Сарыбай С. Жетісу жазбалары

АЙДАЬАР Сонау ерге заманда Бетпактьщ шексаз кумында, Балкаштын калыц нуында 1сш адыз етюзген, огын жузжтен отказген агайынды кос мсргсн Азынабай мен Кешек егшр cypinTi. Адшылык еткен CKeyi аднын сырын oiainxi, камыс ншн аралап, жолбарыс аулап журштк жолбарыс деген кеп емес, карац еткен ан керсе карауылга инптг Жазыкка шыкса бip куш уй!рл i кулан жур екен агайынды аншыньщ 1здегеш осы eai, Азынабай шапгы анталап, кикуын косты Кешеп. ГПлтел1 мылтык гурсшдеп октан кулан кулады, «Аргы - Ажы, тагы берпн!» деп кан тшеген кос мерген шрден медет сурады. Агайынды адшылар туяктыны коймады, кез1 оттай жайнады, нысапты мулдем умытып, 6 ip куланды ж!бермей атпакка тугел ойлады. Ана кулан коркырап, ак бауыры жаркырап, айдалада ол калды, уыз сут емген кулыны тесшен каны буркырап, элшрей гана шуркырап ман далада ол калды, аз емес-ау мол калды. Ат устЫде тез октап, балдакка суйеп атады, омакасса туз ады кызыгына батады. Сом мусшд1 кула айгыр — калыд кулан иес!, тэрю гып мына даланы кулдыраддап безш барады, Кетпессщ деп узакка Азынабай сонынан салады, карауылга алады. Азынабайдын дара огы аш колтыкка дарымай жауырынга кадалды. Аксандаган кула айгыр уш аяктап барады, сауылдаган Кызыл кан кара жерге тамады. Муны керш кос мерген екшешп шабады. Тузде туган куланныд аспан гана панасы, Жел емес пе анасы, кь13ыкты мына караты, ак дорбамен жем жеген, жабуменен терлеген, ел суйшген кос жуйрктщ белгш болды шамасы, атты канша салса да узал барады арасы. Олкисса, олжадан айырылгысы келмеген агайынды мергендер кулан сонынан даладтап узак шабады. Ат болдырып, умгг узшер туста 6 ip кырдан асып, каннен-капершз турган айгырды кередг Ак сакалы кеудесш жапкан, шашы кудай 6 ip кария айгырдын жарасын сипап тур екен. Азынабай мен Кешек кайран калысады. Кария буларды кермейтш секшдр елемейдр карамайды. Кашаганныц ызасы еткен ем мерген «Ke3iMi3re жын KepiHin тур» десш мылтыктарын ьщгайлайды. Осы кезде кария бурылып, басын шайкапты. Жын-nepire сенбен деп, мынасына кенбен деп осы кезде Азынабай гплтесш тугатады, шит] мылтьщ гурс exin, кез алдын тутш алады, кас-кагымда сешлш, Азынабай алга карады. кулан да жок, шал да жок бейкам турган жанагы. Бул не сикыр болды? - деп айран-аеыр 100

eki ер елге кдйтып барады. Кулан мен шалга каныгып, журты кдйран калады. Ауылдагы абыз карт, екеуш шакырып алады. - Жлпттер, - дед] кария. —Бул кылыгыц болмады, Бетпактьщ бар Kneci, куладды сол колдады. Адды догар екеущ, мылтыкты таста колдаты. Азынабай мен ер Кешек карг акылын алмады, ад куалап, кус агар oyecriri калмады, канша олжалы болса да кумарлары канбады. Кдрабастыд к.умы ед! снд( ею жплгарманы. Еслл-дергп\" алады елден ест!н калганы, кыргауылдынкызылы,адамжейтшжолбарыс, кшпнде Кисап жок, куланы да кеп екен, ею жшгг жиналды сол Кдрабаска баргалы. Карабасты керсещз калыд жыдгыл, дарагы, айдынды шалкар мыд кол бар, шулы камыс жан-жагы. Турл! поле каптап жур, мекен етпек тугид адам шыдап бармады. Кермек болды кос мерген бар кызыкты сондагы. Тездетш жетт ал мак бол кейде шауыл, желедк уш кун жэне уш тунде дегенде Кдрабаска келед!. Кешектешн кез мерген, Азынабайдай сурмерген мундаи гажап кермеген, кулан-кшк epin жур, кусы ушып, конып жур, каптаган камыс додызы, торайы !зден epin жур, ест!лед] алыстан жолбарыстыд курю'рк адшы жанын куантар келдеп кус сункылы. в р ге шыгып аншылар бул кызыкты кередк конбак болды осында, алды шалкар кел едп Алаулатып от жагып саят камын ойлады, домалак окты ipiKTen, мылтыктарын майлады, ад сойганга керек деп канжарларын кайрады. Осыдан сод eKeyi ер-токымын тесенш, кез шырымын алады. Элкисса, ала танца ею мерген 6 ip ыскырынган, оскырынган коркынышты уннен шошып оянады. Бастарын жулып алып караса дед асып, келге б!р алып макулык rycin келед! екен. Арбиган терт аягыныд тырнактары сояудай, шубар ала ден ет жер сызган, камыскулак, сумандаган тпн салакулаш, танауынан жел Kipin, от шыккан, казанбас, шубатылган oip сумдык- Су жагасына келш куйрыгымен осканда айналадагы тал-дарак кудр-купр сынады. Ею жМт саскалактап, жерге жабысып, аддып жатады. Макулык суга туеin, узьшдыгы кос кулаш нэн балыкты устап, ею толгап жутады да, жагага аунап-кунап, келген жолымен Kepi кетедт Осы кезде Кешек агасына: Курысын, кетешк, —дейдь Азынабай айтты: Саспа,- деп, - кашпа, ним, кашпа, - деп. —Ит елгеннен келдж пе осы жерге боска. —деп. - Тында меш Кешепм, ел сушнген ер едж, макулыкты жайратсак, «Айдайар алдык!» - дер едж. Б!р жыландан кашардай кай мергеннен кем ед!к?! АйдаЬарды кезшде Шораныд1 merip кусы Iik'pn - к у е б т л е р nipi Жалайыр Шора. 101

алган, басын шауып кылышпен Оракты' деген nici алган. Осы жагын о т дейш, кашпа, imM, жур, - лей in. Жыланнан корыксак екеуклз. аншылыктан касиет кетер деп, еркскг1п \\н з бекер деп, Алшынбайдай агасы ширыгып турып алады. Оньщ айткан создер! mire камшы бол ады. Eki мерген сайланып, тагы бip кун калады. «Сенщ суйепн жедш, тасада жатып, айдаЬарды ат жанагы, 6 ip огына олмейдк жылан саган шабады, атпен bin окетем, каш уды н сол амалы», - деп Азынабай курды жобаны. Осылайша булардыц тоскан таны бол ад ы. агаштьщ ecrin Kyripin Кешек жата калады, шлтел1 мылтыкть] ьщгайлап. суагжакка карады. Айдайар келед! ыскырып, кэшрдщ rypi жаманы. «Е, жараткдн Алла деп, езщ меш колда деп, Томпак кездщ ycTi деп, -Кулагинын тусы», - деп Кешек атып салады. Жараланып айдайар куйрыкпен жер сабады, ез! тускен кара ден как бел ш in калады. Кек тутш шыккан тасага алып жылан атылды, жан керек- ау батырга, Кешек жаман бакырды. Атпен туртан Азынабай шапты бермен умтылып, Кешек кашып келедк 6ip жыгылып, oip турып. Кдлбандаган iHiciH Азекен сонда Kerri inin. Екеущ Kepin айдай ар арандай аузын ашады, айыр тЫ сумандап, ауага заЬар шашады. Алыска уы атылды, жобалай бер шаманы, ею-уш тамшы зайары кос мергенге тамады. Долданып алып жыланыд, ушрш узын куйрытын ез басын e3i сабады... Элкисса, жыланнан кутылган атайынды жшггтер ауылга элЫреп эзер жетш, аттан сулык кулайды. Абыз муны Kepin: «Буларга у дарыган екен, тездетт eKi ipi кара сойындар», - деп awip етедй Ею егтз сойылып, Азынабай мен Кешекп кансокта Tepire орап тастайды. Бойындагы уды Tepi солкылдатып сорып, ею жптт oip тэушктен сон ее жиыл, болтай жайды ауылдастарына айтып бередт Келер Kyui кеп адам жиылып, айдайар жаткан жерге келедй Барлык ж1пт сайланып, Кдрабаска келеду сумдыкты козбен кередк Кешек аткан бармак ок бip кулактан erinn, 6 ipin жульш кетштк Асырып айтса егер де: Узындыгы жуз кулаш, жуандыгы он кулаш макулы к екен, - дер едк Жан тапсыру оцай ма, гулага нда айдайар келдеп калын камыс пен тып-типыл бопты Teperi, зайар тамьш карайтан, жайкалып туртан жер едг ©лшш Kepin жауыздыц кос жЮтке сенедй Куда тын Kecin, шунтигып, кос мергенге бередк Осыдан сон екеук Будан сабак а;1дык деп, oip ажалдан калдык деп, жортып журген эр анныц киеы барын упаныи, далыйып жаткан1 1Оракты батыр-XV гасырда ом ip сурген Оракты Длшагырулы, 102

даланын, нес! барынугынып, берекесдз жортуыл токтатыпты деседц аншылыкпен бфжола коштасыпты деседк Mine, кад1рл1 агайын. Азынабай, Кешек дереп. Олардын кореец Ypnat ын: Атамыз айдаЬар алкан, —дер едт Цалауын тапсац егер де кайыс бон кепкен кулакты корсет in те бередр айдайардан калганы еол жапырак Tepi едт Ацызды б1зге жетюзген Тугелбай деген ер едт

¥ЯТ Баяг ы заманда адамдар арасында ¥ я т деген сулу е\\нр cypinTi. Тым нэзж, эрк!мге кемекз'есуге кулшынып туратын, киянатка кас, маза- сыздау жан екен. Сурагы кеп. Кунд1з ешк1м мадына жолатпаганнан кейш тунделетш елдщ мазасын алады. ¥ я т уйыктап жаткан ада мды туртш оятын: —Сен бупн не 1стедщ, не 5улд1рдщ? - деп сурайды екен. —Баршы, ей, ештеде булдзрген жокпын, —деп ¥ятты куыл ж1бе- рет1н адамдар содан кешн кез т е алмайды: Не булд1рд]м, не штед1м, э? — деп тан атканша дедбекипп, ойданумен болады. Кундердш кушнде ¥яттан мез1 болган шаруалардыд oipi: —Эй, осы сен б1зд! мазалай бермей ана Байга барсадшы, сенш суракгарыда сол жауап бере алар? - дейдг Байдьщ кунэа кеп екен, б 1реудшжерш тартып алган, б1реудщ акшасын жеп койган... ¥ я т тун- де соган барады. Туртш оятып: —Байеке, с!з бупн не будщрдщ1з? - деп сурайды. Ауылдастарынын euioipi мундай сурак, дойып кермеген Байдьщ ашуы бетоне тебедг. —Не оттап турсыд? Не булд1рунп ед!м? —Ана шаруаныд жерш тартып алыпсыз, енд! oipiHe акшаны усте- мемен берш, зар ед1р е т т с 1з... —ОЙ, акымак, жогал! Олар менщ жер1мде жур, акшама жан бага- ды! Сен болсад мен! жазгырмаксыд.,. Жогал! ¥ ят ару бурышка тыгылып, 6 ypicm отырып калады. Бай болса осыдан кешн уйыктай алмайды. Кезш жумса жылаган, жалбарын- ган шаруалар елестел, eci шыгады. Акыры барлык кедейден тартып алган жер мен мулжН иелерше кайтарып бермекке бел буады да оны- сын ¥ятка айтады. Ертенпсш Байдыд бул шепймш еспген агайын-туысы ере туре- геледг —Мынаны жын какды! —Eci ауысты! —Кедейге бэр!М1зд1 жыгып бермек! Сайкал ¥ятка гашык болып калган-ау... Осыдан кейш Бай ойынан айнып калады. ¥ятка: —Сен ренж!ме, агайындарым ашулы. Уэдемд1 бузамын, —дейдг ¥ я т нарттай кызарып кетедг Оган жаны ашыган Бай: —Осы сен1н сурагыц кеп. соны патшага койсаншы? Ол — гула- ма гой, -дейдг Муны кепшийк те колдайды. Бэр1 «эдт, халык унйн 104

жаралган, пайгамбар» деген дакпырты жер жарган патшага карай шубырады. Барса патша ойга шомып отыр екен. Шаруалардын 6 ipi жетшржт. келген шаруаларын айтады. - Мына ¥яттын сурагы коп, «ананы неге олай етпндер, мынаны неге олай ютед1*ндер. былай болмайды гой» деп эбден мазамызды алды. О, гулам a, oebiHbinoip шешуш айтып, мына мазасызды сабырга келпрпп?! —дейдг Патша мырс етедг - Осыган бола сабылып журшндер ме? Сендер былай етщдер, адамга не ютеуге болады, не icTeyre болмайды кагазга жазындар. Мен окып, ту зет т, мер1мд1 басып, руксатымды берешн. Сол Зацмен eMip сурешндер! ¥ я г та тыныш уйыктайтын болады, - дейдк Eopi куанып кетедг ¥ я т та. Ел жазып патшага усынады, ол ею-уш кун туртш, кулаш-кулаш кагазды белшектеп, шаруалардьщ колына устатады. Арада кундер етед1 ¥ят шаруалардын арсыздыгы удегенш бай- Кайды. - Мынауын не? - деп анаган барса да: - Mine, Зан руксат етеду - деп патша берген кагазды керсетеду мынаган барса да сол кагазды келденен тартады. Бай тштен ecipin кеткен. Оган шагым айтайын десе казыга жупшп, акыл сураудьщ езш акылы етш койган. Шаруалар мусэшр болып калады. Маскара т1рлжке кушп кеткен ¥ я т шыдамай тунделетш патшага барады. - Данагешм-ау, ci3 не булд1рдщ!3, елдщ бэрш арсыз етпщ з гой, - дейд1 ¥ я т жыламсырап. Жастыктан басын жулып алган патша, сзл ойланып калады да айгайга басады: - Ой, арсыз кыз, мен]'н белмемде не icTen журЫн? Ойнас болмак- сын, э... Кузетш!, мына бузылган кызды тез туткындандар! Сейтш патша ¥ятты шынжырга байлатып койыпты. Сенде ¥ят бар дейд1 гой? - дегендерге шашы жалбыраган, уст] сауыс-сауыс эйелд1 керсетед1 екен. Eip куш кар ас а ¥ят елin калылты. Сайга суй- peiin тастайды. Содан бер1де ол елде ешюм ¥ят сулуды есше алмай- тын болыпты. 105

ДЕРЕКТ1 МА^АЛАЛАР «БАНДЫ» КДНДАЦБАИ Экемнен ecxiren эдпме: 5-6 жасар кезт-ау. Етектс отыргаи may Орацтыныц шагын ауылы таре-туре атылган мыл ты к, ун'ш ecmin, азан-цазаи болды. Еркектер luumicin, айыр-суйменin даиыидап, атыиа жуггрт, эиелдер балстарды, цыздарды сай-салага. ши арасыпа жасырып элек. Осы кезде цырмен шегуып келе жатцан адешдар да mpindi. Eip m pi бутаныц тубтде отырып бэр in кердгк. Алдагы отыз маралы —цазац жтттерг екен, аз соцыпда шубап келе жатцан - орыстар. Ол кезде ац-цызылыцды цайдан туеinew к, бкзге бэрi орыс болатып. Эуел'г огтап ж \\р екен дедгк. Ойткенг, цагпып келе жатцандардыц ец соцындагы бгр адам атып итр айначдырып тоцтай цачса, артыпет цуып келе жатцан орыстар аттарынаи тусе салып, жерге жабысады. Анау oip-екi рет таре етктп, гиаба жвиелгенде солдаттар да айгашаи атца цопады. Суыр секглд! эр жердей цылттан балаларга улкендердщ мунысы цызыц коргндг. Eip кезде цаищын ж ггш тагы да атып шыр айналдырып, таре- таре егпкгзт edi орыстардыц екеу'г ушьт myemi. К,алгандары жерге жабысты. Бул кезде сарбаздар Сатылыга царай узап, козден тиса бола бастаган. Жалгыз мерген де атыныц басып бурып, цаша жоиелдг. Тым жацындауга батпай келе жатцан солдаттар жстатармагаи атцапда жацагы жалгыз цащац ете цалгандаи болды. Сопда бгздщ ауылдын царттары: Е^айран. Кундацбаи-аи, оц mudi-ay, —депжылаган. Coitmin, цугыншылармен цашцыпдар цырмен узай бердь Цундацбаи батыр цутылыпты. Арага кун салып «Батыр амап!» деген хабирды узынцулац жетюзгенде экем Сарыбаидыц эгсанына жиыльт, куцкглдесгп отыргаи уш-пюрт игачдын туксиген цабагы жадырап сала берген. Сол ишщаста Еуупдацбаимергелищ ж гггттерт ачгасап, олар узап кетуi ywiu dip цора атты эскерд\\ жалгы з озг богеп келе жатцстын кегли бт)!к цой. Мергенн'щ огы мулт кетпеидг. сондыцтан ол бурыла цалгешда она жамстныц бэр; жапачацша эгсалп етедг екен го?7. Кыр басындагы т риас эл\\ кунге коз алдымиан кегппейдг. Осы энпмеш айтканда экем 6 ip курешш алатып. Ол кезде Бал талы деген шагын ауылда турамыз. Уакендер Кундакбай жаилы ком айта i06

бермсйтт. Тек Орынбасар, Селегеи Кундакбаев деген бозбалаларды улкен юсшер: «Ой, бандыныц куилп», - деп кагытканда «ак бозды» женмеи сурпп жургеи бтз тусшбеупй едж. Кейш бнщж. Олардыц Кундакбай багырга еш катысы жок екен, rinri аталас та емес. Тек сойы болек, ipi денслк мшезд1 бозбалалардыц кылыгы мен фамилиясы улкендердщ журегйпд тукгпршдеп батырдын, ор бейнесш оятып, еске rycipin JKioepeji екен гой. Кундакбай —Куренбелдщ ацызы, oipeyre —кылмыскер, oipeyre — дала Робин Гуды. Козге йпнгенд! калт жтбермейтш колмер ген болган адам екен. Совет yKiMeri мергещн барынша жагымсыз erin сипатгады, уры-карыга, басбузар бандыга телщг Соган ел сенг'ендей болганымен, Кундакбай туралыкарттардыцэнпмелер^екейде езгешеойтугызатын. «Банды» Кундакбай жаилы келемд! макалалар. керкем шыгармалар aai кунге некен-саяк. Сондыктан журт арасында кднды суша шашкан, такымы кеппеген уры жайлы кеиесы к «дереюгерге» сенетшдер кезде- cin калады. Ондай мэл!меггер сол кезде ГПУ-да кызмет еткен адамдар жазып кеткен естелжтерде де баршыльгк. Жарайды, рет-репмен айталык. Кундакбай Талеццгулы жасынан отаршылардыц кара пигылына карсы шыккан адам екен. 2013 жылы «Курецбел Kaciperi» деген кипп шыгарып, мергенд] Кшджбай деген ес1ммен бас кей1пкерлерд1ц 6ipi ет т енпзген Курманбай Еспенбетов агамыз ел аузынан Кундакбай жайлы коп дерек жинапты. Айтуынша 1916-1917 жылдары Черкасск корганын талкандап, сол аймакты кан сасыгкан атаман Анненковтан кашып, боскын болган Найман ауылдарын дэл осы Кундакбай мерген Коксу, Сатыпы асулары аркылы Кытайга карай етюзш ж!бер- ген. Акты туре куган кызылдардын бшпп келгенде де мандайга Кызыл жулдыз тагып, шекеден карагандардьщ казакхын шекесш кыздырмасын мерген б1рден Tycininxi. Сейтш ©3i де аргы бетке кешщ кеткен. 0 зше гана мэ.мм тау сокпактары аркылы туган жерге ж т келт, елден хабар альт турады. Болъшевиктердщ казакка жасаган киянатын Kopin, кептеген ауылдарды Komipin экетедг Ел ашыкканда кедеймен колындагысъщ болюпеген байлардын малый айдан, журтка yaecxipin берген. Кэмпескеге ушыраган талай тул1кп oip он!рден екшгш ощрге кикулай куып. ашезегше тусе бастаган казагына азык еткен. Mine, Кундакбайдын «урлыгы», «баукеспелнл» осы. КуджаДз жата бсрмей. неге жортып журсщ? - дегендерге айткан: «Келсем бтреулш акысыл жегендерд]’ тез те салу га, не Кудайын умыткандарды женге салу га келелпн». - деген батыр серив Курманбай ага кггабына

ен п зттк 1917 - 1931 жылдар аралыгында Куренбел, Кдпал мадьшан кешш, кызылдар киянатынан кугылган кеп казактыд арашашысы - Кундакбай. 1919 - 1921 жылдары казакты 6 ip аштыкка урындырып, одан кешн «Kimi К^азанныд» казандыгына куыра бастаган Совет укь метшщ саясатына карсы болтан казак кеп. Тек осы Куренбел елке- с1нен атакты Тезектеренш улы Кудиярхан, Мургазаныд урпаты Омар тере, кызьт даны лы Кундакбай секшд! 6 ipa3 адам кэд1мпдей карсылык керсеткен. ГПУ осылардын бэрш 6 ip-6 ipiHe косып улкен банды етш сипаттай салтан. Сондыктан Кундакбай Кудиярхан сержтершщ т1з1мшде аталады. К^олга тускен сарбаздарды терге- генде де eai ушш курескен азаматтардыд ес1мш 6 ip-6 ipiMeH байланыстыруга талпынтан. Профессор Аман Шотаев пен елке- танушы Азамат Акылбеков ¥КХ мурататындаты кужаттардан Кудиярхан 1930 жылдыд 19 карашасында ату жазасына кесшгенш тауып, аныктатан екен. №4341 сол юте Малайсары ауданы, №7 ауылдан усталган Карабеков Бектастьщ тергеу хаттамасындагы жауабы: «...кудиярхан, бапасы Омар, Цундацбай, Нуртазинов Омар, т. б. ешцандай да «бандит» емес, бэрin де танимын. Ешктге minein керген жоц, ал Слздер «банда» деп отырган Элтжандарыцыз 61зге жолай да алмаиды, цорцады. «Вгштовканы» Туяцбаев Ерназар екеуыпз б1рге Аяматыдан сатып алдыц. Ац аулауга цолданамыз. Уктетке епш зу кереютг'т битедЫ...». Будан чекистердщ кару асынтан карапайым аншыта дешн банды деп Нркей бергешн байкаймыз. Ал Омар теренщ cepin болып, сонысы уш1н кызылдын киянатын кеп керген Бектас аксакал бергде, 1989 жылы 84 жасында кайтыс болыпты. Кдзатынын азаттыты уш 1н курескен азаматтардыд 6 ip-6 ipiHe жанашыр, унем1 байланыста болтаны ГПУ кужаттарынсыз-ак тусшжть Кудиярхан атылганнан кешн Ералы тереш д meoepeci Омар болыневиктермен 2 жылдай куреседн Казактын курдымта кете бастаганын Kepin атка конган намысты ж1г1ттерд1ц ic-эрекетше Омар тере уйыткы болады. Азаматтарды ашындырганы аз уакыт ш ш д е казактыд ею марте аштыкка урынганы едг Куредбелд1 жайлаган Жалайыр, Кадылы, Суанбосып. адамтозпс1зкуйгетуседн Осы кезедде еН Tipi, ж урепнщ туг! бар батырлар елд! куткаруга куш салады. Б1раз ауылдарды Алтынемел, Кексу асулары аркылы Кытайга етюзедт Омар тере 1933 жылы кез жумыпты. Азамат Акылбеков «Каждый стремится к истокам...» деген жазбасында 108

Омардын Керегетас деген жерде ГПУ кызметкерлершщ кара- уылына ийккенш айтады. Андыган жаудьщ тасадан атылган огы ш тен т и т , буратыла кулаган Омар тере жаулары TeHin келгенде: «Иттер-ай, еркекше ашык келмей, катынша калтарыстан аттындар- ау. Аттым ceni, Кдбыкен!» - деп, кез жумыпты. Жазуы солай ма элде тере каргысы тид1 ме, Кдбыкен кеп узамай кайтыс болады. Бастаудан су шженде injme курт туЫп, ол да буралып, катты киналып елш тг Жогарыда аталгандар, acipece, Кундадбай Телещнулыньщ боль- шевиктермен каггы егескешн, алдырмас жау болганын чекистердщ жазбаларынан-ак туеiнуге болады. Батырдьщ eciMi XX гасырдын, орта шеншде басылган Кдзакстандык ЧКжайлы ютаптьщ барлыгын- да бар. «Казахстан» баспасынан жарык керген «Незримый фронт» (1967 ж.), «Чекисты Казахстана» (1971 ж.) жэне «Мы из ЧК» деген кйаптарда Совет уюмей ушш аянбай курескен ардагерлердщ есте- л1ктер1 жинакталтан. «Мы из ЧК» ютабындаты Ф.Ивановтьщ «Прес­ тупление в урочище Чурук» атгы очерю Кундакбай бандысы жасады делш т журген 6ip кылмыс жайлы. Онда Кундакбайдьщ сен1мд1 уш ж й ш жас уюметтщ жерше арнайы келш, Балабеков деген белсендш1 асып елНрш, exi куннен кейш кайта барып м э й т н ертеп ж 1берген1 баяндалады. Кдйсар комотряд бандылардан каймыкпай, ерл!кпен каза табады?! Енд1 осы окига ел iuinrae калай айтылатынына назар аударайык. «Куренбел кааретшде» де 6 ip уэкшдщ ол1м1 жайлы бар. Жадагы Балабеков (к1тапта фамилия жок, бул прототип болуы мумкш) кедейлердщ кыз-кел!ншег1не маза бермейтш, куйеу1н тапаншамен коркытып, кезшшеэйелш зорлайтын озбырдыц нак ез1 болган екен. Сол уэкш К^игаш деген ж1г1тт1н эйелше тшеш, деген1не жете алмай сабап, басын жарып кетедп Ауылда болмагандарына бармагын шайнап, намыстанган Асылбек бай, Хамза, Ракым, Кигаш деген терт Kici олпн щ артынан куып барып, Хамза акылы шолак, ашуы тез уэкы мен жекпе-жекке шыгады. Жэне жедсе аман кететшше уэде беред1. Eip-6 ipme камшы сштескенде уэкщдщ шадыр мшез аты ойкастап, ала кашады да иесш жарга жыгады. Уэюл мойны узипп еледь Жшттердщ кылмысы: кандастыц канын, карындастын жасын кешкен албастынын соцы сен бол, - деп курай, агаш жинап ез ажалымен ел ген уэкйцпнелйш ортеп ж1бер!п, алас жасагандары. Жэне бул окига Иванов жазгандай Актебешурыкта (Шурыктын д\\рыс агамы) емес. осы купи Сарыбулак совхозынын JV2 ферма- 109

сыньщ мадында болыпты. Хамзалар уэктл суйепнщ калдытьш, ат- эбзелдерш жар тубше кемген екен, Бертш келе сол жердей узецп табылыпты... Совет кызметкерш к!м елМргенш таба ал май тыгырыкка ’прел ген ГПУ басшылары Сарыезек мадьшдагы ауылдардан 35 адамды каматады. Солардыноналтысы жадагы жп'гггертуратыд «Он екшпп ayылдан» екен. Муны естп'ен Асылбек бай мен Хамза оз ершмеп милицияга барып. oepiaeai де ауылдастарын босазуды етшедн Ауылдас 16 адам азаттык алылты, ал озге ауылдардан устал ган 18 адам... Олар 13-тусс1з жогалган. «Бул болтан окига. Хамзадан калган урпакбар.Б1рнемересл Талдыкорганда турад ы, Сол окигага каты скан, жекпе-жекп кезбен корген Ракьшнын ту ыстары да бар, Сарезекте. Олардын Ку.ндакбайта еш катысы болматан. Намыстан куй in кеткен карапайым казактар гой», —дейд! 1^урманбай Еспенбетов. Бул дерек Кундакбайга осы елкеде болтан барлык окита телinе берген1н дэлелдейдк «^аскырдыд аузы жесе де кан, жемесе де кан». Деректермен таныса тускен сайын казак жшптерш ед катты шамыркандырганы ужымдастырудыд ураны да, аштыктыд ылады да емес, карагез карындастыц керген корльшы екешн тусшесщ. Чекистердщ жазбасындагы банды Кундакбаймен «ауызжаласкан контра Омардыд» да осындай oip окигасы бар. Ол Бектас атаныд естелшшде де сипатгалган. Онда жшптердщ Матай тауыныд ете- пн деп 6 ip ayылда 7 солдаттыд бас кетерер 4 азаматты кылышпен тураптастап, жас кыздарды 6ip кшз уйге жиыл, зорлап жатканыныд устшен тускен1 айтылады, Омар торе Ж1пттер1 жадагы алты орыс, 6ip тшмаш татарды долга Tycipin, ауыл сыртьзна алып шыгып, лакша бакыртып бауыздапты. Макак кан текпейтш жПттер осыны «дакпырты алыска кетсш, большевиктер естш, казак кызын корлаута корыксын» деп жасаган екен.. Генерал-майор А.Тлеулиев жетекшипк етш, подполковник Я.П.Милованов. подполковник А.С.Ивановтар курастырып. 1980 жылы жары к керген «Ответный удар» штабындагы «Садырбай и Миша» деген очеркте бандыньщ ортасына саткындардьщ калай енгеш, 1930- 1931 жылдары Кундакбайдыд кыр содынан калмаган Беляев дегеннщ отряды сарбаздармен уш марте согысканы айтылады. Ол шайдастардыд oipiaae Беляев тас-талкан болып жецшедг Котыркай, Шатан таулары арасындаты Кдрадгыеай деген жерде Кундакбай содына ерген елд! куткарып, аман алып кетедк Сол атыс кезшде ок тиш ел ген ipi караныд суйеп, арбаныд сыныктары, ПО

бертшге дешн шашылып жатыпты. Кол курес шеберц Азиянын, бес дуркш 'чемпионы воду эли Тастанов агамыз: «Шагай тауымда «Кундакбай yuripi» деген уцпр oai бар. Мерген ж!пггер1мен осы унпрд1 талай марте папалаган екен. Бала куш.\\пзде сол уцпрдщ imine nipin ойпаушы едж», - дейдг Кундакбай мен кызыл отрядтын екшпп кактыгысы «Шайтансай» шаткплында болган. Сэл)м бай сек1лд1 кептеген аукатты адамды ауылымен Кулжага аман жеткхзт, аштыктан киналган казактын, арасында eciwi анызга айналган Ку'нДакбай батыр Куренбелге тагы келш, Хасан Кепесбайулынын ел-журтын арты бетке асырмак болады. Ауылдьщ кошкел! жатканьш 6ip саткын айтып койып, кош аранга тап болады, Елен-аланда уйкыдагы журтка ок бораткан отряд ешммдх аямайды. Тутас ауылдан уш-ак адам, Хасанныц ез1, Dip баласы жэне 6ip эйел Tipi калады. Кундакбай жШттермен шепне атысып эзер кутылыпгы. Туткынга тускен Хасанды большевиктер абактыга жабады, баласын жет!мдер ушне жiбepeдi. Осы урыстан кешн ГПУ кь1зметкерлер1 Талдыкоргандагы ОГПУ басшысы Ивановка «Кундакбай елдц курттык» деп есеп 6 epin, кешн exipiri ашылып, маскара болады. Ущшип хиайкас. аштык пен корды к суйепне откен казак атка конып, мерген кызылга карсы кол жинаган 1932 жылы, Тулкшсай деген жерде болган. Кундакбай батырдын жасак жинауын чекистер «Ак гвардияшылардын тапсырмасы. Конокрад казак революцияны кайдан бшсш, айтакгшн жур» деп жазды. Кытай жактан тапсырма берш отырган «э.\\прлйсЬ> есебшде 6 ipece акш ц орыс офицер!, 6 ipece сол актардьщ сапында болган капалдык Кдныбеков деген казак айтылады. Десе де отаршьглармен 15 жылдан аса уакыт алыскан Кундакбайдай ер б1реудщ айтканымен кол жинады дегенге сенетшдер аз. Тулкибсай шайкасыжайлы жазба мэл1метжоктын касы. Чекистер бул жайлы айткысы келмеген. Есееше Тулкшюайдын, басында «Кхслкырылган» деген жер бар. Оный. кашретт! тарихы ел арасында ауыздан ауызга айтылып келедц Бас ши ауылында узак жыл устаздык еткен Жанкыдыр К.ыдырбайулы осы окиганы экесшен есбген Карттардьщ oipi: «Эке.м Жнеирул meei Кыдырбайдсп/ earndm, 1931 — 1932 жыл- оардыц ишмасы болса керек. К,\\иОацбайдыи жиган ж/гиптер'ше, аштьщтан ыныршагы шыццап ауылдар косылып Тулюл1ге коп халык жгишла басшаиды. Барып коргеи адам ол сан б/раз ж ургея сор ушке

белтетппн, опар Тупкini, Тереют, К,ыздыц сайы деп аталатыныи 6inedi. Кущгели Басutа ж азыгы, терккеитде К,огалы жатыр. Тулкип — туйыц сай, текше жартастарга mipenedi. Ал долган екеучмеи may арасыи жарып от in, К^ытайга царай шыгуга болады. К^уидацбаи endi К^ыздыц сайыныц басыиа, цатир жапщан ТулкЫ oimep тусца топтастырса керек. Осы жердей цол жипайды, арып-ашып коме к сурай келген ауылдарды топтастырып, Сатылы асуы арцылы аргы ветке отшумел аиналысады. Купдацбайдап комек сурагандар коп болган екеп. Кршып-пысцан цазацтыц, Кундафшй otcieimmephtip ТулкЫпщ шубше жасырынганын сапщьтдар милицияга жеткгзед/. Toy Ыше жау цаидан келст - деген цамсыз журт аз кузет цойып, уйцыга кеткен 6ip туиде цызылдар операгршсьт бастаиды. Беицам кузетшi демызгып кетсе керек, жацын мацда царацдап жургендердi бащамайды. Отряд комапдиршщ буйрыгымен солдаттар буцпан- тайлап шип, жацын мацдагы жартастардыц басына ек\\ пулемет цояды. Тац ата ел удере турып, розеола бастаганда ек! пулемет сацылдап сала береди К,алтарысца тыгылып улгермеген царт, бала- шага, цыз-келипиектерд/, жылцыларды цариш бораган оц баудай mycipin, квп адом onedi. Тастарды папалап улгергеп аз жзглт атыса бастаиды. Пулеметтщ огы К,ундацбайга да main, жецгл жаралайды. К,ундафай атысып отырып 10-15 ж\\гттен сытылып кетеди Ж ау цаштылаган отряд dipeu-capan таре еткен мылтъщтыц унт еипрем деп екглене тускепде тауда ортекеше оргып журетт К,ундафай айналып, ту сырттарынап итгыпты. Мерген алыстан квздеп, екг пулеметипт 6ip-6ip оцпен жер жастандырады. Мылтьщ цаидан атылганын тустбей, орпынан кетертген комотряд та мурттай ушады. Осыдан кешн мерген пулеметке умтылган солдаттарды жалгыз оцца жачындырът, мацына жолатпаиды. Офуркер царудан 6ip, командирден exi аиырылып eci шыццан ротапы К,ундафаидыц mcieimmepi цырып салып, цызылдардыц азы гана цашып цутылады. Ач Куидафайлар Кудай сацтап mipi цалган, жараланган адамдарын тездет'т жипап, Kyiтайга царай журедг. 0л? ен адамдарды кемуге де мурсаттары болмайды. Tynxini басындагы цыргынды цогалылыц цазацтар естin, уза- торт кучтен кей'т ел in жатцан марцумдарды сол мацга таспеп бастырып, жерлейд'и Ап сол цанды оцигадан кешн бул жер «Kici- цырылган» аталып кет inmi». Тулкш шайкдсындагы маскарасын жасыр.мак болган чекистер жогарыга тагы да «Кундлкбай бандынын кили жойдык» деп еееп

бередг «Куредбел каелретше» бул шайкас мрмегт. Авторы: «Нстдим. Б!рак, накты деректер таба алмадым. Тулкшшайда 1960 жылдары да адам суйектер! шашылып жаткан екен», - дейд1. Ол кемустз калган байгус казактын еуйеп ме, Кундакбай жусатып салгаи солдатгардыд еуйеп ме? Олкегалушылар зерзтеп, аныктайтын Dip туйтюл осы. Большевиктер жазбасы бойынша, Кундакбай большевиктер огынан каза тапкан. Ырде кызыл эскерд1н операциясы earn болып, Кундакбай сарбаздарымен коршаугатуеедь Bip-eKi адамныд кутылып кеткенг болмаса банды тугел кырылады... «Комотряб отряд, снаб­ женный подробными сведениями о расторжении главных сил бандитов. вскоре провел успешную операцию. Многие бандиты сдались. Кундакбай с наиболее верными своими приспешниками ушел к границе, но там. в районе Дубуна, был окружен заранее предупрежденными пограничниками иразгромлен. Только нескольким бандитам удалось вырваться из окружения. Сам Кундакбай был убит». («Ответный удар», 1980 жыл). Мергеншц каза тапканы жайлы эдпме ел арасында да бар, Кундакбай расымен коршауга туседк Тек «бандиттердщ» бэр! берь ле салмаган. Карттардыд айтуынша, жтгптерд1 бул жолы да Кундакбайдын мергенд1п куткарады. Ол ек! серптмен жартаска бекВ н!п, карад еткенд! кагып rycin, солдагтарга бае кетертпейдк Осыны пайдаланып сарбаздары сытылып кетедг Огы таусылганша атыскан мерген сол жартастыд басында сан жарадан жантэснпм етед1. Кердщ1з бе, халык батырдыд pac-eTipiri белгклз ел!мш де ер адызга айналдыртан. Ел 1Ш1*нде Кундакбай Tipi кеткен, 60-жылдары oepi кайткан кандасгармен oipre оралып,бетенаты-женменКербулакауданындагы Амангелд1 совхозында турып, картайып кез жумган деген де эдпме бар. Курманбай Еспенбетов осы адыздардыд бэрш жокка шыгарып отыр. Од xici: «Кундакбай Кулжата аман-есенжеткен. 40-жылдардагы Кмтайдагы улт-азаттык согысына катыскан. Сол жакта кайтыс болган. Муны аргы беттен орал га н, «Куредбел кашрепшд» кешп- керлершщ oipi каракалпак Ермурагтыд баласы Акантайдыд аузы- нан есттген адамдар бар. Акантай аргы бетге батырдыд сеи!мд1 cepiri болган», —деидь Сол Акантай Ермуратулыныд айгуынша, Кундакбай калын. кытайдыд да журепн шайлыктырып, аргы бетте де адызга айналыпты. Ол былай болган екен: улт-азаттык согыета Кундакбай езше узак уакыт адал дос эр] аудармашы болган Уйсш;д (fO-сунь) тун ортасында кытай сарбаздарыныд косынына ж]берт. 113

мылтыктарынын окатарын (боек) булд1ртедт Содан кейш ез1 сол эскердщ ортасына сап ете кдлады. Мылтыгын келденец устап еркш келе жаткам казакты керген дытай солдаттары каруларына жармасып, ата бастайды. Б1рак, сан мылтыктьщ б 1ршен тырс еткен дыбыс шыкпайды. Кундакбай болса жалтыз мылтыкпен сес керсетт. кдлын кытайдыотыртызып кетнтп. Содан кешн кытайлар арасында мылтык огы дарымайтын кекжалдай киелк кезш щ оты бар батыр туралы ан.ыз таранты. Mine, бары осы. Кол даты кггаптарда. тарихи жазбаларда Кун- дакбай Теленд1улы жайлы мэл1мет ете аз. Жеке зерттеп журген елкеганушылар, тарихшылар болса тапкан кужаттарын жариялап, даланын батыр улы жайлы елге бшд1ре туссе тажап болар едт Ал 3 3 ipre ол - аки каты нан анызы басым тулга. 95 жыл дегенде КеЙкшщ кетпеммен шабылган басына колымыз жегп-ау, aHTeyip, ал Куидакбайдыц суйеп кайда калды? Шаткалда каза тапса, кай тусда каны тамды, Кытайда кез жумса мол асы кайда? Ата-экелер1м1з ecixiiH кулагымызга сыбырлап айткан батыр еЫмш урпагымыз бипп журу1 ушш оган неге oip ескертюш коймаймыз немесе кеше 6 epin, дэр'штемейм13. Олде казак тэуелсзз болгалы ширек гасыр етсе де Кундакбай «банды» болып кала бере ме? Барлык окига осы Жетюу жершде болгандыктан, Кун да ко айга катысты тарихтагы жагымды-жагымсыз кейшкерлердщ бэрййн ур- пактары осы жерде ескен, енген. Сондьщтан, niKip де. кезкарас та эртурл! болуы зандылык. BipaK, «Эке уинн бала жауап бермейдг» дегенд! каперде устап, бip нэрееш ескеру керек. Кедес уюметше карсы согыстар Жет1суда да болтаны, оньщ колбасшылары, сардарлары, дацкты сарбаздары да болганы - акикат. Б1з солардын ец атактысы. талай аштыц аузына су тамызып аман алып калган, мекенш коргаган кекжалдай желке куж^рейтш, кун-тун тынбай жортып, талай ауылды корлык-зорлыктан куткарган Кундакбайды да жете тани алмай жатырмыз. P.S.: С.СеЙфуллиннщ шыгармасындагы Кудряков деген жалгыз кулакты Абдолла КаРсакбаев агамыздын «Даладагы кутын» фильмшде кольну эскер ерткен дала батыры Kyaipere айналдыруында Dip сыр бар-ау, тау; шаткал, Кытайга етш каитып оралу, exi пулемет секпин детальдар Жетшуды мецзейдьау, Kyaipe Кундакбайдын п рототи11iемес пе екен? - деп ойлаймын кейд е... Элде буд режи есерд iн

Кулан Кейюге сомдаган ескертюцй ме екен, элде мангыстаулык Курмаш мергенд! ел умытпасын деген!... блде б!з эл1 бшмейтш мьщ Кундакбай-КейкьКурмаш-Ораздардъщ бэршщ рухына oip туынды арнады режиссер агамыз... Саясат мурнынан жетелеген кызыл хлмиттердщ дэу 'щ вткеяг ка- шан, ал 6 i3 Кенес заманында Абдолла агамыз экранная элемге айткызган «Ерюн даланын, батыры» деген сезд1 кайталауга кай- мыгамыз. Хамитке: «Мен казак деген ел болгым келед!!», - деудй ме ед! Куд!ре...

К1СЩЫРЫЛГАН Жетшудыц купиялы, зергтелмеген жерлершщ oipi-KiciKbipbuiraH. Алматы облысыныц. Кербулак ауданында. Алтынемелдщ oip тар- магы Тулкйй тауыньщ кунгейшдеп алоан, суан, терккейшдеп жалайыр карл'ары аныз erin айтып журген Ю'сжырылганды кезбен коргсндер аз. тарихын жазган адам жок-ау. Бул жер жайлы мзл1метп тауып, зерпемекке кулшынуыма атакты мерген, 1916—1932жылдар аралыгында меньшевикке де, большевикке де карсылык корсеткен мерген Кундакбай Телещцулыньщ ем 1рбаянын зерттеузм себелкер болды. Совегпк чекистер жазган «Ответный удар» атты дерект1 очерктер жинагында Тулкнн тауыньщ басындаты бес кундж операция жайлы баяндалады: «Комотряд отряд, снабженный подробными сведениями о р а с­ торжении главных сил бандитов, вскоре провел успешную операцию. Многие бандиты сдались. Кундакбай с наиболее верными своилш приспешниками ушел к границе, но теш, в районе Дубуиа, был ок­ ружен заранее предупрежденными пограничниками и разгромлен. Только нескольким бандитам удаюсь вырваться из окружения. Сам Кундакбай был убит». Бул машметтеп oipiHmi жалгандык «Кундакбай елд!» деген дерек. Кундакбай мерген аз жютпен кутылып кетш, коп жылдан кейш Кытайда коз жумган. Хулюлщеп кыргында каза тапкандардъщ 6 opi «бандит» дегеш де епрж. Басши ауылынын тургыны Жанкыдыр Кыдырбайулы былай дейдй «Окем Жиенцул тегг Кргдырбайдан естгдьм, 1931 - 1932 жыл- дардыц игамасы болса керек. Дундацбайдыц жиган жлгпптергне аштыцпкт ыцыршагы изыщет ауылдар цосылып Тулкйпге квп хазы у жгишла бастаиды. Барып корген адам ол сеш бграз журген соц ушке болтегттн, опар Тулкш , Терекпп, Дыздьщ сайы деп атачатынын oviedi. Тулкш —туйыц сай, текше эюартастарга mipenedi. Ал цеигган екеугмен may арасын жарып отin, К’ытайга царай и/ыгуга болиды. Кундакбай елдгДылды ц сайыныц басыпа, кam ар жаткан Тулкип бгтер тусуа топтастырса керек. Осы жердей уол жинайды, арып-ашып комек сурай келгеп ауылдарды топтастырып, Сатылы сгсуы арцылы сгргы ветке еткгзумеп айналысады. Дуггдаубайдан комек сурагаиб)ар коп долгой екеп. Дашып-пысцаи уазаутпыгг, Дуидацбаи жггйптер'т'т ТулкойнЫ тубiне жасырыпганын саткындар милтшяга жеткгзееМ. Тау iuiiue жау уайдет келегн - деген камсыз жургп аз кузет упггып.

уйцыга кеткеп (яр тупде цызылдар операциясын бастарды. Бенцам кузетид де мызгып кетсе керек, жсщын манда царюцдап жургепдердь бапцамаРды. Отряд команднрьньц буРрыгьтен сопдаттар буцпан- таилап кел/п, жацын мацдагы жараюстардын басына а д пулемет цояды. Тац ата ел удере турып, цозгала бастаганда ею пулемет сацылдап сала oepedi. Дачтарысца тыгылып улгермеген царт, базш- шага, цы з-ке.чinшестеро жылцыларды царька борасап оц баубаи mycipin, коп адом o.iedi. Тастарды паналап улгерген аз жЫт атыса бастаиды. Пулеметтщ огы ДундацбаРгада main, жецт жарсиюйды. Д)ыдацбаР атысып отырып 10-15 ж ттпеп сытылып кетед'с «Жау’ цаштылаган» отриб(дрен-саран пюре еткенмылтыцтыц унin выпрем деп еюлепе тускепде тауда ортекеше оргып журетш ДупдацбаР айиалып, ту сырттарынан шыгыпты. Ыерген алыстан коздеп, ею пулемепптш oip-oip оцпен жер жастандырады. Мылтыц цаиоап атылеапын т усaidей, орнынап котеp iлеем комотряд та мурттаР уишды. Осыдап керт мергеп пулеметке умтылгал солдаттарды жалгыз оцца жалындырып, мацы на жолаптаРды. О ф уркер царудап dip, командпрдеп ею айырылып eci шыццан ротоны Дундацбайдыц ■жлгьттерь цырып салып, цызылдардыц азы гана цашып цутылады. Ал Дупдацбатар Дубай сацтап mipi рангам, жаралангап адамдарын тезОет'т жинап, Дытайга цараи журед'ь. Элген адамдарды квмуге де мурсаттары болмаиды. Тулк'ть басылдагы цыргыпды цогалылъщ цазсщтар естin, уш- тврт куплен кеит олт жатцан марцумОарды сол мацга таспен бастырып, жерлеР(я. Ач сол цанды оцигадан кеРЫ бул жер «Kici- цырылгап» атальт кетinmi». Кыдырбай аксакал маркумдарды жерлеуге катыскан болуы ке­ рек, тек Совет заманындагы заЬарлы саясат пен ултты бунаган урейдщ ыркынан шыга алмай, баласына окиганыц кыска нускасын гана айгып берген. Ел аузындагы мллшеттер бойынша, 1932 жылы комотряд Беляев сайдьщ аузына ею пулемет койып, 300-400 каралы адамды кырып салган. Окбуркерден буркыраган октын отшде калган жалайырдынандас руыньщжэнеалбан ауылдары екен. Большевиктер елген казакты жерлеуге тиым салып, тау баурайындагы ауылдардьщ карттары ею-уштен жасырыньш барып, шамалары жеткенше б1раз мэйпгп таспен бастырыпты. Кыздыд сайында адам cyfieri J980 жылдарга реш и шашыпып жаткан... «Жетюу жумбактары» экспедициялык тобы жергипкт! азамат- тармен акылдаса отырып Кшжырылтанга тершкейден. Koranы ] 17

жактан шыкканды жен кердж, Тулкйй сайыньщ кунгей жагы тастак, т1ктеу екен. 2 2 тамыздьщ танында Ушбулак тауында отырган Ардак Кулгшбаевтыц конысына жетш, Бакытжан деген азамагты жолбасшылыкка алып, атка кондык. Yшбулак - Гулкий тауыныц 6 ip ciaeivii, уш шаткалында саркырап уш езен агып жаткандыктан солай аталган. Ортаб.улакпен ж урт отырып, Шорылдак саркырамасынан асып, ею сагат дегенде Ушбулак тауынын басына шыктык. Ушбулактын Тулюл1 тауына жапсарласар тусы - Тулкйй асуы дел аталады екен, Басшиден 6 epi созылып жаткан аттас сайдын туйыкталар тусы: Асуда аздап ат тыныктырып, тебе\\йзден т е н т турган тауга ерлемекке ниеттендж. - Мына бижтщ басы Кюжырылган, — дед! Бакытжан. — Сэл шыдадыздар, аз калды... Жергшкп жшггтер талайдан 6 epi атка мшбеген б1зден куй кете бастаганын байкаса керек. - Шыдаймыз, — дедж TacnarepiM Айдос екеудйз epiKci3 кулш. Тагалы аттын езш шаткаяктатып, зэрещй ушыратын тагы 6 ip тауга киялай шыгуга журек дауаламай турганы рас едь Тек колсозымда турган Кюжырылганды кермей, маркумдарга куран окып, бет сипамай кетуге дэт бармады. Аттардьщ айыл-тартпасын тартып, «Тэуекел» дел, тагы жолга шыгып, 6 ip сагаттан аса ерледж. Тау басына шыкканда аттан ауып туст, жата кетпек ед!м кез алдымдагы 118

гажап сурет арбап. устап калды. Тау басы жазьщ екен, Когалы, Басши. Ынталы сеюлд! уш тараптагы ауылдар алакандагыдаи KepiHin тур. Таутеке ойнак салатын кузар жартастар, каре ыдаты карагаилы, аршалы сшем, жынгылды шаткдл... - С13 {здеген К^ыздын сайы осы, —дедi Бакыгжан сол шатты медзеп: lay жацагы с.улулыгынан журдай болып, тунер in сала бергендей... Сайдын oepri аузы жайдактанып. атгыга да. жаяута да жур1ске колайлы екен. Кувдын сайын бойлай журген казак ауылдары осы тустан тау басына шыгып, тун ката журш. Сатылы асуы аркылы КытаЙ асып отырган. - Kici кырылган? - Б13 Ю’снкырылганда турмыз... TyciHe койдым. шаыасы Беляев эскер1 К^ундакбай бастаган каш- кь]н казакты дэл осы жерден тосып, басып калган. Пулемет орнат- канга да, сарыауыз мылтыкпен жусатып салганга да ете колайлы жер. Кутдакбай мерген мен ГПУ арасында болган Шайтансай, Карадгысай, Кдлыркай деген жерлердеп какгыгыстар туралы ел ау- зында 6ipa3 эдпме бар, ал Ктс1к;ырылган окигасын тарих тоны ба- сып жатыр... «На стороне бандитов большие преимущества. Их главарь Кун- дакбай, в прошлом участвовавший в чекистских операциях, хитер и осторожен: на сопках Алтыи-Эмельских предгорий выставляет посты и, как только замечает приближение отряда, не принимая боя, уходит в глубь горя, - деп чекистер жазгад экю Кушдакбайдыд калайша арандап калганы туснпкс1з. Опасыз ез ортасынан шыкканы рас болды-ау, - дед1 1шю ойым. Сол жол керсеткен саткын казактыц кеаршен кызыл кыспак пен ашаршылыктан кашкан екнуш ауыл кан- жоса болган... Бакытжанныд айтуынша, сайдан берп жайдак беткей мен тау басындагы атшаптырым жазыкта адам суйепнен аяк алып журу мумкш болмапты. Жолбасшымыз эр]ректе карайып турган корым тастарга карай бастады. Жаны на барганда адам колымен ушлгешне коз1м1з жетть Бул 3970 - 1980 жылдары Тастыезек пен Кргалынын окушылары кемген маркумдар корымы екен. Аксенкеленген суйек- терд1 у й т , таспен бастыра берген. Кундакбай жш птерш щ огына ушкан милиция жаеагыньщ сарбаздарын да ешю’м 1здеп к ел т, арулап квмбептк Олардьщ да суйеп курбан болган казактын арасында жатса керек. Большевикс1д бе, «бандымысын», ажал алдьшда бэр1тед, мола да ортак... 119

- Суйек теруге кемектескен oip агамыз осы куш Тастыозекте турады. Осы бетпен журе берсек оеындай тагы терт-бес мола бар, - дед1 Бакытжан. Осы кезде судбасы эзер KopiHin жаткан шагын темпепнкт1 байкадым. Тасы доп-доцгелек crin каланыпты. OpipcKTe тагы б ipi жатыр. -Б_ул оаягыда, шалдар комгендер]’ гой... 1930- 1940 жылдары ауыл каргтары шагындап уйген корымдар комескшенш барады ексн. КлОкырылганнын азынаган жел1 тастарды топыракпен бастырып, кезден тасалапгы. Будды oip адам айуандыгыньщ isAcpiH тез!рек жойып ж^бергЮ келгендей... Тасмолалар арасына тЬе бупп, бет сипадык. Кекейде мыц сауал: данша адам елдк юмдер, аты-жеш? КЮкырылганныц суеты тастарындай мелшиген бул сурадтарга эл1*кунге жауап жок- Жалпы большевиктер дэ\\лрш деп казак кааретш щ б!з бишейтш, зерттеу1 кем min тустары кеп. Ултты жою ymin Сталин нен лимит сураган Мирзоян, Кджан автономиясыныц кулауына ыдпал еткен каншецгел Фурмановтардьщ эл1 кунге дэрштедш жатканына карап, сол кызыл саясатгыд даргыбауынан толык; кутылмаганынды сезесщ. Эйгпесе мына беб Малайсары шокысынан бастап, онтустж-шыгыстагы,- аспа имен таласкан Тэщртауга дешнп аралыктагы эр тастыд кынасы бекерге кызыл туске боялмаган. Жеысудыд аштыктан буралган казагын куткаруга коп куш жумсаган Кундакбай Телепд1'улы, Омар торе Муртазин, Омарбек Еркшбекулы сек!лд1 «бандылардыд» ешмш есбгенде жиырыла калатын карггардыд бары да когам санасынын сауыкпаганын байкатады. Элкетнанумен шугылданып журген аз же- тюулыктардыд oipi Азамат Акылбеков агамыз 80-жылдары сол азаматгарга сарбаз бол ган Бектас Кдрабеков (1910 - 1989) деген кариямен кездесш, б!раз эцпмесш жазып алган екен. Соныд б1ршде Омар терешд кызылдардыд аткорасына шабуыл жас-ап, 6 ipa3 жыл- кыны айдап экеткеш баяндалады. Торе сарбаздары жадагы жыл- Кьгларды ашыккан казакка сойып бермек болады. Жолда татм-тел1м1 шыккан топка жолыгып, 6 ip 6 ecTiHi шалып ж 1бергенде аналар жерге аккан бауыздауканды уыстап урттап... 6 ipi калмай аш езепне Tycin ©леди Mine, казагы ушш оеындай тэуекелге барган Омар торен in де суйеп Крянкез жактагы 6 ip шаткалда калыпты. Кундакбай мергеншн де эз1з басы кай таудын, кай тастыд тубшде калганы белгЮз, Бектас атадан: «Кундакбайды банды, уры дейд1 гой, рас па?», —деп сураганда: - Оттамасын! Б1р адамньщ ты шкак лагын накак алган адам емес! - деп ашуданыпты. 120

2013 жылы «Куредбел Kaciperi» деген кггап шыгарып, мергенд1 К1нд1кбай деген еслммен бас кешпкерлердщ oipi erin енпзген Курманбай Есненбетов агамыз ел аузынан Кундакбай жайлы кеп дерек жинпгггы. Айтуынша, 1918 —19 жылдары Черкасск корганын талкандап, еол аймакты кан саеыткан атаман Анненковтан кашып, боскын болтан Найман ауылдарын дэл осы Кундакбай мерген Кексу, С’атылы аеулары аркылы Цытайга карай етызш ж1берген. 1916 жылы «солдатка бармаймын» деп кашып, жандармерия кырына 1л]'ккен мерген акты туре кутан кызылдардьщ билiri келгенде де мандайга кызыл жулдыз тагып, шекеден карагандардын казактын шекесш кыздырмасын 01'рден т у с ш п т . С е й т т ез1 де аргы бетке Kemin кеткен. взш е тана мэл1м тау сокпактары аркылы туган жерге жи1 кел1п, елден хабар ааып турады. Большевиктердщ казакка жасаган киянагын K©pin, кептеген ауылдарды Kemipiri экетедг Ел ашыкканда кедеймен колындатысын белкпеген байлардыд малый айдап, журтка у л есн р т берген. Кэмпескеге ушыратан талай тулж п б!р ен1рден екшпл enipre кикулай куып, аш озепне тусе бастатан казагына азык еткен. Мше, Кундакбайдыд «урлыгы», «баукеспел1г1» осы. «Кулжада жата бермей, неге жортып журсщ?» дегендерге айткан: «Келсем б1реуд1н акысын жегендерд! тезге салута, не Кудайын умыгкандарды женге салута келем1н», - деген батыр серин Курманбай ага ютабына енпзштг 1917- 1931 жылдар аралыгында Куренбел, Крапал манынан кош in, кызылдар киянатынан кутылган кеп казактыд арашашысы - Кундакбай. Кундакбайдыд кызыл какпаннан аман кеткеш жайлы oip машмегл осы Курманбай агадан естдпм. Ол Kici: «Кундакбай Кулжага аман-есен жеткен, 40-жылдардаты Кытайдагы улт-азаттык согысына катыскан. Сол жакта кайтыс болган. Муны аргы бетген оралган азамат, «Куренбел KacipeTi» кейшкерлершщ oipi каракалпак Ермураттыд баласы Акагайдыц аузынан еспген адамдар бар. Акантай аргы бетте батырдыд сешмд) cepiri болган». -дейдг.. - Секе. козгаламыз ба? —ойымды бузган Ардак екен. —Карадгы болмай таудан Tycin алайьщ... 7’аспагерге карап ед1м, «мен бол дым» дегендей басын изедп Kepi жолда «Даладагы кугын» филыш ойымнан шыкпай койды. С.Сейфуллиннщ шыгармасындагы Кудряков деген жалгыз кулакты Абдолла Карсакбаев агамыздьщ дала батыры K^yaipere аиналдыруында oip сыр бар-ау... Тау шаткалы аркылы Кытайга OTin кайтып opa.iv, сакылдаган ек! пулемет, кырылган казак, бшк жаргастар, тау ы’лемдер1 ceкiлдi детальдар Жетюуды медзейтшдей, 121

Куупре Кундакбайдыц прототип! емес пе екен? Мунын сырын сценарид1 жазган Амангелд1 Тзж1басв агамыз отер, Кудай каласа тшдесерм1з... Б1з етекке тускенде коз байлана бастаган болатын. Кшз уйдщ ал- дында осы мандаты ауылдардьщ он бес шакты >KiriTi тосып тур екен. - EciMiM Доулет, —деп кол созды аксары жюгг агасы. —Слздерд1 тустен oepi тосып отырмыз, Кюжырылганды. Кундакбайды зерттеп жургендер!шз уинн ракмет айтсак па деп едж... - Слздер барып туе ipген жерден бала кез!мде адамныц бас супе пн тауып алтанмын, келетшдерЫзд! бшгенде 6 ipre баратын ед1м, - деп косып койды Берж деген жюй. - Кундакбай, Кюжырылган жайлы не бюесщдер? —деген сура- гымнын жауабы узын-сонар энг1меге уласты. Эр азаматтын аузынан Кундакбай жайлы 6 ip хикая естш, атсокты болып шаршаган жайды тез умыттык. Батыр туралы, осы елке казатына кызылдар жасаган киянат туралы кызына айтып. арасында бул мэселе жайлы «жак ашпайтын» журналистерге екпесш 6 umipin коятын азаматтардан тунг1 екще мурсат сурап, тыныктьпу Тарнан Жаркентке агтану ке- рек едт Ь^оргаста пулеметпл болган, кейшнен, 72 жасында КСРО хатшылыгынып татына конган Константин Устинович Черненконъщ канды i3iHтаппакпыз... Талдыморгай - Ушбула^ - Т улкЫ - Алтынемел —Жаркент - Талдыцорган, «К,азак, 7>дебиетЬ> газет/, 29.09.2017 ж.

КЕДБ¥ЛАК; КЫРГЫНЫ Гэшртауды паналаган олкенщ торшде жаткан Кдрасаздьщ шы- гысып ала Кегпен тауга беттесеьиз. Аккердщ етепнде турган кумбез кунге шагылысып, алыстан корпнед!. Шокы басьшда шокиып турган мазарды 1916 жылгы квтерипстщ каЬарманы Диканбай болыстьщ акес!. Райымоек батырдьщ шеберес! Жанпей1с Малгараулы салдыр- ган. Ьертжде аруак кад!рлеген аяулы азаматтар сыртынан жана кум­ без салдырыпты. Ш амкор Тау халды бул кесенеш Ш амкер деп атайды. Мундагы адам жер- леу paciMi жеысулыктар упин тосындау. Эулетке арналып казылган уш бел мел! жертеленщ йшндеп сэк!лерге кеп адам койылган. Шам ацым (там кор) - 6ip amа эулеттерте арнап цазылзан yaoipicmau. Шам корд; коб'тесе жасы улкен, ул агат ты кгстер цаза болудыц ачдыпда цазып, даярлап цояды. Жерасты Keif колемд! цазылът, олгеидердi цаз-цатар жатцызып, iuiKi бет inе шымылдыц устачады. Адам цаза болгапда, там котер'т Kipin мэйитт цатарга орначастырады. Ашыц эпциклопедияdim Диканбай эулет! кыргьшга ушыра ганда аман калган жалгыз туяк Элдибектщ улы Турсынжан ага: «Б1здщ туб1м1з Сыр бойынан, кумы сусыган ел кеде адам жерлеудщ осы тур! колданылады, шамасы бабамыз соны улп етсе керек», - дейд!. Жертеленщ устше тау карагайынан киюластырып, мазар салынган. Маркумдар жаткан жердщ уст! тактаймен шегенделген, коне жертеленщ жаппасы упле бастапты. Дерек бойынша, бул жерге 36 адам жеряенген. Олардын арасында Диканбай ЖанлеГнсулы мен улдары да бар. Дицаибаи Жаипетсулы — 1849 жылы Шэлкодеде омзрге келгеи. Албанлыц iiuinde Алжаниыц Сырымбет бутагынан тара иды. Елге сыты ацсакал 25 жыл болыс вольт, бил /к айтцан. 1916 жылы «Июнь жарлыгы» шыццапда Дицаибаи Жанпешсулы жггпптерт басman. Узац пей Жэменке батырлардын кетерЫс'те цосылгаи. Жазалауты сскерге тоскау’ыл цуратын пюпты баскарОы. Ml

Кумбез сыртына койылган белгще «Бул жерде Жанпешс Малгарыулы, Диканбай Жанпейюулы, бал асы Цудайбердд Мошан жерленген» деп жазылып тур. Маркумдардын т1з1лпн аныктап журген Турсынжан влдибекулы. Жаумен жагаласа ж урт жанпида еткен, ата-бабасы жайлы мэл1мет жинауды ол Kici 1970 жылдары бастапты. Бай-кулак дегенге урке кдрайтын коммунист, белсенд1 жлпттЫ еткенге мойын буруына Мукагал и Макатасв ыкпал етш тг 1971 жылы Кдрасаздагы кенсеге келген Мукан жасгармен танысып турып, Турсынжанньщ Диканбай урпагы екен1н ест1генде: Беу. mipKiH, мен ол эулеттен туяк калмады деп журсем... Айналайын- ай, ата-бабадды 1зде, - деп oip-ак ауыз сез айтыпты. Акиык адыннын бекер айтпасын тусшген Тукен туртпектеп дерек жинай бастапты. Содан барып ез экес1 Элдибектщ балтадан кулаган алып бэйтерект1н солмаган жалгыз шыбыгы екешн б1лген. Тутас эулет тып-типыл болтан... Кантепс Шамкерден 5-6 шакырым жерде, 6 ip кырдан асып туст, шаткал- ды бойлай жургенде Кенбулак деген аланкай бар, Диканбай батыр- дьщ акыргы дем1 сол жерде шыккан... Диканбай Жанпейюулы 1916 жылгы кетерЫске белсене катыскан. «Тамыздыц онында Даиыпберд\\ Слмппкулы Монапга Текес елЫщ котертс басшылары Дщанбай Жаппешсулы, Татар Бекбосыпулы, Дожеке Жарылрасынулы, Бшэл Дэр кембайу л ы, Дабылбек Сауран- байулы, Жарыпбердi Султанбекулы Даррара жэрмецкесте, прис­ тав эскерте рарсы согысра дайындалып жатранын хабарлайды. Олар Монайдан осы шапрасра ратысуын талап еткен екен. Мопай олардыц бул усынысын марулдап, рылыштыц жузтде, натаныц ушында болатьт бул ишщасра шын ытпасынмеп ратысатынып хабарлап, апща ропады. Тамыздыц 11 Kyni тар бозарып атып келе жапщанда, Дирапбаи Жанпегисулыныц басшылыгымеп Дарpapa жэрмецкес'ппц шыгыс жагымен мыцга жарып квтертсийлер жазалаушы отрядк,а рарсы шабуылга шыгады. Олардыц алдыцгы тобы жэрмецкеге таяп келгенде эскерн болшдер пулеметтен оц жсудырады. Коп одам цурулы турган пулеметке царсы шщ'ып, опат болады. Komepinicuiiaep тег inin, тым-тырарай раит жвнелед':. Дашран сарбаздарды ц 124

соцыиа тускеи цазац-орыстар оларды аяусыз цырады. Дэл осы кезде Мо}цт~К1уцанньщ царулы жассщпюры котертсиплердг октелей цуып келе жатцап атты эскерд'щ окпе тусыиап цаптаядаса am цойып, алОыцгы топты найзалип, саптан шыгарады. Долган жау сиу-тссмтыгы цалмай жэрмецкеде?i беюнтке барьт тыгылады. Муны коргеи прнставтьи{ ypeui ушады». «Бул куреспйц рухы гасырларга жалгасады», Гурлыбек Бимсов, Ж умадт Дарабаиулы. «риз иу yiri» газеmi, 2016 жыл Осы узшдтде аталатын Монай батыр калыд кешт1 бастап, шекара асады. Лл Диканбай батыр бастаган топ Кетпен тауга бекшш, 7 ай карсылык керсетштк ¥зак, Жэмедкелер жазаланьщ, кетерш с толык жаншылганнан кешн де Диканбай Жанпей1сулы шекара асып кетпей, ауылымен Кетпен таудьщ кия-киясын паналап ж у р и т . Жау басып калмаеын деп ауылды он-он бес уйден эр шаткалга б о л т отыргыза- ды екен. Актан арашалаган Кетпен тау колы узын кызыл бэлшебек- тен куткара алмады. Туткиылдан келш калтан азьш-аулак барлаушы эскерд! мергендер тау аузынан кайтарып, мадайлатпай, адастырып, 6 ip жылдай козден таса журедт'Ал 1918 жылдыд кектешнде, ауыл- дыд oip o eairi Кедбулакка кел1п коныстанганда, банды 1здеп журген большевиктер сап ете калыпты... Осы туста ауылта шабуыл кай кезде жасалганы жайлы аз-кем ой белюсек. 2016 жылдыд 7 сэу1ршде «Ана тин» газетше «Диканбай батыр» атты макала жазган Батдат А гыбегов: «Орыстыд жазалаушы эскерлер1 Диканбай болысты узак уакыт колта Tycipe алмаган, ейткенк болыс кузетш!лер1мен сакжурш, дер кезшде ел-журтын Kemipin орын ауыстырып отыртан. «Андытан жау алмай коймас» дегендей, 1918 жылдыд кузшде Диканбай ауылы шапкыншылыкка ушырады», - дейдт А л Турсынжан Элдибек улы «карттардыд айтуынша кектемде, осы мамыр айыныд сонына карай болтан, Мураев, Апанас, Меньшов деген орыс офидерлер кыргын салган екен», - дейдк Кдгазга туспеген кас1ретке катысты туспалдардыд 1ш1нде б!зд1 Мураев деген фамилия елец етк!зд1. 1918 жылдыд кысында Верный бекддешдеп казак эскерше Ираннан 2-Жет1су казак полкы келш косылганы белпль Патша тактаи ауып, дэуipi етш бара жатканын туе!иген осы полк сарбаздары большевиктерге косылуга ыдгай б1лд1рш, казак эскер1н!д iuimeH б\\.и'к т ы гады. Имдерияныд ©гкенш адсаушылар басым rycin,

Верный беюшс1 маньшда Азамат сотысы кушейедт Большевиктер Тэшкеннен кемек шадырады. Станицы Татарская, Иссыкская, Кескелен, Большая и Малая Алматинские восстали и обложили г. Верный (Алма-Ату). Но на приступы не лезли и жестокости в войне елце не было. Столько времени мирно рядом ж или! Больше было соперничества, чем злобы, больше удалью мерились, чем воевали. Но тут из Ташкента подошел отряд Мураева в 600 штыков. И начал расстреливать, занимая станицы. И пошло... смерть за смерть, погромы, грабежи. «Белогвардеищи на», 46-бет, Шамбаров В.Е. Кетершоп басу ушш Тэшкеннен атакды кызыл комиссар Евгений Мураевтыд жазалаушы отряды аттанады. Кдскелед манындагы станицаларды куйретт, бершген дазадтарды ез жасагына косып, 2 0 0 сарбазыныд санын 600-ге жетюзедг Сатылган дазадтар жаца ую метке адал екендерш корсету ушш ештедеден тайынбайды. Элермен зскердщ куннмен Верный бекшющ тез басьш алган Мураев тутдындарды тугел жазалатады. Одан кешн атаман Ионов эскершш журнагын кудалау басталады. Ол ешктмд! аямады. «кызылдарды долдаймыз» деп тараншы кавалериясын курганына карамастан уйгырлардын ауылдарын шапты, жол устшденп казак ауылдарын дан сасытты. Дандуйлы Мураевтыд атаман Ионовты Жэркентке карай тыдсыра кууы мамыр-маусым айлары, Турсынжан аганын MSJHMeri кисынга келедг Жалпы ад гвардия журнагын кудалаушылар ею багытта журген, Верныйдагы адтарды дуып шыгуга келген тагы 6 ip комиссар Иван Мамонтов 500 сарбаз, ею пулеметпен aai де адтар кушейш турган Сергиополь-Аягезге карай кашдан казадтардын содына туесе, Мураев сарбаздары Алатауды бектерлеп, шекарага дейш п аралыдка ажал урешн сепкен. Мураевтыд данды i3i каз!рп кара адыр даласында сайрал жатыр. Сол дала мен Райымбек ауданын Кетпен тауыныд oip дыраты гана бол in тур. Диданбай ауылыныд уетшен тускен дызылдар мдиске жуз ат, сойып жейтш дозы-лак суpan, жылы шырай танытып, елд! иландырады. Ауылга бэле жоламасын деген Диданбай батыр 6 ipa3 шарттарын орындаганнан кеГпн тунеп шыккан дызылдар танда шлдей бузылып сала беред!. Ен ayeai аю TepiciH in уетшде намаз окып 126

отырган Диканбай Жанпешсулын шабады. К,ылыш ею сермелш, сол иыгын жзне басын осып етштй одан кейш аткан. Осыдан сон сарбаздар лап oepin. туралап тастапты. Мына сумдыкты керген журт жапа-тармагай каша жонеледг Кузетке койылган пулемет сакылдап, И адамды жер куштырады. Кызыл эскерлер тау-таска тыгылгандарды куып журт та гы 16 адамды елпредг Бесплн онгере кашкан 1\\анымай Мергенбайкызына ок Twin, атынан омакасканда жерге урылып жантэсшм еткен сэбиш кушкан куй! кез жумыпты. Кызылдар каргты да, собщн деаямадьк Кенбулактьщ суы кып-кызыл бон канга боялады. Куд кыргында Диканбайдьщ клип эйел! Айша мен кенже уды Элдибек кана Tipi калады. Кызылдар туткындап, «1\\ару-жаракты тыккан жерд! керсетесщ!»- деп Айшаны да ондырмайды, Элдибекп де ел1мип eTiri тепкыейдг Жаны кысылган он алты жасар бозбала Мураев жасагын бурынгы журттарына бастап апарыпты. BipaK, Элдибек ол жерден де кембеш корсете алмай, тагы соккыгажыгалады. Сол кезде азын-аулак койды багып журген Кенжеиман деген он жасар бала арашага кустай ушып, ол кембеш мен бшем деп? Диканбай мен балалары тыгып койган каруды керсетштк Кагылез бала ересектердщ каруды кайда жасырганын байкап калган екен. Kepi кайтканда колы байланган Элдибекп тауда букпантайлап журген жт1ттер куткарып экегедк Ел iuiiHe косылып, 1931 жылы жау баласы деп камалыпты. Ал 25 жастагы Айшаны Диканбай Жанпешсулынын, б ip туысы эменгерлж жолмен алады. Солдаттардын тепккмнщ зардабы orin, келшшек урпак суйе алмапты. Ауылда калган, Элдибектен он жас улкен Эилмд! ез улым деп бауырына тарткан екен, Диканбайдыд ол уды екшпп дуниежузшж согыста i3-Tycci3 жогалган. Осыдан уш жыл бурын гана Эипм К°йшыбаев согыс apflarepi деген аныктама берйппть 0 з теп елгеннен кeйiн де буйырмаган. Тусыржан агада осы eni адамньщ-Айша мен Эипмнш cyperrepi бар екен. Алты орда Tirin, улкен шанырактын отагасы болган Диканбай Жанпешсулынын кыргынга ушыраган эулегшен калган тышз куэгерлж белп осы гана. Ко рым Кызыл докер жасаган кыргыннан коз жумган казактын Ke6 iH Шам корге. сонын айналасына кояды. Анк астында коне томпешжтер кол. Ахмет кария бастаган агайындар Кенбулакта туралыл калган 127

казактьщ етш жапырактап жинап, арулап кемген екен. Кумбез шпнде бурышта жаткан бесжтщ сыныгы б!рден кезге туседг Канымай мен бала казасынын тшслз куэгерт Жогарыда сез болfan Кенжеиманнын немерес1, о!зд1 Шамкерге бастап келген Ерболат ага: «Бул зираттын 1шшде к,анша адам жатканын тура айту киын. Килы заманда далада жантэсшм еткендерд! осында экеле берген сеюлдк оз!м бала кез1мде солдатша кшнген адамнын жатканын кергем, жертолеш жапкан тактаЙды ысырып, ортага коя салыпты дейдг Ол солдат kim , ю м н ж колынан каза тапты? Белплз. Гурсынжан ага белые i3 эйелдщ де койылганын айггы. Соган Караганда казак; кынадай кырылган кезенде Шамкер 6ipa3 бейбактыц акыргы мекенше айналганга уксайды. Жаткан жерлер1 жайлы, имандары саламат болсын. Мундай тарих умытылмауы керек кой, 6ip эулетпн кара жерге шымшымдай сщген канында oip рудыц KacipeTi, ал оныц аргы жагында 6ip улттыц KacipeTi турганын тусшетш заман келе ме? Бупн айтсак урпагымызга осы тарихты айтуьшыз керек кой, —дейд! Турсынжан влдибекулы. 03i бабалары жаткан жерд1 коршатып, ж1пттерд1уйымдастырып, кумбез койгызып, тарихтьщб1ртамшысын сактап калу ушш шыр-пыр болып жур. Шамкер -Ереуштебе секнш калын казак тагзым ететш орын, ^аркара кетершсше катыскан казактардыд ем]ршщ сонь1 калай аянышты аякталганын, улт керген озбырлыктьщ зорлыгын айгактап тур. Мурагат деректер! бойынша, 1\\аркара кетерипш кезшде Ж етку- дагы казак пен кыргыздардьщ жузге жуык елд1 мекеш жаза- лаушылардьщ шабуылына ушырап, 373 уй ертенген. 1905 адам окка ушкан, 684 адам жараланып, 1105 Kiel туткындалып. кешннен 1з-тусс13 жогалган екен. Ал кетершетен кейш тау ш ш де к.ашып- пыекан казактьщ каншасы кашшерлер колынан каза талты, каншасы шекараныцаргы бетшде корлык пен кусадан Kerri? Ку далада суйеп курап калган казактьщ есебш тугендеу муммн емес. BipaK, KacipeT белпЫ - Шамкер бар. Жол сштер, багыт-багдар керсетер белплер койылса, халык барып тэу ететш. кмзыл саясаттьщ казакка жасаган киянатын элемге айкындайтын орын. 128

ЖАРКЕНТ АБАКТЫСЫ Жетюудыц Кытаймен шекаралас тусында орналаскан Жаркент каласыньщ тарихын берщеп орыс тарихшылары казактардыц келу1мен, ягни 1881 жылмен байланыстырады. Heri3i сулы, нулы жер елс1з болмаган, бул жердег1 коныстар тарихы X гасырдан басгалады. Ал 1880 - 1890 жылдары бул жерге патшалык Ресейдщ эскерлер1 орныккан. Накгырак айтканда с1б1рлж казактардыц 1-полкы Верный 6eKiHici мен осы Жаркентке иелж еттг Олардыц алгашкы курылыстарыныц 6ipi агаш гимарат. 1891 жылы курылысы б1ткен гимаратты казактар «Острог» деп атайды. Сондыктан орысша жазбалардан Жаркент острогы деп 1здеген дурью. Острог —агаштан жедел салынатыя, штаб, цамалдыц цызметт атцаратын гимарат. цазацтар osdepi цоныстаягая жерлерге ец aye/ii осындст бекпйстер сотая. Жаркент уез1 жанынан Голубевская станицасы пайда болып, оган Хоргосская, Николаевский, Чунджинский, Подгоренская, Жала- цашская деген, карашекпенд1лер коныстанган ауылдар карайды. Нарынколды Охотничий деп атапты. Дэл осы кезенде Кытайдыц 1ле вшршен кашкан кетершсшп уйгыр, дунгендерге де Жетюуга конысгануга руксат етшедг 1897 жылы Казак жершдеп уйгыр саны 56 мынга, дунген 14 мыцга жеттг Бул 1822 жылы граф Сперанский 129

жазган, кшп жэне орта жузге колданылга н «Cioip кыргыздары ту рал ы жаргыны» патшаныц жузеге асыруы. соган коса Кытайга корсетка i кыры едL Жат журттыктардын булай коныстануы казактардыц epicin де, тынысын да тарылтты. Патша саяслтына карсы шыккандар острогка жеткЫлш, осы жерде жазалангин. 1861 жылы крелостмонлык кукык ж о й ы л ь ш , шаруаларга еркйгйк бер тгенде жумыссыздар кебейт. Ресей булшген кез ашнады. Тшмдд жол —будпкпйлерд1 казак жерше. cioipre ж1беру. 1906 жылгы Схолыииг! реформасы осы саясатты жеделдегп. казактар cojj коныстанган шаруаларды коргауга мш дегп ед1. Жершен айырылган, тепк1 керген казактар К^ытай аса бастады. Тек 1909 жылы Жаркент ешршеп 700 тутш удере кешш, ары е т т кеткен. вшрде казактар саны курт кемцц. 1916 жылы да бул маннан албан, cyan aya кош п. Атка мшш, сойыл устап азаттыкка умтылтан ер казакты острогтыц 6ip канатындагы азап торына салып, шырагын согццрдк Кдзан твцкерюшен кешн острог та, онын манындагы агаш уйлер де большевиктерге опт. 1918 жылы атаман Ионовтьщ эскер1 калага шабуыл жасап, кызылдарды кырып ж!беред1. Жаркеит улкен согыс ошагына айналды. Мунда Кызыл саясатка адал, бул1ктерд1 басуга ат салыскан, облыстык ревком wymeei Токаш Бокин секшд1 белее ндш ер келд1... Жаркент абакты сы оны да жутты. Абакты ншне юргенде он капталда екшнп к.абаткд шыгаратын баспалдак тур. Соньщ астында Токаш Бокин камалган карцер болган. ©з cepiicrepi оны не енсе ттктеп тура алмайтын, не адымдап журе алмайтын тар жерде устап, азаптапты. Токаш Бокин 1918 жылдын кыркуйек айында жазаланган. Токаш Бокиншн ем!рбаянын окысац, «алашордашылар, эсерлер азаптап елттрдц саяси ойынньщ курбаны болды» дегенд1 ганаокисын. Зей1н Шашкинн1н «Токаш Бокин» романында оны бай-кулактар ертеп ж1беред1... Аки каты кайсы? Олай болса советтщ турмесше неге, кал ай камалды? Оны мына абактыньщ мелшиген кабыргалары бшедк 1916 жылы улт-азаттык кетерш еш бастап. Верный абактысына камалган. Совет уюме пне орнаганда адал кызмет еткен Токаш Бокин и1н не ушш жазыкты болып, казактыц тозагы бол rail Жаркент турмесше тускен1, канша жатканы жайлы nopi тарих Tic жармайды. Абакты табанына тебентгонырагы Tyciri. кабыргадагы агаштар талкандалганнан кейш корписке сенбеуге де болар, oipaK Токаш Бокин нщ Kapuepin кор ген адам ус газдар арасында ете коп. Ceoeoi XX гасырдыц 60-70 жылдары бут гимарат Жаркент педучилишеситщ жатакханасы болган. Аруак кезin журетш, гурл i дауыстар сстттеттн

гимаралтан талай жасгын зорею' ушкан скен. Кешннен гимаратты конакуй ел пек бол ганда мындардын каны tori лген абактыга келin шалжиып жатканды калаган адам аз болыпты. 1919 - 1920 жылдары Магазы Маспншыныц атты полны ж еп п , Ж аркснт мацыпдпгы ак гвардия шыл а р д ы тыксыра куады. Осы келоиде Жаркснт милициясыиа атакты Касымхан Шапышев басшы болады. Онын. /Дуювггл калай жойганы «Атаманньщ ак,ыры» филыш аркыль/ барки!зге Ол кнпода да Кызыл слясаттыд о правы н буркеген тустар коп. Моселен Касымхан бул тапсырмага баргысы келмегенк большсвиктер оныд бала-шагасы. туысы, бас-аягы 10 мдамды осы абактыда устам отырганы, тапсырма орындалмаса, жацагынын барлыгы атылады деген тал ап койылганы айтылмайды. Большевиктер Дутовты елллрседдер дэлел зкел!ндер деген талап койганы да тыс калган. Оны кал ай дал елдеген in Шьшжанда турган орыс жазушыеы Екатерина Софронова «Кдйдасын. мен in Отаны.м?» деген ютабында былай баяндайды: «...Дутовты сэн-салтанатпен аттандырып салды: царалы мушки ошиту табыт устагандардыц соцына каракурым ядам i.iecntL Оны Суйдпшен 4 шак,ырымдай жердегл Дорж ннки деген к^орымга крйды. Дутовца келген ут басмашыны Совет Одагы жгберген болып мыкрт. Жерлегеннен уш кун откенде oipey.iep атамтшыц моласын крзып, басыи кес'т дкетнп. Бул оздерт жум- сагандарга Дутовтын шын олген'ш джелдеу уш'ш керек болган екен...». Бул окига Гольцовтьщ «Терновыйвенец атамана Дутова» деген кн табында да айтылады. Дутовка каетандык 1921 жылдыд 6 акпаннын тун!нде жасалган. Шанышев тобы Жаркентке 11 акпанда келген. Те- тенше комитет басшысы Суворов оларды ерекше кошеметтеп, абак­ тыга айнала бастаган острог алдында жиын еткгзедн Касымханга карсы козгалган ic наурыз айында токтатылып, абактыдагы туыста- ры бостандыкка ж1бергледг 12 сэулрде Касымхан Шанышев, Мукай Байсымаков, Махмут Кожамияров секции 6 адамга алтын сагат тарту ет!лед1. Кешн осы адамдардын барлыгы «халыкжауы» атанып, атыл- ды. Шанышев 32 жылы, «агылшын тыншысы» деген айым тагылган Кожамияров пен «жапон тыдшысы» Озп Ушурбакиев 1938 жылы атылды. Ал Му кай Байсымаков Кьггайда, «Кеде с тыншысы» деген жаламен агылыпты. Бул гимаратка Константин Устиновым Чернен коньщ да каты сы бар. ;2 жасында тутас Кецес Одагыныд билjпн колга алып, улы арманы

орындалган, улкен империяны 1 жыл 25 кун баскарган хатшынын жогары тырбануы дэл осы жердей, кан сщген баепалдактардан басталгам. Снесай бойында тутан Черненконьщ ез ерюмен милиция га суранганы, осы олкеге таи болганы ем!рбаянында айгылады. 18-ден енд! аскап ж!пт Жаркент турмесшде жендеплц кызметш аткарыпты. Колга тускен ойел, бала, шал, кемгйр... ешк1мд1 аямаган. Кан корген сайын сушнетш бозбаладан кызметтестер1 аулакдау журуте тырыскан екен. 19жасында Черненко Коргаска, шекара кызметше ж1берьтедк Бул 1931 - 1933 жылдар аралыгы. Хатшы ом1рбаянындагы «каунтп бандыны жойган» деген жолдардыц сырына ушлежк. Кукаркин «Кучер» атгы с-аяси триллершде сол бандыларды атын атап, тус1н тустеп жазады. Коргас езеншщ 6ip тармагы, тартылып калган Сандыркос озеншщ арнасында Коморов бастаган Н1екарашылар Садырбаев деген байдын кешше госкауыл курады. Шекарашылар кашкын казакты Kepi кайтаруы керек ед], 6ipaK осы кезде сактык ymin тебеге койылган пулемет сакылдап сала бередк Ленин icine адал екешн керсетш, кезге тусу угшн жас пулеметий Костя Черненко ел)ре атады. Таеада отыргандардын 6api тура умтылган. Тобе басына шыщанда отряд токупады. Коз илдымыздагы корiuie коркыпышты edi Тартылып цалгап озеннщ арпасы на т уот алган, бала-шагау опелдер, щгрттар лык; толы арбалар керуени оларды цоргап келе жатщш еркектер улкен кумпюбе устте цурылгаи пулеметт 'щогыныц оттде цалыпты. Пулеметий асцаи мерген edi. Ок, тнген жылцылар, адамдар, жер бауырлап зарлаган оаелдер, (нщырган оалалар, иагаплан, полет айпщан еркектер. Царуы bap oeceyi журтып крргамац болып царсыласып edi мергепшц сацылдаган огы тез-ац муртт аа ушырды. Пулеметий ешкшд/ аямады. дне, inicin купалармat\\ болгап к,ыз ушып туе mi, one арба тасасына тыгылган ке.\\ннрге оц mudi, one... «Кучер», Е.Кукаркин 1933 жылдан еаяси жетекшинкке тагайындалган К.У.Чер. емБ ршдел осындай дактарды егшру ymin катт'ы жанталаскан екен. Сол ymiH талаЙ эскери кызметтесшщ кезш де жойыпты. Хатшы кайтыс болганнан кешн жариялана бастаган жазбалар солай дейдк Жаркент onipi коп кыргынньщ куэс! болтан, ашылмаган купиясы коп. КЬ1гай аспак болтан албан мен суаннын талай ауылы 1з-тузс1з жогалып, суеылмалы кумдауыт талайларды кушагына алган. Ал Черненко жалайыр руыньщ кошin, карасы 300-400 адамды кырып 132

салгам кершедг Сандыркос олде Салы ркос деген кай жер. ка'йрп Садыр ауылыныц маны ма? Солай-ау. дед!к. Ырпншден, Садыр ауылынын шыгысындагы кене арнадан коп суйек табылыпты. Ол1 кунге жауын жауса эр тустан су шайтан ку суйек ага рандап шыга келе;й екен. Екшппден, Черненко осыдан аса алые орналаспаган. бупнде Военхоз дсп аталатып жерде кызмет егксн екен. Асыкпайык. «Жаламыркырылган>>атантан окика ол! узакзерггсудк дэлелд! кажет етедт БелгЕпЫ солжылы кьгзыл кыргыннап аз адам кашып кутылтан, калган ].ш койша куып Kepi айдаган. Опал бод гаи адамдардын балалары н осы мандаты казак-уйгырлар асырап ал ь т , кызыл кузгындардан коргап калган. Сол балалнрдыи oipi Жа малхан апа. 1931 жылы небары 5 жаста болтан Жамалхан апаны уйгыр отбасы тауып алып, асырапты. Уш марте социалиста Ецбек epi деген атагы бола тура кызмет жолыныд коледкел1 тусы кэп Черненконыд ем!рбаянындаты «банды жойган» деген создщ купияеын ашу киын боп тур. Оньщ сол жылдардагы кылмыстарын аскан ыкыласпен жойганы соншалык, архив казбалаган ресейл!к тарихшылар да тук таппаЙ, Черпенконы «е\\прбаянсыз адам» дел атап кеткен. Tinxi, ол Gipiumi хатшылыкка тагайындалганда каБарман жасамак болтан жазушы Н.Фетисов та мардымды мэл1,мегала алмапты. EceciHe «Шекарашылар эти» бар. Шекарага булт yiupwin, аспанды жапты, Бандиттер Пемуровтан тосдауыл тапты. Манданта б!зд! Константин Устинович Черненко бастады, Унем] алты шепте парторог атакты. Комму нист-хатшьшыц канды 1з1н казак карггары бшмеук еепмеу! мумкш емес. Хатшыгажагынгысы келген шолакбелсендшердщелдщ т1л1нбайлап, аузына кум куйганы эсер егкен. Eip кездеп суйеккеетхеи урей кеб1н1н тш н байлаган. Казак кыргынынан кер1 опат болтан, ескертшш койылган 33 большевика кеб!рек зерттеп. айтатындары да содан болса керек. Уакыт емшЕ Тубшде урей сешлер. ты шенплер... М1не. бул казактар салган. болъшевиктер абактыга айналдырган. ар агашына казактыц кызь/л каны сшген Жаркеит абактысы. онда кызмет еткен адамдардыц Kaclperri тарихы. канкуйлы icxepi жайлы аз мэлЁ.мет. Жаркентте. каа'ретгж белы сiидеи больш калкиып тур. Олде отьнк элде курылыска жарап кеткен боренелердж орны ушрейш. арса-арса боп туртан кабыргалары омырыла к_уласа. казактын шерл! rapH.xbiHbiHoip парасын басып кал.мак. Малiмегтерте сенсек, Жаркент абакшсы 2001 жылы кене еекертшштер тгшпне енген. Онда гиМарат

калпына ке-iixipij'iyi керек еде алдына 6ip белп жалу ш!нуi керек ед1. Онда Жаркентте де Нижгородтагыдай турме-.музей пайда болатын еде Ресей ез ж ерш деп саяси курбандарды камаган осгроггы сактап. онда азап шеккен белп лi адамдардыц Ti3iiviin куры пты, Барып дуга етуцллер, тарихпен танысушылар коп. Жаркентте де сондай... олде керек емес не? ЬСозге сумел бол май, коюрекгеп шсрд1 козгамай жермеп-жексен болганы да жон шыгар...

АННЕНКОВ ГЬЩ ТАЦБАСЫ Алакел ауданыныц Карабулак ауылы манында солтустж-шы- гыска карай келбей жаткан Жонгар Алатауына коз тжкен адам беткейдеп шимайга уксас сызыктарды коредк Алыстан-ак карайып тур. Жазу дел ойларсыз. Кателеспейс1з. Рас, ол-ж азу! Казак жерше атаман Борис Анненковтын, баскан тацбасы. 1918 жылдын караша- желтоксанында Уакытша уюмет басшысы Александр Колчактын буйрыгымен Жетюу жер1не атакты Борис Анненков келген. Борис Ачександрович Анненков - 1989 жылдыц ацпанында, Киев мацында туратын эскери отбасыда туган. 1906 Одессадагы кадет корпусын, 1908 Александров эскери училищесш тэмэмдаган. Осыдан кегпн эскери цызмет/ басталды. Oyeni цазацтардыц l-Cioip полкында хорунжий болады. Одан Кокшетаудагы 4-нолща ауысады. Осы нолкта бул\\к уйымдастырганы yuan 1 жыл 4 айга сотталып, жазасын отеу уиа'н Керман согысыиа ж&нелттеЫ. Bipiuwi дуниежузийк согысца цатысцаны yuan IV, 111, 11 дэрежелi Эулие Анна ордендеркмен, 11 дэрежел\\ Эулие Станислав орденiMeu марапатталган. «Батырлыгы ] иан» деген жазуы бар Эулие Георгий царуыныц иегер\\. 1917 жылдын 3 наурызында Уацытша вюметке адалОыща ант oepcOi. 135

Борис Лнненковтьш ом'фбаяньшдагы ерекше бетбурыс IV) 18 жылдьщ кантарында басталады. Омск тубшде турган казлктар большевиктергс бершуден бас тартып, майдан ашады. Б]рак, женьпш. шегшедь Осы жылдьщ наурызында Омбы тутастай кызылдар колына отедь Аннснковты казактардыц озше атаман етш тамдайтыны осы кез. Кызыл зскерге тотеп бере алмагам казактар партизан отрядын курып, Батые Cioiprc карай mcrine бередь J918 жылдын маусым айыпда Семейде, Павлодарда, Омбыда, Акмолада Совет оклмеы кулап, бшнк Cioip Уакытша ушмепнщ колына кешедг Осы кезде атаман отряды мыц адамнан асып, эуелде Орал майданына катысады, одам кейш Керекудеп кетерЫсш басуга аттанады. Каладаты шаруа курылтайына каты сын жаткам 400 адамды туткындап, жазалайды. Алтай губернияеындагы Черный дол кетерьшеш басканы жайлы мэл1мет те бар. 1918 жылдьщ тамыз айында Ci6ip уакытша ущмет! 18-20 жас аралыгындагы жЮттерд! эскерге аду туралы буйрык шыгарады. Карсы шыкканга жаза — eai.M. Славгород уезшдеп гарнизонным басшысы штабс-капитан Киржаева «Жастар 4 кыркуйек куш жиналсын!» деген буйрык таратады. Шаруалар бутан карсы шыгып, езге болыстарды да солдатка бала бермеуге упттейдь 28 тамызда Черный долга казак сардарлары кедin, жастарды кушпен экетлек болады. К етерш с бурк ете туседь 4 кыркуйекте Черный долга атаман Анненковтьщ сарбаздары келедь bip аптаньщ 1шшде KOTepiaicTi жаншып, жарты мьщнан аса адамды жазалайды. Ауылды тутастай ©ртеп жлбередь Атаман эскерннн, катыгезд1П оны соттаган кезде ашылган. Мынау Вениамин Шалагиновтьщ «Крах атамана Анненкова» деген ютабында келт1ршген 1927 жылгы куэгерлердщ c©3i: «Полянский Семен Петрович: Халы к, снп-арбасына Minin Аннея- ковтап цутылу уш'т Ключнн тракты жацца цаиш бастады... Сэл кенипеу сол жолмен масал да журуге тура келд'к Славгородца 4 кш^ырымдеш к,алганда оллктер KOpine бастады. Жол тар edi. Мен арбадан mycin, oaiKtnepdi тетке сунреп тастап журд 'ш. Арбакеш сол кезде гана алга э/сылжн алды... Сноко Терентий Прокопьевич: Отряд тунде келдк Уйыцтап жатцаи e:ioi бас салып, сабан бастады. Уйде жиырма весте?i улым, экем бар edi. Окемн'щ жасы тоцеаннан асцан. Шал еке}Тте царамастан оны да урыпты. Одан кеган туткыпдар жнналган жерге апарган. Ертенте арбакешке am aiceKmipin, тутцындарды 136

сыртра альт шыгып, аз корлерш оздерше раздырытпы... Экемд! омтргениен кешн улымды атрии, ор кеудедеп main, арцасын паршалап шыгыпты...». Cioip Уакытша укшетч таран, Колчак ук!меннс косылу кезеш Анненковтьщ Же гiсуды. Верный бекппеш кызылдардан азах ету сапарына доп келедх Бул елке те кызыл окi,мет мьпутап бекшген eai. Атаманнын партизан жасагы Желеу казактары зскершщ катарына коеылып, тутасымен «Атаман Анненковтыц партизандык; дивизиясы» деген ресми атау иеленедь Дэл осы кезде атаманнын мансабы оянады. Семейден Jlencire дешнп аралыкта оныд ак детет алгыс. кара депеш каргыс едТ Ол елкеде езпнц шагын империясын курды. Эскерш азыктандыру, кшшнру ушш халыкка салык садды. Тек Семей каласынан 2 жарым миллион сом жиыпты. Каржысы мол атаман орыс- казактарды былай койганда кытай-мзнжурден де сарбаз жалдап, эскерш кушейтл. Ол Ушарал жэне Лепсинск с ганцаларында штаб курды. Большевизмге карсы курестЁ осы ек! штабтан баскарды. Анненковтын атакты Черкасск корганын тас-талкан еткеш белгш. Тарихта ол жерплжт! шаруалардыд кетершю! болып т1ркелген. Тек «Черкасск корганында актарга карсы жаяу, атты эскерд! косканда бес жарым мьщ адам согыскан, олардын 3 3en6iperi, 5 пулемет! болган» деген дерек кана сэл ойландырады. Солтусыктен ентелеген казактаргаон ек\\ ауылдантоскауыл курган улкен кушке Васильченко, Довбня, Дьяченко, Зозуля деген большевиктер басшылык еткен. 1918 жылдын кыркуйепнде басталып, 1919 жылдыд 14 казанына дешн созылган бул шайкас та аянышты аякталады, генерал-майор Гулидов баскаратын 5-Cioip аткыштар дивизиясы мен Анненков партизандары туткындарды аяусыз жазалайды. ертейдг Осы кун! Лепсще елкетану музей! бар. жетекш!с! — Мухарам Хайбуллин 30 жылдан 6epi тарихи манызы бар жэдшерлерд! лрнектеп жинап келед! екен, Арасында XX гасыр басындагы !ст!к пышактар, Анненков сарбаздарынан калган эскери ыдыстар бар. Осы Лепсинск ауылында кез!нде атаманнын бас штабы орналаскан едТ КдзФг*кун! орны да каллшлты. Ал Yшарал ауылындагы скшш! штабы ani тур. UJipKey кызметкер! турады. Беренелердщ киюы кете бастаган сон, Александр экей сыртын саидингпен каптатып тастапты. «Штаб болтаны анык, жертелесшде адам дар азапталган екен. Кдрсысында тагы 6ip улкен агаш уй бар ед! жертелеЛмен 6ipre ол да жермен-жексен балды, оыда да кан кеп теплген. Атаман аса жаксы Kici болмаган», - дейд! ипркеу кызметкер!. OpipeKxe ш!ркеу тур. Кез!нде Анненков 137

жш Kipin, Кудайдан куносш кешiрудi сураган бул ипркеу салын гады 144 жыл болыпты. Ушаралда еол кезендеп тарихтан сыр шертетш жэдшерлерден калганы осы штаб, ипркеу, коцырау fana десе болар. Keoi ошкен, кираган. Атаманныц 1зш айкындайтын тагы бip бел ri Ата манньщ тауга соккан тадбасы. Жазу. Бул олкеге Дутовтыц да табаны тиген. Кеши Суйдшде Кызыл комиссар Шадияров бастаган тыцшылар колынан каза табатын Дутов Дытай аскап га дейш Жепсу облысыныц генерал-губернаторы болтан. Оны тагаЙындаган баска емес, атаман Борис Анненков едк Тек ею атаманнын басы бip Yшаралга сыймады. ©з партизандарын хас жауынгер санайтын Анненков Дутовтыц тоз-тозы шыгып жеткен эскерш елемеду тамактан, ок-дэрщен кысты. Сарбаздар алауыз болып, эскерден береке Kerri. ¥зак уакыт Дутовтыц сешмд! серил болган, 6ipimm дуниежузппк согыста ерлш1мен квзге тускен, ол губернатор болганнан кейш орнын баскан генерал Андрей Бакичтщ «Мен Анненковка бгзге ок-Дэр1 бер деп тал ай айттым, елемедк кеГнн Ушаралды большевиктер алганда 6opi жауга буйырды» деп жазуы соньщ oip айгагы. Кейш казактар Кытайга еткеннен кешн Бакич YpiMuiiaiK генерал-губернатор Янга Шолак асуынан еткен кезде Анненков сарбаздарыныд бунын 40 oфицepiн елнргенш, 7 жасар кыздардан бастап, карт эйелдерте дейш зорланганын жазып oepirm. Атаман Анненков карама-кайшылыкты гул та. Оны торг in n офицер, сарбаздары nip туткан сардар дeyшiлep де бар. Тарихты актарсад атаманныц Семей, Аягездегц Ушарал. Лепшдеп канды 1здер! туралы мэлш ет кеп. EipaK, кеЙ тарихшылар муны «Советик тарихшылардьщ былыгы!» деп жур. Соцгы уакытга «Анненков Алашордага кемектесш, эскерш жасактап берген!» деп актаушылар шыкты. Мумктн, бэр* мумкш. Анненков эскер1м!зд1 казак уюмепн ныгайту ушш уйретп ме элде Алаш кайраткерлерш алдап, Кызылдар секций жалац кылышты жасак курып алуды армандады ма? Алаш полкынан белек Анненковтын кол астында аскан катыгездйп.мен тарихта калган мэнжур полкында да болды емес пе? Калай десек те: Анненков - атаман, Колдай гор жаеаган! Алашпыз кдуымнан — Корыкпаймыз жауыцнан! - деп «Алаш гимн in» урандаткан казак жшптершщ Черкасок, Андреевка - каз!рп Кабан бай ауылы туошде кептеп кырылганы белгш г Соньщ бэр! атаман Анненковтын айбы- ньш аскакдатч упп'п кегкен к) рбанлыкгар eai. Iлк

Алашэскергтошртндепкепкупнягаеэулетуслреркужатгаркезшде Жшсиепеек1уйлердщб1рппцшатыръшантабьттанекен.Мухарамага ояы 2008 жылы семейлж Е.Сайлаубай деген тарихшыга табыстапты. Габыетаганда оюмджке шыгыл, жанын коймай алып кеткен. Енд! сол «Когшрмесш берем» деген тарихшыны ran пай отыр. Ол кужатгардыц арасында Ушпрал, Jlenci, Аягез еекид1 кал ал ар араеындагы телефонограммалар жиынтыгы да болтан екен, окысак Анненков оскермнц устал ылшна козгмгз жетер ejj. Кей кужаттардыц колдан жазылган Kouiip\\ieaepi арасында 1919 жылы 2-кыргыз полкыныц сапында кызмет студен бас тартып, кетin калган 47 аксулык казактын пз1м1жур. «Е.Сайлаубай деген казакты керсендер,сэлемайтындаршы, кужаттардыц коннрмесш жасап берсш», - деп Муха рам агай б!зден дугай сэлем жолдады. Ол деректер осы куш шыгып жаткан Алаш жайлы кеп кЕаптардыц oipine косылган да шыгар. тек соны тапкан, куныттап сакгаган Мухарам аганыц eci.vi елд1 ме, элде кеп талымныц ерен ецбеп болып аталып Kerri ме? Колчакгыц С1б1рдегл зеке pi Омск, Новомиколаевск жэне Семейдг’ гастап шыгыска карай шепнгенде Батые майданына бар деген буйрыкка конбей Алакелдщ батысында отырган Анненков жасагы коршауда калыгг кояды. Бул жагдайга Анненковтын деры себепкер едк Ол дертке орыс тарихшылары берген атау - атаманщина. Азамат еогыеы кезшде езш тэуелегз еанайгын эр атаман езг* басып алтан жерде орныгып калуга куш сад тан. Бул берекетелздж Уакытша уюмет эскершщ axcipeyme экеп сокты. Сонымен агаманщинанын акыры Анненковтын 1920 жылдыц csyip айыида лажсыздан Ушаралды тастап, Кфггай асуымен тынды. Бгр деректерде оньщ касында 15 000 сарбазы болды десе, б1ршде 700-ак адаммен о т и т дейдк Ел аузында Кьггайга кетерде атаман «калгыларык келсе калындар, ешк!мд1 кинамаймын» деп кепке руксат бергенг. Атаманныи сез!не еешп oepri бегге калмак болтан 3800 адамды кырып тасгаганы жайлы да эцпме бар. BipaK, бул пакты дэлелг' жок аниме, елкеде атаман заманын зерттегендер аз, куэгерлер гштен калматан. Ушарад каласында туратын Нуроала апаныц куйеуа Жумакан сено! кезшде Анненков эскершщ сапына косылын, oipre шекара аскан екен. 90 жасгы алкымдаган кария: «Большевиктер агасын олыргем сон актарга косылган гой, Кытайга бартан сон эзер кутылып. бассаугалап кеппп. Кытайда ырдпш жасап, мал бакты. 1943 жылы 14 жасар мегп малга сатып алды гой», - деп кулдг Жумакан ага ото асы мен 1958 жылы oepj ori/Jf i.

Алакелджтердщ айтуынша, Кытай асар ксзде атаман жай кетпеген. Елдщ oopi б ш п журсш, мен ©з империяма Tyoi ораламын. Ана таута тепмд1 жазындар. ел есшде сактасьш! - деп буйырыпты. Сойтin Жоцтар Алатауынын бсткешне жарылгышпен копарь[п жазу жаздырады. Осыпан дешн 6ipeynep онда «Атаман деп жазылып тур» десе, 6ipeynep «Анненков». енд1 oipeynep «Атаман Анненков, —деп жазылган», - деп кслдг Жанына барып, шукшия караган адам оки ал ар едт «Анненков» деген с е т эрштщ орпы карапып, суд басы анык байкалып тур. ЖергЫкт! кдзакдар «Атаман эуел! тау беткешне элЫздеу динамитпен жаргызган, жарылгыш ойган орынды солдаггар таспен толтырып, жазу алыстан коршетшдей еткен», - дейдп Рас. Сейтш осыган дейш айтылып келген «тобылгы erin жаздырган екен», «агаштарды у й п з т , жаздырыпты» дегеннщ бэр! бос соз болып шыкты. «Уш атадан 6epi казакпын, ез атам cioipaiK, нагашым орынборлык, казактардан». - деген Александр Борочко жазу турал ы б1ркызык;мэл1мет айтты. Ол 1980жылдары атаманньщ атын едпрмек болтан жергшкп басшылардыд мектеп 6iripin жаткан комсомолдарга жазуды «Ленин» деп езгертуге тапсырма берщ, окушылар б\\раз жерш булд1рдт Кдзф не Анненков, не Ленин деген дурыс окылмайды. Осы KyHi жазудан А жэне Н эрттершщ сонгы В-нын сулбасын анык керуге болады. Комсомолдардын талкандатаны, табитаттьщ emipreHi бар жазу кэд1мгщей комескшенген, ещд аз уакытган кешн мулдем окылмай калады. Атаман КытаЙга откен сод да жергипкп халыкка кыр керсет1п. кытай эскер1мен сотысады. Осы ушш 1921 жьшы сотталып, YpiMUii турмесшен уш жылдан кешн тана шыгады. Ал 1926 жылдыд 31 мамы рында Кытай маршалы Фэн Юйсян атаманды большевиктерге устап беред1 де, ол поиызбен Мэскеуге жетюзшедт ГПУ-дыц Луянкадагы iaiKi турмесждеп №73 камерада жатады. Eip жылдан кешн 1927 жылдыд жазында С.емейде Анненков пен таты 6ip атаман Денисовты соттады. 1 айдан аса журген сот кезшде Анненковты сол кезде Сергиопоп атантан Аягезде 800 адамды олт!рткен. езшщ 3800 сарбазы мен офицерш кыртан, Кереку менжет1Сулыккотершс1шлерд1 жойтан деп айыптап, ату жазасына кестг 1927 жылы 24 тамызда Анненков атылды. Ал Анненков kim. ханга да карата да ген караган аксуйек пе, кан керген каскырдай айналасын кан каксаткан кашшер ме? —деген сурак aai бар. Бул сурактьщ жауабы жуырда табылмас. Bip oearuiici Анненковты Ресейдщ де сукан ы суй in отырган жок. Колчак. Троцкий сыкылды 140

тарихи кейшкерлерд! фильм Tycipin дэрттеп жаткан мемлекет Борис Лмненковтьщ акталганын каламайды. 1999 жылдыц 7 кыркуйепнде Ресей Федерациясы Жогаргы сотынын Эскери коллегиясы Анненков акталсын деген етшш.т кезект1 per канагаттандырмады, Кдшшердщ аты онасiн дсйтш секшдн.. Анненков гарихьшеп 6ipre Жонгар Алатауындагы жазу да е ш т барады. Ал атаман жайлы аныз жуырда умытыла коймас. Оган себеп —алтын! Анненков кап-кап алтынын плде жерге, элде унпрге к о м т к етп т! - дегенд1 естш адган журт турл! окспедициялар уйымдастырып. Алатау мен Алтай арасын пнтш жур. Басында ерекше тертбурыштын белпс! бар тауга кемпш, арабша жазудан белп койылган сайга кем ттд алтынды кемген сарбаздарын кырып тастапты ол жерде суйек кеп болу керек деп ор жерд1 барлайды. Фильмдер туЫредт Сол алтын мен Анненков дакпыртыныц астында XX гасырдын басындагы казактьщ канга боккен тарнхы калып баражатыр. Алматы - Талдьщоргап - Ушарал - Царабулац- Пепсинек — Талдьщоргап

ЕРДЩСОИЫ- о ра кты Казак ауыз адебиепнде: «Айдынды Орак, Айды Орак, А йбалтасы канды Орак..-» деген жыр-узж жиё айтылады. 29 нускасы бар «Кобы ланды батыр» дастаныныц жолдары. Осы кай Орак? ГЙз тарихтан бшетш торт батыр бар: б ipi - 17 тасырда ом ip сур ген, «Орак-Мамай» жырыныц кешпкерр ногай би! Мусанын уды Орак батыр, екните! К,азалы мацында муиарасы туркан, 18-19 гг. Хиуага карсы согыскан, душпаны намаз устшде басын алган Орак батыр, мунара батыр каза тапкан жерге салынган, yminuiici. 1868 жылы Мацгыстаудагы Досан ТэжЁулыньщ кетершсше катыскан Орак Байдалыулы, тертшипЫ урпагы он ею ата жалайырдьщ oip тарматына айналган Оракты (Орак) батыр Алшагырулы. Батырлар ауралы айтканда деректердщ сапырылысып кеткенш байкаймыз. Булардыд арасында тарихы терещ Оракты Алшагырулы, ол oipHeuie эпостык жырда айтылады, оз1 жайлы ею дастан бар. Б ip дастанньщ авторы белгин акын Калка Жапсарбаев. Сол дастанда Орак батыр алты Алашка белгдлI Балпык би, Ескелд! билермен катар аталады. Бул - Жеттсуда кец тараган аныздын, акьшдык шабытпен ершген нускасы. Б!рак, Оракты батыр билерден ею гасыр эр1ректе ом ip сурген. Муны ел аузындагы адыздардын бер!де жазылган зерттеулермеи уштасуьшан байкауга болады. I. Есенберлиннщ «КешпендЁлер» трилогиясьшыц 6ipiniui ютабы «Алмас кылышта» Аккозыга сез салганы унпн жазаланган, руы аталмайтын Орак батыр турал ы айтылады, вбшхайырдыи (1412 - 1468) корже ушырап, ат куйрыгына байланган батыр кей!н «Жалгыз коз» атанып, жуз жёпт жиып, суйгешнен айырган ханнын ордасына карсы согысады, оган келе жаткан керуендерд! тонайды. Кол га туе ipген олжасын Шудын аргыбепндеп елгееткЫ п отырады. вбшхайыролген сон, Бурындык Орак батырды туткынга алады. Сонда Талас пен Шудын бойындагы калын казак жиылып барьЕп батырды Бурындыктан тартып алады. Батырга бола Касым султан агасымен сезге келедг Осыдан-ак Орак батыр оз заманыньщ бед елд] ту'лгаларыньщ oipi екенш байкауга болады. [.Есенберлин «жылкышы Орак» дейд! жылкье - анызда Жал айырта гелшетш тул ж. «IIIын аты Кабыдан (Мерке) екен, сетер айгырды устаймын деп жалына жармасып luipene тарканда жалы как айырылынты, с-одан Жалайыр атанып гы» деген анызды жетзсулык жас балага деиж б следк Жзжбек пен КереЙге ер in Шудан аскан

халыктын кол жиып барып ханга тепсшу] де ел аузында бар оцпмс. 1ек Бурындыкка емес. одан ертеректе, батырдыц корланганына намыстанган жалайыр. найман секций рулардын epjiepi Обшкайырга оарып. Орактымын Аккочынын курсагьшда ксткен баласын талап еfел i- Осы жен шыгар. ойтке1Й «КешпелдОерде» О рак ачат ет]д- ICHHCH кейii1 oip айдан сон Касымньщ такк.а отырганы айтылады. Ьул багыр гумырбаянына киыспайды, Касым 1511 жылы бил1кке келен. ал зерггеунйлер «Оракты батыр 1420 жылы тугаи» дейдг 91 жлстлгы картиен Бурыидыктыц согыса ксиоы негайбыл. Романдаты бшыр досы, оны азат етуге куш салган Кдчтагай Матайулыньщ и.чйрдерегшде де аздаган жацсактык бар, Зерггемесе Касым такка отыргамда жанында 100 жастагы KaiiTara^ батыр журген бодыл шыгады. BipaK. Оракты унпн Шу мен Талаеты асып коныстана бастаган кальщ ел козгалды деген мшймет дуры с болуы керек. «Озпнн он 6ip бауырыпан белек, кальщ уЙеш, найман да Орактыиьщ намысын жыртты» дегенд1 осы растар. ЕОм] уранга айналган Кантагай батырдын, экесшен тараган журт ка:йрде найманныц калын oip гармагы болып отыр, МатаЙ аталады. Оракты дан тарагандар да казак та oip рулы ел, соган Караганда Оракты батыр Ер Калтагайдан жиырма-отыз жас удкен болуы эбден мумкш. Ел айырылганда Жалайыр руы Сырманак, Шуманак, Б1рманак болып белшген. Шеж]решт акын Эбжен Сарыбайулыньщжазуынша, Сырманакка Бэйшепр. Балгалы, Арытыным секыд] аталар жатады, Шуманакка Андас, Куш]к, Акбуйым, Сыпатай, Карашагтан, Мырза еекцщ] аталар юрсе, Бфманактан Сырымбег бастаган б]рнеше урпак тара иды. Оракты батыр урпактары Шуманакдан орбид;. Дана картгардыц бут атаулардыц ызбектеушде кур итеж]реден белек тарихи-географиялык купия да бар секЬдг Жалайырлар ежелден осы Сыр мен Жепсуды ей жайлаган тайпа. «Кешпендшердеп» Орак батырдын колдагы олжасын Шудын шыгысындагы. Моголстан аумагындагы елге ж]берупйн де сыры осында бол са керек. Осы густа айта кетер oip кызык мел]мет, он ем ага Жалайыр дегенде казак жогарыда б]з мысал еткен аталарды 'пзбектейдк Содан барып Жалайыр кейде он унт кейде он торт ата болып кетш, кызу гншрталас туады. Э.Сарыбайулы он ск] атаны «Шуманактан торт бала (Ах.меткожа, Канкожа, Каракожа. Гурлжожа). Сырманактан уш бала (Беккожа, Токкожа. Нуркожа), Б]рманактан бес бшта (1окымбет, Сырымбег. Жаксымбет. Толымоет. Шал iмоет) деп таратады, ру атауын иеленген урпактар ось! он екшен орошен». - дейди Ауыздан

ауызга жеткен кез келген шеж!реде жадсактык болуы мумюн. 01'рак осы нуска кед|лге коньшды. Сонымен Оракты батырга орал сак, К^обыланды батыр «Кешпен- дшерде» Орак батырдын замандасы. «Кобыланды» эпосында Орак батыр бар. Акмоншак атпен Карлы га Шыга кслд! жаркылдап. Карлыганын сонынан Мпгген аты кок бесп Сешлдщ улы Караман, Ол да келд! былкылдал. Карамаыньщ сонынан Косымныц калган елшде Орак дейтш 6ip батыр, Шешес! Камка туе керш, Bipre шапты буркырап... Так аткасын терт кеюкал Кару-жарак кшнш, Енд1 атына мшедь «Крбыланды батыр» Л.Н.Гумилев атындагы Е¥У профессоры, тарих гылымдарынын докторы Жамбыл Артыкбаев «Кара кьшшак Кобыланды кай заманныд каЬарманы?» деген макаласында в.Бекейханнын «Казакта ез алдына жыры бар Орак батыр болган. Бул орыска туткын Tycin 10 жыл жатыпты. Бу да К°быландыдан кеп сон болса керек» деген сез1н келлред1 де: «Алшагыр, Орак, Атантай, Тайлак сиякты кейшкерлердщ Кобыланды жырына бертгнде енгенщ ескертет1н «бу да акын косымшасы кершедг» деген пш рш ен косыламыз», - дейдь Осы туста Элекеднщ де. Ж, Артыкбаевтьщ да Орак Мусаулына катысты дерекке суй енгенin байкаймыз. Акын кейшкер косса коскан болар тек шеж1ре бойынша Алшагыр батыр Орактыньщ экесг Барлык мэл1меттерде «Оракты батыр Алшагырулы» деп жазылып тур. Ал Едшеден тарайтын Мусаныд урпагы Орак батырдын орыста кетлде болганы берщеп окига. Кьпыккандар М.Магауинн'ш «Аласапыранында» аталатын, Оразмухамедке жаны ашитын, апаи- тес, ер М1незд1 Петр Урусовтьщ олпрбаянын тауып окыса, Орак Мусаулына катысты oipai даулы дерекке тап болады. «Айдынды Орак» дегенд1 осы батырдын амасы жоктауында айтыпты. - деген 144

трепал бар. Ырак. «Кобыланды батыр» жырындагы «Айдынды Орак» созш Эбдуали Хайдар бастаган талымдар зерттеп, «Айдынды — нурлы, дидарлы» деп туйшдегендерш еекерешк. «К^обыландыдаты» Орак батыр осы Эбшхайырмен шабыскан, Жэшбек, Керейге urecin. Мотолстанга ел кондырута септескен, Кулан жазыгында ойратты ойсырага жецген Оракты Алшатырулы болуы керек! Эпос пен трилогиядагы кешпкерлер ешмжщ аура кел\\л rcrin сэйкестж емес. Оракты батырдыц тарихи багасын алмауы салдарынан Кобыланды батыр турады мэлЁмеперден де «батырларыпын, атына карап, олардьщ атакты Едше батырдыд тукымдары екеш'н ацтарута болады» дегендей, j 7 гасырдаты Орак Мусаулын 15 гасырта «аларып» тастаган мэлЁмеггер окып каламыз. Мухтар Эуезов «Кара кыпшак Кобыланды» пьесасында Оракты «нотай батыры» деп керсетедт Енд1 осыиы екшеп керелж, 14-15 тасырларда алып далада oip- 6ipiHeH тэуелшз ею улкен орда кетерицй, oipi - £дш мен Жайык аралытындагы Нотай ордасы, оныд непзш Шыдтыс хан тукымына жатпайтын Едле би кадады. ЕкшипО Шынтыстан тарайтын Шайбан эулеы билеген улыс, оныд шегарасы батыста Жайык, шытыста Балкаш жерлерше дешнп (мына сэйкестж ке карацыз - баты с шекарада (Актебе облысында) Кобыланды батыр, ш ы тысында Оракты баты р (А лм аты облысы, Б а л к а ш ауданы) жерленген). одтуетжте Арал тешзЁ мен Сырдьщ теменп агысына, солтустжте Тобыл мен Epric орта агыстарына дешнп жерлерд1 камтыды. Дэл осы улыска 1428 жылы Эбшхайыр хан болып, 40 жыл йшнде елдщ тоз-гозын шытартан. Батырларын кайта-кайта сотыска салып, шапкыншылык кеп болтан. Ханньщ бас батыры болтан К°быландыныд бул жорыктарга катысканы анык. Оныд уетше «Кобыланды батыр» дастаны Мурын жырау жырлатан, Ногайлыныд тутас тарихы баяндалатын «Кырымньщ кырык батырындаты» «Адшабай батыр урпактарына» да, «Кдраден батыр урпактарына» да, «Жеке батырларга» да енбейдт Нотайлы тарихында да Кобыланды батыр бар, ол нотам беп Кыдырбайдыц бал асы. ал кара кыпшак Кобыланды ны Токтарбай карт жалбарынып ж урт, Кудайдан сурап алтан. Осыдан Кобыландынын да, оныд досы Орактын да Ногайлыга катысы жогын адтарамыз. Соцты кезде «Кара кыпшак Кобыландынын ем ip сурген уакыты 15 гасыр» дегенге тарихшылар токталды. ал, Оракты батырдын тутан жылы содты 30- 40 жылда «1420» деп корсетял in кел едi. ШежЁренд белгпй жазушы. олкетанушы Ораз Исмаиловтын малЁметтерш, «Казакстан» Улттык 145

энциклопедиясыныц 7-томындагы : Оракты Олшагырупы (шамамен 1420 - 1501 жылдары ем1р сурген) - батыр. ¥лы жуздщ жалайыр руынан шыккан. Керей мен Жэшбек хандардыц туетасы. 1465 жылы шацырак котерген Кдзак хандыгыньщ ныгаюына улкен улес косым, ойрат баскыншыларына карсы шайкастарда ерл1к корсетке}!, — деректер! негаге ал сак. ек! батыр замандас, Орактынын хан карындасына сез айгуы да катеаз мэл1мст. ...Танын едж жер кез!п. Жаксы-ак ед! осы су Сексеуш, камыс, торангы, Тал, уйецю шыккан ну. Бддргауыл, коян, карабай, Кдз, уйрекл келде акку. Отырмадык б!з мунда Жылаумезюн кунде ду, Бул судын аты болды Шу... «Бабалар сез1» жуз томдыгындагы «Оракты батыр» дастанында осылай делшедт Б!р шетшен Эбшхайыр кугыншылары rain, кы- сылган халыктын Жетюудыд терше карай сырги бергеш, кейш Есен- Буганьщ ез1 ыгатын улкен кушке айналгаиы тарихтан oeariai. Оракты батыр жайлы аныз-эдпме, дастандарда аинымайтын 6ip акикат бар, ол казакка жайлы коныс !здеген, елin жаудан кортап. Шудын, шыгыс бет1не журт кондырган тулгалардын 6ipi. Ал Эб1лхайырдан кеткен казак руларыныц алгашкы лег! Моголстанга кай кезде коныстанды? 1457 жылы, Керей ак ки!зге отырып. хан кетртген уакытга, Бул кезде батыр 37 жаста. Осы густа Орак пен Оракты деген exi белек еОм гой? - деген сурак тууы мумюн. Оракты батырды Орак деп кыскарта атау кеп акыннын жырында кездесед!. Мысалы К,.Жапсарбаев: Орак аткан жалгыз ок, Мавдайдагы кезден кадалды. Аткан ок кезден етедк Желкеден шыгып кетедк — деп жырласа, Кдтаганмен айтысып, бар казактьщ шеж1ресш ж1л1ктеп шыккан Суй!нбай Аронулы сол додада был ай дейдк 1леден ары етей!н, Жалайырга жегешн. Онешатаныцулыедк Абак, Тарак журтым бар. 146

Ак Кеб!кт1 елМрген, Орак батыр сонда бар... Он ею ата Жалайыр, Аршынга кольш сермеген, Мадына душман келмеген! Батыр деген еол елде, Ыайзамен шаншып етжеген, Ажалдан бурым ел еду Ыцгайына кенбеген! Тулпар деген сол елде, Алтын Ордада багылыл, Дорбада турып жем жегсн! Сулу деген сол елде, Ашпаган бепн пендеге, Еркектернз ардактал, 0Mipi адам кермеген! Батырлары жасанып, Аттары кетпес кермедел, Казак деген батыр ел, Ешюмге намыс бермеген! Байкаганымыздай Орактыны «Орак» деген, Сушнбай акыннын шыгармашылыгымен таныс адам онын тарихи-шежiрел\\к сауаттылы- гына шубэланбаса керек. Осы жырдагы: Тулпар деген сол елде, Алтын Ордада багылыл, Дорабадан турып жем жеген, — деген жолдар Казакетан. Ресей, Молдова, Капказ аумагын алып жаткан алыл империя Алтын Ордада, жалпы, хандар бабасы Шыцгыс ханнын тарихында Жалайырлардын, рол! зор болганын нактылай туседг бул «пакта атасы» атануыньщ непзт М.Тынышбаев: «... Тойлар мен астарда улкен ордалыктардан Жалайырды жогары отыргызады. Оларга улкендтш ош.Дрш. койдьщ басы мен жамбасын бередт Жалайырдан кешн Ошакгы руы, одан сон ушшш! орынды Уйсшдер (Дулах, Албан. Cyan. Сарыуйсш, Шалырашты) алады». - дейдг Дал осындай курмет Орта жузде Гарантыга, Kiiui жузде Табынга кореeriлед! екен. Бул, арыдан алсак. казактын Шынгыс ханнан калыптаскан иерархиялык курьглымды бузбауы, берЬен алсак, агалык-чнинк nerri булжытпай устануынаи болса керек. еебебг казак руга болшепн емес, рудан куралатын халык. «Нокга агасы» мысалын жалпак жалайырдыц непзп бел)п Жзшбек пен Керейге 147

mecin Мэуренахрдан удере кешу! улкен саяси процесс екешн. агата шескендер коп болганын айкындау уш!н тана айтып отырмын. Себебк «Казак хандыгы» сеюлд! сериалдарда Эбыхайырга карсы шыккандар катарында тек орта жуз билер1 аталып, солардык аузымен: Моголстапда да жалайыр, дулат секшд! оз бауырларымыз турады, - дегендей шатпак айтылып жур. Буньщ туп максатында «Казак хандыгын б!з тана курганбыз», — деген тарихи-сауатсыз. траибалистж пигыл жатуы эбден мумкш деп ойладьш. Эйтпесе. казак тарихынап аздатан хабары бар адам Мэуренахрда да, Моголстапда да казактын, барлык руларыныц удел болганын жаксы б!лер едк Казак территориясын Есен-Буга мен Эбшхайыр бел in билегешмен, ол аймакта туратын, казактын нег!зш кураган тайпалар ©згерген емес. Эсерл! турде айтсак. жеруйык 1здеген Матай Садырга, Ботпай Жаныска, Сырманак; Шуманакка барып косылып. сондай 6ipiry процессшен oip мемлекет курылса оны элде 6ip руга элде жузге тарта сипаттау ерешздж болады. Дэл сондай колдаушы тайпалар болмаса Есен-Буга Жэгпбек пен Керейге тутам жер устатпас едк «бауыр бауырды сатпас» деп оларды шегарага отыргызбас едк Аумактагы елдщ устанымын небары 10 жылдыц шпнде Моголстан халкынын Казак ордасын колдап, билжтщ Жэшбекке OTin кету! де айкындай туссе керек. MiHe, осы кезден бастап кушейш, Эбшхайыр улысын да ойрандап, эрюм колайлы жерше орныккан. Балпык, Кабылиса, Ескелд! билерд1ц ел коныстандыруы — тым узакка созылган осы еюнип кезецге деп келедк Ал Оракты батыр олардан бip гасыр арыда eMip сурген. Оны тарих гылымдарынын докторы, профессор Талас Омарбековтщ «Киян мен Киятты шатастыру - Шыцгыс ханнын шыгу TeriH бурмалауга алып келд!» деген макаласында Оракты батырды атап, «Казак хандыгы тусында ewip сурген» деген! куптай туседг Тагы oip мэселе, зерттеупплер «батыр 81 жасында дуниеден озган» дейдк Ал ел аузындагы ацызда Оракты батыр Обитхайыр ж!берген жэд!гейдщ кастандыгынан каза табады. Жэдшей батырдын узецпсше у жаккан екен. Сол у т!зе тусындагы есы жараны жарып шыгып, батыр бойын алып бара жаткан уыттын кушпн 1лен1н ортасындагы сыздауыт тебенщ салкынына басыпты. У зардабын кеп Kopinii. Ацызда айтылатын сол тебе Алматы облысынын Балкаш ауданында, Орак батыр (!) ауылыныц тусында. Ол! кунге Орактьггебе деп аталады. Осы кун! суы азайган 1ленщ бурыныракта теб ет орай акканын ecni арнадан анык коруге болады. Су котер!лген жагдайда тебе агыс ортасында калады екен. Егер аныз пси ж а г р а п и я л ы к 148

дэл/пкп уштастырсак. онда Оракты батыр 1460 - 1470 жьшдары, елу жаеган асар-аспае коз жумган вольт шыгпды. Муны мыз тек долбар. ксз келген батыр жайлы накты дерек табу киын екел! тусллкт! жайт, Ытд1к1 батырлар тарихында азгантай нактылык болса дегел ниет. Орак батыр Алшагыр.улы аз зерттелген. коптел елелбей келе жатыр. Жазушы Ораз Исмаилов кез1 жумылганша тарихи деректерд! тауып, жллаумен, жариялаумен айналысты. «Оракты батыр» деген кшшша шьнарды. Сонымен cyocai дулиелер тэмам. Ол Kici коз жумганнан кешн багырга ка ш е ты адыз-лнri мел ердiн эр ада мга тел; не басгаганьш байкадык. содан калам алдык. Ыздщ жазганымыз «Акбакайыд тебппп, Жауды керсе емшш» казагыныдтуын устай аттанган Оракты батырдыд ом1рбаянын пактылауга аз да болса сепий болса. Аллага шук!р. Жокшысы жок - жогалады. Ce6e6i, жодгар шалкыншылыгы кезшде ехлр сурген батырларга койылган кола мус1ндер арасынан Оракты батырды таппайсыз, ол баска заманныд адамы. 1^обыланды батырдыр басы на койылгандай кызылгасгы, абаттандырылган кесе- neci де жок- Tirm, Бетпактыд сусылдаган кумын куалай тускен ой- шукырлы 150 шакырымдай кара жолдьщ устшде «Орактытебеге былай барасыд!» дегеп сглтеме де жок. Б1з Орак ауылына жеткенше 8 шакырымды жол талгамайтын колiклен, жолбасшыныц кореeryiмен калын жыдгылды жарып отырыл эзержетпк. Баска келж болса кумда калар ед1к. М1не, 03i тауып барам дегендер адасады, ейткедд батырга урпактары койган белптаска аларар жол да жок- Ол манда гарихын толык окитын жазба, гид те жок. Кеп жоктыд iruirme батырдыд eci\\ii де жок болып кетпесш, 2020 жылы туганына 600 жыл толады, бюджеттен каржы бел1нет!н мерейтоиларлар жосларында Оракты Ал шагырулы бар ма екен? Жок болса Кдзак тарихы алдылда улкен уят болзалы тур. 149