлшпен коштасып. Тагдырына назаланып жарыктьщ, Kerin ед! «жынды сумей» достасып. Кдйран тагдыр тэлкепне салмаса, Жакындарыц умтщ ц жалгаса, Тозбас ед1 жуйкесз де жукарып, Кдтын-бала беттен оны алмаса. Жалгыз адам жолдас едьау сешмен, Кдщрщд1 бшуип ед1 тек иец. К^алдыц кацгып айдалада амал не, Eapi Kerri тоз-тоз болып жен!мен. Кур сулдерщ, урпитш ап жyнiцдi, Кдщсылайсьщ ацсап еткен кушцдй Иещц де орга жыкдан арсыздар, Майдан уксын сенщ мушкш куйщдх Kerri eмipдeн 6ip азамат туцшп, Сындырды оны катал тагдыр жудырык- ¥мытты оны бауыр, бала, эйел де, Тек соцынан сен жоктайсыц кур улып. 62

ШЫНАРЫМСЫЦ ШЫГЫСЫМ! Отын урлеп eMip деген yMirrin, Ор тац сайын шыгатугын кулш кун. Алтай таудан, арайлы нур себетш, Шыгыс-шыгыс сен дашан да шыгыссыц. Асдар Алтай, Тарбагатай тауларыц, Алтын толы кен, дазына койнауьщ. Кек TipereH сенщ бшк шыцдарыд, Асдадтатдан Оралханныц арманын. Кдламына ардау болган «Кдр кызы», Клялына канат берген «Кер буты». Бар Алаштыд жастарына уран боп, Кдлган мэдп Бекейулы epairi. Шапагатыд мадайыда таралган, Сенде туган шуадты нур ой-арман. Мардакел мен ерке мшез Ертютен, ¥л-дыздарыд, жулдыздарыд нэр алган. Ойлы орманыд эн салгандай жакут муд, Туныд сулы Зайсан саган гашыдпын. Алтын тадыд эрш жатыр Kipri3in, Одтуст1к пен солтустжтщ, батыстыц. Самал желщ беттен сушп желшген, Орманыд да бугы-марал жедюген. Багдад кунге дарап кейде муд басып, Атдан тадмен арайланып серпшем. Бар Алашда себер ырыс жардылыд, Кдгпар-датпар тау-тас толган алтыныд. Шыдга бпкен шынарымсын, сен Шыгыс, Берекесд байлыгысыд халдымныд. 63

Медщреген кер маралдыц кезшдей, Кол бар ма екен сенщ Маркакел1ндей. Тас тарихта калган мэцп кашалып, Шыгыс жыры бабалардьщ шершдей. Шыгыс-шыгыс Отанымныц шуагы, Шекарамда шеп бои турган, тумары. Каптап келген кальщ жауга каскайып, Кдрс.ы турка;i К^асанбайдьщ ураны. Bip жагыида орыстьщ тау орманы, Bip жагьгада Кытайдьщ тас корганы. Ею алыптьщ ортасында ел!м деп, Желб1рейд{ Шыгысымньщ байрагы. Шыгыс-шыгыс шурайлы тац шуакты, Шыцга быкен шынарымсыц куатты. Шыгысымнан кунде турсын кун кулш, Мейip теккен Найман анам сиякгы. Тэуелшзддк тадын суйш кеппенен, Алга басып келед1 ел1м ескелед. Шыгысымныд айбынды ак ордасы, 0рге карай все 6epuii вскемен. Шыцга бггкен шыгысымньщ шынары, Шыркап энге салады ал! деп сенем! Саркылмаеын шыгысымньщ булагы, Жаркылдасын улысымньщ шуагы. Касиетп сети шыгыс жерщнен, 0л1 талай Оралхандар туады. Кара тебел, кара каска кулындар, Тулпар болып туяк тарпып шыгады. Табигаттын тал 6eciri тынысын, Аякездщ аруындай кулшщ.

Швейцария к;алар cipa шац басып, Сен турганда шуак; шашып Шыгысым. Кдзагымньщ дасиегл мекеш, Шалцып тасып арта берсш ырысьщ. Акындардьщ аскацтаткан жырысыц, К^азагымньщ кек байрагы, Туысыц. Кец далама шапагатты нэр берген. О, Шыгысым, Улысыц!

ТЕКТ1ДЕН ТУЕАН ТАРЛАНДАР (Толгау) Тектщен туган тарландар, Ерше пана болгандар. KpFaM HbiH, жупн кетерщ, Тарихта аты калгандар. Кдрасай баба урпагы, Айтумар тадан тумары. К^арадгы тунде сэуледей, Халдыньщ болган шуагы. 0 зе п нэрл1 еменнен, Бур жарып бутак шыгады. Сонау 6ip еткен заманда, Саркамыс деген даламда. Махаттай тулга eiiim , 1згш1к ceyin адамга. Жет1су жаннат жер1мде, Сардамыс елдщ тертде. Турлаштыц жалгап урпагын, Ер Махат кепп елпрге. Жырлайын ердщ жайын мен, Тектшк 6iTKeHтепнде. Нур шуак сепкен кещлге, ЖYздepi толган ce3iMre. Махат деп атты берштд Сагындьщ ата сэбиге. Бесжке белеп бепеш, Сушнгш айтып эр уйге, ^алжасын сойып, той жасап, 66

Дастаркан жайып тергнде. Кдрттардан апты ак бата, Амандьщ тшеп келшге. Бесш той болып жыр агып, Самрат апа куанып. Шаттыкка шашу шашыпты, Сандыктан барын шыгарып, Естшп эсем эн мен жыр, Турыпты кекте куй агып. Ырыс-кут толып койнауы, ©picxe каптап малдары. Мэре де, сэре болыпты, Сарыкамыстыц дана шалдары. ©Mipre келш Махат ул, Турлаштын жуз! жайнады. Кдрттары 6epin ак бата, Балага тшек арнады. Аналар болып мэз-мэйрам, Отыз кун тойын тойлады. К,айсарлы, батыл, Typi вцдц, Карасай сынды мшездь ©cinri Махат ж1пт боп, 1\\ылыштай втк1р, Ж1герЛ1. ©ленге косып айтайык, Азамат жайьш 6i3 ендй Датпарын казып кененщ, Келпрсш кетт1 демепн. Киесш 1здеп еткеннщ, Тарихты козгап керешн. Тектщен туган арыска, Ескертюш болсын елещм. 67

Кдядан табар дисынды, Умбеттщ улы мен ед1м. Жоргадай жортып, кесшш, Толгатып толгау тегешн. Жагымпаз болып жалпандап, Жыр жазбаушы ед1м мен ез!м. Есшден калган ecxire, Эдш гып бага берейш. БЫмге бурып багытты, Ер Махат мшез танытты. Жалынды жастыд шагында, Молдадан тэл!м алыпты. Санасын билеп саралы ой, Кунд1з-тун ойлап халыдты. К,ырандай шыцга далыдтап, Би1кт1 K03i шалыпты. Ержеткен ed i шагында, Кдмдорлыд жасап дауымга. Алгашды мектеп ашыпты, Сарыдамыс деген ауылда. II Саналы жастар журшт!, Махацныц сонда мацында. Керсетш жшер, ерлшш, К^азадтыц ойлап тецщпн. Шонжардьщ алып байлыгын, Ол кезде елге берд1 к1м? Бай-манап болган Койшыбек, Inici оньщ Тойшыбек. 68

Малдарын белш берштт, Кдтзыгын кедей керип деп. Болса егср байсал бшнсп, Талпынтар енер жптгть Жиып ап ецшец жастарды, Бипмнен отау TirinTi. Махатка сонда жолдас боп, Сыдык та 6ipre журштт Binyiiii ем бала кез1мнен, ©лшпайулы Сыдыкты. ©йткеш Сыдык карт устаз. Ауылда б!зд1тт туыпты. Кварталы таудан тас жарып, Сыдыктай ж1пт шыгыпты. Орел! тутан сол ерен, Жасынан гылым куыпты. Атсын деп алда ак тацдар, Манайта шуак шашкандар. Ыбырайым, Махат, Эбжан ер, Кдрацгы казак елше, Бшмнен казак каккандар. Айтылып ойлар оларга, Жазылар талай дастандар. Мактанам H eci менмш деп, Сыдыкты айггым керд!м деп. Есхмде бата бергеш, Умбеттей акын болтын деп. Кырандай каккан канатын, Fылымнан тапкан тоятын. Элшбайулы Сыдык та, Бшмге куштар болатын. Акылын айтып жастарта, 69

Тура 6ip жолга салатын. Эзщдеп кейде эн айтып, Домбыра тартып коятын. Умбеттщ келш ушне, Шеж1ре, тарих согатын. Ата деп барсац алдына, Разы боп тыны калатын. Ертецге ум!т иццрген, Асыр сап ойнап, 6ip журген. Кездерде согыс боларын, Ол кезде, cipa, кш бшген? Кезенш HeMic ^аруын, влемнщ бэрш булд1рген. Айрылып ана баладан, Мандайын таска Т1лд1рген. Жетхм тып бала-шаганы, Кебенек кебш кипзген. К,ара булт тент аспанда, К,анды жас кезден акканда. Басталып согыс батыстан, Кдйгыга ел1м батканда. К^ару ап ерлер колына, Кдбагы муз боп катканда. Ел басына кун туып, Сыналар кдын шактарда. Атойлап алга, урандал, Бар элем салган, Аттанга! Фашистер ойран салганда, Бет алып ерлер манданта. Кдсьщтай каны калганша, Отанды, елд1 коргауга. Махат та тшек бшд1рдт 70

Аттанбак болып шалгайга. Намысы ердщ ж!бермей, Кдракан басын ойлауга. Журекп жан ед ол дагы, Шайкасу ед1 арманы. Аягыц сенщ KeMic деп, Согыска 6ipaK алмады. Сонда да ж т т жасымай, Жещстщ жайын ойлады. Тылдагы елге басшы боп, Бекем гып белш байлады. Майданга ап барльщ еркекп Кдталдык заман керсетп. Ауылды жиьш Махат та Отаны уш!н тер текла. Аналар erin ericiH, Балалар бэр! ерте ест!. III Ж!пт кой кату карымы, Бойында басьш дарыны. Кемп!р, шал, эйел, баланьщ, Жещске ойын жетелеп, Жшерш оттай жаныды. Елше гутка болды деп, Махадды журты таныды. Акталып адал ic T e p i, Осы ед! кептщ куткен!. Атырып тацды танга урып, Атынан Махат туспед!. Тарихта калды тылдагы ер, 71

Жещстщ туын лижет. Кершш еткен ецбеп, Атак; пен данкы ерледй Толтырды орден-медальга. Тау мусш дария кеудеш. Алгысын алып журтыныц, Мадтаудыц алдын бермедт Ад бата алып халыдтан, Намысын кайрап жанытдан. Keineri Махат аталар, 0рл1кт1ц рухын танытдан. вшпестей ойып алды орнын, Б1здерге жеткен тарихтан. Бастасам сезд1 эрщен, Толгаймын жырды эл1 мен. Махаттьщ Ын жалтаушы, Гурлаштыц xeicri урпагы, Kemeri еткен Мэл1ген. Мэлшен жайлы айтайын, Шабытым шалдып таты мен. Ертецге жалтал ум1гп, Жаратдан жайсац яйптп. Улыстыц улы куншде, Мэлшен арыс туыпты. Сол куш кун де шыгыстан, Шапагын шашып шыгыпты. Турлаштын калъщ эулетк Той жасап журтын жиыпты. Асыр сап жастар эн салып, Бэйгеге барын Tirinxi. Кош болып эке арманы, Соцынан epin ардаты. 72

Агадан калган дэсгурдн Мэлден ага жалгады. Ол дагы e d i ер мшез, Жшттщ болып тарланы. Ел уцйн болсад эбдер, Ецбекпен терщ теплер. Адалдык жолдан таймасан, Табысыд кепке кершер. Совхоздьщ емдеп мал-жанын, Мэлден болды дэрдер. Карамай боран дауылга, Аттанып малды ауылга. Кдскелед, Топар, Куртще, К,ызымет етш кауымга. Кебейтш жылкы, койларын, Ауыртпай дэр! салуга. Заманныц кошт тузетш, Едбектщ жырын удетщ. Каптатьш малды ecipni, Ой менен кырды тулетш. Сакпанда тулж тудырды, Уйкысыз тацды кузетш. Y mitih елдщ адтаган, Эдеппен иба сактаган. «Жедсу» атты совхозда, Аттанды кешн бас маман. Талабы ерге дедгелеп, Жатса да толып таспаган. Жасаган елге H ri iciH , 031 емес журты мадтаган. 73

IV Отбасын курып суйюмдц Акыдды, арлы, ул суйдй Нагжандай асыл жарына, Мацайдыц бэр! суйсшдг Ата мен эже атанып, Бакдшса бастар кун туды. Арпакка 6epin улагат, Жацсы icKe гана умтылды. Ецбеп зая кетпедц Ал-дызы ecin кектедк Экенщ алып тэлгмга, Озгенщ жолын кеспедь Жаксылык :ске жадырап, Жамандык аулак, кет дедг Аттанып халык баласы, Кдйраткер болды Лэззаты. Курылыстьщ жайын мецгерш, Инженер болды Болаты. Болды гой мыкты каржыгер, Аяулы, асыл Жанаты. Тэртштщ болып сакшысы, Офицер каз1р Манаты. Тектщен теки туады, Осыган ой сап караты. Ь^айнаса бойда енер1м, Талайым толгау тегешн. Махаттыц мактан 6ip улы, Майда емес мыкты 6ip улы, Лэззатка енд1 келейш. Ж ш гпк жайсац мшезш, Керген 6ip жаннын мен ед1м. 74

Алтыннан асыл ардадты, Мэрт кедш, жомарт, салмадгьг Турлашев Лэззат когамга, Eceai едбек арнапты. Мастанбай атак, дадкка, Жадсыльщ жолын жалгапты. 1згшк етш журтына, Жамандык; жолга бармапты. Асылдыц калган сыныгы, Буладгыд мелд1р туныгы. ЖеЛсу мекен киелд Тудырган талай улыны. EepiK те болсын болаттай, Ел1мнщ тхккен тугыры. Ауданныц болган э т и , Махаттыц Лэззат 6ip улы. Халкына кызымет еткеннщ, ¥зак та болсын гумыры. Байсалды мшез байыпты, Тектшк жолын танытты. Жамбылдыд елш жайнатып, Кетерд1 бшк халыкты. Толагай icri тындырып, Журтынан алгыс алыпты. Барасай атты ауданга, 0юм боп онан барыпты. Ел ушш epi гуады, Атаныд жолын куады. Карасай баба болган гой, Шапыраштыныц ураны. Бабаныд рухы корган боп, Лэззатка тусЛ шуагы. Адалды. арлы, текЛшж, 75

Эюмнщ болды ураны. Адылды, адал iciMeH, Халыкка ж т т унады. Биимш жалгап талапда, Сэулесш шашты казачка. Квтерщ Лэззат нар жупн. Депутат болды Сенатда. Ортада жургп ордалы, Кдуымнын жайын ойлады. Эдщет жолын ту етш, Зацменен елд1 коргады. Сарабдал сака салмакты, Азамат болды ардакты. Облыска жасап кызымет, Жет1су жерш жайнатты. Орынбасар атанып, Едбектщ отын маздаггы. ©м!р бар жерде, арман бар, Талапты ерде талгам бар. Жастарта айтар акылым, Жамандык жолка бармандар. Турлаштыд тектт ул-кызы, Секшд] дэстур жалгацдар. Сенбейд1 ой мен санадан, Халыдка суйеу болтандар. Мадтаныш болсын мэцгшк, Тарихда атын жазгандар. Аман да болсын эрдашан, Текпден туган тарландар. 76

езш жаилы Туган жылым Елу тогыз, Доцызбын. Ыстыгына, суыгына, KeH6ic мынау емзрдщ. Он сепзде жалын атып, Жыр кегшен кершдш. Жиырма бесте, Желк куып, Аста-тек боп теплд1м. Отызымда орда бузар, «Тентексуга» телшд1м. Кдгрык; жаста ку тхрлкгщ, Курмеуше жеплд!м. Жулдызым ба? Бальщпын гой, Балыкдын. Тунык судыц кэусарынан, Пэк мшез;р алыппын, Адкылдаган ак кецшмен, Талайларга жагыппын. Досым тупл душпанды да, Жакыным деп таныппын. Сейтш журш шокта басып, Талай жерде жаньтппын. Озгелерд! жылытам деп, Отка езхмд! дарыппын. Отбасым ба? Алла маган берген екен, Жануяныц шаттыгын. Уйленгенмш, Бар эйел!м, кос кызым. Улсыз-ак та кос кызыммен,

Бшк менщ шо^тыгым. Улым жод деп мен тагдырга, вкпелеген жок кушм. Мамандыгым? Суретипмш. Крлымда кыл к;аламым. Бояуларга жан 6vripin, Кескшдерд! саламын. Шабыттанган кездергмде, 0лед-жыр да жазамын. Ардаланган шактарымда, Домбырамды аламын. «Кдражорга» термелерш, Текпелетш коямын. 0йткеш мен Умбетэл1 акынныц, Немереci боламын. Суретхш ме, Адынмын ба? Кейде ез!мдд ©з1м де укдай каламын. Бар бшер1м «енер» деген, Елдщ улы боламын. 0з1м жайлы бар айтарым, Осы-ак менщ, карагым!

БИБ1ГУЛГЕ Жайын ойлап халыдтын, Елге салык; салыпсьщ. Музейлерд! юнэлап, Зар илетш койыпсыц. Замандасым Биб1гул, Бшем1з гой С1зд1 бул. Кемектесш риза гып, Демеп ж1бер б1зд! 6ip. Кектем келд! кул^мдеп, Гулдер ecTi дхршдеп. Кемек сурап отырмыз, Биб1гулге бупн кеп. Басьща бак; орнасын, Жаманшыльщ болмасын. С ги б ай мен Жамбылдьщ. Умбетэл1 дацгылдьщ.* Эруагы долдасын! 79

ЖАНАРДАГЫ ЖАЦБЫРЛАР Жанардагы жацбырлар, Жылап журген тагдырлар. Жараларын жанымньщ, Жазатугын ай-жыл бар. Нурын шашып аялы, Kyh сэулесш жаяды. Журекгеп жараныц, Isi гана калады. Кдйгырмашн, бауырым, Мандайыца жазылган . © M ip о с ы болады! Жанардагы жацбырлар, Молддр муц бод тамдындар. К,ыл сымдарын журектщ, Сыздатып 6ip койдыцдар. Жыламандар жацбырлар, Жыламандар тагдырлар!

Б1РЕУГЕ Кдылтып касты, Опасын жакты. Oiipm шашты. Айкайлап капы , Бакырдай басты, Уйдеп байына, Бар кунэш жакты. Кешеге кашты, Ак тесш ашты. Аюдыц астында, Мыжылып жатты. Ыдырсьш, ьщкылдап, Тоятын тапты. Тун кезш кебелек, Ушне кайтты. Курбьшмен кондым деп, OiipiK айтты! 81

О ТОБА... Менщ хал1М жургендей нызыкдырып, Жагдайымды сурайсьщ кулш турып. TepiMe кеп, ак, адал асымды iiiiin, Дастарканды кетеtin тшп-тшш. Эб жыланнан аумайды арбаганьщ, Елдщ емес, ез камьщ ойлаганьщ. Арбауьща амалсыз тусш журген, Ашыд ауыз жандарга тан каламын. Журт алдында жомарттай байпандайсьщ, Сыртьщ бутщ еш юна, арта алмайсыд. Уадытна сай тоньщды ауыстырып, Журетугын о, тоба, сен кандайсыц?! 82

БАЩЛТ Ж АИ ЛЫ TIJIEK Окесше уксап туса кыз деген, Табады деп ез бадытын 1здеген. Деп 6ip досым карап ею кызыма. Ce3in айтты зиклз гана сыйменен. KiM Kepirrri ойлап niiuin ол жагын, Бадьи табар дейсщ айтшы дайда юм. Калайды гой бул ем1рде 6api де, Баласыныд шын бадытты болганын. EKeyi де аппад ашыд мацдайлы, Екеу! де рас менен аумайды. Typi емес журеп де олардыц, Мен сиякты муцаяды, ойлайды. Тагдырларын шалмасын деп толган муц, EKeyiHe бакыт сурап алганмын. Ак дагазын жайып тастап К^алданнын, Суреттерш айнытпай-ад салганмын. Бip бакыт кой барлыгына Keperi, Bipeyre ерте, 6ipeyre кеш келедт Ал 6ipeyre бадыт, байлык дегендд Терезеден тастап кете бередь Жаксы сезге жадырамай не дейш, Табысыма куанар дос сен едш. Бад тшесед менщ ею дызыма, Журепмд1 сатан жулып берейш. Кос козымныц мандайынан бак керш, Куаныштан осы жерде елешн. 83

ЖАЦСЫ АДАМ ЕДЩ... Жадсы адам едщ журегх жомарт жайсандау, Жаксыны болмас жадсы деп сэрг айталмау. Мысыдды сенщ мысыдтай басып журетш, Эйелщ бар ед сурдия мшез сайдалдау. Сзбидей таза жан едщ ага журепд, Зияньщ жод ед1 еишмге сенщ бшемш. Жарыдныц б1рад жанында жасып жантыдтай, Жалбаддап журген дул едщ, api куд едщ. Туладтай exin илесе ceHi сол жарыц, Кдрсы 6ip турар мшезге батыл бармадыц. Бастырмас арын дазадтыд улы едж дой, Мен сенщ сол 6ip сырыдды уга алмадым. Жэннатта жаныд болсын деп ага езще, Журектен шыддан жаралы жырды арнадым. Аунап 6ip жатсын аруагыц! 84

ЖЫЛДАРЫМ Ж Ы ЛЖ Ы П БАРАДЫ Журекте далып наз эш, Жылдарым жылжып барады. Аузына елд! даратар, Кундер!м кайда баягы. Кектемнщ леб1 алыстап, Кузп жел жадын согады. Жэущреп нурлы жанары, Кдылган дас пен дабагы. YMipmin шыдпас дасымнан, Арулар дайда баяны. Мэнгшж турмас бул ©Mip, Кдлады бэр! далады. Кектеммен ©Tin жаз эш, Саргайып куздщ бояуы. Кдгрыдтьщ далып дырдасы, Елуге ©Mip таядьг. Есейген кещл жастыдда, Жэущреп 6ip сэт дарады. Ж!пгпк ©Tin базары, Ацсаймын тылсым саяны. Жабырдап келген сэттерде, Кушашн жайып аялы. Жан жарым дарсы алады, Кецшдщ кштш табады. YftiMHin болган ажары, Жырымныц болтан наз эш. Оке деп шыгып алдымнан, Куантып дыздар дояды. Бутан да шуюр «Алла» дел, Мардайып кещл далады. 85

к;а л к ;а м -а й Болсацдагы ©Mip керген кез керген, Тущлмеунп ем туе! жылы пендемнен. Ацкылдаган, жаркылдаган жан гой деп, Анатып ем сен! кадкам кергеннен. Кдрындас деп кушагыма аялап, Журуип ед1м жещацщ багалап. Асыл арын таптап кейде агацныц. Баска шыгып кететшщ жаман-ак. Перштеге с е т журсем балап-ад, Кетесщ гой кейде жанды жаралап. Женс^з жерде ©лш-eiiiin езхндк 0з басыма шыгарганым, обал-ак. Кэрще де, бэрще де теземш, ©йткеш мен емеспш бе азамат. к;АР ЖАУЫП Т ¥ Р К^ыр мен ойды керпе астына алып бip, Жапалактап далада кар жауып тур. Ecki жылым кепп ед1 ecipK en, Жаца жылым ак пей!лге жолыктыр. Ак кар менен тазалансын квщлдер, Кеткен ед1 кептен 6epi болып Kip. Керз! еттюл Teyin шацгы, шана гып, Анау кьфда калды б1здщ балалык. Акша кардан бала кунд! еске алып, ЖYpшi досым кырта карай барайык. Бал кундердк сол кундерд} еске алып, Kip K e n ^ i 6ip тазартып алайык. 86

КАНДЕН ИТ Вй, канден ит, канден ит, Талайларды керген ит Кдпсац капкын каскырдай, Кур кещлдг белмей ит. Балактарды жыртатын, Толып жатыр сендей ит. Капсац капкын арлан бои, Ак; азуды салган боп. Bepi кауып ем1рде, ©лш кетсем арман жок- Кандендермен алысар, Менде шама калган жок. Bipeyre май шылк eMip, Bipeynepre сырт емip. Канден талап каскырды, ©xin жаткан кырт eMip. BipAi-6ipre талаткан, Кьвыксыд-ау, ит eMip. 87

АКЫН МЕН БАКЫТ Акынсьщ деп 6ipey сен! мактайды, Сыр лагылды, жырларьщды жаттайды. Бакыт жайлы жазса жазар акындар. Ал ездер! бакыт дэмш татпайды. Б1реулерге болып журсе, бас кайгы, Эдшет деп акын тыным таппайды. Бет!це кеп кулш турып б1реулер. Сырт айналып есек айтып даттайды. Bipey б ш т, 6ipey бшмей оггайды, Шын жалганды басьща кеп топтайды. Kaciperri 6ipre Kepin жургендей, Тагдырьща бал да ашып тастайды. Кунде алшыдан тусе бермес асыгыд. Тек жырьщда екен гой шын гашыгьщ. Акын мен бак ак пен кара сиякты, Bip-6ipiHe кайшы келер кос угым. Демесек те аркаланган акын ек, Жыр дертшщ 6i3 де дэмш татып ек. Акын деген сырттай гана эдем1 ат, Ал 1ш1не уцшсещз кас!рет. Мацдайына кона бермес эрюмнщ, Тагдырыца Алла берген касиет. 88

цыск;а елЕЦ 0M ipre к е л е с щ , Бэрш де кересщ. Бэрше сенесщ, Бэрше тезесщ. Жинайсыц, тересщ, Аласын, бересщ. Шашасьщ, тегесщ, Жецшп, жецесщ. Жаныцньщ ересш, Тэнщмен сезесщ. Ел кез1п елесщ, Адыры елесщ. Шошайтып тебесш, Мола бар кеметш. Еш ленде жеце алмас, 'Ажалдыц жебесш. Бэрше кенесщ, Пешенед дегесш. 89

МЕН CEHI... Мен ceni кезшде тусшдом, Акындык журекп усындым. Бояма бетщд! керген сон, ТуеiHген ушш де кысылдым. Тущлш тук1рд1м! Мен ceni журунй ем таза деп, ©зще жетпейд! бага деп. Бет пердец ашылып калган сод, Тадгалдым, «тоба» деп. Екенсщ карабет! Мен сенщ атьщды кетерд!м, Демеймш енерге бетенмш. Сайкалдык сырынды алган сон, Тущлш тез1ммен коса ©лд1м. ¥кдай-ак кетермш! Мен ceHi нур етпм, гул етпм, Акын боп аялап жыр етпм. 0м1рдщ ей, егей, пендесд Кенппмд! кул еттщ. Сыздатып журекп! <ю

НЕГЕ Шьщ басы болып турагы, Болаттай 6epiK туягы. 1\\ыран деп барсац 6ipeyre, Ь^арга боп неге шыгады. Гэккуш эшн айтар деп, Тындасад кумар тардар деп. Акку деп барсац 6ipeyre, Шыгады неге сайкал боп. Сез1м1 аппак кардай деп, Пэктш туган Айдай деп. Таза деп барсац 6ipeyre, Шыгады кара майдай боп. Агымтай албырт жомарт деп, Жагдайыц болса карайд деп. Умилен барсац 6ipeyre, Арс етер иггей жогалт деп. Негенщ тапай негесш, Кецитдщ тузеп niereciH. взгеге умгг артпай-ак, ©зще езщ сенесщ. Крцторгай коцыр кун кешш, ©MipiM ет1п келесщ. 91

0HEP ДЕГЕН Bip сез1м бар жок 1здеп елендеген, Бхлмеймш кашан толып кемелденем. Кецшдщ толкындары толмайтугын, Япырау, киын неткен енер деген. Жок; 1здейм1Н oiiTeyip таба алмаймын, Юмге, неге не уппн алавдаймын. Торт кобылам турса да тугелдешп, Мен неге 6ip алацсыз бола алмаймын. Шатганам кейде тасып дегенменен, Муцайсам муза мунды сенен керем. Кегенделген кос козы сияктанып, 0M ipiM ©Tin жатыр елецменен. Bip муцайтып 6ipece жылататын, К^иын-ау, киын досым онер деген. ЖАЬАНДАНУ Барлык элем 6ip тщде, Сейлеу, кулу мумюн бе?! ЖаЪанданып кул тем1р, Боп кетпешк цпркш де. Бар адамга жаратдан, 0з тшдерш таратдан. К^азактын да сез!мш, Кек бершей ояткан. Жайандану жутынып, Шыга кeлдi каяктан. Орыс шамын жагам деп, Агылшын да болам деп. 92

Ана тшш кор етш, Шыга келд1к шаян боп. Уш тшменен элемде, Бакытымды табам деп. Казак; тшн ортада, 0гей ул гып к;оям деп. Жер бетшде уш тшдд Tipi жандар болган жок. Жасап журген уш тугыр, Шыкты мэцгурт кайдан кеп. Асвдтатсац тшхндк Кайран казак; арман жок! ЖЕЦ1С, Ж ЕЩ С ¥Л Ы С 03 Жены, Жены, неткен ¥лы сез едщ, Елж1ретер ecTi адамнын-езепн. Сол Жещстщ туын тзккен ерлерге, Мэцп баки тагзым етш келемш. Сум фашистпен арпалыскан, ейткеш Ардагердщ 6ip урпаты мен ед!м. Болмаса да экем менщ колбасшы Ер намысы от журегш кайрапты. Катардаты карапайым барлаушы, 0 з Отанын калыц жаудан коргапты. Аттыц басын тартып сонау Берлиннен, Мына 6i3re 6efi6iT кунд1 орнаггы. Отан ущш отка rycin куйетш, Экелер гой оны досым бшесщ. Ал аналар тылда журш, тер тепп, Сол Жещске коспап па ед1 улесш. Экеменен, аналардыц алдында, Б1з уршкпыз мовдт басын иетш. 93

Талайлардыц тагдырларын лац дылган, Согыс оты журектерде жацгырган. 0тсе даты жетгпс кектем, ж еттс жаз, Ерлщ рухын ешпестей гып жаздырган. Экелердщ бас иемйз алдында, Жещс туын желб!ретш далдырган. ПАРАЛЛЕЛЬ Жомарттыдтьщ жанында, К^арабайлар журедд Адалдыдтыд жанында, Арам ойлар журедд Батырлыдтыц жанында, Пардырлыдтар журедд Адалдыдтьщ жанында, Кэк1р дурттар журедд Ад кецшдщ жанында, Жод кещлдер журедд Пэк сез^мшц жанында, Бок пешлдер журедд Парасаттьд жанында, Жарамсадтар журедд Алау шадтьщ жанында, Кдрау шадгар журедд Асыл ердщ жанында, Пасыд ездер журедд Адыл кеннщ жанында, Сасыд сездер журедд Кун шуадтьщ жанында, Квлецкелер журедд Нур дуаттыц жанында, Пэленшелер журедд Гамаша арлар жанында. 94

Жаладорлар журедк Аласа ойлар жанында, Парадорлар журедь Жадсылыд пен жамандык, К,ыр соцынан далмайды. Екеушс1з бул QMip, Тагы дызыд болмайды Сол кайгы! К0ЛЕЦКЕЛЕР Келедкелер! Пэлендей жадсылыд жод сенен келер. BipaK-6ipaK ербиген келедкелер, Кыр соцынан калмайтын кайда барса, Адамдар кересш сенен керер, ‘Кущцз кунмен кылтиьш сен шыгасыц, Тунде аймен кылкиып сен турасыд. Жымыцдаса жулдыздар дара тунде, Алды артым, од солыма сен сиясыд. Сез1лед1 бойыднан ызгар бетен, Кутылатын езщнен кун барма екен. Келецкеыз пэк болып жаратылган, Першггелер тек дана шыгар бэлюм. Алды артыца Tycin ап арбайтугын, Кыр соцыцнан ©Mipi далмайтугын. Келедкедей ербиген пенделердц Керген кезде киналган кандай киын. Сол елеске сенде 6ip тутыларсыд, Кунд1 ацсап, армандап кысыларсыд. Кыр соцыднан eM ipi epin журер, Келедкецнен елгенде дутыларсыд. Зар илеткен келедке адамдарды, Керге 6ipre сен1мен бара алмайды. 95

Таусылганда талканьщ сол 6ip елее, Кулыптаспен козгалмай калар мэдп. Еуарау ойын бетще жага алмайды, Абайсызда аяктан шала алмайды. Кара жердщ койнына К1ргеннен сод, Келецке де саган дос бола алмайды. Сэтчцде 6ip киналар жерге келген, Жаксылыгын айтатьга елге берген. Тек кудайым садтасын келецкедей. Елее болып ербиген пенделер ден. САРГАЙГАН САРЫ СУРЕТТЕР Саргайган сары суреттер, Сендерде талай сыр жатыр. Согыстыц mci кеппеген, Кёздерде коцыр муц жатыр. Саргайган сары суреттер, Естелж болар расы. Окелер журген жолдардыц, Унс1з 6ip калган куэсь Саргайган сары суреттер, Кул1мдеп карал турсыцдар. Майданда журш мерт болган, Кырандай боздак кыршындар. Саргайган сары суреттер, Тарихтыд сенде табы бар. Баласын куткен согыстан, Ананыц ащы зары бар. ©ткеннщ ексж кез жасы, Окнпш болып жазылар.

Саргайган сары суреттер, бткеннен калган естелж. Естелж айтып журетт, Есейген бугш ecri едж. Саргайган сары бейнеш, Умытып достар кетпелж . Саргайган сурет кергенде, Согысты кетем жек корт. Саргайган сары суретпен, Сырласкым кейде келедт Менщ де экем майданда, Кдн кешкен нагыз ер едг Немютщ тылын аралап, Барлаушы болдым деп едь Саргайган сары суретке, Оркашан ойды бурындар. Оке мен ана ерлжш, ¥рпакка улп кылындар. Саргайган сары бейнеге. Бас шпдагзым кыльщдар. М¥РАЖАЙЛАР 1з тастаса сонына улы адамдар, Сол 1здерд1 сактайтын муражайлар. ¥лылардьщ улагат 1з1н 1здеп, Муражайга келщдер, ripi адамдар. Тарихты таска басып курагандар, Туган елте бак ырыс сурагандар. вткен кущи 6yriHre аманат кып, Алып келген эрине муражайлар. 97

Тас тарихта дацгыл жол, жыралар бар, Сол жолдарды керсетер муралар бар. Откен кущц еске алам десед егер, Муражайга кел1ддер, Tipi адамдар. Кешепге ой салсад келш бугш, Ертед ceHi iздeйдi Tipi адамдар. МУЗЕЙЛЕР ГИМН1 Qni: Д.Цурамысовтжi Тарихымыз тьщ терецнед басталган, ¥лы кешпед жадымызда садталган. Кдзагымныц сан гасырльщ тагдыры, Музейлерде естелш боп садталгад. Дайырмасыг Аманатда ЖYpeгiднiд терш бер, Бабалардыц килы жолын кер!цдер. Ардадтасад Мэцгшк ел мурасыд, Сырга толы музейлерге Keniaaep. Сакталатын еткен куннщ мурасы, Шеж1реден сыр шepтeдi ол расы. Терец ойга жетелейтш санад ды, Музейлер гой карт тарихтыд куэсТ 98