Сарыбай С. Жетісу жазбалары

YIU ТАСТЫЦ TYI1CI3 ТАРИХЫ Алтынемел улттык парюне бар- ган адам Айтайкумга апарар жолда карайып турган уш тасты байкамауы мумюн емес. Heri3ri жолдан уш жуз кадамдай жердеп ертенде турган тас- тарга да туристер кеп бурылады екен, келж i3i сайрап жатыр. Тастын жа- рыкшактарына тасталган тиындарга карап ырымшыл журттьщ тэу етет1- нш байкауга болады. Бул уш тасты «Ошактас» деп атайды. Ол жайлы эде\\й ацыз да бар. Ь^онтайшы туралы ацы з Ерте заманда Жетюуга калмактар басып Kipin, осы манта орда тшедк Bip шакырымдай жердеп таудан улкен тастар эк ел т , оган улкен гайказан койып, ас тЫредь Кдлмактарды eciK пен тордей, 1леден картып ететш кара каска дулдулге мшген батыр контайшы бастап келген екен. Жекпе-жекке шыккан казак батырларынын бэрш сол елтсртть ©3i аскан каттез болыпты. Елд1 кан каксатып, кунде мал алдырады, оны сойгызып осы казанга астырады. Сулу кыздарды жинатып алып, сарбаздарына тарту етедь Кдрттарды камап, батырларды кегендеп устайды. Казактьщ коз жасы кол болып, контайшыга нэлет айтады. Bip куш контайшыга жулдызшысы к ел т: - О, OMipiiHM, жулдыздардын peni жаман, ci3 аккудай киел1 халыктыц наласына калдыныз, с1зд! мына даланыц KHeci урады. Ол каракурт боп жанынызды алады, - дейдь Контайшынын 3opeci ушады. Жауынын т1зесш д1ршдеткен, алыс-жакындатыньщ oopi аятына бас ургаы контайшынын ажалы туймедей курттан келетппне cenrici келмей. амал 1здейдк 150

- Кутыдудын жолы бар ма? - дейд! ол каЬарланып, Жулдызшы кумшжш: - Каракурт кумда гана ж уредк салкын тау басында болмайды. Слзге бшкке кошкен жен, —дейдк Куты кашкан контайшыга жакындагы таулардыд бар! аласа коршедк Коз ушында турган ед бшк. басында кар жататын Матай шокысыи коздеп, сонда уй тлгуге ам!р етедк Ж алшылар орданы жыгып, eKi кун ерлеп тау басы на жеп’п. rirc басгайды. КдРа каска атын ойнактатып, таудыд суду суperi не суй ш ген контайшы сонында суметшп журген жулдызшысына карап: -О й , жулдызшы, ажаддан кдшып кутылдым ба? —деп сурайды. - Жаратканныд жазуын тузеу пендеге буйырмаган гой, 6ipaK. гумырыдызды узарттыдыз деп ойлаймын?! БYгiд тунде тагы да аспан барлап, женш айтайын, —дейд1 жулдызшы мулэйш еш . - Айт, айт. - деп контайшы атынан туеш, алш ад басып барып, жалшылар когалга жайган ак кшзге жантая кетедь - Жулдызшы... - деп б1рдеде айтуга октала беред1 де желке ту сын шарт етюзедк Курттай гана кара врмекни* екен. - М еш шагатын курт-кумырска тау басында да бар екен гой. - дейд1батыр каркылдап кулщ. Жетш келш ерме книге караган жулдызшыньщ eci шыгады. - Экпрцпм, каракурт деген осы, - деп зар еш рел отыра кетедт Бул кезде контайшыныд тынысы тарылып, аузы-басы кисайып, кез! алара бастаган едк Каракурт жазыктан экелген кшзбен 6ipre келген екен. Контайшы елгеннен кешн калын казак куш жиып, калмакты куыптастайды. Ал Ошактас сол заманиын белric iидей болып эл1 тур... М ше, бул адыз гана. казакты д Kneci барын дэрш тейтш , улы даланы корлауга болмайтынын еске салатын коне эпсана. Тек бул аныздыд кисынына салеак уш тастын тарихы уш гасырмен томам да л ып кал мак. Одан ары да гы Шыдгыс ханны д казаны туралы да адыз бар. Тек б и ж т т 2 метрден асатын ошакка ко йы л атын. oip гумен эскерге жететш тай казанны й салмагы кем! 10 тонна болуы керекекен. Оны 2012жылы «Тайные знаки» хабары нда суретин Марат Ом!рханов есептеп шыгарыпты. Зш -батпап казан ды суй реп журу суыт жур1ст! монгол аскер!

ушш каншалыкты керек, оныд ус т *не 6ip тумен э с к е р д т 6ip казаннан ас алу уш ш кезекке турганы н елсстелп KepiHi3... «Бул тастардыд ортасьш а от жатып, т у Tiимел жау ш апканы жайлы белп берген», - деген де кисы нга келщюремейдк б iр шакырымдай ж ерде тау ту.р. К ош пендш ер тарихындагы т у т ж аркылы белп беретш карауылтебенщ oopi тау немесе тобе басында. Yui тас жайлы туж ы ры мдар Бул жердеп тастардыд саны уштен кеп болганы, 5-6 тасты д сопакша формадагы жиынтыгы екен1 KepiHin тур. Кулаган тастар сол орнында жатыр. Бал ымдар муны « м едпр» дейд1 екен. Дуры с ы осы. Мецпр - бул далада неолит, мыс, кола дэу1рлерде еркениет болганын дэлелдейтш тарихи белп. Ж эдшердщ атауына каты сты ек1 болжам бар, алгашкысы - грек типндеп сез, мен-гир деген exi б ел 1кт) аударса алып, «улкен тас» деген сез шыгады. Балымдардыд екшдп белшГмуны унд1еуропа тщ церш щ кельт тобына жататын бретон тшмен байланыстырады. Бретон тш н д е менгир - «бш к тас» деген магына беред\\ екен. Жэне менпрдердщ кеп жэдшер! дэл осы Францияда, бретондыктар ем ip сурген солтустж- батыстан табылган. Сол аумактагы 1200 медпрд! зерттеу кезшде «Бул тастар дши гурыпка арналган, 4000-5000 жылдык тарихы бар» - деген тужырым жасалды. А дамзат тарихындагы ен кене бшктастар осылар бои тур, Ресей аумагындагы, Африкадагы тастардьщ тарихы бертш. Ал А лтынемелдеп Ошактас канша гасырдан 6epi тур? 32 корымнан туратын Бесшатыр мадында да медпртастар бар. ол б.з.д. IV-V гг., тем ip д^у!р1. Keшпeндiлepдiц астрономиялык 6m iri теред болганы барш ага мэл1м, бул тургыда ¥лы кбек обсерваториясы мен ол ж асаган аспандык Т1збен1 Еуропа галымдары пайдаланганын мысал етсек болар. Бесшатыр медпртастары да аспан денелерше сэйкестенд1ршп, обаларды коршай дзшген. Тастарга Кектен куйылган ерекше нур жерл ен ген патшаны жамандыктан коргайды, Ошактас пен Бесшатырдагы тастардьщ гпшшдер1 белек, оба мадындагылар аласалау, кебш адам ендемеген, демек д^>уipi де алшак болса керек-тг Ещд накты 152

гылыми зергтелмеген Ошактас зуралы айтылыгт журген уш туспал: а) Уш тастын 6ip басы кашалып, сушрленген. муны фаллостык мздениетсаркыншагыдеуге бол ар. Ундп Мысыр. Эллиндер елшде кед тараган ол мздениеттщ казак жершде де болганын Каратауда сады игам. Ембщеп, Алтай да гы суреттер, заманында турю лер ен жайлагам монгол ж ерш деп Кара корымда тур га н атамуше ескерткшн айгацтайды. Tirrri кобыздын niujiniне карасацыз да талай ойга каласыз?! Ол мэдснист саркыншагы тал ай нанымдарга ciндi. Т эш рге сыйынган тур юл ер заманында текы тукымныд кез in ж ою ушш отагасьшыд бел in опырып, жулынын узш жазалайтын дэстур болтан, бул —еркектщ айдар аркылы Кектен куйылып, жулын аркылы ж у р т erin, ана курсагына даритын, орбит)н урпактын жолын узд ж деген белы. «Тукьш ын туздай курттым» деген осыдан калса керек. Ошактастагы уш тас осы мэдениеттщ журнагы болуы эбден мумюн. Ж ане ол адамныд мусш ш йик кабшеЕ орашолак кезенде жасалган болуы керек (кола дуулр), бер!де кашалган жэджерлер адам мушесше ете уксас. Осы туспалга суйенсек Ошактастын тарйхы Бесшатырдан да ары болып шыгады. Ескерте кету керек фаллос мэдениеЕ эл1 кунге толык жойылган жок. Буддага сыйынушылардыд салг-дзсгурше сщш кеткен. э) Ерте заманда б ш к т т мундай тастар Е зб еп н щ устше келде- недж ен жалпак тас койган, ондай кене курылысты тарихшылар «дольмен» дейдг Оныд л imini у стел ге уксайды, сондыктан жадаты терминдi казакшаласак«устелтас» деген сез шыгады. Ошактастын орнында сулап жатдан тастардын oipi солай келденед орналаскан болуы да мумюн. Дольмендерд! баксылар, жзджейлер курбандык шалуга пайдаланган. Тас устшен аккан кан тасЕзбек ортасындагы ойпадка куйылган. Устшде турып Кекке мшэжат еткен, эруактар элем1мен п'лдескен. Бертш келе тастан каланган, reoeci жабык молаларды да дольмен деген. б) Е ж елп парсы жершде пайда болтан, терюш тэжршшджтен арыда жатка н Зарату штра iл iм iнд е (б.з.д JJмыд жы л ) тай л алардыд маркумдарды кембей, ездер! табынатын тотем ад-куска жем еткенi б е л п л г Ермек Турсыновтын «Келiti» ф ильм ш де баксы кеыгпрдщ елген баласынын денесш суйретш жургеш журтты

шошытып едк бул да адам ой-санасы келте кезден алынгап б ip керштс. 0 л Ый кузгындар шуки бас тага нд а кем nip: маркум ныл жанын Кек кабылдады, деп куанады. Етшен тазарган су й ек й тана жерлейдь Крркынышты. б!рак, болтан. Алтынемелдеп тастар сондай гурыпка арпалуы да мумкш. Мше, калкайып тургаи уш гас 01зд1 уш дэу1рге жетелейдт Кдй кисынга салсак та ат коюга шебер казактын Ошактасында б.з.д. 3-4 мьщжылдыктыц i3i жатыр. Бул —адамзаттын ой-санасыныц дамуынаыкпал еткен коне еркениеттердщбэрп'ау басы на н кешкен булттай казак даласымен жецюлш еткенш бишредт Аныгы, бул тастарды адам дар суйреп экелш тургызган. Кек тастын сырты нда сырылтан 13 анык KepiHin тур. Мундай тасты кай кешленд! кай заманда, канша гасыр бурын тау басы нал етекке суйреп экелш тургызганын галымдар деп басып айта алмас. Тек жобамен дэу!рш аныктауга болады. Бурын алып мухиггьщ табаны болтан, кеп уакыт ш ш д е турл) шепндщен калылтаскан Актауынан миллиондатан жыл бурын eMip сурген алыл бронгерейдщ су й еп табылтан Алтынемел саябагыньщ тацбасында кесюнделген уш TacTbiH 03i адамды осылай тарих туцтиытына тартып экетедн К ок TypiKTi басы едж, а л т ы н ердш касы едж «Алтынемел» сезш щ де шытуына катысты айта кеткен ж ен болар. 1219 жылы осы манта жеткен Шынтыс каган кун нурына малынтан тауды Kepin: «Алтын емелдей (ердей) тау екен» - деп суй ш ттк содан бул тау Алтынемел атаныпты-мыс?! 'Гуркщен оскер жиып, Еуразияны TiripKeuTKeH h a -хан (¥лы хан) монгол тшшде сейлед1 дегеннщ e3 i дэлелдеуд} кажет ететш дерек болып тур. «Совет ую м ейм ен жепшегцц ел дос бола алмайды!» - деген саяси амбиция аркасында Монгол станга кеп назар аударылып, астанасына Турар Рыскулов «Цызыл батыр» дел ат беретш, кешпендшер тарихын шым-шьггырык ererin кеш еп KenecTiK заманда лингвистика 6ip жаты на кисайган куйi дамыды. Галымдар «емел» сезш монголдан тартып, жылкы жадында ескен, еркендеген турю Hi ц алып бутагы - казакгын «ем!лд{р!к» деген сезппн де тубтрш осы «омззлден» {емел/iipiM гаратып тастады. 154

гуржтердщ ат, туиенщ моинына тагылган эш екеш н «кумулдфнк» дсп атайтынын каперге алмады. «Алтын» созш де модголга тел in. ал (алкызыл) мен тун (мыс) деп этимологиясына пэгуа шыгарып тастаган талымдар бар. Эбдуали Кдйдар аксакал казак даласында 61здщ дзу1р1м1зге дейш мыд жыл бурын алтын кжмд1 адам шауьш жургенш каперге салып, «Ау, агайын. бул сез оларта б1зден баруы мумк1н гой!» - деп карсы уэж айтты. Сезд! езгеге т е л т беру - сдай, езпддкл екеш’н дэлелдеу —азан. Емел —кеде турюде ерд1'д касы деген акылга конады. 1ле езеш бел in жаткан 1ле Алатауы мен Жодгар Алатауы ныд ал абы ойпаддау ж азык, аргы касы - ш урдптп бел in жаткан 1\\оргас тауы болса, берп касы —Алтынемел. Алакелге куятын Емел езеш , Аягезде Емел тауы барын ескерсек, казекеднщ ез жерш б е л т жататын белгш 6ip тебе, тау, езещд аскан суреткерлкпен epдiд касыда тедейтшш байкауга болады.

ЖЕТ1НЩ КАСИЕТ1 Казак халкы жетпп касиетп санайды. Ж еп шелпек таратамыз, ж еп атамызды санаймыз. жег! казынамыз бен жеп агайынды журтымыз, жеп кат к о п м is, жеп кат ж ер1м!з бар... Касиетп Куран KspiMHin Sipimui cypeci «эл-Фатихада» да ж еп аят бар. Парызын етеуге барган кауым КЖ'баны ж еп айналып, шайгалга уш марте ж еп тастан атадьк.. Гуптеп келеек 7 саны тек казак ушш тана емес, кулл! элем ymiH ерекше болып шыгады. Масел сн. тарам - тарам езеш кеп, таулы, сулы-нулы елкеш Ж епсу дейм1з. «Басты» деп ж еп езенд! атаймыз. Дэл осындай ж е п су Кене Шыгыстын да тарихында бар. Олар: ЕНл, Тигр, Евфрат, Эмудария, Джаксартез. Араке жэне Инд. Оган элемнщ жет! кереметш косыныз: Хеопс пирамидасы, Семирамиданын аспалы багы, Олимптагы Зевс муейн, Эфестеп Артемида храмы, Галикарнастагы мовзолей, Родосе колоссы, Александрия мая гы... Бертшде гылым дамытанда жетппкке катысты тагы да адамды айран-асыр етерлж жацалыкгар ашылды. Мэселен, Жердей кершетш Кун ж уйесш деп планеталар саны жетеу екен: Кун, Ай, Меркурий, Ш олпан, Марс, Ю питер, Сатурн. Осыдан барып ж еп туралы угым адамзат баласына наным-сешмше карамастан ортак екешн угынута бол ад ы. Ислам дппнде «Алла эуел1 Нурды жаратты, одам кешн алты кунде жер мен к ек п жаратты» —дел шед] (1+6), христиан д ш ш - деплер «Кудай ж еп кун­ iOmrtip (IДCнtt>l. |i>i)Mi t.'li'tt де элемд1 жаратты» дейдк н*т, 5 (v* tit BipaK, озге Ыдерде Ислам - •tv1MrjM дагыдай жеп: 1) Адам ата, 2) Яхия. Иса, 3) ЖуФ п 4) Ыдырыс, 5) Ьарун 6) Муса. 7) Ыбрайым па нт а м бар л а р м е н байланысты жеп кат кок ВКе»н*г.р«а туралы угым жок. ПК11М11Ш Ж етш кпэрш енарты к курметтеген ец ежелп. жер бепнде тунгыш орке- 156



ГIT\") за»:

3200 BCE 3000 BCE 2400 ВСЕ 1000 ВСЕ sag 'head1 gin \\L d 'to walk’ M 3u * ’hand’ [> J> T le 'barley' ninda v 'bread' a « MI If ’water’ ud ’day’ muSen <=T'bird1 *n Ъ -НИ

нпет neci бол ган Шумер мемлекеы екен. Коне Ундй Мыеыр еркениеттершен зр1ректе, осыдан 6000 жыл бурын дэу^рлеген мемлекетте гибадатхапалар жет1 кабат е т т салынган, патшалары сакал-шаштарын жег! opiw eTin opin коятын болган. Ец бастысы олардь/ц таобась) жег! буры ш болган. 7 урк) лер oearici - еепзбурыш, иудаизмде - алты . шумерлерде -- ж еть.. Жэне сол жетЫ к ас пан элемшдеп оуелде б1з айткан жеН планетага доп геледь Шумерлерде басты «Кун куш» жексенб1 екен. Шумерлер колданган б т к жазудьщ да тадбалары тугел дерлж 7 саны на уксас келген. 1\\иыс жеть жантайган жетк кабыскан же-ri... Оларда бул белп мэцгипк, шеказджт! де бшд^рген., 2000 жылдан сод семиттер келш, шумерлер шине акад тЫ араласып, шубарланады. Кейнпректе 7 деген тадбаны элемге таратып жлберген арабтар шумерлердгн кышка жазып, куйд!рген oiriK жазуын «саммара» - «шегемен жазу» деп атап кетш ть Арабтар шумерлердщ кыш тактайшаларын Туб деген екен, бул «юршш» тегенне н шыккан атау. Ал орыстардыд «семь» соз1арабтын «сама»- «аспан, бэршен б’и!к» деген сез1нен шыгады екен. «Суббота» сезш ш шыгуы да кызык. «Кудай галамды алты кун жаратып, жегший кун! тьлшжкан» —дейтш еврей халкы аптанын жетший куш д ем алады, оларда бул кун сен Sire келед1 ж эне «сабъат» — «жетЬ> деп агалады. Тутас элем касиет тутаты н ж етш ктщ казак у гы мына калай астасканына кай та орал с а к. Оуел! неге «жетЬ>? Казак этнографиясын коп зерттеген С.Кондыбай е з ш щ «Аргыказак мифологиясы» деген к1табынынб1ршийтомында«жетШ жетпек, жету. ж етш у» сезшсн ш ыгуы мум кш деген ой козгайды , Tyoipi - жеть Еалымнын тужырымы бойынша, каз1рде ата-анасынан айырылган баланын «жеНм» аталуы - «сынакка ушыраушы» дегеннен шыккан. Бурыныракта турюлер киын сыннан еткен бала немесе бозбаланы осы л ай атаган екен. «Бала жетше келгенше жерден таяк жейдй>. Неге алты немесе сепз, тогыз емес? Журю-турысы, кимылы. суйеп ж еллетш осы жас болып тур гой? Кеп тужырымнын туй п й С.Кондыбай нускасы дурьге екен ж е шуоэ келпрмейпндей. Мэселен. жет! ата тусЫ пн алайык. Еуропа галымдары 1800 жылдан бастап 1965 жылга

дейш 160 000 ерльзайыптыныд ervnpi мен урпагын зерттеп, туыс адамдар уйленсе баласы мугедек бодатынына коз жетк!здн Бул ж айлы исланд галымы Кари Стефансон 10 жыл бурын мэл1мдеп едк Ал казак еж елден тек жет! атадан кейж кыз алуга руксат еткеи. Дзл осы денгейде кан курамы толы к 03repin, жетьледК аттас зарядтардай 6ip-6ip]H reyin, урпакка зал ал ын ти п зш келген ген ауысады, агайындар жат болады. Багзы сактарда адам елгенде, уйд! 7 рет айналып, беттерш т!лin, канды ж астары н жерге агызатын дэстур болтан екен. Ж еп рет айналу ол адамды бул ем1рден жат ем ip - о дуниеге жетюзуги б!лд1рген. Маркумныд ж е п с ш беретш казакы дэстур де осы «жеп кат кектен етш, жат элемге жегп» дегеннен шыкса керек?! Баягы шалдардьщ айтуынша, адам кайтыс болтан сод алташкы уш кунде оныд жаны дeнeciнiд касында болады. Содан сод байыз таппай ез мекенш 1здей бастайды. Одан api де оны пер1штелер iaecripin, кекке кетерш едк.. Казак «ж епсш щ » imiaaeri даулысы аруактарта Куран батыштап. жетг шелпек тарату. Осы дэстурте белсене карсы шыккан Ьаредш ш ш дер лайда болды. Ал Дши баскарма не дейд1? Ол ушш islam.kz сайтындаты суракка жауап бергем Абдусамат Касымныдмына сезш мысалта келпрешк: «Уагалейкумэссалам! «Жетг ш елпек nicipy» урЫ стщ бпздщ цазац дэстурте цайдап цалыптасцаны, цандай напымнан туындаганы ж айы нда айтылган нацт ы дерек кездестip.xiед/к. Б^рсщ, бгздщ т уст !гШ 1зше, a/cemi ш елпек тарату yp d iciiw j астарыпда — эруацтыц атынан елге тамац 6epin, сауабып вл/'ге багыштау m y cin u i жатыр. Осы тургыдан царагапда опыц ишржатца mepicmiei жоц. Себеб!, жасалган ж ацсы амалдыц сауабып олгеи к1с;ге багы ш т ау шаригатымызда да бар. Endi оны неге ж ет / деген? С андарды ц арасында «7» сан ын ерекше т ацдалы п алынуы да бекер емес (жет! ш елпек). Ойткен/, дг’пгмгзде ж ат сапымен байлаиыса айт ы лган укг'мдер коп. М ы салы , имаппыц ж е mi шарты, ж ет / р ет цагбаны тауаф ет у, пт ж алаган ж ерд\\ жетi рет жуу. Ш елпектщ «ж а т » сапымен байлапыстырылуынын Maui де осын да жат са керек. 160

Кал а и боли айда до, же m i шел пе кпд тара ту ypdiciu dim e mepic деу иемесе ишркке альт барар жол д ву рпып. Неге десегрз, лее mi гаелнек тара ткет адом эруарт аи медет пилеп емее, о д у наеде?! олген кг'с/ге сиуабы жопе пайдасы mucin деп т арат иды . Оггыц yem in e, р а л pci кезде ш елпек разартыц улттыр тагам ыиыц 6ipi р е m iггде ралыптасран. Ер дурысы - Алл ага молг'м!». Осыдан барыи дзету рд1 ширкке шытарушылардыю бекерашпк екенш у ту га болады, жеА кат жер мен кокту жэннат пен тозактьщ жетщен екенш бьчген казактын дастарканга жет! кабаттап шелпек коюы да ултка улкен гуйежпен кед ген дзету р екеш не кумэн жок. Оныц уетше басты мзееле амалда емес, ниетте. Жет; угымньщ тутас жаЬанга касиегп болуы ныц сыры неде? - дегенде шумерлерге, олардьщ 7 деген «м энгш к епмводына» (кЬтп) кайта оралу га тура келедк Шумерия - Тигр мен Евфрат езендерш щ аралыгында, Ka3ipri Ирактьщ терри гориясына юрегш ayмакта ем ip сурген ел. Туп-тукияны белпелз осы халыкты галымдар соцгы жылдары прототуркгерге жаткыза бастады, acipece, эз!рбайжандык галымдардын тшдж зерттеулерГ сешмд1 кушейте тусуде. Казак галымдарына да бул мэселеге зер салган артыктык. етпес едт Шумер тин ущпеуропалык, та, семитпк те емес. агглютинативт! тдлдер тобына жататынына галымдардын эбден KG3i жеткен. Косымшалар аркылы сез курайтын ол топгыц басында TypKi гплдер1 тур, сондай-ак кавказдагы кей халыктардьщ сез курамы, монгол, тунгыс, жапон, т.б. т!лi осы курамда. Олжас Сулейменов «Шумер-намеде» турюлер мен шумерлер тшиде укеас сездер барын, ол гендж емес, мэдени байланыстьщ нэтижесл болуы мумкш екенш б1рнеше кайталап. астын сыза айтады. Сейтш ата - ада. Tip - Tipi, кур - кыр. узу к - узак, т.б. сездерд! мысалга келп'редк Ал еуропалык галымдар: «ш умерлер вз елш ki- en-gi(-r) —кенпешл де дархан билеушшер елЬ> - деп атаган дейдт Туркл тЫ н е салсак«кенпр» болады. Жер бетшде К ецпр аггы езен мен ауыл Казаке танда тана бар. Тобыктыдагы ата к;ты Кенпрбай бид1Н eciwi не oiлдipe^ii? «Кедпр —езеннш аты болуымен катар, магьшасы —кен. жайьшан, жалпак, мол. дархан»,—дейд! талым А.С.Аманжолов Казакстандагы езеннш атауына катыеты пшрш- де. Жазушы Еазиз Енманаев 2012 жылы «Сарыарка» газетшде 16!

жарык корген «Кен rip атауы жайлы кедЁлдеп ой» деген ма­ каласында атакты Элкей Маргуланньщ бул сездЁн шумерлерден калганын айтканын этап отёптё. У лтты к археологиянын н еп - зш калаган. тарих теренЁне бойлай алган талым, филолог, эде- биегганушы Э.Маргуланньщ аузынан шыккан создён салмагы ауыр болса керек. Тагы oip мыса л. шумерлерде аспан, жарык Кудайы —Ли. жер куда йы - куда й-ана I-1инхурсаг, тедЁз куда йы - Энкидегеп сскёлдё 6ip-6ipiHc тецдес келетЁн кудайлар кеп болтан. Содардын, жалпы атауы «Дгшгир» екен. Казактын «Тзш рж хакастьщ «Тэнгэр» сезЁне уксайтыны сэйкестЁк пе. олде... Олжас агамыз Тэщр —Дингир екеш не шубэланбайды. Жарайды, бул — мамандар узак зерттейтЁн, дау-дамайы кепке созылатьш тарихи кезец. БЁрак, туптЁн-тубЁнде «прототурЁктер» деген тужырым басым туесе жаратылыстыд, адамзаттыц мэдгёлёк екенппд белпсЁ болтан 7-нщ бЁзге еш жаттыгы жок, тупо абалар пайымымен сЁнген больш шыгады. А л, оларга жэне баскаларга мэнгёлёк кёлтён Ёздеугс не турткЁ болды? Буны угу ушЁн ен эуелЁ улы урен мен тэубе - Акырзаман жайлы эпсаналарды еске алуга туфа келед!. Заманнын акыры турал ы ацы з-эдпм е, жыр-да стан дар жер’бетЁндеп барды к халыктарда бар десек. артык айткандык емес. Казакта М онке бидЁд: ЕртедЁне сенбейтЁн кунЁнболадьк БетЁднен алып тусер ЁнЁдболады. Алашубар тёлщ болады. Дудэмалдау дёнёд болады. Эйелщ базаршы болады, ЕркегЁд казаншы болады... - деген сезЁ сакталган. Сонымен акырзаман боларда Тажал келе- дЁ... аспаннан И.са туседЁ, жерден МэдЁ шыгады... Одан ары да ше? Тажалдыд келуЁ, Исаньщ тусуЁ, Яжуж - Мзжуж деген екЁ тай паны н каракурым бон калтап, жер бетЁн тоздыратынын акырзаман белгЁлерЁ ретЁнде сипаттап беретЁн Ислам гуламалары «мусылмандар кермейдЁ» деп будан аргысын айтпайды — б ip Аллага аян. М эселен, буддашылар «ол Шамбала деген калага туседЁ екен. Тажалды сол жерде тас-талкан етЁп же дед Ё, содан баянды, бейбЁт ем ip басталады», - дейдЁ. Мэнгёлёк баянды гумырды адс ага н а дам бал асы сол Иса пай гам бар тусет Ён жерд! 162

i-здеумен келедк Шамбала мифйпцадамзатты алацдатканы сошна каз!рде дшдар-галымдар «майгамбар тус\\л типе жер осы-av?» — деп бес жерд1 туепалдап улгердП bipi - Уибетте. eb'iHmici - Мысырда, yminmici - Колье к жарты аралында (Лум вру рт), тагы oipi - Антарктидада, oecimnici Неруд eri сикырлы кол - Тигикакадл. М эцгЫ ктш бастауы болады деген мекепдз гздеу жемге жетш жыгылса кай ран калуга бол мае. Адлмзат бул шамбалаларды «мэцгЫ к кьчтЬ) деп атайды. Ккпншдеп. кез кед гем aiini панымда адам oviipi о-'ймнен ели да жал гае ып. баска дуниеге етедн Мусы лмайдар «Жан киямет кузине дегпн Бар за к элем inде ую мш то сын, мына жал ганда калган ур(м- бутагынан куран, сауап д о м е т т жатады...» - дейдк Одан арыдагы жет! жумак пен жезз тозак ecirine кашам барары беймэл^м. Бул да киямет-кайы.чга дешнп м эц п л ш сура к. Б1з касиегп д п т п з И сламдагы жеы угымы жайында соз басында oipaa айггык енд! баска дшдерден мысал келтфешк: и н д уи зм д е-ж еп данышпан, жеы элем, жезл кдеиегп кала. жезз касиегп тегпз. жет! тау, жеН шол, жезз чакра; иудаизмде - гадам жаратылган жетз куп (иудейлер Кудай жер- жайанды б кунде жаратып, жегш ий куш демалтан, —деп санайды). аптаныц жеззнгш куш — шаббат. Пук па игам бар урпактары калдырган жезз есиет. т.б. христиандарда- калам жаратылган жезз кун, «0м1р кггабындагы» 7 м ер, Иерусалим плркеуййн 7 диаконы. Иса Ирклген касиегп жегший кун -жексенбк акырзамандагы 7 пйркеу, т.б. Бастысы -- касиегп ж етпйк угымы. Ал «7» деген inis сол угымга шумерлер буйырткан б ел п , тацба гама. ГЛрак. кириллица пайдаланатындар сод б елгпп ц езш е белден сы зы к кос ып (7) 0 Л1по ил ерш д еп «з» эрш не уксазты, «земля — жер» сезппц белпей Осы дан барып барлык дш де жолыгатын ж етЫ к угымы аркыды-акадамзатка тута с налами ьщтынысын, циклын тусжуге мумкш дж оергзген-ау деген ой туады. М ысалы аптадагы жезл кун кун ж уйесш деп жезл планегага орайластырылган. еолард ы ц орб итан ы а йнал у ц и кл ы . А гыл111ынд а рд ы i\\ д у нсеноiнi «Monday» дегезп «Moon dav» —«ай куш» деген сез. Ькппш - Марс куш . Ост in ждип а с а б ер ед й Тарихта 3 к у ш й к . 8 кундгк. 163

9 кундж апталар да болган. Б1рак кон е Рим тутынган 7 к у н д ж кун'пзбе бэрш ен деп болып, кед колданы ска ендп Ен кы зы гьп римджтер туты нган кун ж уйесш щ сызбасы ездерш ен 1500 жыл бурын ем1р сурген шумерлердщ жеттбурышьтнан аумай- ды. Tinri «Кун ку>п» де шум ерлерд ini идей жексенбже доп келедг Туши. Тед1зш1лер адасса Тем!рказыкты 1здейдт Ол уппн ед oyejii Жеxiкар ак ш ы ны тауып сопыц сод гы жулдызы аркы лы Тезпрказыкка тура шыгады. Ж еп каракш ы болмаса ум гг ж1б]’ уз iл in Keiyi эбден мумкш... М ше, жаратылыста адам т у й с ш жете бермейтш, дшдарлар мен галымдар сырын аш уга умтылыд келе жаткан дуниелер оте коп. Оларды б1з сакралды деп атаймыз ж эне owip бойы кулпы н ашар кштш 1здейм1з. Пайымдауымызша, ж етш кугы мы мен 7 тацбасы сол ю лттердщ 6ipi. BipaK, кай кулыпка деп келер1 белпш з. Ол аркы лы эу баста адамзатка б ip жол керсетш генш , rienneniri аскы нган адамдар сол жолдан жадылып, белш ш , езшше сурлеу салмак болып адасатынын, сол адасуынан опык жейтшш, сейтлп тарихта ш иырлы 13 калдыратынын тухiнуге болатындай. Ал адамзатка Ж аратуш ы сддрген KHeni жeтiлiктep угымын ж еЕ ата, жеп жут, ж еы жок. жет1 нан, ж еы казыыа, т.б. деген тусп нжтермен толыктырып, устемелеп, мыддаган жылдарга созыл- ган сокпагынан адаспай, жалгастырып келе жаткан казак — парасатгы улт. Ол — М эдплжке апарар тура жолдагы кенекоз жолатшы!

МЕШ1Н ДЕГЕН НЕ? Memiii жылы ссжтен юрген сайын маймылдын суретш копире басып, 6ip~6ipiм!зл.1 куттыктап ж атам ы з... Осы меипп деген не? Bip-exi жерден «адамныц азгыны» дегснд] окыдым. )здеп едш маидыган еш дсректаппадым. Оныц устш е «мушелге киел1 жануарлар енедш дейд1 казекем. А згын к;алай казактыц кунпзбесш е косылсын?! Журналист Доулетхан Жиенкулов окесд ш еж iре кард мар кум Дыдырбай айткан «мсшш деген балы к едд каз!*рплер м айм ы л деп кета* гой. Ж ы лсан ак алты арам, алты адалдан есептелед!» деген б1рауыз созд1 ж ады нда сактап калыпты. Рас! Кой, жылкы, сиыр. коян, тауык - ад ал, тышкан, жылан, улу, додыз, ит, бары с - арам. Оган м еш ш д 1 ко ссак арам жетеу болады. Адалдыкты арамдыкка бастыру казакы TyciniKKe жат. Балы к десек тепе-тецдш сакталады. О сы багы тта 1здеы1п ед1М. б^рнеше кызык мозпметке жолыктым. К ытай“Модгол ш екарасында Мечин-Ула деген тау бар екен. Ол Кдрлы Таг, Баркол Таг кырагтарымен уласып жатыр. Таныс сездер емес пе, К аРЛЬ1 тау, Барк ел тауы?! Ал Мечин деген атау тау койнауы толган жылтыр кристалл кунге керемет шагылысатындыкган койылган болуы керек. М едли деп м одголдар Уркерд! (ш окж улдыз) айтады екен. С онда бул М ечин-У луыд б1зше Улы Уркер тауы бон шыга келедг Ед кызыты сол шокжулдыздыд суретш е карасад, nimiHi балыкка келедг Бул тек сэйкеспк пе? M em in сез! 6i3re м онголдан кеду! м у м к ш бе? Мумкш... М ум кш дейм13-ау О рхон-Енесей бойындагы, 8-гасырда каза тапкан Култегш бабамыздьщ ескертк!шшде «кой жылы кайтыс болды... Memin жылы ескертш ш койдык» дед ж азылып iyp той. Сондыктан «меплннхд» тупкт ereci юм екеш ттл галымдары жабы ла зерттейтш мэселе. М ушел санайтын елдер ара сын да оз]рбайжан, езбек сеюлд1 2-3 халы к кана меш пдп маймул, маймун ж ы лы деп атайды. BipiHmi оз!рбайжан бауы рларга токталсак. О ларда маймул бар. улу жок. Улуды алып тастан орнына... балыкты койган?! М уш ел дерни н 5-жылы — балык. Ол турю лер те тустшкстз exi макулыктыд oipi улуды ыгыстырган. Улу атауынын неге

гусшпллз екешне кейпнрек токталамыз, Бастысы а31рбайжан агайындардын кестеслнде балык бар. Озбектердщ маймуны да к)рме сез болуы эбдсн мумкш. вйтксгп мусылман халыктарда «маймун» дег'ен бакытка боленуип. жетунп (ар.) деген;п бшдуред). Д ербентп билere н М аймун зл-Хашим, М аймун эбдБМэдж, т.б. пагшалардыц ecixsi бул создщ каншалыкты кдд1рл1 екешн байка гады. Мусы лмай озбекгер муны бшмеул мумкш емес, сондыктац олардьщ маймуны кдзактыц маймы л ы мен эз)рбайжаннын маймулы ic n e rri найда болтан соз секшдь.. McHiin мен маймылды oip угымга айналдырудьщ жацылдыратынын монгол тектес, РФ курамыядагы калмак- тардан байкауга болады. Олар «Усун мэчин» дегенд1 «су маймылы» деп аударыл жур, биыл да жаратылысда ж ат макулъщтыц жыльш карсы алды. Баска халыктардьщ мейхим, мейчин, мачш, писиндершщ бэр) казактыд менпнше ундес, мэндес келед). Euioipi мешшд) маймылдьщ синоним) есеб)нде кдбылдамайды. Ш еркеш, абазиндер «меш)н деген кызыл коныз» деп есептейд). К эдгмп бала кезгмгзде «ел кайда, су кайдал ап» саусакган урлеп ушыратын, кара нокаттары бар кызыл коцыз. Ал туркшщ алтын oeciri болтан А лтайдын тургындары мен Ресейдщ Батые О б)р)ндеп ат тебел)ндей телеунтер меш)нн)н шокжулдыз екеш не шубэ кел^рмейдй Ж эне олар уппн меш ш 8-жыл, былтыр отк)з)п ж)бер)п, биыл койды карсы алды. Бул мушел санагындагы калыпты жагдай. Халыктардьщ барлыгы сан акты тышкагшан бастамайды, мыс алы, калмактарга бфш гш жыл - жылан. уйтырлардьщ б)р белил уш ш - улу... Кдгйрп монгол дар маймылды сармагчин дейд) екен. Мешшнщ магынасынан осымен байланыстыратындар бар. EipaK, тнплшге жат емес «сар» деген тутас буыннын жойылып кетул мумкш ем сетей. Модголдын «маймылын» кабылдасак жылымыз сармагшын, я сарымеш)н аталуы керек ед)?! Ж эне MemiHHin «аргы атасы» сармагчин болса, барлык халыктар умытый калуы мумклн де емес. Одан Kepi алтайлыктар мен телеуггтердщ шокжулдызына ундесегш «мэчин» кегплге конымды. Екшнп мысал, антикалык эдебиетте кокке ripey болтан Атлант пен Н лейонадан тугая 7 ним ф а-кы з жайлы аныз бар. 166

Илей он а - Океан (Му хит) ти тайным уш мыц кызыныц oipi. Нимфалар - сылдыраган булактыц, саркыратап езеннщ. сам ая желдщ адами образы . Таты да алдымыздан суга катысты утым шыгады. Сол кыздарды Орион нуалап, елдрмек болады. Мухиттыц ур!м-бутагы кугкдра алм аган кыздарды Зевс оке-шешслер1мен oipre жулдызга айналдырады... Осы тусга оз окемнен ес'пген Уркердщ суду кызы жайлы ань/з еске тусп. «Жет! наракшы Уш аркарды (Уркер) устаи ал са оныд кос жуйрпдн тартып алады да, Уркердщ суду кызын куып жетедЬ> дейтш оцашалау уш жулдызды кереетщ . Лнгикалык эдебиетпен салыстырсак, Ушаркар кыздарды д сонында к е т т бара жаткан Атлант пен Плейона жопе ciuiлiaepineH сэл калып койтан Алкиона. Окем «Каракшылар Ушаркарды устаса акырзаман болады» дейтш . Демек, кугыншыдан аспангакашкан кыз (дар) жайлы ацы з казакта да бар. Уркерд1 катгы кад!рлеген казак орта гасы рларда монтолдан MemiH деп кабылдаулары мумкш бе. оньщ кезге канаты жайылган балыктай корш етш шшппне карай «балык» деулер1 мумю н бе? Оньщ у стш е казактьщ жайсыздау кедетш жылды «тас мешш» дейы ш бар. 1 9 - 2 0 ж ы лдардагы , 32 - 33 ж ы лдардагы аш арш ы лы ктар осы «тас меш ш де» болтан... Ушпшп мысал: «Мушелге енетшдей балыктыц не касиетл бар?» деген суракка жауап берсш. Кдзак Тэщрге сыйынган кезенд1 шолып керелж. TypKi анызы «Жумырткадан Тэшр ш ыккан. ол жумырткдныц астьщты кабыгынан Жерди устщ п сш ен Кокт1 жараткан» деп басталады. Бул анызбен таныс агайын Сумер тауын. Сутколд! де бшер... Ж ердщ как ортасында турган зацгар Сумер - Хан Тэщрк TypKi тусппгш деп уш элем - Том енп. Ортангы жэне Жогаргы элемдерд! байланыстыратын, кокгген таласкан басын Тэшр турак еткен альш Бэйтерек дол осы Сумердш шынында оседт Одам opipeKTe Суткол. Ол кол... Кер балыктыц мекеш! «Жан-урыктын барлыгы осы Кер балыктыц iпанде жаратылады. Ол жан-урыктарды Жер-Су иесш е тапсырады. Жер-Су neci болса жаны барды коллап. коpray пты Жайыкка (эруак) аманат етедБ>. Ал керек болса! Багзы туркшш угымынла барша жаны барлыц анасы Балык 167

болганы гой... Кер-улкен, зор. а л ь т деген тек айкындаушы гана. Осыдан барып Кубылайдыд Бежщ;п неге Ханбалык дсп атаганын да туе шуге болатындай. Ханбалык - сол кезецде Тэшрдщ улы Шьшгыс каган урпактарына аманат еткеп алып имиерияныд ордасы, астанасы, куретамыры болтан. Ж ийангез Марко Поло оны «камбала» деп жазыпты. Ултымыз 13 гасырдан oepi устан ы п кеде жаткан Ислам дш ш ш касиегп кггабы Куранда да «балык судагы ей таза жэндж» дслшген. Асыл дпшпз теш з суымен дэрет те алуга. оныд жан-жануарларын тур-кескш ш е карамай, азык етуге руксат етедь Балы к —адал-влексе (!), желбезег1 Ж аратушы бауыздауы саналады... Н укпайгамбар заманында мейманасы тасыган 6ip патшаныц: «Менin куД1рет1м шекезз, аспандагы Алла Тагаланы да атып тус1ремш», —деп кекке карай жак тартканын карттардан естш едйс А лла эм1р1мен пер1штелер жебеге балыкты келденед тартып, ок оньщ од жагынан Kipin, сол жагынан шыгады. Сол жебе тиген ж ер —желбезе к... А лла Тагала пендел1п аекынганын патшаныц ел алдында мэртебе-. ci туспеген!н калаган екен. Ал к э т р жебесше байланган балык содан берщ е ад ал саналады. М ундай казакы адыздарга Алланыц ом1р1мен Жушс пайгамбарга алып балык кем екке келетшш де косса болар... Енд! улуга аз-кем токталсад. « ¥ л у — каекыр» деген п ш р айтылгалы кед болтан. Юм бшеш? BipaK, аркасында муш з уйннп бар, денес! жылбыекы жэндш тщ казак жылсанагына ешп кеткеш шынымен кайран калдырады. Курт-кумырскага жирене карап, аса елемейтш халыктыц мушелге улуды косканы, «Улудыд басына ак куяды» деген сынды кисынсыз долбарлар айтуы коцзлге конбайды. Жыланньщ басына ад куйып шыгаратын казак емес не едж? Улудыд казак мушел!мед аса кабы сдайтын ын талымдар да байкаган, содан барып «Бул кытайдыд лу - айдайар сезр юрме» деген долбар айтады, Бул шатасу болар?! 0йткен1 кытайлар айдайар жылын «Чэнь» деп атайды екен. Олар жыл санауында лу дегешд колданбаса, б!зге улу болып enyi мумкш емес. Сонда уду жылы деп жургешкйз каекыр жылы болганы ма? Жыл сан аула революция жасасак 168

деген ойымыз жок, oipaK, осы устаным журекке жылы. Сондыктан каскырды козгамай турып казактын киесш кад1рлеп ац-кус атауын бурмалап айтатыи эдеы барын еске сала кетешн. Мысалы. мац газ угымы. Коз алдыцызга аягын асыкпай басып. кеудеш ксре журген мацгаз адам eaecrepi аньщ. Ал втейбойдак бабамыз мацгаз деп сиырды айтады. Айбар дегешм1з барыс. Айбарлы адам дегенд1 «барыстай суеты» десек еш кателеепейд1 екенб!з. Тышкан - сумакы?! Кешпенд1 халык ек! жануарга ерекше карайды: жылан жэне oopi. Малды да, адамды да жш шагатын бауырымен жоргалаушыны ешкашан оз атымен атамай кыбыр, туйме, курт, туймебас, т.б. дейдк Уйде ыскырсац. «Ыскырма, ана бэлекет келедг» деп кариялардын кабагы зушлгенш ез коз1ммен де кергем. Казактар атын атасац бэлекет естш, келш алады дегенге сенген. Жэне жылан елтгрсе жетКе белпзш, кемд^ред]. вйтпесе кайта ыршш, кек алады деп туешедк Осы кун! мал багып отырган казактыц каекырды атамай, ит-кус, шулан, бежек деген сынды турл1 тецеумен айтатыны сол бурынгынын саркыты. Тагы 6ip жакта «улыма» деген кездеседк кайын агаларыныц атын атауга имен in, «мацыраманы улы ма жеп жатыр» дейтш тапкыр келш жайлы ертеп ез1м!зде де бар. Шор, хакастар, сахалар, кыргыздар сол улыманы «улу» деп айтады екен. Жэне жай айтпай «улуу» деп «улып» айтады. Сонда каекыр жылы деген улыма (улу) жылы болып шыга келмей ме? Каекыр - гуркш щ анасы! «Каекыр ж уртта калган баданы ем!зштк... Bepi- ананьщ курсагынан тараган Кектурж...» деген магынадагы коптеген ацызды мысал eTin алтын уакыттарыцызды урла- майын. Сондыктан «Казак жылсанагында каекыр да бар» деген ой устем секш и?! М.Ыскаков жазган: «Улу» ce3i еж елп туркппн улы (данышпан, атакты) жэне улу (ащы дауыс шыгаратын) сездершш терю ш нен шыкты деген п ш р орынды. «Кок oopi» («Улы улу») бейнеы гурка, казак дуниетанымына ежелден сщген. Кек туржтщ анасы Kenoepi болса. казак анасын умытатын халык емес. Жан-урыктардьщ анасы - Балык, айбарлы туркшщ анасы- Bopi деген iwi3ai мушелге ю ретш ацдармен кабыстырып корелж: 169

1) Тышкан—xipi ел ini жедгенде даптай дыбырлап, жер б стш де пршипк барын байдатушы, прш йпк басталханыньщ хабаршы- сы. Дзлелд1 алы стан !здемейш д уни еж узш е танымал «Д ен ь сурка» - «Суыр дунЬ> деген фильм бар. Режиссер! —Г арольд Рэмис. АКДЕхалкына«ундютерден» мурага калган адыздыжел!с еткен картинаны кергендер суырга катысты мерекенш маиызып TyciHreH болар. Америкалыдтар адпан айыныц басында суы рдьщ !ннен шыдданын андиды. Егер суыр iHHeH басын ш ыгарып, оз доледкеешкерш уржее, дысузадболады. Ол басын дылтитданда келедке жок болын, суыр жайбарадат сырт да шыдса, 2 аптадан сод жер 6eii ж1бш, кектем куш ала бастайды деп болж анган. Бул 30 мындай ж ы л бурын А лтайдан ж ад а жерге м ойдак ар- дылы баргад турдь«унд1стердщ» тыш дадга дарап «ел i-Tipi» куресш болжайгын дэстурь 2) отбасын адпен асыраушы, Зецп баба тул1п - сиыр. 3) TypKi айбары - барыс, 4) адшы, саятшы азыты - доян, 5) киел1 Кекберд 6) даналыд белпед 99 дат Кдра-Аспанныц awipmici М ай- терешд сиясауытын кузеткен — жылан. Номад утымындады жыланныц дад!р-касиетш бшу ушш ту жылан уымен адам емдейгш Алыдпад емmi жайлы адыздарды, «Ер Т есп к» epTericiii таты 6ip одып шыгута болады. 7) Кдмбар ата тулш . мшеед дел ж, ж есед ас - жылкы, 8) Шопан ата хул in , кешпендппд адал азыты - дой 9) Жан-урыдтыц алтын курсагы - балыд (Мешш-Урдер) 10) Кус (Тауыд тукымдас саналатыд кус деп. Туйетауыд, куркетауыд, тауыс, т.б. Казад соны жалды турде атаган. Ж ане де TypKi заманында Кус-тотемдер болтан), 11) Адамныд адал досы. дорадныд кузетхшед жег! дазынага к1ретш-ит, 12) арам мен жирен!ш -додыз.... Бул улттык нанымта да дши устанымта да деп келед! деп ойлаймын. Бабаларымыз ез нэжлеше дейш жалмап доятын додызды 12 жылдык мушелдш барды к жамандыгьш жиыгг ез1мен oipre ала дететш лаетыдсимволы репндеенпзу! мумкш.

Нук пайгамбардьщ ласка голыш бата бастаган кемесш осы тшшактанау тазалады емес пс... Mine, казакы туаш кке лайык, арам мен адалы тел болды. Корыта айтканда, муш елдщ улттыц салт-достур, сешм- нанымымен oiprc дамын отырганы байкалады. Осы жазбага туртю болтан мешшге орал сак. алтайлыктар, толеуггтер, моцтолдар айтатып меш ш шокжулдызы жайлы адыз тегш емес. Оный кдзактьщ Урке pi екенш, Уркердщ шашыранкы соуле шашкан алты жопе балык куйрытына уксас уш жулдызы кезге алып балыктай корш етш р муныц М ухиттыц 7 кызына (суперш ерГ) катысты кене грек опсанасымен астарласатыны айтылды... Сол аспандагы алып макулык образы Tyoi туркппн; есше Кер балыкты Tycipyi мум Kin гой. Оган Ислам дЫ экелген киссаларды косыцыз! Содан барып «Эз1рбайжан бауырыныц санагында бар балык казактын мушелшде неге жок?» деген сурак туындайды. Уикмипедияда «Казакстанныц кей ещрлершде су KeHeciH мешш деп атайды» деп жазылып тур. Тамырлас халыктардын б1разы «меш ш - су курты» .дейдк.. Мешш деген беймэл1м макулык туралы ацыз-опсананыц oopi дердж судагы Аршипк иесше алып барады. Осыны електен отюзейж?! Атап отетш тагы oip мэселе —б!з муш елдеп жануарларды кытай жыл санауымен салыстырамыз, шыгыс кужпзбесш солардан кенп рт алганымызла сен1мд!м1з. Бул гылымда да даулы eKeHin, «кытай империя лары турю к у ттзб е сш cimp- ген» - деген таты oip багы т барын ескермеймтз. Кьп'айлар oip кездер1 60 жыддык диклдан есеп журпзген. Хань кезешндеп (б.д. 206-220 жылдары) кола шарайналарга салынган маку- лыктардьщ Ka3ipri жануарлармен юржпей калуы на сол себеп. Жыл санауды зерттейтш кытайлык галымдардьщ оздер! «Югштердщ 12 жылда KYHдi 6ip марте айналып шыгатынын ец оуел! кошпендшер бьтген. Жэне сол Ю питер жолын жулдыз есептеу аркылы 30 градустан он ею кезенге дэл бод in. op кезец;п ан-кус атауымен белплеген» деген ойды жш айтады. Демек наурызда кун мен тун тепелетш ш секундына деп in дол есептей бы ген бабаларымыз «Ш ыгыс календари) а галып журген ¥лы жаналыктын авторы болуы обден мумкш. 17]

Кешпещнлердщ аспан элемше зерттей бьлген гуламалыгы жайлы В.Л.Асмопованыц «Древний китайский циклический календарь и восточный зодиак» деген енбепнен де оку га болады. Айдайар - кеп кудайдьщ сарайынын какпасын кузетуш г кудайлар байлыгын сактаушы. т.б. Жолбарыс-Байху-Кддтайдыц батысын коргаушы. Маймыл - путка табынушылардыц коп кудайыныц 6ipi. Дытайлардын ез шрлерш жыл иес) eiyi зацдылык делш. Б1здш не жорык? Ж аг путтардыц орнында Алланын MefiipiMiHe беленген Кер балык, туркшщ рухы К ек 6 ep i турганы ж ен емес пе? Мегшннщ маймылдьщ келецкесшде калуы сонгы 6ip гасырда «год объезянаныц» катты жарнамалануынан болса керек. Сэбет екхметше дейш шырш а айналып кермеген казадты каптаган маймыл маскасы, мусш, суред естен тандыртан! Сол эсерден мешш жылы десе, кез1м1зге маймыл елестейдт..

КЕЙ1ПКЕРЛЕР ЖАЙЛЫ АЗ МЭЛ1МЕТ: О м а р т е р е М у р т а зи н —тере, шамамен 1880 жылы туган. К ундакбай Т о л е н д щ л ы - Кызыл кацылы, 1897 жылы тугаи, 1953 жыл шамасында Кдлтайда кез жумыпты. К о л т а й Ж о л д ы б аев —жалайыр, 1932 жылдыд 25 акпанында туткындалып, РСФСР Кдллмыстык кодексшin 58-бабыныц 2, 10-тармактары бойыиша 5 жылга сотталган. С а р ы б а й Б с р д !б е к у л ы - оракгы, 1872 - 1949 жж. Б1рлж ауылында жерленген. Б а р ы с - Борис Семенович Александров, Жетхсу эскершщ ymiHmi ж уздтн щ командир!, 1896 жылы тугаи. 1916 жылы Самсы мадында кеи казакгы кырган, кыргыз жершде де кднды !з! сайрап жатыр. 1919 жылы Анненков эскерш щ курамында шекара аскан. Ж э ш б е к А т а н т а й у л ы - найман руынан, Кдггайдан оралмаган. баласы Ж анэдш 1956 жылы елге кайтып кел!пт!. YpiM-бутагы бар. П ы т а н Ж э л м е н д е у л ы - жалайыр, 1884 жылы тукан, 1921 жылы Шайкорганда атылды. Жэлменде бид!ц улы. «Кбайта», «Дуние-ай», «Ала карга», «К^ыз Балкия», «Дуние, ндрюн, етед1 oip кун», «випргул-Зейнеп», «Баласы Жэлменденщ Пышан ед1м». т.б. эндер1 бар. С ы м а т а й Э р сек о в - дулат, 1890 жылы гуган. 1931 жылдыд кузшде туткындалып, 1932 жылдын 28 наурызында ату жазасына кесыген. 1991 жылдыд 18 акпанында акталды. Ш а л т а б а й К у л а й б е р г е н у л ы - 1863 жылы туган. 1931 жылдын кузшде туткындалып. 1932 жылдын акпан айында атылгаи. 1991 жылдын 18 акпанында акталды.

О м арб ек Е р к ш б е к у л ы - шамамсн 1890 жылы тукан. Большевиктермен уш жыл айкасып, Кытай аскан. Агайьшга ripi екешн бшд1ру унин I960 жылдары казак жерше еткен кандастардан суретш 6epin жлбершть С е й п ж а п а р Б и м е н д е у л ы - 1897 ж ы л ы тутан, 1979 ж ы л ы кайтыс болъшты. ¥ л ы Тугелбай атаколы с Доцшиде турады, кы зы Ш экум Т ал д ы к о р ган турплны . П р ж е в а л ь с к и й Н и к о л а й М и х а й л о в и ч - 1839 жылы Ресейдщ Смоленск губерниясында омлрге келген, 1888 жылы Кыргызстанда, Караколда кайтыс болтан. Саяхатшы, Петербор Гылым Академиясыньщ курметп Myrueci, генерал-майор.

М А3 М¥ НЫ ХИКАЯТТАР Аманат .........................................................................................................4 Омар т о р е ................................................................................................... 12 Кундакбай.................................................................................................. 19 Жолбарыс жымы...................................................................................... 26 Кдшшер Барые......................................................................................... 36 К ы а б а л а .................................................................. 48 11ышан........................................................................................................ 54 Сыматай .....................................................................................................64 Кие ..............................................................................................................70 А ДЫЗДАР Жет!су.......................................................................................................... 75 Орактытобе ............................................................................................. 80 Ырл1к ....................................................................................................... 87 Кдраеспе ................................................................................................. 90 Кьвкулаган ......................- ......................................................................94 Айгайкум ..................................................................................................98 Айдайар ................................................................................................... 100 Уят ............................................................................................................ 104 ДЕРЕКТI МА^АЛАЛАР 106 «Банды» Кундакбай ...................................................... 116 КЙсжырылган ................................................................. 123 Кенбудактагы кыргын ................................................. 129 Жаркент абактысы ...................................................... 135 Анненковтын танбасы ................................................. 142 Ердщ еойы - Оракды .................................................... 150 Уш та стык ту псia тарихы ........................................... 156 Жетшщ касиеп .................................................. .......... 165 Мегш'н деген не? ........................................................... 173 Кешпкерлер жайлы аз мал!мет .................................

CepiK САРЫБАИ ЖЕТ1СУ ЖАЗБАЛАРЫ Редакторы Маржан Обшева Беттеген Асель Куанышбекова Мукабаны керкемдеген Орынбек Анесов Басу га 13.07.2018 ж. кол койылды. TTiuiiML 60x90 1/ Uj. О ф сетпк кагаз. Колем!\" П,0 б.т. Таралымьг 500 лапа. «Казак Tiai'» басласы Алматы каласы, Абай дангылы, 143, 409-кепее тел/факс: 8 (727) 394 38 32, 385 74 67 «DALAPRINT» баспаханаеында басылды. 050056. Алматы каласы. Ереван Komeci, тел.: 290-86-47; +7 747 633 95 29: +7 707 158 Н8 81 e-mail: lialaprini-zakaz «5nmil.ru