Қазақстан жазушыларының 3 съезі

КАЗАХСТАН Ж АЗУШ ЫЛАРЫ Н ЬТН III СЪЕЗI

КАЗАХСТАН Ж АЗУШ Ы ЛАРЫ Н Ы Ц III С Ъ Е 31 <0ФЗ> Э ^ а з а к ы и , < М ем л ет се> н .ук 1 к ЭСеркелг Эдебиен*. СВаспасы.

M VXTAP ЭУЕЗОВТЫН, СЪЕЗД! АШАРДАЕЫ C03I Жоллаетар! Бупн б !зд щ жазушыларымыз республиканын мэдени- егпк тарихындары улкен 6ip белге такап кеп тур. О л —• Казахстан совет жазушыларынын аишлралы турган YiuiHiui съез!. Бул съезге барлык басшы жазушыларымыз, совет халкымыз зор кец!л беледц Ce6e6i, эдебиет id — б:зд е халыктык ic. Эдебиет пен совет халкы арасындагы осындай тутас б:рлест:к пен ундесп'к — б:здщ эдебиет1'м:зд!Н бакыты. Совет эдебиет! калын е ль кад!рл1 журтынын аясында eceai. © зш щ а на беагшде, кей халыктык эдебиеттер! анык арман етерлж алтын бес:пнде Qceai. И мпериалиста реакция жардайындагы эдебиеттер тардырынан б:зд!н тар- дырымыз, талабымыз баскаша да езгеше. Аш ылгалы отырран съез1М!з болса, казак совет эдебиетпп'н 1939 жылдаи 6epri 15 жыл шлнде журш еткеи жолына шо- л у жасайды, 6aFa береди ©ткенге корыту, байлау ай- тады. Келешекте калай есу-ерлеуд:н бардарын атап, ба- рысын болж ап бередй Эдебиет жайыидары сынау, ойлау, талдау евздер про- блемалы болса тана эде5иетт:к курылыска, процеске эсерль пайдалы болады. Ек зор проблема — марксист:к- ленинд:к эстетиканык ж уйел1 творчестволык негЫ болып отырран социалист!»: реализм эд>с1н мекгеру пробле- масы. Поэзия, проза, драматургиямыздык осы 15 жыл iuiiH- дег! табыстары идеялык, керкемдж туррысынан караран-

да, социалиста реализм талаптарына каншалык сапада, кай дэрежеде сай шыкты? Осыны д эл танып, айыру, талдау баяндамаларымыз бен жеке сездер:м:зд:Ц opi та- рихтык, эрi проблемалы к и:ндет1. Социалистж реализм талаптарынын 1р:лер1 кайсы де- сек, ариап, этап айтарымыз: заманымызга сай ip:, кер- кемд:к тудыру, шындыкты реалистж дэстурде бейнелеу, шеберл'.кп кушейту, классикалык муралардын шеберлР п'н менгеру!. Осы сыйпаттар аркылы халкымызды ком- ммнистж рухга тэрбиелейтш — халыктык, революиияшыл, отаншыл жэне халыктар достыгын ныгайткыш эдебиет- тер тудыру шарт. Тег:, баяндамалар мен жарыс сезд е р 'м 'з социалисток реализм элюонен ауа жайылган катело'ктердо, мшдерд!, олкылыктарды, ш икЫктерд! ойдагыдай ашуга кемектес- с:н! О л кемшiл iктерд:н, алуан-алуаны ортурл! болран- мен, 15 ж ил !ш:нде казак эдебието'нш вз келемшде кв- piiireH турлерш айыру кыйын емес. О лар социалисток реализм эдкннш талабына карсы, epci — схематизм, на­ турализм, формализм — эралуан нигилизм — бэр! де ес- к:л:кт! сананын творчестволык психологиядагы калдыгы. О л — капиталисток сананын калдыгы, Казакстан жагда- йында жэне патриархалдык, феодалдык сананын калды­ гы, кейде буржуазияшыл ултшылдык, реакцияшыл кон- сервативток куйлер. Роман, повесть, поэма, ©лен, драма, балалар эдебие- r i — бвршщ улкенд!-к1ш:л1 улплерш ен жакагы айткан- дай м'ондер мен желепеген жайларды батыл, эдо'л, терен таллап ашуымыз шарт. Осылай талаптанган эдебиет кана сешмд|' устазы — орыс классикалык эдебиетонен, сол аркылы дуниелок классикалык мурадан ойдагыдай у л п алады. 0з1нен эде- биетт’ к мэдениет1, тэжрибесо молырак орыс эдебиетшен улкен нор, квмек алады. Бул жайлар да казак совет оде- биет!н:н социалистж реализм непзшде ©рлеп ecyiHiH ез- геше шарттары. Казакстан жазушыларынын тобы б уп н езш щ Ш-сье- зоне жеткен шагында ©з iciepine партиялык непзд1 эд1л, объективтж, терен сынды талап етедк С о л yiuin барлык баяндама, жарыс сездер де сынды, мшд! ойдагыдай айта rycciii, аша туссш! Жемо'сл сын. кемекш! сын кеш'ллеп- дей шыгу уш!н, баяндамаларымызда ж эне жауапты жа- зушыларымыздын, сыншыларымыздын жауапты, ойлы

свздершде н еп зп творчестиолык. мэселелер квб'рек кв* тер:лсш. Проблемалы, жауапты ofiFa толы сын сез:, всуге ао- налган свз. О л сын — еш:'ру уш:н емес, ecipy уш!н ай- тылады. Эдебиет1м:з взш:н бар саласында тек капа социалис­ т а болмыстан, кундел.'к ©м:рден нэр алады дейм:'з. Сол катарла ен алдымен, acipece, партиялык дэстурден у л п ала б1лей:к. Б:зд:н республикамыз коммуниста партийный улы, дана басшылыгы аркасында быйыл езгсше би!к, тарих- тык белге басты. Быйыл Казакстаннын шаруашылык, мемлекегпк салмагы бурын казак халкы, Казаксган 6\\- л:п кермеген, жетш болмаган анык зор тарихтык ру- бежге, асура жет:п тур. Осы улы жаналык эрб|'р акыннын, прозаикт:н, дра­ матургии, эдебиет сыншысынын, зе р тте уш х Ы ц — бэр:шц творчестволык ем:рбаянында сондайлык 6ip улкен шок- тыктык бел, бшк асу ecerrri болсын! Будан былай тапл да казак совет эдебиетт1н!н ip: табыстары республика- да танылып, одан opi одак келемшде жэие одак еыртын- да дуниел1к ареиада мо лiм бола туссш! Сол yuiiii енбек етешк! Лл дэ ры жакын жылда-р зор тарихтык жылдар болсын! 0p6ip творчестволык iciMi3ae дана басшымыз, улы ус- тазымыз — коммунисток иартиянын Бук’.лодак совет жа- зушыларына, сонын катарында казакстаи совет жазу- шыларыиа да койып отырган таллбы н актай бЬпегпк! Пар- тиянын совет халкы атынан койган талабын ойдагыдай 1'ске асыру бТздлч Казакстаи совет жазушыларыныц ен, ка- flipai макс.аты болсын! Ж олдастар! Казакстаи совет жазушыларыныц 1Г1-съез!н ашылды деп жариялаймын. ( Д у к о л ш а п а л а к т а у . )

К А ЗА К С О ВЕ Т ЭДЕБИЕТ1Н1Н, Ж А И Ы Ж Э Н Е М1НДЕТТЕР1 (Габидев МустафмШн баяндахвсы) Казакстан совет жазушыларынын екшшг съез5нен 6epi он бес жыл ©TTi. Бул он бес жылда совет елш щ керю' ора- сан езгердк кургак далаларда колдер, езендер, тещ’здер жасалды. А т эяры, кус канаты талатын узак жолдар кыс- карлы: аспанда самолет, жерле поездар, машиналар кап­ талы. Елс.'зде ел: жаца енд’р.'стер, калалар, совхоз, колхоздар орнады. Ж ер бет:ндеп, ж ер астындагы бай- лыктарды табуда, пайдалануда алып адыммеи алта бас- тык. Осыныц 6api халыктын мэдениетш кетере, енбек ешмш арттыра келд‘1. Егер осы экономикалык, мэдениет- TiK табыстарды шаруашылылык кыометкерше баяндатса, эр С931Н ж ет!-сепз буынды цифрмен долелдеп берер ед(. Кеше гана дуниеш куйрет:п, енбекш: аламзатты кыогын- Fa ушыраткаи ск:как жержуз:л;к сорыста Совет Отаны, социалист^ система мейл:нше катал, мейлшше катерл1 сыниан этт!. ¥ лы Отан согысы коп ултты совет слш:н мойымас кушш, бузы лм ас б :рл:пн FaHa корсетт кой- май, О.ШЗН да басымырак, айкынырак ет:п совет адам- дарыныц рухани дуниесш’н бергкппн, к ор к ем д тн кер- сетть Совет eMipi канша бай, канша кызыкты болса да совет адамдарыиын ойы одан элдекайда асып жатады. Б 13, жазушылар алдымен адамнын осы жан дуниес'н ко- pin куанамыз. ©йткен:, бэр’ н жасаушы адам. Сондык- тан, социализм ж олынлагы табыстардын im im e ен кым- баты, осы жан дуниесгнлеп табыстар б о лу керек. Будаи он бес ж ыл бурын ойга келмегеи, келсе жос- парга снбеген талай тьпектер бул кунде орындалган, 5ске, халы к ип'л1’г:не айналып Kerri. Экономикада, мэдениет.

саясатта Советтер Одагы кэз!р кандай дэрежеге кетер?л- ai — ол ео:не тускенде сонау мухиттардын аржагындары душпандары коркыныштан, достары куаныштан тыйыш уйктай алмайды. Бейб1т1шлшл, бостандыкты квксеген дуние екбекш|'лер:н!н квн'лгндеп’ улкен сен:м С СС Р е д ь СССР мен каз1р улы кытай халкьи, демократиялык ел- дер - т е коскан шакта, о л сен:м зорая тус:п, дуние енбек- ш:лер| бейб|'тш:л:к, бостандык жолын айкынырак квре- TiH, ол уш!н батыл курссет:н болды. Эдебиет такырыбына келместен бурын бул шолулар- ды элдекалай жасап турраным жок. Б1зд!к эдебиет:м!з — халыктык эдебиет. Онын аркауы — халыктын ем:р!, ойы, ici. Ол, соларды айнадай кэрсет!п турады. Сондыктан, совет халкы жеткен табыстарра онын эдебиел де ортак, сондыктан, совет эдебиет! жер жуз:нде ен шыншыл, ем:р- шм, адамга кемекш:, озык эдебиет саналады. Казак эдебиелне келместен бурын бук:л совет эдеби- етш ауызра алуы м да элдекалай емес. ©йткеш, совет эдебиелне тэн касиеттерге, ол жеткен табыстарра казак эдебиет! де ортак, коскан улеш бар. Кеш туса да, шап- шан ecin келе жаткан казак эдебиет;н:н бойындары се- и.:м сонша — ерте тугаи егде эдебисттермен жарысура Жасканбайды. Халык OMlpiHin кай саласын алсак та квзге алдымеи табыстар тусед). Бул табыстарра ка.пай жетт:к, деп б!- реу сурай калса, совет елш :н мектеп баласынан бастап, саудыраган шалына д е й т мактана турып жауап кайы- рады: — Б!зд1 бастап жетк:зген коммунист партиясы! — дейдь 0дебиет:.м1зд! де бастаушы, мэпелеп ос:руш! Совет­ тер Одарыныц кемецгер коммунист партиясы. Он бес жылдан 6ep ri— ек:нш! съезд бен уш:нш! съе- з1дщ аралырындары казак эдебиеп'н талкыларпнда, не- Г1зп б'рнеше мэселенщ рана тенлрегшдс п;к:р айтуды к а­ жет кврем. Социалиста реализм барытындагы эдебиет шыншыл болуга, айтам дегенш кум1лж1мей, бултактамай, хастап, аныктап айтура THlcTi. Айткамдарынын бэр! адамды со­ циалисток рухта тэрбиелеуге ти :с л. Сонымен кабат ре-

волюциялык романтикамен ем!рдщ алдьш да шола оты- ру керек. Жазушы жазбастан бурын материал 1здейдь ©Mipae материал ете кеп, 6ipaK, 6opi Oipaeft жарамды емес. Осы материалды TaiiyFa келгекде талан жазушы шатас- кан, эл! де шатасушылар табылады. Маркегж диалек- тикара суйенген, социалист^ реализмн:и неп’зг! 6ip сый- паты болып отырган революциялык романтика, шындык, факт, деген аттармен шыгармага anTeyip ем'>рде барды тыга беруге, ярни натурализмге, формализмге мулле карсы. Революциялык романтика бардын бэрш дэр:пте- мейд!, олардын iuiiitae келешеп барын FaHa алуга, ем:р- Д1Н артында емес, алдында болура уйретедк М:не, осы с о ц и а л и с т реализм эд:сш менгеруге ка­ зак жазушылары кай дэрежеде турганыи аныктауымыз керек. Абай сыншыл реализмд! орыс классикасынаи уйреидК Б:з соц и а ли с т реализм эд]'с:н орыстын с о ц и а л и с т озык, эдебиет:нен уйренем!з, уйрен:п те келем1з. Уйрену деген кеиирш, не жаттап а л у емес, творчестволык меигеру. Сей- т!п, ©з:не тэн жана соз айту екен; белгип нэрсе. Калай уйрешп келем1з? Тексерелш, бул да эдебиеттщ Heri3ri мэ- селее:нш 6:pi. Кеп ултты совет ел:н 6ipiKTipin TypFan улы куш бар. Оныц аты — достык. ¥лттар достырын советтж ешб:р эдебиет умыта алмайды. BipaK, осы тамаша такырыпты гамаша е т т керсете алдык па? К^мдер калай керсетш жур? Энг1ме осы жайлы болу керек. Халык плег1мен санасу — эдебиеттщ д е м5ндет1. Bip П лек бар — бес, он жылда орьшдасан да кутедк Bip тКлск бар — бес, алты ай да кутпейдд Бул,— б|‘з д т эдеб и етн з злободневно да бо лу керек деген сез. Халы к эдебиет жанр- ларынын, такырыптарынын бай болуын суйед:. Сондык- тан, эдеб>иелм:зд:к жанр, такырып злободневт! жагын да эцг:меламей кете алмаймыз. Эр эдебиетт!н ез!не тэн улттык ту р ! б о летыны бел- гтл!. Б ра к, тур дегеншн e3i катып калран нэрсе емес, оны да езгертш, жанартуга болады. Ecni заманнан кал- FaH эпостарымыздыц Typin, жана заманда тугаи жазба эдебиет:м:'з кабылдай бермейдй ©йткен:, тур мазмуига барынышты, ал — мазмун мулде езгер'п кетть Бул сез- ден еск:н!ц бэр:н ж улып тастау керек деген угым тума- сын, ескш:к жарамдысын пайдалана отырып жаканы

жасай бер елж демекгкн. Рас, эдебиет туpi ете кеш езге- ред1, узак жасайды. Ханша узак жасаса да «ари айдай, ак серкенщ мушз! карагайдай» деп жырлай алмаймыз бупн. Ж ана мазмунды, озык идеалы эдебиет1м!з ез:ие тан улттык тур таппай тынбайды. Осы табу жолында не- Mi3 бар? Атап айту керек. Эдебиеттж б ул талаптар шыгарманын партиялык, халыктык рухына карай, жазушынын ше5ерл!г!не карай толыгып, кер кейт, иемесе к ем т, жудеп отырады. Сон- дыктан, эдебиеттж сыйпаттарлын эркайсысы пяртиялык, халыктык дэрежесше, мастерлж дэрежесже карай бата- ланады. Осы айтылган шарттарды еске сактай отырып, енд! эдебиепм1зд1н ш ш е ешп кэрелж. Эдебиет!-м:з эрдайым вс:п отырды. Ек:нпп съезд бен уш!шш съезд:н аралыгындагы он бес жылда бук:лодак- тык озык эдебиеттерд:н катарына косылды. Бул он бес жылдык есу ж олы уш б е л iп корсетуд! тьлейд!. Хастап айтканла: согыс аллындаты жылдар, cofuc кез:, cofuc- тан кешнп\" уакыттао. Мэлшермсн алранда, отызыншы жылдардык 6ip:Hiui жартысына дей:н эдебиет;м зде, эс'ресе поэзияда совет- Т!к идея басым ед1 де, советт'к ом:рд:н е зж керсету сол- FtJH ед:. Отызыншы жылдардып екжш: жартысынан бы ­ ла й б1здж эдебиет ем;рд:.н езж корсетуге бет бурды; со­ циалиста курылыстын табыстарыи, халыктар достыгын, Советтер О тэрыныи Конституциясын, партияны, укш егп жырлады. Осы кезде барлык жанрлар ум косып, батыс- та, iubiFbicra дайындалып жаткан ек:шш жержуз!лж со- рысты эшкерелед:, халкымызды кырарылыкка шакыр- ды, кешеден 6yrin жаксы icTeyre, партия мен укмет tohi- perine бурынгыдан да бекем топтала тусуге шакырды. Бул кезд:н 6ip езгеш ел1г:— эдебиет:м1зд ж улкен жэне ен аз тур! — поэма, романдар кеб:рек жазылып калды. Он бес-жыйырма поэма, бес-алты роман, 6ipneme пьесалар жазылран екен. Солардын |‘ш:нле Мукановтыц, «Ж умбак ж а л а уы » (каз!рг1 «Б о т а г е з »), Ерубаевтщ «Меш’ц курдастарым», Жароковтын «Таск ьи ш ». Тэж|- баевтщ «А б ы л ы » мен «ОркестрЬ, Токмагамбетовтынсатн- ралык елендер1, Ормановтын лирикалары — бул кунге 9

дейш халкымыз cyfiin окыйтын шыгармалар болып калды. Каз!р елеул: жазушыларымыз болы п отырган Касым Аманжолов, Ж у м а га л и Саин, Э5у Сэрсенбаев, Калижан Бекхожин, Капай Сатыбалдин, мархум Абдолла Жума- ралисв, Сэттар Ерубаевта.рдыц алгаш кы леб1зш сол кезде ест!Д:.к. Жыйырмасыншы ж ылдары одебиетке кел- ген жастардын кеб: тек талантымсн кслсе, бул жастар- дын. кеб! орта, жорары дэрежел1 б :л !м алып, орыс эде- биет:и б:рсыпыра окып, уйрен:п келд!. Сонымен, ¥ лы Отан сорысы алды нда элебие-пм:зд:ц тары б:р бслге KOTcpiain келе жатканы айкын ед!. Отан cofh?h бук’л советт’.к системаны к ата л сыннан етк:.здй Адамдарымыздын бойында бурый аш ылмаран касиеттерд! ашты, халык ж :гер:н кайнатты. CoFbic, эдебиеттен мсй- л:нше етк':р, шапшан болуды т:лед:. Партия мен халык о л глек™ орындаура шакырды. Б у л тарихи ке^еннен эдебиет:м:з эсем e r r i деуге болады. Согыс кундер:н:'н талабы бойынша «С ы н caFarra», «Кынаптан кылыш», «Кырарылык», «Н а м ы с гвардиясы», сыякты б ’риеше ул- кен пьесалар, ондаган усак пьесалар жазыллы. Эдебиет- т:н он кенже жанрынын €•:р : публицистика зор кушке айналды. Эуезоз, Муканов, Мусрепов, Токмагамбетов сыякты aFa ж азушылардыч халык ашуымен суарылран макала, очсрктер: е з алдыиа. бурый ун! ест:лмеген Бул- кышев сыякты ж астар окоита жатып, жауын окпеи рана аткан жок, етк:р макала, очерктермен де атып жат- ты. Аманжолов, Э б 1лев, Саин, Сэрсенбаевтардыц май- данда жазган елецдер1 бурынгы елендер:нен элдекайда норли кер:кт1 болы п шыкты. Казф дуры с ecin келе жат- кап Ергалиев, Иманжаноз, М оуленов, Молдаралиев, ¥я- баев, Эл:мбаев сыякты 6ip топ ж азуш ы coFbic уст!нде келш катарга косылды. Ж амбыл бастаран халык акын- дары ешуакытта coFbic кезшаепдей тутаскян зор унмен жырлаган емес. Ж а м бы л y:ii бук!л жер жуз!не ест!лд1. ¥лы акыннык «Ленинградты к ерен д ер :м » атты елеш ен кысылшан шакта тылдагы халыктыц, майдандары ар- мияныц бойына куат 6epin турды. Эдебиет ескенд1г:н'н айкын б е л п с '1 — улкен проза, б ул шабан осетш, уакыгты кэп т:лейт:н ауыр жанр бол- ганымен кысылшан согыс жылдарында да есу:н койган жок. Элдеяеше роман, повестер ж азы лды . Солардын 1шшде тарихи такырыпка Эуезов ж азган «Абайды ц» б:- 10

piHiui юта бы, coFbic такырыбына Мусреповтын жазтан «Казак баты ры » (Ka3ipri «К а за к солд ат ы »), колхоз та­ кырыбына жазылтан «Ш ы танак» романы сотые жылда- рынын ж ем1С1 болатын. Атай берсек шытармалар да, авторлар да квп. Осы аталтандардын вз:-ак эдебиет:м!зд:н уздж а'з всУ жолын- да екен:н дэлелдер дейм:н. BipaK канша естцс десек те, казак эдеб-иет! улкен эдебиетт!и катарына согыстан ке- ftiHri жылдарда гана косылды. Онда д а прозамен косыл- ды. Казак поэзиясы, Абай сыякты классип, бай эпосы, кептеген ауыз поэзиясы бола тура ж эне жазушылар кол­ лек ти в е н каптал кеппйл1п акьшдар б о ла тура жас про- задан кейш калды. Буны акын жолдастар ес:нен шьь FapMayFa ти!сп. Б1зд:ц проза октябрьден кей!н туды. Онан арры Абай Кунанбаевт1ч «Р а к л и я » сездерй Ы брай Алтынсариншч энпмелерй Спандияр Кебеевл'н «К а л ы н м ал» романы, ие- месс Султан М ахм ут Торайрыровтын «Кам ар сулуы » тек айтарра болмаса, прозамыздын всу!не елеул! эсер ете алтан жок. Б:з улпш , нэрд; орыс прозасынан алып ке- лем|'з. Сорыстан кей:нг1 жылдарда 30 шакты роман, повес- тер жарыкка шыкты. Олардын, такырыбы алуан-алуан: жумысшы табы, колхозды ауыл, халыктар достыгы жа- йында, озгерген табигат, сорыс халкымыздын оскен: жа- йында айтады. К азак прозасы ешуакытта сан жатыиан, сапа жарынан болсын, такырып жагынан болсын мундай дорежете жеткен емес. ©су ж олы — курес жолы. Кате, кемннлжтер де аз болтан жок, бор: курес уст!нде ж ойылып келед!. Партия б:зд: ол куреске эрдайым бастап, кемектес:п отыр. Орта- лык Комитетт:ц одебиет пен искусство туралы 1946— 1948 жылдары алтап каулылары эдебиет1м|'зге жана ба- гыт 6epai, б ул 6ip бел!од1 кезек болы п калды. Отан деГмн ecKi такырыпка тым yftip ед1к. Кенесары сыякты бас- кесер ханды да, Балуаншолак сыякты кызкумар, кымыз- кумарларды да б 'р аз дэр!птеп алдык. Б!рсыпыра жазу- шынык шытармаларынтлты идеясызлык, саясатсыздык нышандарын кез:нде байкай алмадык. Осынын бэр:н ко- руге, жоюга О рталы к Комитетт!ц сол тарихи каулылары зор комек етт1, жакгы шытармаларымыздын копнил iri зол каулылардан кей:н туды. Казак эдебиет; озык эдебиегпн катарына косылды, II

косылранда прозамен косыдды. Алды м ен «А б а й » рома- ныя а\\'ызга аламыз. Бул романный зкырры тертЫнн Ki- табы быйыл ж азылып 6’rri. О л жарыкка шырып улг-рген жок. Улг.рмесе д е алгашкы мтаптарда капы кеткен!н бул к:тапта автор катты ескер'птк «А б а й » романы туралы коп айтылды, кеп жазылды. Жаксы uibiFapMa айткан сайын жанара Tyeeai, ашылма- ран касиеттер: ашыла тусеак Мен б ул романнын, нег:зп б!рнеше KacneTine токталмакпьш. Роман—тарихи шындыкты айтады. Шынпыктыц бол- раны, болашаты бар, екеу:н б'рдей камтый айтады. Адам- нын жан кубылыстарын, сырткы сыйпаттарын, адамдар арасындагы карым-катынасты, табират суреттер:п беру- де бул роман 0 з!исн бурынгы казак эдебиетшен анарур- лым жогары катер:лд1, е з:нен кей:нплерге эл) жетк:з- бен келед'1. Халыкты карацгыра, тудрыйык теренге айда- раи кара куштерд'н зор тулгасы Кунанбай, оган карсы халык туын, 1зп'л:к уранын катере шыккан Абай — ро­ маннын iuiiHaeri сн ipi образдар. Б ул карама-карсы жа- салран ек! образлын казак эдебиетг'нде эл: тендес! жок. Эуезовтын ен улкен касиет:— Х/Х расырдары казактар- дык улттык мшездер:н сыйпаттауда жатыр. «А б ай » романы Kaume.ii казак ауылынын ©згешелш- Tepi мен жаксы-жаманыи, элдЬэлЫ з жактарымен тутао алып керсетед:. Надандык, таптык, рушылдык, феодал- дык кат-кабат шырмаулардын ш ш д е арпалыскан Абай- ды, Абайдыц рана емес, халыктын езш карему. Дэуф сырын, халык тулрасьин автор мейлшше кец, терек ашып берген. Романнын; халыктык жаты басым. Петр мен Бейсенбайдыц айыл-шетт!к тямыолырын, немесе Жылкыбайдыц Наташара уйлену:н, б:реулер 6ip кезте улт достыры деп журдк ¥ лт достыры одан эляе- кайда терекде. Халыктардын материалдык-рухани т:лек- тер: кабысуында жатыр «А б а й » романында улт достыры дол осы туррыдан корсет:лед1. Жас Абайдыц бет in экса Кунанбай кеотаотпа шырыс- ка — исламра бурады. Eci ене бастаган Абай батыска — опыс молениетше умтылады. Семей ютапханасында, аз уй!нде Абайдыц сарылып орыс к'таптарына ук’луш, ба- лаларын орыс мектеб!не беруш, Михайлов, Андреевтер- мен достасуын былай койранда, Татьянанын казакша сайлеушде терец сыр жатыр. Пушкин орыс кызынын ха- лш , мукын е п ле отырып жазса, Абай д а еп ле отырыг? 12

сол Татьяна Fa кырданы казак кызынын ун!н косты. К о- сылкан бул ундер бук:л казак даласы на жайылды. Абай аударманы кэс:п етпеген, оны козFaFan exi халыктык та- быскан мэдени-рухани армандары ед!. Эуезов бул жай- ды улкен махаббатпен шебер. кэркем, терек жаздан. ¥ лт достыры дегенд| халыктык марнада алган. Романнын Т1Л1 орамды, марналы, тапкыр екенд!п ез алдына, онымеп коса — бай. Салактыктан, бьчмегенджтен, кейде TinTi ж алган сактыктан халы к жасаган б:рсыпы- ра т|'л эдебиет:м:'зден надажу калып журдц «А б а й » ро- манында халы к тип кен колданылган, олардык кайсы б:рше автор жана мон сала, жана эсер бере отырран. Жылдар етер. б !з д т тарихшыларымыз жазушынын, Ki- таптын т!л байлыгын терец зерттейтш болар, сонда «А б ай » романыныц бул касиет! арта тусетш д тн е кумэн жок. Абай дэу!р1 туг:л1 колхоздасудан бурынгы ауыллы осы кунг1 жастардыц коб! блшейдй ©йткеш, т:пп‘ тез озгерд: ауыл, орасан езгердк Б:здщ ез:м :з «А б а й » рома- ныидагы халыктык кейб:р салттарды б:лмейм:з. Тарих- ты тек тарихи ралымдардан FaHa уйрену жет!мЫз. Ж ак- сы шыгар.ма окушыга эстетикалык лэзза т берумен катар, б:л:м де беред:, 9Mip танупа жэрдем етед:. 0ткен кау- ымныц салтын, эдет-рурпын, кун квр:с тэсклдерш, жалпы елд:к кагидаларын б!лу кажет десек, «А б а й » романы б ул жарынан да ете кунды к:тап. Осы кггап жыйырмасыншы, отызыншы жылдарда ду­ май кел in, кыркыншы жылдардыц ек:нил жартысында калай туа калды? Оиыц бас себеб:: прозамыз кыркыншы жылдарга дей!н есейе алмады. « А б а й » романы сыякты романдар тек есейген, ескен прозаныц ортасынан шы- рады. «А б а й » романын сез кьшранда социалиста реализм э д ю калай колданылды екен? Д еген занды сура к туады. Б ул суракка дурыс колданылган, деп тура айтамыз. Роман бар купли салып, 6ip жарынан — кертартпалыкты, еск1л:кт: жек керуге баулыса, екгнип жарынан — бар куатын салып, болашакка, эллады жаркын жаксылыкка тартады. Осы ек: сыйпат тарихтык романдары социалис­ т а реализмн:н айкын айрапл болады. Эуезов жазушылардын Ш -съ езш 1'н карсанында он уш, он торт ж ы лды к ецбег:н аяктады. Б у л ©3i келем! eKi 13

мыц бетке жуык, терт ютаптык серия. Бунда 6ip ха- лыктын жарым расырлык. eMipi бар. С ол жарым Facup- лык. ем:р романла квркем тишей кек квлемде кврсет!л:п отыр. Атакты акын, ойшыл, н-аплз халы к улы аркылы керсетшш отыр. Терт кггаптык. б у л б:р топ ро­ ман ем:р такырыбынын бэр;н жагымды геройдын тарды- ры мен тартысы аркылы береди О л — акыл, куаты зор, интеллект'1 бай герой. Ендеше б ул аудандас романдар eRceci би!ч, :pi мэдениегп у л п етедй Ж огары сапалы эдебиеттж мэдениетт1 дамытады. Б ул кеп романнын жа- йып осы съезде сэз кылранда, б!з б:р нэрсен: айта ала- мыз. Казак совет эдебиет! Абай жайыидары терт ютап- пен Бук:лодактык керкем одебиет корына улкен улес Косты дейм:з. Казак совет эдебиеп' Fana емес, барлы к совеги к со­ циалиста эдебнет:м:зд:н eKi съезд арасындары улкен та- быстарыныц 6ip: осы Абай жайыидары романдар деуге батылымыз барады. Аталып отырран романдардык б:ршш! к’табында жа- зыксыз кедей Кодар Кунанбай колынан туйеп!н, еркеин- не салып елт’ рълген ед:. Енд1' ен соцры ютаптын ец сопры беттер!.н:н б!р;нде Абай орыс революционер: Павловпен сырласа ж ур т , 1905 жылы революциянын жакындап ке- л е жаткан дабылын естид:. Соны ацсац жур1п кайтыс бо- лады. Жанагы жаксы сарынды еепгеннен кей:н Абай алые белд1н ар жарында атып келе жаткан тан барын сез:п, соны журтына есиет етш етедй Бул жен!нде Герцен айт- кап 6ip сез еске туседи Герцен Грибоедовтын «Акы л аза- бындагы» Чацкий туралы: «О ны н геройы жырак кек жи- ект'н шет!нде Faiia болса да, киял мекен!н керуге ынты- рады» деген ед1. Абай бала шарынан бастап, ез:н1н ел1м сагатына жеткенше узак, тарихтык ж ол кешед:. Абаймен б:рге 6i3- д:н халкымыздыц тарихы да, Азиялык орта FacHp flayipi- нен 1905 жылгы революциянын табалдырыгына такап келгеш кершед!. Осындай тарихи романдар жайында Белинский бы лай дейд!: «Е л мен р-асырдын сыйпаты, оларды к салт-санасы мен эдет-Fypnbi тарихи романнын тупк: максатына жатпара- нымен, онын эрб:р нускасынан кер'н’ п туралы. Сондык- тан да тарихи роман тарихтык гылым есеб1нде керкем- 14

енермен 6ip apnaFa куятын сыякты. Тарихтын косымшасы онын ек:нш! жары сыякты. Б:з Вальтер Скоттын тарихи романыи окыранда, роман окыйрэсы болып отырган за- маннын замандасына, сол елд:н азаматына айналамыз, сейт;п олар ж еншде ешкандай тарих бейнелеп бере ал- мастык кушт! осермен толык тусш ж аламыз...» Абай жайындары романдар осындай тарихи роман- дарра жатады. Эрине, будан ол eiu6ip MiHci3, ол туралы жак ашпа, деген yFbiM тумайды. Сынаура, м:неуге бола- ды. Б:рак, онын б:р де 6ipi аталран касиеттер!н жоя ал* майды. Абай жайындагы романдар тек ескен прозанын ортасынан шыратын болса, сол ескен прозанын езш е yari де бола алады. Б:з енд5 прозамызга Абай жайында­ ры романдардын дорежес’.мен карайтын болдык. Ж олдас Эуезов тарихи такырыпты тамаша менгерд!. А л, буп н п такырыпты ерк’ н менгере алмай келедк Эуезов улкен драматург бола тура, казак театрынын пердесш алдымен ез! ашкан драматург бола тура, дра- матургиямызга он жылдан 6epi е ле у л ! ештене коса алмады. Казакстан егш, мал байлыгын дамы ту жолында ка- з:р сондай бш'кке котерыи'п барады. Ондай би:кке еш- кашан шыккан емес. Шыру ушш Партия мен Укмет К а- закстанра барлы к жардайды жасап жатыр, букы совет журтшылыгы болы п комектес'п жатыр. Б:з, жазушылар коз алдымыздары б ул улы окыйранын эпопеясын жасау- Fa М!ндетт1М13. Эпопея б1рден ж асалмас, оны эрк:мнен талап етуге д е болмас. Ал, эр ж азушыга сен осы улы ic- ке немен кэмектест:ц деп эбден айтамыз. Сонын :шшде Эуезов ж олдаска ерекше айтура тура келедк Ол, б:зд|’ц заманамызыдыц геройларын да Абайды суйгендей cyfiin, Абай образындай зор обрачдар жасаура мшдегп. Ага жазушылардын б!р! Сэбит М ука нов. Эдебиет!- м!зде ол катнаспаран жанр кем де кем. Ол б!рде акын, бгрде прозаик, б:рде сыншы, б:рде драматург, кейде журналист. Онын шыгармалары scipece поэзиясы б!зд.;ц литопис:м!з сыякты; Улы Октябрым, азамат согысын, Н Э П т:\\ бесжылдыктарды, Улы Отан сорысын — ел1м!зде болтан е ле у л ! езгер:стерд:н бэр;н жырлаган. Казак со­ вет поэзиясын жасауда Мукановтын орны улкен. « С у т у шаш», «О ктябрь еткелдерЬ, «Кеш ег! жалшы мен бупнг! ж алш ы » сыякты поэмаларын бас кылып, поэзиямызрэ ондаган мын ж ол еледдер косты. Солардын ;ш!нде жа- 15

налык, новаторлык аз емес. Эледенеше пьесалар, роман- дар берД1. Злободневность, такырып, жанр байлыгын эдебиеттж сыйпаттардьщ непзп 6:pi десек, Муканов ма­ кала, очерктер!мен, усак пьесаларымен эман алдынгы катарда журд;. Рас, енбектер:нде кате, кемшшктер аз болтан жок, каз:р еск:ргендер1 де толып жатыр. Б:рак, сонык кепш:л!г1 кез:нде журтшылыктын пайдасына жа- рады. Автор 031н осылай узак жолда сынай келш, кей:шрек- те ек! роман бердк Екеугн де орыс т:л: аркылы букг'л со­ вет халкы окып отыр. Ол, ездерМ зге мэл!м — «Б ота­ гез», «Сырдария» романдары. «Ботагез» туралы «Правда» кезшде былай деп жаз- ган: «...Сабит М уканов К,азахстандагы халы к eMipimn ер- леу кезендер:н тарихи шындыкка сай керсететш шын матанысындакы улкен еибек жасады». «Правда» айткандай, «Б ота гез» шын маганасындагы улкен енбек болды. Оныи бас геройы Аскар жана за- маннын, жана ойдын, революциялык курестщ адамы. Мунлай образды, халкымыздык революциялык курес'ш керсететш буидай романды б;зд:ц |'ш?м:зде эз:рге тек Муканов жасадм. «Б отагездЬ каз<'р Советтер Одагынап сырткы елдер де окып жатыр. Осынын 6opi Мукановтыц одебиетке, ocipece 03 енбеп- не жауаптылыгын кушейте туседн BipaK, Муканов жол- дас ол жауаптылыкты эл1 сез!н1'п болтан жок. Сондык- тан, онын шыгармаларындагы басты ею кемш:л:кт' баса айтпакпын, калганын проза жайында баяндама жасаушы Bipimni KeMiui.airi — керш-бшгенш електен етюз- бейд:, талтамайды. Егер талгаса, мынадай сездерд! кггап- ка тыкпас ед:: «Исрапил деген пер:ште бар, онын колында аузын буган, урген куык бар, акырзаман болганда Исра­ пил куыктын ауызын босатып ноберсе, куыктан шыккан ж ел тауды канбактай ушырып дуннет тас- талкан кып кыйратады» («Ж у м б а к ж алау» 241-бет). Рас, М уканов буны М ухам бет пайрамбардыц epTerici, деп келт:ре,и', Осы арада М ухаметпн, онын ертепсшщ к!мге керек екеюн ссептемейдн Егепгд сейлеу, эсресе ютап жуз:нде свйлеу ллйык па? Ki- тап — халыктын рухани азыгы. Х алы к каз;р талрам- 16

паз, кылшык. араласкан дэмд1 кабылдамайды. Сон- дыктан социалист1к реализм керген-бЕлгеншк бэ- pin тыкпалама, талгаи ал, ш т а т ы керкейтетш, окушыиы тартатын жагын кара, деши. Социалиста реализм халы к аузындагы ecai сездердщ бэрЕне кар- сы емес. О л свздерд(н 1ШП1д е соншалык тапкыры, ©TKipi бар, 6ip ce3i 61зд1н ж уз свз1м1здсн кундырак,- Кэп, сонык орнын тауып пайдалана би уд е. Канша сакта-нсак та, узак тундерде сарылып сез Ti- 3in отырранда, кейде жарамсыз б]'рдецелер ешп кетедп Егер MyKaHOBTiKi тек сондай б!‘рдеме гапа болса, мен мунша кам жемеген бола,р ед1м. Сабит Мукзновтын еле- н1нен баска шьггармаларынын бэрЕне, эсресе прозаларына тэн 6ip кемишпк -— осьг талгаусыздык, усак-туйекке уй1рлш. Онын романындагы кауындардын juiiaae есек жортып журед1, онын прозаларьмда eri3 д е бузаулаи жа- тады. Муканов прозаларынын ©ндiri б ip к ем ш ш п сез куры- сында. Буран «Сырдариядан» 6ip мысал челп'рсйш: «Осы жыйналыска катынаскан Антон иг а Парферьевна шырып сейлегенде: «Ж олдастар, бЕзге тапсырылран мш дегп icTi ка- лай орындауды бригада мушелерЕ боп езара талтсл- лармыз, оган с1здерд1н уакыттарынызды алмаймын,— деп бастап, он бес, жыйырма минуттай уакытта, С о ­ вет Одарындары халыктар достырынын тамашалы- рын, сонын айкыи 6ip д олел1 — Украинадан келген детдомра жергипкп халыктын аса зор кадыр-курмет жаеауы стешн тындаушылардын жаны толынарлык леппен айтып шыкты.» (487-бст). Осы да корнем соз бе? Kefi6ip протоколдардын Tin! будаи жатырырак. Бул сездер окушыга лоззот беруден ropi, штапты камныйту уинн керек. Сопдыктан да Собит- тЕн К1таптары ж уан келед1, «Сы рдариясы » да осындай сездермеи жуандаган. Социалист1к риализмшн непзЕн салушы улы Горький айтады: «...Коргауш ы куш боларлы к нагыз корксм т1л создщ дэлдЕгЕ, айкындыры, осерлЕлЕгЕмен жасалады, кЕтаптыц картинасын, характерЕн, идеясын солар ку- растырады... Эдебиетцп, 03iuiH тек каламмен рапа жазып отырмай, сезбен сурет салып отырганьщ умыт- пауы керек, салранда cypeTmi мастерлер сыякты ?8 I АЯ ] О с л ас i«as. б г о .ы . ЬЧк I Читальный за л

адамды козралтпай емес, Оман козгалыста, арекетте, тап, жеке адамдар курес ус л а д е ылрый кагысьш, ай- касып отыратындыры-н умытпауы керек» дейдь Алексей Максимович тары 6ip ретте проза жайында айта келш, б ул niicipin кушейте туседй «Эдебиетт! соз кокыстарынан тазарту ушш, Т1Лi- М1здщ жзтыктыры, 1мэлд1рлнч .ушш, одебиеттж адал техника ушш ракымеыз куресу керек, оларсьгз идео- логияны нак айту мумкш емес». Жолдас М уканов Горькийд1 окыран к-ici. Талай -ро- мандардын, пьесалардын авторы екендшш айттык. Енд! оган не болды! Картайды ма, болдырды ма? Жок, мумыц 6ipi де емес. Онык эл1 таланты да, куаты да жетед|. Жалгыз-ак, нэрсе жетлейдк халыктык, деген созд1 тым жабайы турде урынады. Ютапты, карапайым казакша сойлетсе, онын. inline epTeri, анекдот, экзотика, макалдар Ko6ipex енсе, халык суйш окыйды, деп ойлайды. Бул ой— ■калнымен кате. Кдтап иегурлым утымды, марналы, кор­ нем сейлесе, солгурлым халыктйо. Ютаптан карапайым окушы нсрурлым u©6ipeK нзр алса, ,ютап одан нерурлым жорары турса, солгурлым кунды. Карапайым казак, ка­ рапайым окушы деген создерд'ш, eai магнасын езгертш барады. Жынырмасыншы, отызыишы жылдары, казак одебиет! казак арпасынан аса алмаса, окушылары тек казак болса, казактардьщ модсниетк талабы каз1рг!ден олдекайда томен едк Кыркыпшы, служ и л жылдары казак эдебнеп' Буюлодактык аренага шыкты, окушылардыд, соныц iiuiiiia казактардыц да мэдениет!, талабы бурын- гыдап олдекайда жогарылады. Б ул 03repicTi ескермеген жазушы, соз жок, кулайды. Эуезовтыц «Абайынын», иемссе Мусреповтын, «Оянган олкееппц» neriari KacneTi моденисттшгшде. Олардыц шмиде ертег!, экзотика, макалдар жок, соида да халык суши окыйды. Б1здщ угымда: мэдениегп шырарма — халыктык, партнялык болады; халыктык, партиялык шы- гарма моденнетг1 болады. Буларды 6ipineii 6ipin белуге болмайды. Казакшасы кырык баспа табак «Ж у м б а к жалаудан» орысша жыйырма бос баспа табак. «Б о та го з» шыкты. Е-ер мен редактор болсам, «Сырдарняиып» да талай бет- торш сызган бол ар eaiM. 0нткеш, кунды к!таптын бет! н кумсыз сездер буркеи тур. Сезш кад!рлеген жазушы dip ж сл сызылса да кынжыладьк Нагыз корнем шыгарманык

эр сез|' каланган Kipniiu сыякты, 6ipeyiH алып тастасан, орны ушрешп турады. MiHe, 6i3 сол дэрежеге жету1М13 керек. Ж е ту ушш, алдымен сезге ж ауалтылык жет'шд! болу керек. Эдебиегпн улттык Typi деген алдымен — сез. Муканов езшщ прозаларынын кепшш гш де сезд1 керкейтуден repi жеткен дэреж ес:«ен KeMiTin келедк Осыны оган ашык та, катты да айтатын уадыт жеттк Кэрнект!, кене жазушыларымыздын, 6ipi Рабит М ус- репов. Эр жазушыныд бойында не элд к не элспз жары болса, онын элд| жагы — тЫ , сталi. О л айтам дегенш быжыратиай д эл айтатын сез мергеш. Онын прозалары- нан артык сез т у п л, ныюы кашкан 6ip оез табу к,ыйын,— сулу проза. Сез сулулыгы н эршм ор турл! урынып, эр жактан 13- деп жур. М усрепов те б:р кезде аспанра шырып кайтты, акыры жерден тапты. Зады, сулу сезге белпленген niuiiH, не бекш лген TisiM жок, жазушы эрдайым оны 931 жасай- ды. Орнын тауып коя 61'лсен, эр сез сулу, орнын таппа- FaH эр сез — бужыр. Сезге эсер бере б (л ген, жаца магна сала бшген ,сез1м мелшерш умытпаган жазушы эрдайым утады. Пушкин кейде 6ip сездщ марнасын, эсерin он, он беске дейш езгертш лайдаланган. Осынын бэр! эде- биет тшппц мэдеаиетш «ерсетедь К аза к совет прозасы- нын улттык т ы мэдениетш жасауда Эуезов пен Myqpe- повтын коскан улесш езгеден ерекше айтуымыз керек. Эуезов туралы Абайга байланысты айтылды. Мусрепов Горькийден уйреие отыра, казак прозасына 6ip топ энпм е экеп посты. Энпм елер1шн кепипл1п б1здеп бул жанрдык y.Trici бон калды десем, артык болмас. Одан кейш «К а за к солдатын» экеп косты. Cofwc такыры- быиа жазылран б у л роман кеп тмдерге, сонык ш ш де шет т1лдерге аударылса да, халкымыз cyftin окыйтын ютап- тардын 6ipi болса да, автордын мумкшдшш толык кер- сете алрак жок. Ромаинын тсрешрп, кекдш!, улы орыс бейнесш жасауы жетпеген едк Мусрепов содан кейш «Оямган о лк еш » жазды. Жумысшы табы туралы жазыл- ган бул роман улкен прозада автордын куаты каншага жететшш Kepccrri, казак совет эдебиетппн елеул| табыс- тарынын 6ipi болды. «Оянган е лк е » автордын жоспары бойынша эпопея- нын тунгыш штабы. Казак, даласына eimjpic капиталы енш, тунгыш казак жумысшылары шыга бастаган ке- 2* 19

зек суреттеледн Романнан X IX расырдык екмшп жарты- сындагы казак, когамынын eMipiu кереМ13. Сод кездеп казак сахрасы езш щ ойы-кырымен, кысы-жазымен, турлi табятатымен кез алдына келед!. Н агыз элеуметт1к роман болып табылатын «Оянган е лк е д е » казактын бай ауылдарыныц e3i жштелш керсетйледй Патриархалдык- феодалдык еск ш к к е сауда капиталымен ымыраласып, каулап ecin келе жатадн феодал б уржуа зиял ар вдрама- карсы суреттеледн Ж алпы казак аулындары таи кайшы- лыры шиеленке тусед! де, оодан автор дурыс корытынды шырарьгп отырады. Д ала шонжарларынан тепк! корген казак енбекшшершщ езара б!рлiri орыс жумысшылары- мен б!рл!кке экелед!. CefiTin, олардын д осты гы терекдей береди К «п планды романда жазушы адам образин шебер жасай бьлепшн де керсеттн Эсресе, унамсыз кейшкер- лорд'щ образы айкын шыкты. Олар мейлшше дараланып керсетшедй Ауыздарыыан ездеряне тэн создер гама шьта- ды. Автордыц олар тусындагы юморы мен сарказмы да етюр. EipaK, унамды кеШпкерлерге келгенде, жазушыда селкеулж бар. Байжан, Буланбай, М и ха й ло Неволя, Ши­ л о карт сыякты персонаждар керкем образ болса, Бай- uiyrip, Быков, Елизавета солардыц келенкесшде кальто кояды. «Оянган е лк е » дэу!рд1 асец камтыйды дедьк. Олай б о л­ са, автор халыкти да кеч камтуы керек едн Халыктын боймндап>1 адалдык, ерл1к достыкка берЬстйк, адамгер- иилис, кайырыаддылык, жомарттык сыякты шынайы ка- сиеттерд! толык та, терен аша cyperreyi керек ед|'. Дэу!р- дщ дс прогреет1Лд1к жактары болатынын былай койран- да, халыктын бойындагы бундай улы касиеттер басы ашык нэрсе екен! б елгш . Ал, Fa бит шырармасында Бу­ ланбай мен Жабайдын. кейб^р кыймылдары, Байжан yfti- шч конакжайлылырынан баска есте каларлы к касиеттер тым аз. Ж ука керсеплген. Мусрепов Т1лге бай жазушы дедж. «Ояняан елкешк», аллетерацияга курылатын азын-аулак жерлерш айтпа- сак, тШ ете тартымды. Жазушы о з интонациясын ай­ кни танытады. «Оянган е л кеш » елеуЛ1 табысымыз деп кана коймай, кершш турган эпопеянын бастамасы деи карауымыз ке­ рек. Олай болоа, авторга улкен ум!т те артуыашз керек, 20

зор талап та коюымыз орынды. О сы багытта авторга ой саларлык тагы да 6ipep сез айткым келедь Жуманды келакелей отырып, окуш ы га жексуры» erin керсету1 абден дурыс. А л , Ушаков, И п лж тер де жагым- сыз геройлар гой, оларга келеке журмей we? Журсш,- журмесш окушыра оларды жек корсету жары жетшлиег! ме? Мешнше э л 1 д е жетпдоремей жатыр. Орыс, казак жугмысшыларьшын достыры тым окай жасалган. Егер сол кундердщ озш де у л т достыры, жу- мысшы б !р лiri мыкты болса, 6i3 мыктадьгк деп несше мактанамыз бугш? Автор бул арада шындыкты аттак- кырап кеткен сыякты.. Таты да айта кетуге бол ар ед!, автор мунык 6opiH екпшп ютапка калдырганмын лесе, женш кетедт Сон- дыктан осымен токтадым. Шырармалардыч ш ж де сынды кетеретгш бар, кетермейтпп бар. Эбйиевтщ прозалары кетермейдг Эблнев драматургиямызга он шакты пьеса коскан, солардын iiuiwie «Д осты к пен махаббат» атты жаксы пьесасымен журтшылыкка езш таныткан коне жазушынын 6ipi. О л прозамен айналыскалы жыйырма шакты жыл болды. Содан 6qpi эжептэу1'р колем! бар бес- алты ютап берд!: «З аб ал», «Армансы здар», «Ж а с тулек », «Улкен ж олд а», «Сахара сэулет!», «Торен, тамырлар», «Саржан». Осынын 6ip,'ie 6ipi халыктын есш де калды ма е.хен? Аржагын яйтпаганда, автордын, еокен кезде, KeftiHri жет!-сепз жылда жазран терт кттабынык б!р де 6Lpi сэт- Ti шывдтады. «Ж а с тулек» туралы «К>аз. Правда» — «Кы й- сык айна» десе, «Эдебиет газет!» — «С о в ет жастарыиыц образын б у л д !р у н л » деп жазды. «У лк ен ж олда» Казак- стан Орталык Партия Комитетшсн томен 6aFa алды. «Сахра сэулет!н» жазушылар уйымы 6ip ауыздан жа- ман шыгарма деп, сект!. 1стел!п ютап болганнан кей!н «Эдебиет ж эне искусство» журналы: «Коркемдш, идея- лы к жагынан талапка сай ет!гт шыкара алмаган» деп жазды. Осы Ш'шрлердщ 6ip д е б!рш е карсылык болган жок. Халык бекгпч. Эбш ев прозада жыйырма ж ыл бойы неге 6ip кете- р!лмейд!? Твмен-колды шыгармаларын калай бастыра бер- Д!'? Осыныц бip де 6ipi халыктык ео'нде калды ма вкен? Буган алдьгмен б!здщ коллектив, онын !ш!нде ага жазушылар к ш зль Олар кере-б1л е тура, кезшде автор-

дык кемшшпн ашып айтпады, кумшжш, жанамалап айтканра автор тусшбедй Ага жазушылардын бул батылсыздыгында eni себеп бар ед1. Bipinmi себеп— олар !узак уакыт жшшлд!кпен ауырды. Жькпилдькпен ауырган адам канша адал, кан­ ша батыл болам досе де, эдебиетпк принп,и'птер;ц 6epiK устай алмайды. Еюнпп себеп — ага жазушылар 86iuieBTi эман аяи, жен.й1Д|‘к беруд! — жэрдем деп, Tepic Tycimn келдь Осы зыянды eni себеп улкен п'локтщ — жаца такы- рыпка жазылган шыгарманы кетеру тш епнщ екпйпмен етш Kerin отырды. 0йткеш, Эбш ев кебшесе жаца такы- рыпка жазды. Ж аца такырып баспага еп'мдивте берген сон жацсы екен, деп ойлайсын- Олай емес. Кай такырыпка жазсан да шеберлж керек. Шеберлйс — социализмшн реализмтпц непзп талабы. Онсыз ж азу мумкш емес. Жа- зушыньщ окушылар аллындары жауаптылыгы еш кашан бугшпдей кушейген жок. Бул жауаптылыкты сезшбей калам устаган жазушы — пышак устаган жас баламен б iрдей. 8б1шсв е зЫ ц прозаларында есте каларлык 6ip об­ раз жасай алмады. Квркем эдобмет адамдар жайында жэне адамдар ушш. Адам нерурлым лйцын кершсс, шы- гарма солрурлым айкын. Адам нерурлым солрын кершсе, шырарма солрурлым солрын. Сондыктан, б у г й т емгрд! керсет деген сез, алдымен олардыц жасаушыларын кегр- сет деген сез. Б1здщ арамызда «ем1рдщ e3i керкем, ештеме коспай- ак сол куйшде жазып берий» деунплер де бар. Бул, эде- биет ецбегш тым жеш'лге сайгаидык. Жазушы фотог- рафист емес. Кергенш кврген, бьихмпн бклген калпында жаза салмауы керек, е з М к творчестволык елепнен ет- юзбегеи жазушы — накыз жазушы емес. ©Mip шындырын эдебиет шындырына айналдыру жолында талай еткелдер жатыр. Такырып, фактылар кандай кызыкты болганмен, жазушы ушш материал рана. Жаксы материалды олак кол кор етед!, шебер кол жендеу материалдан да б1рде- ме шыгарады. Эдебиеттеп эрбЬр олактык, мэдениекмз- Д1К, автор плесш-тшемесш, натурализмге, не формализм- ге экеп сорады. Мен Эб!шеаке канша ауыр айтсам да, о л ендл 6irTi деген шшрден аулакпык. Б1тсе, мунша сейлеудш де ка- жет! болмас едн Оныц шеберлпз жетпендк Оныц про- 22

заларында жалган нэрселер кап, примитивизм «ап. Оныц ceGedi — амирд! 3eprreyi аз, срыс эдебиетшен уйрену! аз. Ол азшщ творчестволык эдкнн кайта 6ip тексерш eTyi корек. ©сделен, эдебиет ез куш in ок,тын-ок.тын еселеп отыра- ды. Эдебиетке келпен ap5ip жана адам, жас адам азды- Kenri жаналык, ала келедк толыктырады, жацартады эдебиетп. Проза,мызга согыстан «efliH ri жылдарда кел- ген жастардык iiuiime Эбд1жэмм1 Нурпеисов, Сафуан Шэймерденов, Берд!бек Сокпадпаевты атап кетуге бо- лады. Нурпеисов coFbic ем’ршен алып, «К урлян ди я» атты роман, Шаймерденов студенттер влпршеи алып, «Бола- шакка ж о л » атты р ом а » жазды. Eneyi д е эдебиет екбе- riH романнан бастараи жастар. Тож рибеазджке байла- нысты кап кемишпктёр! болса да, б ул ек! роман ар.торлары у ш' н улкен табыс, э д е б и е т и з уилн улкен табыстык сешмд\\ к е т л ! деуге болады. Б»з, жазушыла.р эдебнеттж мундай чгерестелердщ дуннсге к елуж эрдайым куанышпен карсы алуымыз керек. Bipax, куапыш устш- де iiapecreni азамат деп, даурыкпалык. Кейде оидай даурыру каны ыстык жас адамды ес!нен тапдыруга де- flin апаралы. Сондыктай куа.ча отырып, жарк еткеи жас- ты ата-анасындай тэрбиелеп acipy б!зд|Ц коллективен, онын шш де, осресе, aFa жазушылардыц мойыиан тусисй- тш мшдст. Нурпеисов поп Шаймердеиовтыц романдары, Сокдак,- паевтьщ KciiCip ouriMCJicpi мен «Алы стагы ауылда» атты noaecTi K33ipri куйннц аз:ндс ксйб!р сарыюдф жазушы- ларымыздын прозасынан жогары тур. А л , авторлардын аз мумKiндir iнеи томен тур. Борiп та лда уга уакыт жетпсйд!. Тек согыстаи кейшп жылда,рдыц iu iiiu c отыз такты роман, повсстср жазыл- ды. Солардыи imin.ne мс.ктсп e.MipineH алынран Иман- жановтыц «А.лгашкы айлары», колхоз емфшен алынран Слаиовтыд «К е н opici», балыкшылар ©MipiiicH алыиган Сорсенбаевтыц «Толкьш да турандары» сыякты саз кы- ларлык ш ыгармалар бар. Булар жайында, сол сыякты «Караганды », «М иллионер», «Ш ы га н а к » романдары жайында проза баяндамашысы iceuipCK айтар. Казак совет жайында мынадай корытыиды жасауга болады: кумэн жок, е.сксп проза, © суд in де ecyi dap. Мысалы: ж уз гектар егшшц он гектары рана жыйырма 23

центнерден астык 6epin. калганы бес-алты центнерден берсе, калай sct'i д ер еднс? Тутас е су керек. Б1з б ул дэ- режеге oni жеткешъпз жок,- Прозамыздын ещи 6ip к ем иллш — усак -жанрлары тым шабан ecin келедт Будар прозаныц бута гы, жапы- рагы сыякты. Буларсыз коркеймейд'1 проза. Есеп 6epin отырран уакыттык ш ш д е казак совет поэ- зиясы бурынгы калпынан б ipтал ай i.'irepi Kerri. Жазу- шыларымыз, оларды к iiuiaae акындарымыз ¥лы Отан согысына елеш мен рана емес, колыиа кару алып, ездер1 д с катнасты. Жс-Hic туын халыкпен 6ipre riricTi. Отанды ж аудан KopFay, жегйске та к ы р у туралы жа- зылиан казак акындарынын елей, жырларынан патриот- тык сезш, совет халкынын майдандары. тылдагы ерл!к icTepi айкын сезьлш турды. Cofhc кундершдег! казак поэзиясын айтканда, Жам- былдын орны езгеш е екенш этап айгуымыз кажет. Жа- сы жузге жакындаран картты фашист баскыншылары- нын шабуыл жасауы катты ашыпдырады. Оиыц влеиде- pinen ыза бо.рап жатты. Москва, Ленинград, Сталинград тубш лсп урыстарла совет азаматтары «ерсеткен тарих- та тендес! жок ерлжтерд) ол шарыктай жырлады, онын жьврлары буктп совет лоэзиясынын алдыцгы катарынан орь:м алды. Жа.мбылдын Teniperine топталраи Доскей, Нурпеис, Ш ашубай, Иартай, Куат, тары сол сыякты ауыз одебнет окигдер! дс халыкты жешске шакыруда аз кыз- мст аткарган жок. ¥лы Отан согысынын ерл'ш гстершеи 6ip топ поэма туды. Булярдыц коркем/ик дэрежесш салыстырганда Ка­ сым Амянжоловтыц «Абдоласы » бэршен жогары деуге болады. Окушы кай жаирдагы шыгармада.н болса да халык- тыц icin, ойьиг, cc3iMiH Keprici келед!. К аза к акындары ойды, ce.ai.Mni батыл жырлайтыи да, кже келгенде тай- кактай береги. Согыстан «eftiiiri ж ылдар да осы icTiH оз1н керсетуге батыл «ip icri. Тайыр Жароковтын «Ж а- панды орман жакрыртты» дейтin поэмасы лген Ха­ мит Ергалисвтш « Б 1здщ ауылдыц кы зы » атты поэмасы совет адамдарыиык табигаттын мылкау .кумин жену жо- лындагы еи.-пк ецбектерше арналран. Ж у ба н Молдага- лиеплц «Мурлы ж о л » аггы поэмасы жас жумысшылар- дын кадрын д аярлау кмне арналган. Д ихан Э бш евтт «А лтай ж уреп» атгы поэмасы бурынгы Риддер заводы- 24

нык азамат согысы кезшде ж ау колынан булш уг совет укметЬйц Казакстанда ipreci бекшгеннеи jceflin кайтадан ашылуы жайында баяндайды. Касым Аманжоловтыц «Б1здщ дастан» атты поэмасы коммунист партиясыныц, улы Ленинш'ц, оныц ceniлтд! cepiri С т али н и т ролш сый- паттайды. Атай берсек поэмалар осылай табыла бередь БейбптиuiiKTi еактау максаты поэзиямыздан улкен орын алды. Б ул жешнде эсресе усак елендер кен кызмет аткарды. «Б ейб1тшййк даусы » деген атпен елендердщ кг.льгд жыйнагы шыкты. Тек согыстан жейшп жылдардын езшде акындар елен, поэмалардын ондаFan жыйнарын бердь Б ул жыйнактар Отанымызда жасалып жаткан улы ктердщ , кайнаган ж1- гердщ бораган ушкыны тэр!зд1. Акындарымыз орыстыц жэне дуниежузипк прогрес- uii.i эдебиеттщ поэзиялык кымбат мураларын казак т1- л iне аударуда да аз ецбек еткен жок. Осындай жаксы жактарымен катар, поэзиямызда кемшшктер мен кателштер де болмай конган жок. Кей- 6ip акындар майдандагы казак жауынгерлерш атанын аруагына сыйынура шакырды. Орыс ж эне казак халкы- нын жауы — Кенесары Касымовты халы к батыры деп жырлаушылар да аз болтан ж ок Отанды Казакстандык тар марнада тусш у де соцгы жылдагы казак поэзиясы- кан табылады. Бул кательктердщ бэрше партия, эдебиет журтшылы- гы кезг.ще э з ni.Kipin айтып, тузетш отырды. Жазылран елец, поэмалар кеп болранмен, эл! де керкемдж жагынан кеп кетеруд1 т т е й д г Поэзиямыздыц елеул1 жет1стгктер1 бола турса да, талап дзрежесшен те- мен екеиш мойындауымыз «срок. Осыган байланысты кейб!р басты ксмшшктерд! атап керсетпеске бол- майды. Керкем шыгарманыц кай кайсысында болса да автор окушыга ез ыкпалын ж урпзуге тыры-сып отырады. 0 з о шк жаксы дегешн жаксы, жаман дегенш жаман керсет- Kici келед|’ . Б ул ymiii шьтарма алдымен урымды болуы шарт. Хамит Ергалиев coFbic кундершде кершген, поэзйяга ез ерекшел!г!мен келген акын. О л бупнг1 такырыпка жуйемелете терт поэма жазды. Б ул поэмаларда онын токталмай (зд е н т, ерлеп келе жатканы сезшедк BipaK ерлеу жолында 6 ip нэрсеш байкамай келедг Жацалык 25

деп кейде урымсыздык жасайды. М ы салы : «самолетке» «самал отты» уйкастырады. Отта сам ая бола ма?! Мундай магнасыз не ойланып отырып магнасьгн азар тусшерлж уйкастарды ол ж аналы к деп усынады. Рас, жадалыктар капел!мде журттын бэршщ квкейше б1рден кона алмайды. А л мынадай жадалыктар ешуакыт- та да кона коймзс. Сондыктан Ерналиев жолдас ойла- нуы керек б]'раз. Поэзия yFbiM.ibi болуымен коса осерл i болсын. вйтюе- HI, урымдыныд 6api эсерл i бола бермейдк Эсерд1'н оз! эр- кыйлы. Бip эсер — ем ip боны ойыднан кетпейд!, 6ip осер — сол арада калып кояды. Поэзиядан 6Ь умытыл- майтын куши эсер 1злейм1з. Осы жанде коне акындяры- мыздыд, узбей жазып, улкен такырыпка бартан акында- рымыздыд 6ipi — Дихан ©бктевке аз токталамыз. 0бьпевтт «А л т а й ж урег}» en jip ic такырыбьша влен- мен жазылган роман. Бул улкен е кб екн окып отыряан- да талай уакыйгамем, талай адамдармен «ездесес'щ. Окып шыкканнан ateftiii солардан ойда калатын елее вте аз... Е лесп сурет жасайды. Cyperri автор жасайды. Ав­ тор евзбеи сурет салуна ani шоркак. Ш ебер болса мы­ надай маннасыз, ажарсыз шыкдас ед{ суреп': «Жулдыздай тунг! аспанга шыккаи шыпшып, Зейнеппя Mepyeprrepi «жаиын шымшып»- Kv!l нуры шагылиекан KyMic шыктай Кул1мдеп жур 6ipine 6ipi ыршын». Бул шумакта автор нс суреттемек болды ехен — Зен- HcnTi ме, онын. меруерпн бе? TyciHy кыйын. Кайсысын болса да, суреттей алган жок. Ж улд ы з, тун, аспан, шык, кум, кум1с, немесе кул!мдеп, ыршып, шып-шып, шымшып, детей сездердщ уйкасын гама жасазы. О л уй- кастар ешетеме аткара алмады. Поэзияда op6ip с е з нысаната тшп отыру .керек. Поэ- зиянын куш! де, керкемд1П де осында. «А л т а й журегш- де»' талай сездер д а л а га кетш жатады. Керкем шынарманын адамдары iciMeH, мшез1мсн, ойы- мен_ 63in-e3i 6ipTe-6ipTe танытып шынады. Обшев осы- ны !стеудщ орнына кабшесе мшездеме бсредь Деев ту- ралы: «...СуЙД! ол шындыкгы журоп'ндей Шын суйД1 жох оран келпрл.гЬ— 26

дейдк Лвтордьщ творчестволык кулыры аз. Окушыга енд1 Деевтщ KiM екен! б елгш . Зейнсп калай, двп отырранда; «Партия кемекш! еп'п тауып койтан» деп ол туралы автор тары да айтып кояды. Сейте, сейте геройларын жалакаштай бередк Бундай мшездеме жазу онай, образ жасау кыйын. Мшездемеш эрюм жазады, образды тек суретил жасай- льг. CyperiHj жасаран образды кергеннен кейш, жакары М1нездемелерд| окушы айтса, кулакка кандай жакымды тиер едь Романда мазмунды, кызыкты ету максатымен уа- кыйрд кеб^рек алынран. Уакыйра, адам кебейгеи сайын автордыц жауаптылыры артады, орындай алса жаксы, орындай алмаса борышты больш калады. Эбшев бул женде де окушыга борышты. Уакыйгалары баргаи сайып дамып отьврмайды, сюжеттщ олпы-солпысы кеп, компо­ зиция мыкты емес. Роман тым шашыранды, « е п сездь Туптеп келгенде шырарманьщ тагдырын шешетш eKi нэрсе — пш р .мен п'л. Романныц к убатебел рана тыл бар. ГТайдалы 'ПЙДрлер1 аз емес. BipaK, жакалырьг, езшен айтканы аз. Эбшевн'н романы жайында айтылган бул пш рлер тек оган айтылран жок. 0йткеш, о л ромаидары кемшР лжтер — бупн тандары казак поэзиясындары басты кем- ннлжтср. Поэзнямыз eiwipicKe батыл араласканын « А л ­ тай журеп», «К ы р д а тугаи курыш» сыякты поэмалар айкын керсетт!, сонымен катар б ул поэмалар шеберлш лорежес! жетпей жатканын да кйрсетт!. Bi3flin поэзия б5рсыпыра калынтаскан поэзия. Абай- лы, Жамбылды бы лай койганда, М укановтыц «Сулуша- шы», Жароковтыц «Таскыны», Т эж 1баевтыц «Абьглы», Аманжоловтын «А б д о лла сы », Ерралиевтш «Б )здщ ауыл- дыц кызы», сыякты табысымыз деп именбей айтарлы-к поэмалар ж асалып калды. Б Ь бугш п поэзияны сына- ганда, осы жеткен дэрежеден темен туспе, асып туе д е­ ген марнада сынаймыз. Bi3flin поэзияда орыс улпс!мен жазылган: саран сез- fli, магналы, cyperri, жанра жылы усак елендер, елея, циклдер1' керше бастады, усак елендерде бос сезден ары- лу барыты айкын байкалады. А л поэмаларда су a.ii кеп. Арзан акыл, ж аланаш упттердщ орнына ewip cyperin сол ем!рд1 жасаушылардыи iciH, сыйпатын, ойын шебер тш- 27

мен. одыйга етш айтып бере алмай кслед'[ акындардын кебь Bip' сезбен айтданда, шеберлж жетпей жатыр. 9 л i де жаксы идеянын тасасымем ж епдеу шырармалар етш кетш жур. Идея жемшде дандай жогары талап дойсад, керкемдГх женшде д е сондай жсжары талап коятын кез Драматургия б 1здщ эдебиетйшзге поэзиядан да, про- задан да кейш косылган, Октябрьден туган жанр. Ул- riHi ол орыстан, орыс аркылы жержузьш'к классикадан алып нелепi. Ka.sip назад драмасы далыптасдан, буыны катдан одебиет1М1здщ 6ip саласына айналды, далай сы- насад та, дандай талап дойсад та кетередь Ею' съезд1'д аралыгында ондаран пьесалар жазылран еден. Солардыд imiHfle Муореповтщ «К о зы Керпеш — Баян сулуы », «Ам ан келд1с1», Эуезовтщ «Кобыландысы» мен Соболев пен Оуезовтщ «Лбайы », Э б ш с в т т «Достыд пен махаббаты», Кусапновтын «Кектем ж елЬ , Тэж)ба- eBTiH «Гулден, даласы », Эуезов пен Э б 1шевтщ «Намыс гварднясы» сыякты пьесаларды, .кейб1р кемиллгктерш дере тура, драматургиямыздыд е ле ул 1 табысы деуге бо- Жада такырыпда жазылран ондаран пьесалардын сах- нада 6ipi азырак, <6ipi кеб!рек турады. Айналып «елген- де, Ke6iHiR eMipi дысда болды. Еею такырыпда жазыл­ ран пьесалар аз, 6ipax, eMipi узад болды. Солардыд шппде «Дозы Керпеш — Баян с у л у » TinTi сахнадан тус- пед1, адыры Москва сахнасына 'кетерйддк Еск! тадырыптын пьесалары неге узак, жана такы- рыптыц пьесалары неге дысда жасайды? (Буныд ce6e6in таппайынша, жаксы пьеса жазу кыйын. Мошмше, ecKi такырыпда жазылран пьесалар адам тагдырына курылраи. Оиын адамдары аянбай куреседк Курес уст|'иде гана айдын образ есте далады. Жака такырыпда жазылран пьесалардын Ke6i адам тагдырына бармайды, KypecTepi кеб'шесс э л а з , кейде Tin­ Ti жалган. Сондыдтан, зрительдщ кеныпн дозгай ал- майды. Bi3,nin лраматургтер (осы жайды бш е тура, батыл ку- рсске беттемей .келед!. Олар, шиеленюкен «ур ес б т м Ы з тап тартысында рана болады, б!зде ондай таптар жод, деп ойлайды. Б ул ойдын акыры коифли,кт'1с1з жазуга болады, деген «теори яга» дейш экелгеш б е л г ш . О л «тео­ рия» куласа да, далдыры пьесаларда ani бар.

TipuitaiK бар жерде курес бЬтгейд!, тек характер! езгерш отырады, дейд1 марксисте|р. Б у л шындыкты 6i3 кунде керш келеш з. Мыеалы К азахстан быйыл тынды мейлшше кеп айырды. Бурыи ешуакытта о л мелшердс айырган емес. Осы зор ic окай оры ндалды ма? Ы зде кластык антагонизм болмаса да, ул к ен куреспен орын­ далды. О л к урес— биП'Мдшщ бшмхйзбен, шебердщ олак- пен, укьгптынын салакпен, шапшаниын шабанмен — к,ыс- касы прогрести коммуниста идея мен кертартпа эдет- тсрд|д Kypeci. Ол, сорыстан элдекайда кыйын, элдекайда узак. Одэн, сатира, комедия га да, драм а, трагедияра да тамаша уакыйгалар туып жатыр. Сайып келгенде айтарым: жана такырыптын пьесаларын д а адам тарды- рын шешерлж шиелешскен куреске к уруга эбден бо- лады. Сатира, типичность жайында партиялык., рылымдык. айкын TyciHiK бар. Шыгармаиы та л к ы л а у усгшде сонда да дауласып келсм13. Съезд бул даура сокпай кете ал- майды. Мен тары д а айырылган тындарды мысалга ала сейлеймш. Тыд жоспары артырымен орындалраны мэЛ1.м. Б ул, эдебиетке д е улкен табыс, аса с э у л е г п керйпс болып снедь Онын enceci би1к, жаркын ж узд! геройларын жа- зушы суйш жазады. Халык суйш окьгйды. Л л осы тын жайында жагымсыз герой жасаура бола ма? Немесе жа- ман гстеген М Т С -t i кв|рсетуге бола ма? Мешмше эбден болады. вйткеш, ондайлар аз да бо лса бар. Обобщение жасау ушщ оныц кеп болуы шарт емес. Блрсыпыра жазушылар, сыншылар обобщениеге к ел ­ генде шатасып жур. Анкау сыншы, ты н жоспары арты­ рымен орындалды, .кепшшк жаксы 1стед) дейд) де, эде- биетте жаман icTeyiui кездессе, б у л типичный емес, деп дауласады. А н к ау жазушы, жаман 1стеген аз?а еннгед! де, жаксы штеген к е т т умытады. Сейтш , eiceyi де ем 1‘р- Д1Ц кыйсык айнасын калай жасаганын би м ей калады. Коп, обобщение жасай бшуде. Ж а са й бшсец, аздын 93i типичный. Ш ыганак Берсиев тары е т м ш арттыруда сан рет жержузипк рекорд жасады. Д ун и е би етш Ш ы ­ ганак 33ipre 6ipey рама. Сол б1рдш взшен обобщение жасаура болады. вйткеш, ол 6ip — мынныц алдыи бэр- лаушы. Революциялыц романтика с о л барлаушынын кергенш миллионра ж етизедь Б 1зд1н пьесаларымыз бул дэреж еге эл! кетершген 29

жок. Драматургтер1лпзд1'н б!рсыпырасы с о ц и а ли с т реа­ лизм afliciH eKi турде бурмалап жур. Соиыц 6ipi — рево- люциялык романтика деп, пьесада фокус, жал Fax окый- Fa.iap жасау. Екгнил — реализм деп натурализмге бару. 9p6ip обобщение нанымды болганда FaHa, eMip шыкды- ры керкемдгк шындыкка квтершгенде рана социалисток реализм эдкм бола алады. Пьесал арда тары да кездесе берет!н «ем ш ш к т ер — 6ip-6ipiHe уксастык, схема. Соны niKip, жака характерлер аз. Д рамалы к тш элсоз. Нашар т!л пьесапын барлык касиеттерш кем Нед!, кейде TinTi оларды жойып жобередк Жастарды был ай койранда, кеп- тен жазып « е л е жаткан Э б1шев, Кусаинов сыякты дра- матургтердщ тш ! oai шубар, калыптасып болтан жок. Драматургиямызда сатира жанры ец жас жанр. 03ip- ге ауызра ал ары мыз Эбдйшэ Тэжобаевтыц «Д убай Шу- баевичы» тана. Оныкез1 с ы т а ушырап тур. Сынау керек. Б1рак, эдебиегпк op6ip жаиа, ж ас нэрсеш сынаган- да сактыкты умытпалык. Таяуда «С о ц и а л и с т Казак- стан» гаэетшщ бетшде жолдас Эбйпев драматург Кусаи- новтыц «Ecip-пкен ерке» атты жаца пьесасын сынады. Пьеса, тэрбие «емд!гшен, ес!рткендюстен бузылган бала- ны керсетедк Сейтш, ата-аналарды бала тзрбиесше му- кият белуга шакырады. Ал, Эб|'шев, бой бермейтш бала болушы ма ед1, деп авторды айыптайды. Айыптаудыц орнмна ондай пьесаны мактау керек. Мадактай отырып KCMmLniKTepiH тузеуге кемектесу керек. Кемпплйч идея- сына емес, каркемдкш е байланысты. Сатирада жагымды герой болу керек пе, жок па? деген 6ip улкен талас бар. Менщше, сатир алы к шыгарманыц тагдырын ол геройдыц бар, жоры шешпейдо, шырармаиын 63inin шындыры, KepKe.M/iiri шешелк Шындыктыц 6api б1рдей коркем емес, керхемнщ 6api б iрдей шындык емес. Шындык пен керкемдж косылранда рана зор куш. «Д убай Ш убаевичте» бораз квркемдж бар. Сондыктан о л капел|’мде Toyip квршдв Шындыры, нанымдылыгы жет- пегенджтен, кейш жамап Kepinin отыр. Алдымен, пьеса- нык бас геройы Дубайдыц езо KiM — талым ба, залым ба, акмак па? Кайсысы екенш б\\лу кыйын. Сатирада тек кулу максат емес, комге, не ушш кулу керек екеи1н угыну мак- сат. Автор б ул арада угындыра алмаган. Пьесаныц улкен м М жагымсыз геройларынын кептМ десш жур. М енщше, к еп ттн де емес, олардык 6ip 6ipine уксастырында. О лар шеп’неи жарамсак, шетжен акмак. 30

Акмактык езi оркыйлы еыес пс? А л , пьесада 6api б!ркый- лы. Б1рк,ыйлы еткенше, эркыйлы етсе, пьеса к©п утар едь Онын бсржагында жарамсактын бэрш акмак десек кате- лесе.ч|'з. Жарамсактын кэлпр1, куы, залым ы бар. Б ул ха- рактерлерд! автор жете аша алманан, маскаралай ал- матан. Пьесада курес, конфликт жок. Оны автордын e3i де сезген сыякты. Жатымды 6ipep адам енпзш , жатымсыз коп адамга карсы койтан. BipaK, 6opi6ip тартыс ернпме- ген, ейтксш, жатымды геройлар элс!з, icci3. Жазуш ылар уйымы бул кемш!лжтерд1 кезшде кере алмады. А л театр, корудщ, жоюдыц орнына, одан api молайта тусть Жолдас Т эж 1баевка 6ip napceiii катты ескерту!м!з ке- рек. Онын пьесалары реалнстж ж олга ajii Tycin болтан жок. «Гулден, д а л а » ©Mipre б1рсыпыра жакындатан едь «Дубай Ш убаевич» тэты да алыстай бастатан. 0 M ip re жа- кындау кажет. Алыстатан сайын пьеса эла'рей бередь K«A6ip жолдастар творчестводаты осындай соткпздж- Ti тек жамая ниеттеи туады деп ойлайды. Сэтаздж, кем- шьтжтер жаман миеттен туа бермейдн жаксы ниеттен де туады. 1здену ж олы Teric емес, ой-шукырлы, еткел1 кеп, ол жолда суршгеидерд! саяси айыппен кулаткаинан repi, творчсстволык, кемекпен демеген пайдалы. Тэж1баев сэт- с1зджкс ушырай журсе де, драматургияныц жана, кыйын TypiHe батыл барды. Ол, «Гулд еи , д а л а » атты пьесасымен, «Телтаранын к ате с Ь атты сценариямеп партия шакыруы- на кеп жазушыдан бурый ун катып отыртанын умытпа- лык. Сайып келгенде, драматурпм1зд'щ KCMiui.Tiri неде? дв­ оек, таны да шеберлжте, ш еберлжте дер ед1м. Шеберлжке Kici уйре.чу ж олымен нана жетедь Yiipeny — шагылмай ie- тей бер, OMipAi, кггапты окый бер деген сез. Сонын [цпнде совет ©Mipin, орыс к!табын i<o6ipeK о к у керек. Мен казак драматурпшеьшын кейбтр моселелерше та­ на токталдым, калган мэселелер арнаулы баяндамада камтылады. Жака ж ас жанр — кино-драматургията токтамай ке- тугс болмайды. Есеп 6epin отыртаи дэ^чрдщ ншнде Оуе- зов жолдастыц сценарш бойынша « А б а й » картипасы, То- инбаев, Погодин жолдастар жазнаи «Ж а м б ы л » картинасы |яыкты. Экранта быйыл шыккан «М я ха б ба т туралы поэ- манын» авторы жазушы Мусрепов ж олдас. 15 жылдыц imiliAe бас-апгы уш картина шыгарудын оте аз екеш ©31- 31

нен ез1 белгчлй Буган себеп, б1здщ жазушылардыц бул жанрда тэжрибешздш, ал ен, алдымен жазу а. ларымыз муны ез!м1здщ кекейтесп борыхиымыз деп карамай кел- reimiri болды. Тек осы уст1м1здеп жылда рана бул жежвде 6ipnarap iarepi жылжый бастагандык, бар. Катарына! уш б1рдей картина шыру б1здщ республикамыздык тарнхында болып кермеген нэрсе. Солардыц 6ipi драматург Кусаииов жэне Абызов жолдастардын сценариясы бойынша «Кы з бен и пт», eKiiiuiici: « Д а л а кызы» Фатуев жолдастын шыгарм' сы, ал yuiimuici, драматург Тэж1баевтын, «Ш угылада бо..- ган окыйга» атты сценарт бойынша жасалады. Соцры уш сценарий тугел б у г ы т такырыпка жазылган. Бул a3i yj. кен жаксылыктын басы екенш, жазушыларымыздыц кина драматургияга белсене катыса бастананын дэлелдейдь Bipan, бул саладагы куй1м1зд‘1Ц эл1 нашар екешн мойында- маска болмайды. Жазушылар Одагы кино искусствомыз- дыц заманымызга сай еркендеуше тж елей жауапты. зушыларды сценарий жаирына квб]'рек жумылдыру - >- дыц бул салада шеберлшш артылдыра тусу, сту, эн олардыц творчестволык байланысын кешлдегщей г айту Жазушылар Одагыныц ен басты мшдеттерйпц 6ipi деп карауга тшсшз. Казак совет эдебиетшде эдеби сыннык жайы мэз емес. Бунын толып жаткап ce6enrepi бар. Ец алдымен жазушы­ лар арасында тэрбиелш жумыстар ж ет к ш к а з болып кел- Л 1. Соныц салдарынан сынга деген жалпы кезкарас 6i3- дщ арамызда дурыс болмады. Сынды эдебиетпн бастауыш жанрларыныц 6ipme айналдыра алмадык- Эдеби сынмен кездейсок адамдар айналысып журдь Жазушылар уйымы болсын, басшылык ететш респуб- ликалык. баспасез орындары болсын эдеби сыннын дэре- жес|'и тым томендетш, шецберш тым тарылтып алды. Со- ныц салдарынан квп адамдар эдебиет сынын б'фсудщ Minin казу, api кеткенде, ортан колды рецензия жазу деп угынды. Жеке шыгармаиыц, автордыц тутас эдебиегпк тагдыры туралы толранып, байыпты ой afrryFa талпыну мулде аз болды. Б ул уинн улкен талант та, мол 61лiм дс керек едь Ж эне соныц бэршщ уст'ше, эдебисткс деген су- шспеншыпк, ынтыктык болуы шарт ед\\. Эдебнет1м1зге 30-жылдары келгеи Б. Шалабаев, Б. Кенжебаев сыякты сыншыларымыздыц каз!р жазушы­ лар уйымынан шеттеп кету!ш'ц e3i тегш емес. 32

Бул >: о. дастар, оларга уксас баска д а кейб1*р сыншы- лар, адебиетп сырттан бакылаушы болы п келдь Ал, сал- кын журр'-пеп ж урш сыншы б о лу мумкш емес. Сын «цехы нан» шыкпай отырып алатын ремесленник- сыншы эдебиетке пайда к ел л р е алмайды. 0Mip шындыры- нан мол хабардар, адамнын жанына терец бойлай алар- лыц, творчестволык, фантазияга бай инжснер-сыншылар на жазушыра ацыл коаа алатынын ©м]рдщ e3 i керсетш ■фдк Сыншы ем!'рд[ жазушыдан артык, б 1лмесе, кем 61л- ..eyi керек дегенд! де кебшесе осы ж агьш ан алып айтамыз. Б1здеп эдеби сыннын neri3ri кемлплйч не? — деп су- рак. к,оюшы болса, примитивизм деи 6 ip сезбен жауап бе- руге болады. Ондай сындар б е л п л ! 6 ip шыгарманы свз кылранда, совет одебиетшдеп баска тпыгармалармен сш- кандай байланыстыра б1лмейд1, жалпы кортындылар жа- салынбайды, ец уксатты дегенде, с ез eTin отырган шьтар- ■лц азды-KwnTi 1кемшш1пн жшке т!зед 1, ездерйпц басы- ь • ген арзан ойларын журтка усыиады. ттты сыншыларымыздыц 6 ipi деп журген Мукаш Сэр. «ев Тайыр Жароковтыц тацдамалы шыгармалар туралы жазран макаласында Cipiieiue орьшды сындар ай- га отырып, искусствоныц ерекшелЫп тусшбей калганын ацгартады. «Ж ароковты ц поэмасында,— деп жазады ол,— советах пейзаж айкын коршбей, Л ба й жырлап кеткен су- рыксыз куз KecKiHi коз алдыма келе бсред1» дейдь Оиы «KipriiriHe кырау кон ган сургылт к у з » — тэр'13Д1 ец керксм жолдармен дэлелдегенде, езше ©3i карсы шырады. Э. Жэмпиев «К о лх о зд а комбайн бузылып калуы мум- Kin емес, вйткеш Kasip колхоздар запас болшектермен жетк!Л!КТ1' камтамасыз етилгеи» дсп укыпсыз басшыны сынаган акынга карсы ере тура келедь М уныц 6api «©Mip- де былай бо лм а й д ы » деп келетш тайыз да, сыцаржак, та сыннын. шплыгы скеш'н антып ж ату кажете 1з сыякты. Эдебнет зерттеу мэселеа мулдем нашар. Осы кунге шей|'н казак совет одсбиетшщ толы к очерк! жок. ©ткен- дсп мураны мецгеруде толыи жаткан шым-шытырык, ту- ciiiGeyiniл!к бар. Фольклор, эпосты бы лай койганда, Сул- тан-Махмут Торайгыров сыякты жазушылар калдыряан мура женшде эрю'.м эртурл! ппирде ж ур. Сол кайшылык окулыкта д а бар. Мекгеп окушыларын шатастыратын ондай кайшылыктарга тштеи тезуге болмайды. Бую л одак келемшде, сол аркылы д уп ле ж уз1 колем i- ие шыгып отырган казак совет эдебиетшде монография- 3-206Г. 33

лардыц, творчестволык портреттердщ болмауы да рении- Ti-ак. Эдебиет зерттеудег1 ец б!р улкен и iм сол шыгарманык керкемдж жары талданбайды, шеберлж жары сез болмай- ды, автор кебЫесе идеясы уш!н мадакталады. Осынык салдарынан жазушылар 6ipiHe 6 ipi шетшен уксап тура- ды, ейткенi, ездерпизге МЭЛ1М, совет жазушыларынын 6opi ндеялык шыгарыалар жазады, 6opi, сайып келгенде, пат- рпотизмд! жырлайды. Эрине, б 1'здеп эдеби сыниыц пайдалы жаксы жактары жок деп айтура болмайды. 9cipece, одебиет сыныньш та- лантты жас кадрлары ecin, жетзлш келе жатканын куа- нцшпсн айта аламыз. Такауи Актановтын, «Оянган елке» романы, «Анна Кареиинапын» аудармасы туралы, Тэкен Эл!мкуловтын Маяковский шырармаларынык аудармасы, поэзия сыны туралы макалалары, Айкын Нуркатовтьщ, Серж Кыйрабаевтыц кейб!р макалалары азды-кегт кем- шьпктерше карамастан, авторлардын эдебиегп жаксы ту- сшерлж модениет1 барын жана да, батыл да, кызыкты да ой-ш'шр айтуга каб|'летл екенш таиытады. BipaK, оларда ЭЛ1 активность жагы жетю'лжЫз, мупы oaapFa катты ес- керту керек. К азак одебиет! туралы курдел1 енбек жаза- тын уакыт жетп. Бул жукт! эдебиетке даярланып келген жас сыншыларымыз кетеруге тшс. Эрине, оларды 6yFan баулу керек екешн д е умытпалык. Б|'здсп тож рибел1 сыншы,— ага жазушылардын вздор!. Мухтар Эуезовтщ орталык журналдар мен газеттерде басылран «К а за к одебиет! жопе орыс реализмшш дэстур- лерЬ>, «Ултты к романдар», «Казактыц одебиет тын» деген келемд! макалалары, Рабат Мусрсповтыц драматургия ту­ ралы макалалары жазушыга да, сыпшыга да улкен ой саларлык макалалар. BipaK, ысылган aFa жазушылар сын моселесше ©тс саран, араласады. Эрине, олардыц жазу- шылык жумысы эздер1ие жетш жатыр. Дегенмен, Горький дэстурш умытуга болмайды. Казак одебиетшде сынныи алдында улкен-улкен мш- деттер тур. Сол мшдетт! шешуге басшылык ететш респуб- ликалык баспасездщ кызмет1 зор. Турасын айту керек, бул жагапан 6i3 жартымды кемек керш келе жатканы- мыз жок. Баспасозд!ц_ бетшде искусствоныц табигатын мулде тусшбейтш, бейнелеп ойлау дегеннен мулдем би- хабар адамдар сез сейлеп, аикау акы л айткан шактары аз болган жок. Буныц ©3i асыра Ы лтеуш ш кке шейш апарды.

«Каз. Правдада» эпос жайьшда эбден шатасты. Айта кету керек, «С о ц и ал и ст а Казакстан» газетш щ бетшде де акыл- ды, маман жазылган сын ете сирек басылады. Эрине, б у ­ тан б1здщ 63iMi3 де KinaniMi3. Газет аркылы эдебиетпн улкен мэселелерш кезшде к ет ер т отыра алмай келдж. Шрак, казак эдебиетнп'ц шыгармалары туралы басылган сауатсыз макалаларга жазушыдардыц катысы жок екешн айтпаска тэты болмайды. Мэселе, драматург М. Иманжа- ноятыц «М е ш ц махаббатым» атты пьесасы туралы Ж усш Алтайбаевтын «Соц иали ста Казакстанда» шыккан мака- ласы жазушылар журтшылыгын ренж!тть ©йткен1, Алтай- баев жолдас макаласында драматург м ал шаруашылыгы- нын манызды мэселелерш шеше 61ЛД1, деп мадактайды. Осындай дэрменаз, эйтпесе сынаржак, немесе тш т1 арам сындар беделд! баспасездердщ бет!иси калай орын ала беред!? Эдебиет1м1зд1к ойшылары, жасаушылары сын сыякты кушт1 куралды квршгешпн колына 6epin, калай шыдап отырды? Бул сурактарга жауап беру ушш, бастан кешкен б е л ­ и л ! ек1 жагдайды еске туа'рмеске болмайды. Bipiimii жагдай — Казакстан нын бурьпнгы басшыла- ры жазушыларга, ocipece, ага ж азушыларга сснбедь б!з- д!ц exi улкен газет!м1з жазушылардан к о л узуге айналды. Журтшылыкка одебнет1м13Д1н. жаксы жарын Tinri аз, ете кещ лаз айтты да, жаман жагьш TinTi коп ете кенмд! айт- ты. Осы мшезден э л 1 де арылып болтан жок. Сын шокпа- ры тимеген басты жазушы кемде-кем. Б ул и табысымыз делшген одактык apeiiaFa шыккан шытармалардык да соккыга ушырамаганы некен-саяк. Эдебиепм|'здщ макта- нышы болып отыргап «А б а й » сыякты романдарды «К а з. Правда» Tinri курткысы келдь Буныц 6opi «сы н» деген Kacnerri атпен тт е л д ь Баашыларымыз кой деудщ орнына, Кошсметтеп отырды. Маркс 6 ip сезшде: «Акы н еркелетуд1 cyfte.ii»— дегеи екен. Б1зд|Ц басшылар еркелете £Илген жок, эрине, бул жа- зушыны бетшен какпа, деген сез емес. Bi3 (нлген торбие eni турлк 6 ipi — ащы, 6 ip i — тэттк Сонын тэгечсшен та- тырмай, ащысын бере берд1 демекпш. Осы партиялык тэрбие ме? Партия ©май мэдениет куштерш ©з мацына топтаумен келедь Ец кымбаттым — кадр, деп келедь Партиямыц сол кымбаттысын корлау ушш 6ip ауыз ©сек, не 6 ip жапырак ж ала жеткшкп бол- ды б 1зде. 35

Фадеев ж олдас былтыр 6ip эипмеде кынжылып оты- рып, былай дед1 маган: «Казак эдебиетш ескен эдебиет дейм13. Эуезовты жа- ман, Мукановы, Мусреповы... жаман. Сонда бул эдебиетп жасаушылар KiM болтаны? Мен Шаяхметовка тусшбей койдым», деген едк Шаяхметов жолдаска жазушылардыц таркамайтын улкен екпес! бар. О л Kici партиямыз, халкымыз суйген жас эдебиетп суйе бшмедЕ Егер суйе бЕтсе, пэлен жыл басшылыкта отырганда айтарлык б!рдсме iстей де бЕпер едЕ Тужыруды гана бЕпдЕ Каулаган жазба эдебиетке, жалынды жаска суйенбей, азайган ауыз эдебиетке, куш бггкен картка суйендЕ Картгын бэрiпен Ж амбыл жаса- макшы болды. Ж амбылдьщ e3i канша альш болса да, ауыз эдебиетпи еш л1 екен'ш, ауыз эдебиетп канша кздлрлесек те адамнык жас шагындай енд1 кайтып оралмайтынын 6 iae алмады, б1здщ басшылар. О лар эдебиетп тек эк!мин- л ж жолмен баска ратынын, эдебиетнц революциялык тео- рняларын зерттемейтшш Кенесары мэселесшде Tirrri ай- кын керсеттЕ Кенесары жайында халык nixipi де, эдебиет те ертеден еюудай болатын. Шаяхметов жолдас газет бепнде Кене- сарыны Tiirri ypaHFa коскан сон, журтшылык, партия niKipi екен деп калды. Эдебиетнц барлык салаларында Ке- иесары Tipiain турсгелдЕ Кателеспеген эдебиетнп кемде- кем. Bipey кеп, 6ipey аз кателестЕ «П р а в д а » газеп солар- ды тузеуге шакырса да, Шаяхметов айлар бойы кенбей отырып алды. Акыры, айыпты, жазаны баскаларга ауда- рып, езi ннлдщ букканындай буга калды. Осы мшезд1 ЕAi­ re тусында да керсеткен едЕ K,a3 ip Кенесары, Едне дегендердin к!м екеш аныктал- ды, наукам токталды. Шаяхметов, Сужиков сыякты басшылар и'лесш, тЕте- MeciH, «А бай», «Б ота гез», «К азак солдаты », «Караганды», «Миллионер» Tapi3Ai романдар халыктар арасына тарап Mine, Казахстан басшыларынын. эдебиетке бул кезка- расы б!здщ сыншыларга эсер етпей койган жок. Ек1нш1 жагдай — жазушылардыц езара сында 6ipairi болмады. Ж ж ке белшдЕ Ж ж тж максат эдебиетт1к мак- саттан жогары турды. Муканов пен Эуезов жолдастар 6ipiH 6ipi мукатамын деи, эдебиетп мукатып жатканда- рын кеп жылдар бойы байкамады. Бугаи узак уакыт жа-

зушылар уйымын баскарып келген Муканов баскддан exi есе жауапты. Соз жок, бул жагдай сынды рана емес, та- лай жазушыныц мжез-кулкын да бузып кегп. Кэз1р' дщ езшде Ж|'к 1з' деп, кейб!реулер п'м!скш журедь Газет пен жазушылар арасына ipTKi caaFan эдебиет шантажистер1 де б!рде г а з е т , б1рде жазушылар уйымын пайдаланып журдк Б'еднт секцияларымыздын кунде болып жататын твор- честволык талкылауларында шыгарманы тек кулату, не катеру максатымсн, эйтпесе автордан тура кек алу, не жаксы кершу максатымен айтылатын сындар аз болмады. Сайып келгенде, осынын. 6opi сынды тазарту ушш ра- кымсыз курес ашуды тшейдь Н агыз сынньщ айкын 6 ip белгю1 — эдебиегп сую. Сую аркылы о л шырармара да, 613авторга да кемектеседт Нагыз сын — партиялык, халык- тык, рылымдык болады. CbiiiFa тек осы туррыдан кара- уымыз керек. Эдебиет’1м1здш ыкшам турлер i TinTi шабан есудс. Bi- pep актылы пьеса, скетчтер, экпме, новеллалар, энге ар- налран елендер, очерк, фельетондар, сахналык тары баска усак жанрлар неге аз, неге мандымайды? Буган улкен 6 ip себен— коп жылдар бойы б 1зде эдебиет газет! шн. болма- рандыгы. Эдебиеттщ мундай ыкшам тур-nepi, онык кадр- лары Ko6inece газет мацында оссд!. Оным ycTine, кешл белшбей келдь Роман, повесть, поэма, улкен пьеса жазган- дар улкен жазушы, усакты усак жазушылар жазады, д е­ ген угы.м бар. HiniiiMiiiu усак бодгысы келмейдь Сондык- тан, жырылса нардан жырылуга тырысады. Бул Tepic урымды тузеу керек. Чехов, Абай, немесе ез тусымыздагы Исаковский, Маршактар улкен шырарма жазгандыктан улкен жазушы болтан жок. Улкен бастык бэрi акылды, Kimi бастыц 6 api акылсыз емес. Шыгарманы колем! шеш- пейд|‘, салмагы шешодь Халыкка ец коп тарайтын газет, журнал, коннерттер аркылы тез тарайтын, OMipre кунбе- кун араласып отыратын бул ыкшам жанряарды ocipyre срекше кеш'л б о лу керек. Онсыз эдебиет!м!з оперативи, такырыбы, жанры бай бола алмайды. Осыган байланысты, днфференцация, эдебиет куште- pin ж!ктеу м эселеа туады. Эдебиет жанрларыпыц, кадр- ларынык аз кезшде б!зд!н 6 ip жазушымыз б1рнеше жанрра жазып ж урдь Ломоносов болу эршмшн колынан кел- мейдь Ломоиосовтыи 03i де туптеп келгенде, гылымды ус- тап калган. К аз!р бэрш бшем, деп шала булшгенше, 6ipiH 37

бйпсен де 6iрегей бш дейтш шак.. Эр жанрдын ез маманы керше бастады. Бул да эдебиеим^здщ ескенш керсстед!. 0 скен эдебиет турге кандай бай болса, жазушылар да со- ран сай, алуан-алуан келед)'. Балалар эдебиет! туралы. EKi съезд аралыгындары ба- лалар эдебиет! жайын сез етудщ 63i — Казакстанда бала­ лар эдебиет! туа бастаганын дэлелдейд!. Ыбрай Алтынса- риннiн балаларра арнап жазып, ез!ш н хрестоматиясына енпзген шагын эцпмелер! мен елендер!, орыс жазушыла- рынан аударран азьш-аулак шырармаларынаи баска, ре- волюцияга дейш Казакстанда балаларра арналган штап мулдем бол Faн жок,- Революциядан кеШн де эдебиегпк б у л саласына кеп уакытка дей!н кещ л белшбей келд!. Б!рен-саран болса да балаларра ариалып алгаш к!таптар ж азыла бастауы 30- жылдардын irni. Сорыстан кейшп уакыттарда орталык партия комитетЬ нщ идеология мэселелер! жайындары каулыларына сэй- кес, Казакстанда балалар эдебиет! т ы н дан колрэ алына бастады. Казак,стан совет жазушылар Ода гы жанынан балалар эдебиет! секцнясы ашылды. К азак Мемлекетпк Квркем Эдебиет Баспасьшда балалар эдебиет!н!н арнау- лы редакциясы курылды. Балалар журналы шыга баста­ ды. Муныц 6api, сез жок, балалар эдебиетш epicTeTyre оз кемызн Т1сг!зд!. Ka3ipri кезде балалар эдебиет! баяу болса да даму жо- лында келед|. Bipiieiue эцг!мелер, елендер жыйиэры, по- вестер мен позмалар жазылды. Cyperri кггапшалар кептеп шырарылуда. Бул салада жумыс штейтш арнаулы жазу­ шылар тобы шыкты. Еск! жазушылардан С. Бегалин, К,- Абд!кадыров, Э. Сэрсенбаев, А. Хангельдин жолдастар балалар эдебиетше ауысты. Буларга Б. Сокпакпаев, Н. Габдуллин, С. Саргаскаев, С. Баязитов сыякты эдебиетт!к б ш м ! бар жастар косылды. BipaK, балалар эдебиет! сан жарынаи соншалык аз болмаганымен, сапа жагыман кец!лдег!дей смсс. Б!зд1н балаларра арналган шыгармаларымызда адам кобшесе эрекетаз, солрын берйаед!. О лар !с-эрекет!мен, мшез-кулкымен, сейлеген сез!мен дараланбайды. Keft6 ip жазушылар шютарма жазарда алдын ала схема курып, сол схема бойынша окыйрапы гама баяндап шырады. Адам тардырына кенкш! аз болед!. Олар ем1рд! зерттемегендж- тен, жалкан окыйгалармен эуестенди К!таптыц кей!пкер!н

ойдаи шыгарылган жалган кыйыишылыктарга душар ете- д ь Кейшкер езш щ нанымсыз «ер л1гЬ аркасында кыйын- шылыктан онай кутилып кетедк Хангельдиншн, «Е р л !к » жыйиагындагы б1рталай энпмелер!, Бегалиншн «Коксе- remiii; кергендерЬ атты ютабьшын, непзг! кемшшктер! осында жатыр. Кеп шыгармалар баланын психологиясын бкпмей жа- зылнандыктан, конымсыз, ак,ыл айтура уflip болып жур. Кайсыб1р шырармалардын авторы балага рана тусш'неп ет'т жазамын деп, тым арзал сездер айтып келедь Осын- дай жардайлар б|'здщ тэп-Tayip деп журген «Алгаш кы маршрут» иовес пнде де бар. (Авторы Н. Габдуллин). Менщше, балаларга арналран эдебиет сол балалармен катар, улкендер д е окыйтын дэрежеге жеткенде рана кы- зыкты, куиды эдебиет болса керек. Аркадий Гайдардын, Самуил Маршактын шыгармалары осыны ангартады. Осыиыи уст1не, балалар эдебиетшде улкендердщ eMipiHeH алынып ж азы лган шыгармалар д а болатынын есте тутуы- мыз керек. Б1здег1 колда бар корнеки шыгармалардын езшен ба­ лалар унии ipiKTen аларлык материал табылар едй BipaK, 61'здщ баспа орындарымыз б ул жагын жарытып пайдала- на алмай келедк «А б а й », «Б отагоз», «К а за к солдаты» сы- якты романдардан балаларга лайыкты эпизодтар табыл- майды дегенге нану кыйын. Сондай-ак поэзиядан да та­ былар едй Балалар эдебиетш мыктап еркендететш уакыт ж етп. Мунык ушш, еи алдымен, материалдык жагдай жасау шарт. Б1зде еи томен акы телонетш ю тап та балалар эде- бнег/нде, оран потиражиое де бер.:лмейд|. Балалар эдебие- Tine ыклас кем. Онымен кейдс, кездейсок адамдар айна- лысып ж уру’| д с осыдан. Бул, ocipece, балалар эдебиет! аудармасында жтг! байкалады. Казакстан Мемлекеттис Керкем Эдебиет Баспасы, нел!ктен екен!н кайдам, проба сурап келгендерге аударманы б алалар одебиетЫен усына- тын кершедк Аудармадары соракылыктыд Ko6ici балалар эдебнетшщ Т01йрепнен кездеседк Б у л мемлекет уш!н де, халыктыи рухани муддес! ушш д е улкен кыянат емес пе? Мэдениет мииистрлшшн буран мыктап кешл аударатын кез! жеткен сыякты. Аударма туралы. Казак совет эдебиетшде коркем ау- дарма улкеи орын алады. вйткеш, аударма аркылы жер жуз!л!к эдебиет мэдениет! мец танысамыз. Советпк Казак-

станныц ©ркепдеген мэдениет! аудармалык эдебиегпн це­ лейшей де Kepiнее керек. Муныи езш е медени революция- нын 6 ip afipaFH деп карау керек. Есеп 6epin отырган уакыттын Гнннде, казак, Т!яшде Пушкинкщ терт темы басылып шыкты. Лермонтовтыц елендерн 6 ipneiue поэмалары, Л . Толстойдыц «Анна Ка- ренииасы», Тургеиевтщ, Гончаровтыц ромапдары, Остров- скийд'н пьесалары, Некрасовтыи «Р у сьта к!м жаксы ту- радысы» аударылды. Крыловтык кептеген макалдары, Чеховтын энпмелер! аударылды. Гогользли ueri3ri шbiFap- малары тугелшен аударылып болу га жуык. Сол сыякты, казак халкы езшш ана тьпшде дуниежузн л iic мэдениетгщ озы к улплерш окынтын болды. Казак тш нде Шекспнрдщ «Отеллосы», «А сауга тусауы», Шил- лердщ «Зулымдык пен махаббаты», Р. Гюгонын. Бальзак- тын, Сервантеелн, Мерименщ, Ж ю ль Вершин, Свифтн1, романдары, ацп'мелер1 мен новеллалары басылып шыкты. Замянымыздыц кврнекп акындарьу — Пазым Хикметтш, Павло Неруданын ©лекдер! мен пьесалары, халык демок­ ратия елдершщ кептеген жазушылары мен ацындарыныц жеке шыгармалары халкымыздыц н п л т н е айналды. Горький, Маяковскийден бастап совет жазушыларынык itepncKTi шыгармалары тугелдей дерл'ж казак тш не ауда­ рылды. Бул келлркпген мысалдар казак окушылары ©з1- нiн ана тЫ ндс модсниегпн мол мурасына не болып отыр- гамдыгын керсетедк Казак одебиетшде аударма дэстур1 улы Абайдан бас- талды. Лбам нагыз творчестволык аударманыц тамаша у л ­ плерш корсепп Kerri. Аударма нскус.ствосыида б 1здн1 жа- зушыларьгмыз, эдебист1шлер!м!3, аударушыларымыз сол Абай тожрибесшен бастап K£>3ipri бук м совет эдебиепнш аудармалык озык, тэжрибесшен уйрегпп келедк Каз!р окушылар журтшылыгы жаксы кабылдаган Мухтар Эуе- зов, Бабит Мусрепов, Эбдктда Тсошбаев. Касым Аманжо- лов, Ж умагали Саин, Бали Орманов, Токен Э.>пмкулов, Сейтжан Омаров, Энуар Ипмагамбетов, Такауи Актанов, Fa.iiM Ахмедов, М ухтар Жангалнн сыякты талай аудару- шы кадрлар бар. Алайда, казак ткчше аударылган шыгармалардын 6ip- сыпырасы окушылар тклегш канагаттандыра алмай жа- тыр. Мэдениет мннистрлйшш салактыгымен пайдаланып, онык керкем эдебиет баспасьг сйына келгешн 1степ жур. Квркем эдебиетке ешкандай катысы жок, бейнелеп ойлау

дегеннен м улде хабарсыз кездейсок адамдарга аударма бередь О л а р бы лай аударады: «А с л а н элем ! толдып эрлБберл! булкынып тур. Y hci3 соккан ж ел аумадты булттарды э р л 1-берл1 жулкылап тартады. Гртштелген сур булттар 3apeci ушып ypiK- кендей болып, ушы-кыйыры ж ок усак аспан астында эрльберл1 уйткып ж ур » (Свирский, «Ры ж ик». Аудар- FaH Е. Крйшыбаев). Аударма езш G3i эгакерелеп тур. Бундай мысалдыц та- лайын кели'руге болады. Ал, мысалдар аударманын на- шарлырып рана керсегпейд!, аудармага козкарастыц на- шарлыгыи да кврсетедк Осындай аудармаларга а к т а те- леп, окушыра усынып отырган Баспа директоры мемлегсет алдында, халык. алдкнда жауаптылырын сезе ме екен?! Аударма окай кесш емес, улкен искусство. Аударма аркы- лы 6ip халыктыц OMipin, озык, ойын, мэдениетш, салтын KopriMis келед!. Буны мздениетт], шебер аудармашы как а бере алады. Орыс, казак т ш и Tsyip б!лген адамиын 6spi аударма­ шы бола алмайды. Шырармаиы аудару ушш, аударушы— автордыц контекстср1' мен подтекстерж, оный стилю, твор- честволык табиратын TyciHyi керек. Буныц устше, сол ха- лыктын тарихын, мэдениетш, салт-санасын, мшез-кулкын, дэстурш б 1л у ! керек. Сол сыякты е з ш т ана тыйне мей- лшше бай бо луы керек. Осынын 6opi аудармашыныц басынаи табылган куиде де кездесет!и кыйыншылыктар аз емес, Ксйб1р аударушылар «казак осы лай сейлейдЬ дегенд1 сылтау етш бурынгы орыс аристократтарын ауылдык ада- мынша сейлетгп кояды. Бул, эрине, соракылык. Мундай жай отызыншы жылдарга дейш болы п келдй О л кезде аударушылардык жастырыныц устш е окушылардык езд е - pi де жас едк Сондыктан, солардыц угымына азды-кешч бешмдеу де керек ед|‘. А л , каз1р эдебиет ocri, аударушы­ лар жет1л д !, окушыларымыз м эдениетп окушы болды. Ендеше аудармадаты элгшдей кара дурсш яш кке тыйым салынатыи кез ж е-rri. Енш 6 ip аударушылар керкем аударманын табигатын тусшбейдн техникалык, саяси эдебиеттсрд1 аудару эд!сш колданады. Эрине, бул да мулдем Tepic эдш. Былым мен керкем эдебиетп'н арасыида толып жаткан айырма бар. Олай болса, керкем эдебметтеп аударм а сол эдебиеттщ езше койылатын талаптарра ж ауап бер уге тш'е.

Буран деШн аудармада кездесш келген ек! Tepic эдю- TiH eKeyiH де тастайтын уакыт жеттк Онын 6 ipi — аудар­ маны казак окушыларына ту сш к п етемш деп, шыгарма- ныц ез1не тан взгеше.пктерж жойып ж2беред1. EKiHUiici — дэл аударамын деп тус!ннсп шыкармапы кыйындатады, керкемдш касиетш ксг.птедк Аудармадап халыктыц тшей- т М буныц eneyi де емес. Халык opi TyciHiKTi болуын, api дэл болуьэн п'лейдк Бунык аты — а у да р м а м да улкен ше- берлш керек деген сез. Б1здщ аудармашылар орыс тйннен казак тш н е тжелей аударады. Сошли езшде канша кыйындыктарга кездес!л отыр. А л казак тШ нен тшмаш аркылы орыс т ш н е ауда- ратындарга келеек, хал будан элдекайда иашар. Шздщ орыс аударушы жолдастардыц 6iprte-6 ipi казакша бшмей- д !, жолма-жол аудармага суйене;;!, жолма-жолшылардын кебш1к мамандыгы томен, онын уетше оиша коп кыйнал- майды. ©йткеш, олар ештемеге жауапты емес. Бул жар- дайда автор орысша жаксы бшее 03i кемектеседь нашар б1л' се eni аудармашыныц аузына карап отырады. Аудар- машылардык жайы олп . Автор каидай сабырлы, аудар- машы кандай батыл! BipaK, 6ipiHiK батылдыгы, 6 ipinin сабырлылыры шыгарманы сорлатып жатыр. Соны керш, шыгармара жаны ашырап, аударманы улкен творчество, деп туешген М осква аудармашылары тым курыса 6 ip улт- тын Tiл iи б 'л уге Kipice бастады. Онсыз до л аудару, шыкар- манын улттык касиеттср'ш толык сактау TinTi мумкш емес. Осы гак байланысты Казакстандагы орыс жазушы- ларыпа, ©те-мете Шухов, Снегин, М акеев, Титов сыякты жолдастардыц бетше баса айтура болады. Олар аударма аркылы совет эдебиетше канша пайда ке.'третнпн бше ме екен? Казак жазушылярын аудару — алдымен Казакстан- дык орыс жазушыларынын курмегп мшдст! екешн б!ле ме екен? Егер бшее, олар кунше 6ip соз уйренсе де казак Tijiine судай б о л ар едк Ам ал не, олар да эл1 кунге жолма- жол аудармамен пайдаланып келед:. Профессионал аударушылар кадрын баулыйтын, ecipe- ti'h кез эбден ж c m . Meniume, Казактын. Киров атындары М емлехетпк университет! жапынан керкем эдебиет ауда- рушыларын даярлайтын бе.и'м ашьтлса дурыс болар едк Бул ©залдына 6 ip мэселе. Оран деж и к а з!р п бар аудару- шыларымызды дурыс пайдалана б !л у керек. Олардын K©6i баска кызметте, аударманы ж умыс арасында ютейдь Онымен аударып та, мамандыгын кетерш те жарытпайды. 42

Сондыктан олар аудармамен б1рынгай айналысуы керек. Ол ушш оларра жагдай жасау керек. Казакстан совет жазушылары Одагыныц жанында орьгс эдебиетшщ секииясы бар. Республикамызда орыс тшшде «Советский Казахстан» атты ариаулы эдеби ж ур­ л нал шырады. Казакстанда туратын жопе Казакстан такырыптарына жазатын орыс жазушылары республикамыздыц эралуан Qмiрiн керсетуде елеул!' кызмет аткарып келед!. Иван Шуховтьщ С олтуст1'к Казакстандары коллектнвтешн'ру дэ- yipiH суреттейтш «© ш п ен дш к» атты романы бушл совет эдебиетнпц корына косылды. С ол сыякты «Горькая ли- ниясы» да А . М . Горькийден жогары бага алды. Ka3 ip Иван Шуховтын жэне тынайраи жерд1 игсрунплсрдщ eMipiHOH алып, роман жазып жур. Жазушынын. жыйырма жылдар бойына токыранкырап барып, кайтадан зор ша- бытпен колра алган бул курделн аса к а ж е т енбегшен окушылар журтшылыры улкен у\\пт кутедн Сорыс такырыбына жазган Дмитрий Снегиннщ «Н а дальних подступах» атты повеет! азды-котч кемш ш гш е карамасган, елеул! шыгарма болып отыр. Казакстанда орыс тш п де жазатын эдебиетинлер та- кырыпты эр жарынан камтыи келед'1. Б у л куанышты жай. Мэселеи, Николай Анов «Акм еи н т» атты тарихи роман жазды. Ш ырармага айтылран ж уртшылык сынын ескерт, каз!р оны кайта жазып б!т!рд!. IO. Дружинин « И г 1 касиет- тер» атты повесть жазды. Пичугин Караганды жумысшы- лары жайыида повесть бердн Бундай шыяармалардыи Ti3 iMiH соза беруге болады. Буран Казакстанда орыс жа- зушыларынык 80 ютабы шыкканыи айгсак та жеткЫкт!. Солардын шннде балалар жазушысы Масим Зверевтщ « У лесного костра» сыякты оцды эдпм елер жыйнагы да BipaK, Казакстандагы орыс жазушыларынын шьшар- масы терт аягынан тек деген угым тумайды. Оларда, ке- 6iHece, керкемдш жарынан олкы лы к басым. Сонын салда- рынан да б олуга керек, Казакстанда туратын орыс ж азу­ шыларынын, курдел1 шыгармалары Москвада басылып шыкканыи 3 3 ip ете аз керехпз. А л , Казакстанда орыс Ti- лшде шыгатын эдебиетке Москвакык жазушылар журт­ шылыры, соныц !шшде, KepneKTi сыншылар кещл белмей- Дй Эрине, орыс жазушыларынын шыгармаларынын жападан жалры з критерий! осы рана б о л у керек деуден

аулакпын. Бд'здеп орыс эдебиетшщ ода к келемше шыга алмай келе жатканын жоне орталыкпеи творчестволык. байланысынын нашарльдрын айтпакпын. О л туп'л, бдздеп орыс жазушыларыньгн казак. эдебиетБ мен ле байланысы нашар. Сонын. с,алдарынан бул ек1 эде- биет 6 ipiH 6 ipi езара байытысып отырмайды. Bip бдрше ыкпалы ©те аз тиедк ByFan орыс жазушылары да, казак жазушылары да кшэл!. Казакстанда туратын орыс жазушылары казак жазу- шыларыныц, acipece, жас жазушылардьщ шыгармаларын аударуда аз жумыс еткен жок. BipaK, 6 ip де 6ip орыс жа- зушькы казак тд’л ш бдлмейдк Ы луге ыитыктыгы да жок; Москванын. Антакольский, Петровых тэр'дздд корнеки акындары б е л г ш 6 ip улт тЫ н шын зейжмен yflpeHin жургепде, бдздеп орыс акындары, прозаиктерк кер-жер- д| сылтауратып, т1л уйренуден кашкактап келед!. Ал, •пл бдлмей, подстрочникпен аудару кэсшкорлыкка карай ша- кырып туратынын олардын урынгысы келмейд!. Сол т!л бдлмеудщ салдарынаи олар казак эдебиеымен тугел таныс емес. К,азак тййнде втетш жыйналыс.тарра катынаснайды. Казак жазушыларыныд ншнде орысша тусшбейтшде- pi, Timi орысша еркш сойлей де, жаза да бд'лмейтшдер! ©те аз. Солай бола турса да, олар орыс секциясынын жу- мысына катынаспайды, жыйналысыиа бармайды, орыс жазушылпрыпыц шыгармасына niKip айтпайды. Ал, орыс секциясында казак, жазушыларыныц катиасуымен ©тк!з1л- геи Kefi6ip талкылаулар жепмсп иотиже бергенш керекпз. Олай болса, ендйч жерде бунда й бытырацкылыкка жол бермей, туыскан ei<i одебнеттт ©зара байланысын кушей- ту керетс болады. Бунын корамдык пайдалы формаларын табу кажет болады. БЬде орыс секциясы баспаиык кызметш аткарумен келед!. Проблемалык улксн мэселелер кетершмейд!. Ал, муныц ©3i, кайталан айткапда, реснублнкадары барлык т1лде жазатын эдебиетпплермен мыктап т 1зе коспайынша ойдапядай шеиллмейтш жэйт. Мен in творчестволык бай- лаиыс ксрек дейтш ce6e6iM де сондыктап. Бул сол жазу- шыларымыздыц барлырына бдрдей пайдалы екенд кумэн- Б1здщ уйымда 6 ip топ уйрыр ж азушылары бар. Быйыл- ! ы жылы б1здщ О дак жанынан уйгыр секциясы да курыл- ды. Бул секция он беске жуык жазушыны камтыйды. Казак жэне орыс жазушыларыныц уйгыр жазушыла- 44

рымсн творчестволык достыш ертедсн келе жатыр. Муныц e3i халыктар достыгыныц улкен 6 ip айгагы сыякты. Уйгыр совет эдебиетшде узак уакыттар бойыма Омар Мухаммеднев, Исмаил Саттаров, Кадыр Хасанов сешлд! 6ipneiue жазушылар рана болды. О лар уйгыр совет эде- биетшщ алгашкы пионерл ерi ед1. Талантты акын, прозаик жэне драматург Мухаммеднев пен Саттаров мезг!лс)з кайтыс болды, б1рак, олардын шы- гармалары уйгыр окушыларыныц каз1рде суйin окыйтын кад!'рл1‘ мулю болы п отыр. Кадыр Хасановтыц шыгарма- сы сан алуан. О л коп жанрларда жазып келед!, мэселен, ол «Социализм жыры», «Уйгыр эуен д ер!» атты жыйнак- тардыц, «К е н ж е » атты поэманыц авторы. О л «М ан ан », «Гулстан» жэне «Бостандык туралы ж ы р » аталатын пье- салар да жазды. Коптеген аудармалар да жасады. Бунын, 6opi 6ip жазушыныц басына аз емес, 6ipaK, бу- К1Л эдебиет уипн аз. Солай болгандыктан да эдебиет май- данына тутас 6ip топ уйгыр жастарыныц келуше 6i3 ете- моте куанамыз. Олардыц тырнакалды ецбектер1 таяуда «Алгашкы к ад ам » атты жыйнак болы п шыкты. Бул жый- накка он 6ip жас автор катиасты. Солардын iiuiHen Хизмет Абдуллин, Изиз Изимов, Илья Бахтия, Машуров тэр1зд 1 каламьшыц келеш еп бар жастар ерекше кезге ту сп . Олардыц шыгармаларыиаи жаца леп, жана леб13 сез!лед|, эдебцетке недэу1р даярлыкпен келгенд1г! байкалады. Алайда, эдебиетке жаца келген ж ас талапкерлердщ туцгыш шыгармаларында кемшЫктер д е жок емес. О лар сезд1 ipiKTen алуга, умытылмас мыкты, эдем| уйкас жа- сауга, жаркын образ жасауга жетпс емес. Bip сезбен айт- канда, эдеби ш еберлжп т.олык мецгере алмаканьг ацга- рыладьи. Бул жагына келгенде уйгыр жазушыларыныц кездесе- TiH ерекше кыйыншылыктарын айтпаска болмайды. Уйгыр тЫ взж1Ц о л i калыптасу дэу1ршде. Уйгырдыц эдебиет т Ш гылми тургыдан зерттелмегенд iгi, сараланбагаидыгы зор кыйыншылык тугызатындыгы туа'ш'ктк K,a3ip п л маман- дарымен катар жазушылардын да б у л моселемен шугыл- даиып отыруы зацды. Б 1здщ ¥ лы заманга сай курдел1 коркем шыгармалар беру ymin ж азушы маркепк-лениндж гылыммен карула- нуга TnicTi екеш б ел гш . Бул жагынан казак жазушылары сыякты уйгыр жазушылары да кеп уйренуге мшдегп. Уйгыр жазушылары каз!рп заманиыц такырыптарына

мыктап бет алуга Tiiicri. Кун) бугш ге шейin колхоз дала- сындагы уйгыр сцбекиллершщ, eiuipiCTin жанашылдары мен озат адамдарынын. уздж аз ecin келе жаткан иителли- генциянык ©Mipi туралы ауызга аларлык. б\\рде-б1р курдел) шыгарма тумай келе жатканына селкос KapayFa бол- майды. ¥йгыр драматургиясында тек еткен дэу^рдщ такырып- тары орын алып недель Эрине, ж ас искусство ©з халкы- нык ©ткендеп мурасьша, фольклор мотивтерше, тарихи такырыптарга сокпай ©те алмайды. BipaK, сомымен катар, бупнп кунш'н такырыбыиа пьесалар ж азу аса кажет екеш де TyciHiKTi. Мундай пьесаларды туыскан кытайдагы уй- Fbip.iap да зор ыкласпен кутедк ©йткеш олар Совет Ода- гыида болып жаткаи улы жацалыктарга кумарта, суйсше кара иды. K,a3ip уйгыр одебиет'шде басты жанр — поэзия. Бул эдебиеттщ жас кез! yuiiii эбден занды да. BipaK, уйгыр эдебнстпллер1 кептеген баска жапрларда да куш сыпал кергет макул. М унсыз эдебист жедел вес алмайды. Казакстаиныц совет жазушылары Одагынын басшы- лыры уйгыр одебиетше ойдагыдай болып келд1 деп айта алмайыыз. Элдекашан жузеге асыратын шараларды кашр гана колга алып журм1з. Будан бы лайпл жерде жазушы- лар Одагыиа жас уйгыр одебиетцйлерш кен тартып отыру кажет болады. Олардын шебер-'iiKTi уйренуше комект'| мол керсету керек. Жазушылар Одагындагы уйгыр адебиет секциясыи Казакстандагы уйгыр совет эдебиетшщ нагыз орталыгына айналдыра б\\лу шарт. Таяудагы уакыттын 1шшде Казакстанда уйгыр тЫнде эдеби журнал яки болмаса альманах шыгаратыи кез жет- Ti. Мундай баспа орнысыз уйгыр жазушыларынын, акын- дарыиын, очеркиплершщ, сыншыларынын кен ©picKe шы- гуы кыйын. Оригнналдык жэне аудармалык репертуарларга дкчгер болып отырган уйгыр театрымен творчестволык байланые- ты кушейтш, кемект1’ молайту керек. Уйгыр, казак жопе орыс жазушыларынын арасында творчестволык байланые кушейетш болуга тшс. Мунын ушш олардын шыгармалары осы т -1лдерге аударылып, творчестволык днскуссияларда кен талкына Tycin отыра- тын болсын демскш!м1з. Соида гана б)з туыскан уйгыр эдебиетш кошлделдей ©ркендете аламыз.

Эдебиет жазушыныц гана мулк! емес, халыктын мулкь Халык iciii аткарып отырган турл1 уйымдар бар. Сонын 6ipi Жазуш ылар уйымы. Эдебнеттщ, жазушыныц есуш е сц эуел1 осы уйым жауапты. Елеул1 табыстарымыз бола гурса да, 6i3 б у л мшдетп кеш лдепдеи орыидадык. дей алмаймыз. Унымдастыру, тэрбиелеу жумыстарында кем- Ец басты кеМпплж — бГздщ жоспарымызда, оиы орын- дауымызда. Жоспарламайынша, уйымластырмайынша езд тн е н etu6ip табыс келмейт['ш б е л и л ь Б;здщ прези­ диум, секциялар жоспарын кебшесе формально жасайды. Эдебиет1м1з,че каз1р не жетпейдц о л кайтсе жетед1? Осы- чы жете ойланбай жасайды. Егер ойланса, орыидалуы yuiiii цатты куреспейд!. Сондыктан орындалмайды. Осы- дан барып: жазушы шабыты тускеиде Fana жазады, ша- бытты ж оспарлауга болмайды, 03i к елед! деген жалкау- лардыц, токырагандардын «теориясы » шыгады. Ш абы т ецбек успиде келедк Шабыт ецбект1 кушентсе, екбек ша- быттыц е з1Н кушейтед!. Ец дарынды деген жазушыныц езш е коллективен ке- Meri керек. Коллектив жаксы болса, шыгарманыц мшш таба, оны жоюдыц жолын корсете отырып, авторга шабыт та бередь Б 1зд щ творчестволык, секциялар бул дэрежеге aui кетеркте алган жоц. «К а з. П р ав д а» архив м гтм еттерК не суйенш, Ж азуш ылар уйьшында шыгармалар талкылан- байды д е г т . М ен жаца фактыларга суйешп, талкыланбай- ды емес, rin ri ком талкыланады деймш. Б!рак, кебшщ са- иасы томен. С оц иалист? жогаргы сана тургысынан карап, шыгарманы жеке автордыч мулк! лемей, кептщ мулю деп таныганда гана эд|'л, терец п ш р лер айтылады. Ондай ni- шрлер талкы лауларды творчестволык лабараторияга ай- палдырады. Б 13 секцияларды осы дорежеге жетюзбей тын- баймыз. Эдебиетп сую — онын кадрларын сую, эдебиегп ecipy камы — оныц кадрларын ecipy камы болып табылад ы. Кадрларды., ocipece жас кадрларды тэрбиелеуде б 1'здш секциялар, консультанттар, TinTi кейде президиумныц ©3i зыянды ек! эдетп тастай алмай келедк Сонын 6ipi — шы­ гарманыц нашар екенш, канша icTecc д е ic шыкпайтынын б!ле тура, авторды, « 1стей туе» деп шыгарып салу. Кец1л жыкпаудан тугаи б ул алдау талай авторды талай жылдар бойы эуреледк Ж азы гы не олардыц, неге эурелейм13? Bip- деме шыгатып шыгарма болса, айырылма, кемектес, ал, 47

шыкпайтын болса, шыкпайды деп, тура айту керек. Енд1 6ip зыянды эдет — жастарды асыгыс кетере\\пз де, кула- тамыз. Олардын ал! шспеген енбегш мактап-мактап жа- рыкка шырарамыз, колына дереу ж азушылык билет бере- м!з. Жас адам сенпш келед|', шынымен-ак болдым екен деп калады. Осымен талай жасты бузып алдык. Жастар- ра, снбек суюдн б Ь т б н , тэжрибесш байыту жолыпда жа- лыкпай ]зденуд|, коллективен niKipin сыйлауды, юшшсйм болуды уйрету керек. Мунсыз euidip талант, ein6ip бедел канша кетерсек те узак жасай алмайды. Жазушы озшщ шыгармасымеи гана жазушы. Б|здщ арамызда бул кажырлы атка енбеказ ие болып жургендер — 6ip уакытта болымсыз б 1рдеме 6epin, соны eMip бойы талшык eTKiarici келетшдер бар. О лар Литфондынык eci- rin кундс алнады. А л , творчестволык секциялардын eciriH бес-он жылда 6 ip ашпайды. Бул жолдаетарга жазба- сан жазба, тек масыл бола корме дейтш кез жегп. Б1здщ арамызда азып-тозып бара жаткандар да, есек- ппл-жжинл, маскунем, жанжалкумарлар да жок емес. Эдетте олар MeHi бузган сол деп, 6 ip сылтау айтады. Бе­ кер айтады. Уакыты, ойы творчествора бсршген жазушы- пын бузылуга халы жок. Уакыты, ойы бос жазушыпын бузылмаска халы жок. Осыны оларра урыидыру керек, угыибаса олардан кутылу керек. Шындыкты тура айталык, Кдзакстан жазушылар Ода- ры баскармасынын президиумы жерпл'|КТ1 жазушыларга, эдсбнет 6ipaecTiKTcpir;c мардымды басшылык керсете ал- май келдй Тек осы съезд карсаиыида рана облыстарда жыйналыс eTKi3in, олардын жайымен аз таныстык, жэр- демдестж. Баска уакытта Алматы тещрегшен аса алма- дык. Ьул жонде улкен 6ip кыйындык та бар. Облыстарда, сонын пшнде Караганды сыякты ipi enflipic орталыкта- рында жазушылар уйымыныц бол!м ш еа жок. Сондыктаи эдебиет 6ipaecTiKTepi облыстык газеттер мацына уйымдас- кан. А л газеттер оларга yiieMi копил белмек тупл1, анда- санда эдебиет бетin де 6epin турмайды. Осымен жерплш- Ti, жана талап жастарга не болсан о л бол, деп етырмыз. Кайткенде д е жерпл!кт1 эдебиет б1рлсс-пктерш бул ку- йшде калдыра алмаймыз. Съезд 6ip шарасыи icTeyi ке­ рек. Bip кезде улкен куш болран халы к акындарын Жам- был кеткен сон президиум умытура айналды. Рас олар ка- sip ете аз. Аздыц ©3 i кэршктш шег'ше жетш тур. BipaK,

олар ж асаган эдебиеттщ мол казынасы бар. Солардык Казакстан Гы лы м Академиясымен 6 ipirin. жыйнау, зерт- теу, жарыкка шырару керек. Ж азуш ылар уйымыиыц eui ж урналы егер ез дорежесь не котерктсе, эдсбиеттж, тэрбие.'пк opaca.i зор кызметтер аткартан болар едк Олар o.'ii ©з дэрежесшен томен тур. О.чардын, беттергнде ninip соктырысы, эдебиет жайында дискусснялар, шытарката сапалы сындар, узд1кс1з белым турута TiiicTi. Эдебиет жацалыктарын, жана шыгармалар- ды, жада кадрларды журтшылык, алдыман журналдардыд бегшен квруге тшетк Соада Fana журналдардыд бедел/ артады, ол бедел.мен здебиетп баскаруга да, кушейтуге де болады. Президиум ©зшщ бул журналдарына да тшелч басшылык квмек корсете алкай келедк Казадтыц советпк жас здебиепн, онкц жас кадрла- рын партиялык камвдрлыкпен ecipe, кушейте беру жай­ ында жазушылар уйымьша, оныд жеке мушелерше к,ан- ша катты айгсак та, катти сынасак та орынды. Соны- мен кабат оларды ц сол зор м ш дегп орындауына жагдай жасауды уиы туга болмайды. Bipcunbipa жазушылардын, соныд шпдде жаксы едбек берш журген жазушылардын потер! ете нашар. Жазушылар уйымыиыц ©3i отыртан уй- де де дурыс ж умыс 1стеу кыйыи. Ж азуш ыларта дем ала- тын мекен жок. Э д с б и е т ш онша сорлы болмаса да, бул женде Одактык республикалардын 1ш1нде ед сорлы- сы 6i3 шыгармыз. Алматы к алалы к Совет!, укметтщ кейб!р басшылары жазу yuiin ешб!р жагдай керек емес деп ойлайтын сыяк- ты. Сталин кол койтад Орталык К о м и т е т у каулысы бойынша, жазушы туртан потер босаса, жазушыта тана бер1лугс « п с п . А л , б 1зд:ц кал алы к Совет, укметтщ кейб!р басшылары жазушыларта ©зге ж агдай жасамаганы бы- лай турсын, д о л осы каулыныц езш орындамай койды. Бул женде ж олдас Тайбеховке ауызша да айтылды, жа- зьн1 та бер.'лд!, ешб|'р шара колдантан жок. Бул калай? Басшыларра занды орындамаса да, ештеде етпейтш б о л ­ таны ма? Ж азуш ылар уш ш гонорар ед 6 ipiiiini мзееле, бьршнп жардай. Казакстанда авторлык право, гонорар саясаты, зады бухгалтерлердщ колына кеш уге айдалды. Бухгал­ тер кайда апара жатканын б1зд:ц министрлер — Байта- лиев, Твлебаев, прокурор Набатов ж олдастар б !л е ме екед? Казак, укметшщ зады бойынша, шыгармага сапа- 4--20CG -19

сына карай уш тур.-й бара белпленген. К аз1р сонык кеб1- несе ен TeMeHrici колданылады. Б ул — жаксы жазам деп, кыйналмай-ак кой, делен сез. А л зан, жаксы жазран- ра жаксы те ле деп отыр. Жазуш ы кайсысын колдануы керек? Совет адебиет! деп — улы орыс эдебиетш, онык те- щрегше топталран улттар эдебиетш айтады. Эр улт эде- биетшщ езш е тан езгешел1п, табысы, ксмшВпп бар. Соларды кез жазбай, анык б ш п отырранда рана совет эде­ биетш дурыс баскаруга болады. Б уш л одактык жазушы- лар уйымьшын президиумы, секретариаты казак эде- бпетш канша бшетшш кайдам, эйтеутр онын жайыи бшуге, кемектесуге басшылар e3i келмейд1, не октын-ок- тын бригадалар Ж1'берш туриады, «Л и т . газета» казак эдебиет! жайында тым курьканда хроникалар да 6 epin тура алмады. Компартия ез!и!н ешб!р уйымын лезшей таса кыл- майды. Егер оныц б Ipiнiн, жумысы аксай бастаса, дереу адамдар ж1берш зерттеп, тш еп шара колданады. Партня- иыц сыннан еткен осы эд!сш жазушылардын орталык уйымы колдана б шее, улт эдебиетш каз1ргиен элде- кайда терен тусшер ед1 де, онын ecyiHe жаксы кемек- тесер ед1. БВздщ Орталык уйымнык президиумы, секре­ тариаты бул эд!ст! эл|' жумыс стил1 ете a.TFan жок. Сондыктан не президиумда, не «Литературная газета» бетшдс улт эдебиетш in, соиын шпнде acipece казак эдебиетппц басты мэселелер1 ерекше сез болмай келедк Казак ж ер1 мейлшше .кен, о л ж ерде енбек Typi, адам мшездер1 алуан-алуан. Эдебиетте б ул бай ем!рд1н бей- iiecin жасау ушш, оны керуге, зерттеуге жазушыларды жицрек, кебфек ж 1беру .керек. Bis аз жЮсрш, онын езш аз уакытка ж1берш келдж. Ж азуш ы кермеген выд!р!с- тердщ колхоз, совхоздардыц талай турлер i бар. Соларды камту уш!н творчестволык команднровкалар б1здш респуб- ликара молырак бершу1 керек едк Президиум буран да кешл белген жок. Президиум, секретариат Литфондыны творчестволык уйым емес деп, онын жумысына жевдд араласпай ма деймш. Егер араласса, Казакстандык Литфондыиыц кораштыры Ke3iHe 6ip тусер едВ Казак- стан Литфондасы жазушылардын турмыс жардайын ту- зеу, потер, дсм алыс уйлерш салгызып беру, шаруашылык мэсслелерш шешу т у п л езшш eKi жарым адамына бас- пана таба алмай жур.