Қ. Мұхаметжанов-Абай шығармаларының текстологиясы жайында

деген жолдарга Караганда «ж а к у га * л т Sin де K’.ICUIIbl бар. А л кейшп баспаларында: YwT iyh' деп алынгаи. М атиасы жагыпан ж агм м ды рак болган- дыктан бул жинакта осы вариант кабы лдавды . (282- бет) . TyciniK бсрушглср б у л арал а 1009 ж ы л т жинакты да МурсеГнт колж азбасы н да raciaii б о р т , Kofiiiiri Gsciifi- ларда калай басы лса. eitulip iicriacis соган яоеЫла сал- ган. Шзше 1009 ж ылгы жннак иен М уреёШ т ко.тжазба- '•ындагы: Шыдар см flip aft манцга. - • яеп Абай сезш дурыс берген. Абай бул арада Онепшге гашык болтан Татьянанын 1шк1 сез1.м-сырын 6epin отыр. Бip ай бойы уз ак тун квзш жумбай кур бакыранып жату е\\;ес, ташьп; отыка куй!п- жанып xacipeT uieryai, ьштазардикты айтып отыр. Сондыктан бул елец жолын: Шыдар ем 6ip ай жанута,— деп окысак, акыицьщ зйткан от.ы ормшыд келмек. влекши ceriammi шуыатыиык yuiimni жолы 1954 «bi.TFbt жинакта: уелде тагдыр недеи. Кожам — сенсш, нс череь,- Деп 6epiace, 1909 жылгы жинакта: Эзелдс тагдмр нелеп,- (74-бет.) деи б а с и л рак. А б а н д к к w.iimh т :>н езз подданы- N'biiia eiuiviMHin де к о л .угы и ^ зд у т с жр.ч. Ья-'.vie горды eni. Арсыз c.-ivc-н ауре етт,.- Деп келмей ме Абай сезк влекиin он терттчал шумагыш-г -'Д.ч.ь. моль- ккэпта:

дел басылраи. Бул жолдагы «таптаушы» дегсн сез ок- шау, орыисыз тур. Бул арада Татьяна Онегинго: «Сактаушы нембюш» Жок, элде icsHbiiMAi канта рыл тнстапмыоыц дсгед ку- дшн айтып отыр. Онегин омы «теуш » тастауы, бойыяа yiiip етпей, кошл in суьпып кету ! муMi<in (солай етсд1 яе гой). Олай етсе, opi бойыиа дарытпяй теуш. оныц устше таптауы му.мкш емсс. Сондыктан 6ia Абай «таптаушы» дел жазбакан: Жауммгыц Ti'yirj тастаушы.— дел жазган болар дел жора мал жаеар ед|'к. Онегин Татьянаны reyin жыгып габанына салыл тап- тайтын оныц жауы емсс. Бунда и ic суГлскен жандарта. махаббатка лайык емес, Олай болса Онегин теуш таптаушы емес. Татьянанык кекЫн еуытып «теуш » тасгап кетуmi рапа болмак. ©лецнщ соцры шумагыиыц акыргы жолы 1909, 1954. 1945 жылгы жииактарда: Kcni.'ii дел1н1п басылган. «Тесж таба алмас» деген .мата, керкемдж мэселес|и былай койганда одырайып ода гай турран, Абай сезш был ran туриан «бетон сез», соншама сурыксыз сез. Пушки иде: Но мне порукой Ваша честь, И смело ей себя вверяю..— делшгел. Абай бул жолдарды epnin аударгандыктан сон- гы жолла езшшс ксткен. Ал. «тсспч» деген сезд1 Абай колданбауы кумэншз дел бьчсек, оныц орлында кяндам сез болма'к? Бул арала Абай Татьянага мынадай ой айткызып отыр: мен 6ip oaine iana берьтгенмш. («К епЫ м мешку 6ip G3in»), баска жанра мен буйырмаспын немесе «necin болмаспын». ©лецш'ц мазмуньгпа к ар ал осы лай деген кортынды ж асасак, б у л ж олдарды бы лайш а o kv керек деген жоря- мял жаояп апUs КепРп'м moi 50

Сонымен oiprc кол жазбада «п е с т » дегеи сезд т араб рртмен жазылуында мулт кате кетyi мумкш. Араб эрш мен «iiecin» деген сез:и жазгапда банкаусыз 6ip нокат жазылып кетсе бастаикы «и » opni « т » га айналып кетед! де. «тест» деген сез болын шыгады. А л баспа орныиа барганда «Tecin» дегеп сешии соцпл «п » эршн «к » га ай на.тдырып «г о с т » деп басып жiберу де мумKin нэрсе. «Toiiipi коскан жар едщ сеп»,— деген елецде де Абай «нэсж» (нэсш, нэе!бе) деген сезд1 колданады. Осы елен- niii алтыншы шумагында. Татьяна сезшде: Мри до сорды iiociGiмиен. jetiai. Калан болтан кунде де, «тестк» деген сезд1 6ia Абан елешне Kipren беген сез деп танып, жотарыдаты жасатан кортындымызды колдаймыз. Bip жуз оныншы беттеп «Онегин ce3i», деген еленнш fieciHmi шумагыныц уилнтш жолы: Куантып, (?) капгыменсм суалтамын ГИреудщ Кызыл гул>н турган балкып,— деп басылган (1945 жылгы жинакта да осылай). «Куантып» деген сез елецшн мазмунынан кертнеу окшау тур. Бул «куантып» деген сез Абай ce.ai емес. Б|'з бул жолды: Куартып, кайгыменеи суалтамын Ыреудщ Кызыл гулin турган балкып,— деп окысак — алгашкы Абай жазган нуска ез калпына келер ед| деп ойлаймыз. «Онегнннщ Татьяиака жазган хаты», «Хуп бьчемш. с'зге жакпас» (6ip жуз он екшнл бет),— деген елецшн алтыншы шуматыньщ екший жолы: алмасTin жете ryaipiMe,— Деп басылса. 1909 жылгы жинакта: Об-бет) деп басылган. Он бесйшп' шумактын 6ipiHiui ж олы : Не болайын, тез болайын.— Деп басылса. 1909 жылты жинакта.

Ис Оолимыч. деп басылган. Осы олений* с о т ы т у л а;Ллчыц мкыргы CKi жолы жа- йында 1954 жылгы жинакта: «Акыргы eni жол бурынгы finerгалмрда кате басылыл келдг, мысалы 1945 жылгы жимам-а Оылайша бсрьлдп Ыр millпен Ряска 6iр дос Тапплсап. ол, журме зар. 1905 жылгы Му рееГит 14,0.1;;:ауб асыii,a;i осы esi жол: Ш|» «зЫвй» баска П'р лос Iаппагя!' сои. жур-ч1чар. деп окылады. Ьул жимами осы текст кабылданды»,— (288-бет) деп тусши< бергсн. Не себептен тек кана 1945 жылгы жинакпен 190л жылгы MypceftiT колжазбасын гааа еа-лыстырады? МуР; сей'it колжазбасынла калам ж паил-, л сомы кабылдан салуда кандай непз бар? Абанлын, 1909 жылгы жннагы неге еске алынбайдьг. Ал. елец Абайдыц 1909 жылгы жинагында: Ыр esiiien баска 6ip дос Таппасач. ол, журме зар,— деп дурыс басылган. Абай Онегин тагдыры-' взшше шешетш! мэл1м. Сон- дыктан Онегиннщ соцгы хатынык аягым осылай б т р у Абай «31 шыгарган «Онегинтц елердег1 сач1» деген елен- н!н: Сен аша бер кониынды.— деген кбрытындысыыен утгасып жатады. Ютаптыц жуз он бесппш бм шлеп, Татьяна сез1 дс- ген Абайдыц Пушкинпсн epKin о-дг.рмаеынын ушшип шумагмниц еошы жолы: уаат'ып(Кетеей елi? J,— лен басылган. Бул арада «узагип» деген газ ку;:!к гугызады. Б1зш<* соцгы жоллыц акырш сы:н «узатытч емёс. «\\-атып» де ген сеч болум кноынлы сиякть:.

:m ;e:-oy ,ий|нч й г iiRrdt?ri.-<»K filinrt Fi»i(» «i••i:.r> iijif) »■» ii i'nui!4i.i!i? 1-1: - j rm iirivhh i m ii i .im tii‘ti(!\\ .;.ii-’ !vui'ii-ir m iiti/pm'f •iimujb u*i - '.'l l!'.! IUMivAi* (AJIM »•; hi \\ •>I V>V|I R ilR M /H j .41 ■ <..>’[ H.M-’ i-l: lli‘lt.O.1 ВМявкЛ livd.iy •nil If! LBJ ll.i! )!■ ri.un'i Rinms'ii.fi[ U'.amj.i : iij<!;i;tA •н тв у Л 'ж •iimti'ii.iiHi.'i. H sijiiii;i toii( l!.L'lfii:.Vin lOSl.YI^ Mll'U.0 llWilin Ill'll Г1! ИЛ1>Л1Г — ‘ « ijo i ! I/O HON' li; lii a i! •iijB fiuitii п т и л .) i/i)iчм 'ijoj kil'o ||>\\V ' P MJd.»i in \\ ю>1 шчигуАж im Lilli ii.hiijo - « kb iiidiv im.- ■Kira лвж lia.iadiMUV) аг.гая rn :a.iiui.iai!Q внк-и.р |

деп окысак Абай жазгаи туп мусканы дал табамыз деп .юр сешммен айта аламыз. «Бай сей!лд1» (125-бет) елещ'шц бесншп шумагыпын бастапкы eKi жолы 1954 жылгы жинанта: Шашты малый, Uep.ii Г-арын,— дел басылса, 1909 жылгы жинакта: Шашгы Оарыа, Ge|«i малый,— деп басылган. Осы «леи шумагыпын алтыишы жолы: Уксамао iaii сыртына,— деп басылса, 1909 жылгы жтшакта: Укеамас еш сыртына.— деп басылган. 1954 жылгы жинактагы: деп басталатын алтыишы шумен елен 1909 жылгы штан­ га жок. Бул шуман МурсеСпт колжазбасы бойынша ко- сылды делшген. Бул елед шумагыпын магнасында да нитей кайшылык бар, толык угым бере алмай тур жэне «Андыганы ез ел1» деген влек жолы тертшцн шумакта' К,олына алып, Поле салып, деп кайталап тур. Соидыктан бул елец шумагы эл1 де зерттеу тнтейд1 деп б1лем!з. «Ем таба алмай»,— деген елецшн акыргы шумагы- ныц екпшп, ушшш1 жолдары 1954 жылгы жинанта: Меи пан едгм, НеЛгам сд!М, ЕтТёмеден кайгысыч.— деп басылган. 1909 жылгы жинанта:

«Келд1к талаЛ жергс enai» (129-бет) елецппн отыз жегший жолы 1954 жылгы жннакта: деп басылса, 1909 жылгы жинакта: Деп елекнщ ец сопгы жо.г.мыц алцындагы 6ip жолы 1954 жылгы жинакта: Но оftлер ец, оч баеыц,— Деп басылса. 1909 жылгы жнпакга: Не онлар ед/ц, «з баеыц,— (36-бет) деп Абан евз! елец курылысьжыц керкемд!к ту- рже сай 1909 жылгы ьнтапта дурыс 6epi.nren. Жуз отыз тертшип беттеп «Жазгытуры» елец'шщ то- шзыншы шумагыпыц тортншл жолы»даты: Лдамзаттыц Keiiijii ecin квтер1лер,— деп басылгак жоляы: деп оцысак: 1 i.'n'e и-.ожл, журекке »:ылы 'fon-Terio жу-мир келсш анналасы,—■ деп Абайдын, елецге койган шартыпа дол келер ед1. Он 6ipiimii шумактыи сон.гы жолы 1954 жылгы жи­ накта: 6ш цашып. бола алмас бурыннвдай,— Деп басылса, 1909 жылгы жинакта: ©ш нашар, бола алмас бурмнгмлай. Депдурыс басылган. Осы еленжц оц твртжип шумагындагы «берш» деген евз ек! рет кайталап келiп тур. Абай 6ip шумак, еленае сезд1 уйкас ушш ек! рет орынсыз кайталамайтыны Двусыз. Бул арада «берш » дегеи бастапкы жолда елец- н>н мазмуньша сай колее, соигы жолда олай емес. Соц- гы жолдагы «езш е» деген е вз до адасып келгеи сез бе лейзбз. 55





деп 1909 жылгы жопе 1945 жылгы жннак.гарда Абай се зшдурыс берген. Осывлекши акыргы шумагьн1ЫЦ yuiiim ii жолы: Кгксктм. (?l COKCK .W.ил, 1е„. ae.'iiiiin басылган. Бпше бул жолды: Шшпка'туар oewpi.’ Д™oKbicaiv. Абай cw.n алгашкы дурыс калпьта келер e ji дел ойлаимыз. 1909 жылгы жииактыц 1-6ед1к, халык, туралы деген ялен тобьгнда 19-елоц болып жныр.ма ymiuiui, жнырма ■flpTimui беттершде «Замаи акыр жастлры» дсген млен- мен Cipre тутае 6ip елец болып. Ka3ipri жеке елец болып басылып журген, «Кайны iiibiFap Ымнеп» e.ieui берЬпгеа. Вул жешмде 1954 жылгы жннакта eui6ip TyciHi'K бе- puiMeiiji. Бул да Аба н елецдерипн колжазбаларын, бас- жинактарды салыстыра отырып зерттеп, тусипк беру- Д|кажет етедц «Квз1мн1н карасы» '150-беп ёлёкгиТц cerisimni шумл- гыныц yuiinuii жолы: Деп басылган. Б1зше бурынгы баспаларда. соныц iiuinae 1945жылгы жинактагы: Дел басылуы дурыс. Бул арада ауыздыц бар екендтн бэянлаудыц жен! жок. Махаббат лнрикасына таи сулу- ДЬ11< аузыныц лэззэтт1л1пп айтып отыр. Элецнщ ушшчн шумагыныц тертпшп жолына былай- Ша «тусшж» берген: YuiiHiui жолдыц тертшпн жолы MypceiliT колжазбасы бойыкша: Кд.щогл (V) свз аайын,— 5еп ж1бер1лд1. (Ce6e6i не? К. МЛ. Бул жол 1909 жылгы 'жинакта: Кя.ткача .-ят тайын,- №.iinreii

Ен дурысы, «кадкаFa» емес, 1909 жылгы, 1939 жылгы гы жэне 1945 жылгы жинактаил: Кал^ама газ данын,— ден басылгаиы. «Калкаы » деу жаксы керген жанды езшс жан тар- тып, шын суйгенде айтылатын жылы сез болса, Абай жР riTTin суйген жарыиа (калкасыиа) жолдаган махаббат солем!и сол жан тартатыи жылы сэзбеи 6epin огыр. Осы еленнщ оныншы шумагыныц езшде де: 1\\алцамныц нуекасыи К»Р, ке'пм, Oip кенел,— демен ме. Абай езшщ cyfiiKTi улы Эб1шке жазган хатында: Мен солем жазаммн, Клрагым, цалцама,— дейдь ©лецшн он тертйпш шумарынын бастапкы eKi жолы бурыигы баспада: Каяусыз калпыцнан, Йз артын дацкыцпан. Макгаудын шартыиан,— деп дурыс басылып жургем Абай сезш 1954 жылгы жи- пакта: Каяусыз цалпынан, (?) 03i артык даццынан. (?) деп «тузеген». Он жетппш шумактын 6ipiHiui жолы бурынгы бас­ пада: БЬОсрде гашык кеп,— деп дурыс басылып келсе. 1954 жылгы жинакта: Б1здсрдчР гашык кеп,— дсп «тузеге н », ягнн сезд| м агнасыздыкка айиалдырып. бузган. Пул айтылгандардмн бэрш Абай елецше «туенпк» бе- pyuii жолдастар тус1пбей «тузеген» дешк.

Ал, A6aii влошн Kecin-iiiuiiii, кыскартып, б'фнеше шу- магык альт тастауды нс деинйз? Жогарылакы айтылгаи «Козчмгнц карасы» атты Абай 6.iciu 1909 жылгы жинактан соигы баспаларында жиыр- ма eKi шумак болса. 1954 жылгы баспасында он тогыз шумары гапа калды рылгаи: Сан Kiel муцзйссш, Сабырчен тыдайсын. деген шумактан ксйш Келетш: Акыдсмз fin болмас. Шьш гашык сын болмае, Сый болса сыр болмас. Арызымды айтайыи. Куй болар, куй болмас,— •Jcfifin tki а\\i,i3 ял сил i муллгм «жарамсыз» etin алып “acTaFaii. Канусыз калпыцнан, Qji аргык данкыннан. ли Састалатын шу.мактын сонынан келеп'н: Cenciit — тон mapoOTi, Дртыкша жаралкан — 1е,ён шумактыц бастапкы ек\\ жолын гапа калдырып, со»гь! cki жолын алып тастаган. Ал осы шумактыц сонынан келетш: г-аГтп, Абайд! :олын тагы алып »лоп1не ампутация жасал-

i линии iron, г i, eKiiiiuiciniK сон- гм c k i жо.~ь: жлртыдаи f>yri:i шмгарган Kii.ii яма: *i • .■* жауалсы» карау I .mi rin A fiaii iMK'- aii ): PA a n .’ hj e.iciucp жи .HII 6nc .' V. ,i-. пчл яры KlpMcft калганы бед АбаЯчЫЦ ; /,I., iji'ao.-ift i мл \"и тургылан те- дмн ори-.' >ki •-..iii>...-г-fi.-.o l9A.i жылдан ecp5 Лб<ш;и-> 4 карычка ш л а Оасталы itапана яо.. i , opf-i- Г1ЛЛб;:;> My : -i чat5* .он!, зерттелп! тапылгаи per.ipeK Ч1-]'.■ А Линды it r.- ■ rt.4! -яга .'.aHp.iaiaH рсл- Одан ro.i tan да б!р1ч*;ис шумактар. 10Я ■ ■ i >'..ч Дбайчын Сурыпгы и:ыгар- Kr'nc ■ Oil пч влсцлер! де табил '«коллар на- маляр жни. • к ы , г . «Жастычшн Ota ды. f«'0 K in i Kaii.’iat ijh -, л.' • /Аблра.чмам яд1мИк» гуралм, ;i\\; iy.iKi> K-o ... * t : ....пинт ха гм», «Карга м«и ЖШ1ЯК ,; ■>i i чор. -.с и: баска.-iap — небэр! 600 *».ICIt.H |ii M U ' ч . и ч ) г , - 2t-ii;ii (1939 ж. линек. <iyi жни: MMl'TI.1 l;i.:i'\\ • I ‘ чк’ .;и.ца а о tan бурыми '•or. <: m \\i ■л--. • . Г : ...-I. табыл* аи Аба> Г.ЛОЧ, F. If,' :i uiHi nrua.uipw юлыга г\\сн >\"■ лс Л б «I.* К’ртт.’ уш: ,'Kj' |:\\ iu •. -'еГ!■«.•■и\" ч.рл!н (М Эуе. ' Л маижолов. Н Сауран 1 . г Iао. ч •..,>•! болатыа. - i n Расы аган Аб*1- г:| лзпрлаыч1' ■ т \". олгс aiiri.ii A6a'i » . - ... г , .. ,\\cin. •K4Wpv:

wTiiii-

деп басылган. Б1зше бул ж0.1 дурыс угым бермей _гур Джи накым бойынша эуелде Адам ага мен Хауаиа бешсте болады да Хауаиа Адам этапы азгырып бурые жолка салады. Осыпан каЬары келген «алла» оларды «жазгырып» «фэни» дуниеге («опасыз дуние») «кеГис» дуниесше экелш тастапды-мые. влецши 6i3 аниме ет:л отырган шумапы осы айтылгян джи аиыздыц иепзй* сэйкес. Олай болса Адам ага мен Хауапапы жазгырган «ал­ л а » оларды, кванта басылгапдай, кеГп'ске бастап эксл- менд1, жазалап акеп тастайды. Осы жогарыла келт1р!лген дэлеллерге cyiieiiin илек шумагып: Атанды анац азгырып. Гургызбаган беГпске. Алласы они жазгырып. Тастаган океп коШске,— деп окысак Абай жазган пускам сэйкес болады дер еды- Ж уз алпые беейнш беттеН «Боны булгаи»,— деп бас- талатын елецкщ екйшн шумагынын yiuimiii жолы 19о4 жылгы жинакта: Bip MiHi жок бендес!П,— деп басылса, 1909 жылгы жинакта: Еш Mini жок бенлест,— деп басылган. Б1зше дурысы да осы соцгысы болады. 0 ленн|ц ал ты к ш ы ш ум а г ы н ы н ал ты н ш ы жолындэ- Fi.i « а с п а к » деген сез е л с ц ш к м а г н а с ы н а К араганда, сез- дщ о р ы н с ы з ту р г а н ы н а К а р а г а н д а Абай ж а з г а н сез емес екеш Kepiniii тур. Кггапта: 1Бн — саспак, Эулек! аспак (?) сыпыра ку,— деп басылган. «О улек Ь дегеп евздщ сонынан келш тур гаи «аспак» деген oiu6ip маша бермейдк Diз бул сездй1 орныиа «аскак» (аскактау) деген сез;и колдаисак, ауле- Ki адамныц аскак болатыпын баса керсетш тургаий угымды, ианымлы болар ед! де, влен Абай жазган т\\®

нускасыи ташсан бол ар c ji. Ыз онда олекд! была»! окыр ед1к: Oy-iCKi аскчк, шныра ку Eia Абай сезнпц осындам бурмалапы п турганы на нац. тылы Ke3i.\\ii:i жсткен ж ерле. бурипгы соцьы ж инактарда хате басылыи Ko.ireiiin оц п м с о'гпёйшз. «Жаксылык узок •ту-рмайды» (167, 168-бет) деген аден!Йц eKiiiini шумагыныц аягыиа ксншнен косылгап: Жср корыгыш желгек шал. Жел1п жур!п боздайды,— дегеи CKi жол елец 1909 жылгы жинакта жок. ©лекнш баска шумактарыныц 6api де терт жолды болып келедь Кешннен косылган осы е;и жол елец екший шумакты ал. тыжол erin тур. Жане осы ею\" жолдыц елец мазмуньша riкелен катынасы да жок. сиякты. Бул ei<i жол елецд1 де терец1рек зерттеп, толык тусипк беру керек. бледшц ymiHiui шумагыныц yuiimui жолы: Урпиген журск баси.пмай Таланты кэшл елермес.— деп басылган. Журекп урпиген деу кешлге кокымсыз TypFan сез. Бул калан да цате басылган сез бола ма дей- М|3-Мумкш «ербшен» деген сез бе екен? Kecin айту ци- ын. Баска колжазбаларды карап, зерттеу т1лейтш сез. , «Карангы тунде тау цалгып» (172-бет) еленйнн ек‘ш- шумагыныц бастапкы ei<i жолы: С1лкЫе ал.мас жапырак,— Деп басылган. Ал, 1909 жылгы жинакта: Шацдай алмас жол даты, Сыбдырламас жапырак,— (78-бет) деп басылган. Не пылит дорога. Не дрожат листы,— Деген жолдардыц ауда рм а си 1909 жылгы кггапта осылай fiepi.ireH.

«ваш е сеибе. жас ойиЫл*. (173-бег) еленшш жетш ап шуыаны 1954 жылгы жннакга: Б!Л|'п оган не керек, Жалтацдаган ж ас ж урок Байгус-ан лееш t)i-мессц.— деп басылган. Б1зше 1909 жылгы жинакта елен туп нус- касына свйкес дурыс басылгап. (ип'нен к лЛги жеймШц, Жалтацдаган жас журен iiafiryc-aii лесin Арй.ша'н (79-бет). «Антленем таркайды* (176-бет) елешнт екш uii шумагынын уипнил жолы: KiM антын шайцайдь, Амал жок жемеске, - деп басылса. 1909 жылгы жинакта: K im апттан шалкаЛды,— (25-бет) деп басылгап. Teprinuii шумактын ушшип жолы 1909 жылгы кг тапта: Жортагы мал жаплы,- деп басылса, 1954 жылпл жинакта.' Журт тагы мал жаОды,— деп басылган. ©лещин тагы 6ip-eKi шумагындагы влей жолдары 1909 жылгы баска бойыпша бер1лмей, МуРсе1,п колжазбасы бонышиа бер1лген. I Жалпы осы влеиде мазмун. магна жагыкап ек|ушты. ■ купгфг турган елец жолдары молырак, кездеседй pV-1 | влецд]' repenipeK зертгеп. туп иускасып калпыиа келпр} кажет. «Ж ас ecnipiM замапдас капа кылды» деген вленйн11 (180-бет) eKimui шумагынын yuiiniui жолы: Арын сатыи. ант урып (здегеш,— деп басылган. 1909 жылгы жинакта:

деп бор!лген. Бу.п жвиде 1054 жылгы жинакта eui6ip ту- ciiiiK oepi.'iMci'cii. «Кантсо жош'л болады журт бнлемек» (184-бет) Iinin Gepiu бон, iinncire гшч са.шп, деп басылган. НЮ!) жылгы жинакта: Illliil OcpiK бон, lioircire то.шсыч, (25-бет) деп елец чазчупына сай дурыс басылган. Тортншн шу эдиктыц басганкы ек! жолы: Ш\\к,ыма‘(?) халык ьачшше каргаша бок,— Деп бурмалаиып Оасылса, 190!) жылгы жинакта: Деп дурыс басылган. «Тала/i сез булан бурый кеп айткамын» деген елен 909 жылгы жинакта 1896 жылы жазылган деп басылса, ‘ 954 жылгы жинакта — 1895 жыл делшген. Кпаптыц 197 бетшдеп «Аш кары» жубана ма майлы ас жемей» деген оледшц тогызыншы шумагынын сонгы жолы: Буранлап жылы жузт аска саткан, Антургангс /урсыл.чпй, (?) кета'н KauFbin,— Деп басылган. ©леншн бул жолы жанында 311-бетте бы- лайша ryciniK бер1лген: «Тогызыншы шумактын терт1нш1 жолы 1909 жылгы жинак. бойынша: Антурганга цосылмии кетс>н какгып,— Деп каллырылды. Бул жол МурсеГпт колжазбаларында: Кезегенге косылма, кел, кет кангып,— Деп керсетйтген». Б1зше. осы елен штмагыныи мазмунына К а р а га н д а ‘Э09 жылгы. 1954 жылгы жинактардагысы дурыс емес, ‘\"урсеШт кел жазбьсьшд aFысы дурыс (1945 жылгы жи- “акта да Мурссш г колжазбасы бойыпша баскан). ®лёа layыщын Г.is былай окыр едш: 5-к Чу, 65

Minep пгын. KiiiMiii ып-мкшам кып, Сымбаттаиып, сммпиып тамак андчп, Буранллп жылы жу-'ич аска саткан Кеаегекге цосылма, кел, кет цицгып. Жай сезбеп айгкапда: жылы жузш аска саткан ант- VppaiiFa косылганша, кангып кеткеншц esi жаксы, деген ой айтылып отырганы элецнтц магнасынан айкын Kepi- Hin тур. Соны.меп 6ipre, 1954 жылгы басылганындай: Антургаига косылмай, кетсШ кангып,— деп окысак, Абай «лепнин керкемдш кунын да темендет- кен болар ед1к. Ce6e6i «антурганга косылма» деген сез- дер келеей опытны, шумактыц акырры жолында тагыда айтылады: в з ушнен жнренш, кашып журген Антургаига цосылха капылыста. Олай болса тогызыншы шумактыц терт1нш1 жольш жоиарыда айткапымыздай: Кезегснге косылма, кел, Кет кангып,— деп тузесек Абай е.теш оз калпына кедетдш даусыз деп сенешз, «Балалык влд1, бьтдщ бе». (199-бет) деген елещнн бееншп жоли 1909 жылгы жшгакта: KiM б|лед| байгустар. (27-бет) деп басылса, 1954 жылгы жинакта Мурсейй колжазбасыиа суйенш: Юм Ciae.Ti, сен кзтр,— деп баска». Ол женшде дэлелдг тус1н1к жок. влекши тогызыншы жолы 1909 жылгы жинакта: Боталы туйе салюты,— деп басылса, 1954 жылгы жинакта «еняктынын» орнына , «сек1лд1» дегеп. «Рахат, меш тастап коймадьщ тыныш», деген Лер- 1 монтовтаи аударылган елецнщ (203-бет^ 6ipiniui шума- гыныц ушшпл жолы: 66 !

Жастык к\\мар умхттщ нуры кайтып, деп басылган. 11)09 жы.иы жппакта: Жастык. куат у »т т щ нуры кайтып, (80-бет) деп туп муската сей дурыс басылган. \\miiiuii шумактып. ушпшп жолы 1909 жылгы нтапта: 01з алданып. Hidden соккы жеген,— ип басылса, 1954 жылгы жинакта: 3@ i алданып, взгеОен соккы жеген,— зелшген. Exi жуз тертшпл бегтеп «Аргы атасы кажы ед1»,— деген елецшн. ек1нш1 жолындагы «таткан» деген сез кер- неу адте басылып тур: 1 1Бешстен татцан (?) пэрбетт . Бул арада «Бейютен таткан» деп кеЫп айтудьщ eni6ip реп жок екен! нм ге болса да мэл!м нэрсе. Б13 еленшц бул жолдарын: Аргы атасы кажы ед1, БеШстен татк,ай шэрбетп,— Дспокысак туп нусканы калпына келт1рем1'з. Акын «Бе- 'истен шэрбэт таткан (татса екен я рки жуыакта болса кен) деген титек капа 6Liflipin отырганы тусЫкт1 нэрсе. Аб,драхман елгенде, оныд келшшеп Магышка (M aF- Рпфага) жоктау реп'нде Абай шыгарып берген деп жа- Рияланып журген елеп («Айналайын кудай-ау...») взппн j®r,|a, мазмун жагынан болсын, квркемд1к тур жагынан °‘Дсып Абай стил1не кел1нк1ремей жатыр. Абдырахманнын наукасы устшде де, Абдырахман ■аитыс болган сон. да Абай тещ репндеп акындар (Акылбай, Макауия, Кэютай т. б.) кептегеп елец, жыр, чоктау, жубатулар жазганы мэл1м. Магышка жоктау Ыгарьщ беруш! сол акындардын 6ipi болуы да мумии эРсе. Сондыктан бул елен эл1 де зерттеу керек етед1. ,. шыгармалары жинагыныц 6ipiHUii томында . . ‘■1ж.) басылган елендершдеп текстология жоншдеп айкалган кемш!л!ктерд! aaipxne осымен аяктап, енд1 осы °мда жариялангап Абай поэмаларына токтайык.

Абайдыц 1909 жылгы жииагына акынньщ eKi поэма- сы к1рген. Жинаклын 17-бел1п «Энпме Масгут» шыгармасымен (98-беттен 100-ботке дей!п) ашы.пып, одан сон. eiciumi «Ескешнр эипмесЬ (100 беттен 103 бетке дейш) келедь Бул онг!мелерд1ц жазылган жылдары керсетммеген 1954 жылгы жннакта акыннын бул шыгармаларь: тек «Ескенд1р», «Масгут» деп аталып, еи алдымен «Ес- кенд1р» одан сои «М асгут» басылган. (1 том 223, 234 беттер) «Ескенл1р», «М асгут» поэмаларынын тексл 1909 жылгы жинак. жопе МурсеШт колжазбалары бойынша бер1лд| дел1нгем (315, 317 беттер). Б1з епд1 сол 1954 жылкы басылу рет1мен осы шыгар- малардын. текстология мэселес1пе токтайык. «Ескенд1р» поэмасыидагы уш1нш1 елец шумакынын екшип жолы: деп басылса, 1909 жылкы жпиакта: Жлкыи жерге жау Полды тура аттанды,— деп басылран. Тертпшл шумак: Жазасыз жакын елдщ бар!н шапты, 61 1 6Даримнын суындай кандары акты. Шапкам елд т opiu де бодан кмлып, к 'мд хпен колыма тартып апты,— дсп басылса, 1909 жылгы жипакта: Жазасыз жакын жердиj бэрш шапты, Дарняныц суындай кандары акты. Шапкам ел.'и'ц бзрщ де бодан кылыи, вк'метш колына тартып апты.— деп басылган. Осы 1909 жылгы басылуы олепнт керкем- д1к, маз.мупына сан д^рыс берклген. 1954 жылгы баспадагы 6ipinuji жолдагы «елд т» ген сездщ орыпсы.ч тургааып еленнщ yuiiiiuii жолынак коруго болады. Ондн: «шапкан олд1ц...»,— деп «елд1;|4 дегси сея 61р шумакта cKiiuui канталап тур. Сондыктаа 1909 жылгы баспадагы Gipinuii жолдагы «жердш» Дсге11 сез нагыз AGaii созг

1954 жылгы баспадагы тертншп жолдыц: депбасылуьг еленд! магаасыздыкка аГшалдырып тур. втш кпен neni тартып апты? деген суракка жауап таба алманмыз. 1Ал. 1909 жылгы жинакта: Шапкан СЛДН Papin де бодан кылып. вшметш колына тартып апты,— Деп елд1 багьшдырып, вюметт! рз колына («Ескенд1р») тартып алганын айкыгг керсетш тур. Сепзшш шумактыц cohfu жоды: Жан шыкпади алдынан. токтауы жок, ЖерёИц /ку.'нн жекс бн.теи алыакшынык,— Дел басылган. влецкщ с о т ы жолынла 6ip буын артык кеп'п, влек енд1 кара сезге карай тартып тур. Q-теинin бул жолы 1909 жылгы жинакта: Жер жузш жске билсп алмакшьшын,— Депдурыс басылган. Он алтыншы шумактыд екшип жолы 1954 жылгы жинакта: Жарлык шашты. кол журя! суды врлей, Шапзада барлыгына дамыл бермой (?),— Деп басылган. Бул ай окылгонда ШаЬзада («Ескепдтр») колына дамыл берме;п деген угым туады. Дуры- еында олай емес. ©леан!ц алдынгы жолымда Ескенд1рдш жарлык шашып, колдыц суды ерлсп ж ур т кеткеш айты- ,Ыгг отыр. EKiinui жолы 1909 жылгы жинакта: ШаЬзадага бармакка дамыл карчей,— fIOI-бет) деп дурыс басылган. 6Он тогызыншы шумактын сонгы жолы: Дел-сал болмп opi де кайта шыкТы, Алысып эл келмоан байкагап той, Зеп басылса. 1909 жылгы жинакта: Бэр! де ала алчасгы байкагап Fofl,— 5епбасылган. Бул арада камалдын какпасын ала алма- Сы« (аша алмасын) 6api де банкалы дейдй

Ал, 1954 жылгы баспа бойынша алысып эл келмеан байкады деген утым туады. Б ул дурыс емес. Ce6e6i Ес- кешйрдш колы eiu6ip эскермен алысып, анкаспайды. Сондыктан 1909 жылгы жинакта еленнщ мазмупи дурыс бер1лген. BipaK, осы ек5 жолда «6api де» дегек сез ею per как- таланып тур. Осы жайды зерттеу керек болады. Жиырма алтыишы шумактыц екшнп жолы: Орамалды куанып колына алды, Сый алдым деп халкьша кайта барды (?),— деп басылса, 1909 жылгы к1тапта: Орамалды куанып колына алды, Сый алдым деп халкына кайта салды,— (102-бет) деп дурыс баскаи. Жиырма тогызыншы шумактын ушi11шi жолы: — Таразыпы экел де сунект! сал,— деп басылса, 1909 жылгы к1тапта туп нускага сай: — Таразыпы апкел де суйек-ri сал,— деп басылган, Отыз бесшш! шумактын тертшип жолы: ©лее тояр кезше кум купылганда,— деп басылып, вленш'ц ыргагы шалые басып, аксап ту' 1909 жылгы жинакта: ©лее тояр кезше кум куйганда.— деп дурыс басылган. Поэманыц ец аяккы кырык екшнй шумапл: Лкылсыз езш мактап былжырайды, Бойына елшеп свйлесец (?) нен курайды. Жяксы болсан, (?) жарыкты к!м кермейд!. ©з багакды езщнен кш сурайлы — деп басылып, елецшн маптасына нуксан келш, бурмал*- пып тур. Пул шумак 1909 жылгы жинакта: Акылсыз 031Н мактап былжырайды. Бойына елшеп айтсац нен курайды. Жаксы болса жарыкты юм кермейд!, ©з багакды езшнен Kin сурайды,—

леп Абай сезц езпйц ораын, маша, мазмуиыи сактап, дурыс басылран. «MacFVT» поэмасыныц ен Gipinmi жолы: Я, алла, курметЫдс (?) досгык Махмут.— деп басылып, ©лен магнаеыздыкка аииалып кеткен. 1909 жылры жинакта: Я,-алла, цурметЫде (?) доетыц Махмуд.— (98-бет) деп дурыс басылран. Жет1нш1 шумактын 6iр!пшL жолы: Бай емеп батыр емен. хай да (?) емеспш. Атакты артык туган жак eMecniii,— Деп басылран. 1909 ж ы л ры жинакта «д а » мулде жок. Торызыншы шумактыц сонгы жоль:: Кабыл кер, серим осы, кольшдм бер,— Деп басылран. 1909 ж о л ры ж инакта: Кабыл кер, серим ушж колынды бер, (98-бет) делinген. Оныншы шумактыц сонгы жолы: Барайын деп узде erin кол кагысты,— Деп басылран. 1909 жолры жинакта: Барайын деп уагда айтып кол кэплеты,— Он екишН шумактыц 6ipinuii жолы: Барса тамда 6ip гул тур солкылдаган,-- Деп баеылса, 1909 жылры жинакта: Барса тамда 6ip гул бар солкылдаган,— Деп басылган. Он yumiuui шумактыц бастапкы ею жолы: Aflih жесек, акылын жаннан асар, Сары жесец, дэулепн судай тасар,— Деп басылса, 1909 ж ы л р ы ю 'тапта: Арын жесек, акылын жаннан асар, Сарыны алсац. доулетш судай тасЪр,— 199-бет) деп басы лга н. 71

Он тертишл шумактын 6ipiuuii жолы: Ол ж1пт шал свэЫе к,улац салды (?),— деп баеылса, 1909 жылгы к!танта: Ол ж!'пт cejiH угып тура цалды,— деп басылран. 1954 жылры жииак боныиша окысак, бас- тапкы жолдары «салды » деген сезбеп осы шумактын Теренин' жолында тары кездесемтз: Кызыл желне жеймш деп колка салды,— делшген. Он беейнш шумак 1954 жылгы жинакта елендж нус- касынан айырылып: Мен беремш, танбаймын айта тура, ©кшбессц тубшде журе-журе (?) Ак пен сэры екеуш алмаганыц (?) Мэшсш айтеан екеп (?) жаным, cipa,— деп басылган. Ал, 1909 ж ы л ры басылу иускасын окысак: Мен берем!», танбаймын айта тура, ©кшбесец туб1нде журе, бара, Ак пен сэры екеуш алмаганньш Maiiicin айтеан кайтер, жаным, cipa.— деп елен керкемдж тур жарынан болсын, мазмуныи, маг- на жагынан болсын дурыс басылран. Он алтыншы шумактын 6ipinmi жолы 1909 жылры ютапта: Меи болсам егер, арын жемск edist,— деп дурыс басылган ©лед жолы, 1954 жылры жинакта: Мен болсам егер, арын жемек дед!м,— деп бурмаланып басылгап. Он жетпшл шумактын екшил жолы 1909 жылры ki- тапта: Kepine тентек кеп надан мойнын бурмас,— деп басылса, 1954 жылры жинакта: «мопын бурмас» Дг‘ л1нген. 72

Жнырма екпши' шумактыц бастапкы eui жолы магиа жагыпан куцпрт, уйкас жагыиан да аксаи жатыр: Берсеи калар оларда neci ардыц, Бер.чесен сен дагы нт (Ирги иолОыц (?),— 1909, 1945, 1954 жылдардагы жниактардыц бэршде ле осылай басылган. Бул эрнпе, Абайдан шыккан туп пуска е.мес. Баспадан кеткеи кате болуы мумтан. ©лец- Kiii ыазмуны. уйкас ретшде карап CKinmi жолды: леп жорамал жасап, тузеп окуга болар ед1 дейм1з. Kecin айту киын. Элi де зерттеу керек. 1Жнырма бесжип шумактыц екппш жолы: Epi ашу етсе, эйел басу айтып...— леп басылса, 1909 жылгы штапта: Epi ашу айтса, aiie.ni басу айтып...— леп дурыс басылган. Жнырма алтыншы шумактыц тертппш жолы: Басында-ак, ойлап тегЫ абайладым,— Дсп басылган болса, 1909 жылгы к1тапта: Басында ойлап тегшде абайладым. Дсп басылган. Жнырма сепзншй, жнырма тогызыншы шумактар- Дын 6ipiinui жолдарында «кыдыр» деп басылган сездер, 1909 жылгы жинакта «кызыр» деп берклген. Тепнде, Абандыц вз уакытында лайык свз колдану дэстурше Кол сугумыз тарихи, гылми тургыдан Караганда киянаг болады.' Отызыншы шумактыц -екшип жолы: Жалганнык дэмш бузып K,ayin (?) кылгызган, Деп, терт1нш1 жолы: Арашашы i'jdcnri (?) катын, кыздан,— 1Деп басылган. Ал, 1909 жылгы жимакта: Жалганнын ДЭМН бузып жок кылгызган,— Арашашы хздеткен катын, кыздан,— П00-бет) деп елец мэгнасы дурыс бершген. 73

1909 ж ы; ы Абай жинагында елецнш : Ендй-ire не сурау бул чаманла. Акыл-ой, ар-намыс жоп еш аламда. деген, отыз бiрiншi, корытыпды шумагымен «Эцпме Масгут» аякталады. Ал, 1954 жылгы жинакта: «С ол Масгут халифага уэ- 3ip бопты», деп бастап поэманыи аягын opi созып экете- т1н он уш шумак ©лен бар. Бул женшде 1954 жылгы жинакта cui6ip TyciniK бе- р1лмеген 1945 жылгы жинакта: «М асгут» (1887) — бул дастаи ец алгаш 1909 жылгы Абай жинагына енген. Содан 6epri барлык баспасыида бар. Б1рак 1939 жылгы жинагына туцгыш рет дастаннын екпшй бел1м1 енпзшдь Бул жер1 «С ол Масгут халифага уэз1р бопты» деген сезден басталады. Нускасы MypceiiiT колжазбасынан алынган. Бул дастан «Мын 6ip тун» жуйесшдеп эцпмешн б:р Typi сиякты» (459-бет) деген рана жайдак TyciniK берьлген. «Масгут» поэмасынын екп-шй бел1.\\й деп, 1939 жыл- дан бастап Абай жинагына Kipln журген он уш шумак елец ЭЛ1 де терец1рек зерттеуд! тктейдк Идеялык.мазмун жагынан, керкемд1к тур жагынан алып Караганда да Абайдыц тел шыгармасы деп уз1лд1-кес1лд1 айту киын. Поэманыц бул екшнй бел1м! жайында, эз1рше, ез1м1зд1Н осындай niKipiMiзд! айтып, онын текстология мэселеа’не токталмаймыз. Бул бел1мнщ жеке сездершдеп кемин- Л1'ктерд1 былай койганда. елецшц упкасы, поэзиялык касиетййц ез1 де шамалы. «Вадим» шыгармасы 1909 жылгы жинакта жок. Б)3- Д1Н колымызда «Вадимныц» кеш1рме колжазбасы бол- магандыктан бул шыгарманыц гекстологиясы жайында вз1м1зге ерескел Kepiiiin турган б1рльжарым кемнл.'йкте- pin гапа айта кетем1з. Лермонтовтан аударган «Вадим» шыгармасыныи жиырма беспшй шумагыныц бастапкы жолы: 6Осылар 'ЛДЫ бугЫ (?). ip,iiK сутж.— EipaiK нанын тчлент, деп басылган. «Буп'п» деген сез елец ункасына огаш турган сез.

Осылар елащ тыншын аллы бутin, BipaiH наньш пленш, б|рдщ сутйг,— деп 1945 жылгы жипакта дурыс басылган. Сол сиякты отыз тогызымшм шумактьщ: Соккан боран сеюлд! Giaaiu ewip, Не тыныштык тауып Gepai, взщ де квр,— деп бер!лген елецшн екшип жолындапл маяна кунпрт болып тур. Бул елец жолдарын колжазбалардын эр нус- касымен салыстырып зерттеу кажет. Б13 eiiai «Эз1м эцпмесше» токталгымыз келедй Бул шыяарма жайыпда 1954 жылгы жинакта: «Эз1м эцпме- ci» шыгармасынык neriari нускасы сакталмаган, Абай жинактарынын сонды баспаларына енг1з1л1п жур. «Мыn 6ip тун» ертеплерш щ 6ip сюжет1 непзшде жа- зылган. Поэманыц аяяы б1тпей калган» (317-бет),— де­ ген байлау-матауы жок кургак сезбеп «тусп пк» берген. Ешб1р кжэсп жок, iny6aci меи куд1п' жок нагыз Абай елецдерш 1954 жылгы жинакка шрпзбей тастауга баты- лы баряан жолдастар, «Эз1м энпмесшщ » кайдан келш, кайдан койган тарихын бктмесген, шыгарманык iini-сыр- тына ун1лш карамастан, шын тусшж берудж орныиа, жайдак сезбеп жаба токып ете шыкхан. «031М экпмесш » А бай жазган ба? Осыган дэлел1м1з бар ма? Кез1м1з жете ме? «Эз1м энпмесшщ » такырыбы мен идеялык-мазмуны. керкемдж ту-pi осы сурактарды epiKci3 тугызады. Нак- тылы жауап тшейдь «Эз1м aariMeci» А бай жинагыма 1933 жылдан бастап fipin жур. 1909 жылгы жинакка «Ескенд1р», «М асгут» сиякты Абайдын окигалы шыгармалары к1рген. Ал, «Эз1м aariMeci» онда жок. «В адим» алгашкы жинакка к'рмей калган болса, бул шыгарма МурсеШт колжазба- сынан табылып Абай шыгармасы eKeiii дэлелдешп отыр. Сол сиякты «Вадимды » Махмуттык да Абай колжазба- сынан Keuiipreni мэл!м. Ал, «Эз1м aariMeci» Абай шыгармаларын Keuiipymi- •чердщ 6ip де 6ipiniH колжазбасында жок. «Эз1м aariMeciH» Абай 1896 жылы жазган делшш жур. 1896 жылы (А бай онда 51 жаста) «Эз|м энпмес!- »ш» такырыбы мен идеясы Абайдын кешлш аударды Деуге мумюн емес. Окушы журтшылыкка мэл1м болган- 75

дыктан Oirj «Эз1м anriмеспГщ» окигасына токтап жатпай- мыз. 1887 жылы «© леи — сездш патшасы свз сарасы», 1888 жылы «Б1реудщ icicici елее каралы ол». 1889 жылы «Мек жазбаймын вленд1 ермек ушш» влецдерш жазган Абай. 1896 жылы «0з1.м экг1мес1н» жазды деу акылга симанды. Шыгыс эдебиетнп'ц y-^rbTi эдеби мураларына квшл аударып, кейб1р такырыптарына арнап шыгарма жаз- ганда да («M acFyr», «Ескенд1р») Абай езшщ акындык енерге коятын шартыныц тургысынап к,арап жырлайды. ©ленд1 ермск уш!н емес, жастарга улг1-внеге бермек yuiin жазган Абай. «Эз'ш эцпмесЬ сиякты ертепнт окнга жел1сше т у с т алып, узын ыргасын еленмен баян- лап беруге бармантыны даусыз. \"Ппт! баска дэле.лдер1м1з ез алдына «Эз1м окпмеа- шн» влецд!к (поэзнялык) касиетш алып карасак. идея- лык-мазмунып былай койып, керкемдж тур1не кез жн берсск, Абайдын ез сез1ыен: эттеп дуние-ай саз тапир Kici болса, кемш1л1г1 эр жерде (эр жерде емес-ау, бар жерле) керчеу тур-ау, дер ед1'к. Сопдыктан да Абайдын эдеби мураларыи зерттеуш' эдебиетип, тарихшыларымыз, галымдарымыз «Эз1м они- м е с т » а у ы зр а алмай, кармеген Kici сиякты квндл аудар- май вте шырзды. Абайдын coRFbi Ж1.1лдардары жинактарына Kipin жур- геи «0siM anriMeci», Абайдын о к л а д ы шьнармаларынын |'шшдеп ец келемд1с1 бола турып квзге Tycneyiniil ем «0 3 iм энпмеенпц» езьак: «М ен Абайдан турам жок!»-— дсп тургандырыиан дейм!з. Осы «0з|'м эцпмесЬ Абай жинарына Kipreai бершгеп сц мардымды деген TyeiniK 1945 жылгы жииактын 460- бетшле бер1лгеп, онда былай дейдк «0з|м эцпмесЬ (1896). Бул «М ын 6ip туп» ертепсп неп алынган. Ец алгаш бул эдпме Абайдын 1933 жылгы жинагыпда басылды. Онда жазылран ж ы л ы -— 1896 жыл деп керсетшгеи. Сол нускасы 1939 жылгы баспасында да еиген. Хикаяныц аяры Снтпей калган. Осы жолы Дас' таниып аягына бурынгы баепаларында жок. 12 жол елей косылды, баска взгерт болтан жок. Квркемдйс стиль, сары ны ж агы на н а л га н д а б у л э ц г/м е А б а й иштармасы е.пес сияктм. (Астын сызган б!з К- М .) Б|'рак. Тураш Дбанлыц басылмаган елешн жинаганда. осыны да Абан- д!К1 болура m ic деп к1рпзед1 екен. Оньш дэлелк осы

twetui тауып depyuii Ырсаев Ыскак дегсн Абайдыц жа- кып туысканы «Э з1м эцпмссш» даусыз Лбанд1к1 депть Ыскак ерте куплей Абай сезше укыпты болып, оны кеп жинаган туысканыныц 6ipi. Ол: «Абай мулы ерте уакыт- га елец eTin, 6ip жазган соц, кайта караыай тастап едь А1ен сол уацытта жиыстырып алгамын»,— дейдь блен- н*н бас жагында кездесетш есюлеу жерлер! ecicipin, жыртылып калган колжазбадан Ыскактыц я шала ке- wipin, я шала угынып, ез жанынан телеу салып айткан С9здер1 болса да ражап емес». Mine, «Эз1м эцпмесппн» тарихы туралы бар мзл1мет осы. Бул туснпкп беруинлердщ ездер1 де «Э з 1М эцпме- С1Н»: «Абай шыгармасы емос снякты»,— дейдк Сонымен 6ipre туЫшктщ езшде кым-кикаш кайшылык бар. Ыс- кактыц айтуы бойынша эцпме Абайдыц ерте уакытта жазганы дейд1 де, жазылган уакытын 1896 жыл ет1п кояды. Ал, ерте уацытта жазылтан болып, ол эцпме- олец Абайдыц туысы Ыскактыц цолында сацталса 1909- жылгы жинакка неге юрмей калган. Б1з «Эз1м энпмесш» жэне Ырсайдыц Ыскагын б1ле- тш Эрхам Ыскацов, Рахымжан Мамырказов т. б. адам- Дармен зцпмелескендс олар «Эз1м эцпмесш» жазган сол Ырсайдыц Ыскагы екешн жэне Ыскак ез1 де акун адам болганын, Абайдыц жакыны екенд1г!н аныктайды. Ыз осы келт1рген долелдерге суйешп «Э з1м ецпме- ciii» жазган Абай емес, Абай тбц>реппдеп акынныц 6ipi Ырсайдын Ыскагы деген кортындыга келд1к. Б1рак, кЭзц| экпмеЫ» эдебиет тарихынан мулдем шыгып кал- сыц деген ниеттен аулакпыз. Оны эл1 де зерттеу кажет Дей.\\нз. Ыз осымен 1954 жылы шыккам Абайдыц толык жи- аагынын. 1 томы жен1ндег1 текстологиялык шолуымызды аяктап енд1 ек1нш! томга кешем1з. Екпнш томный, жетшил бетшдеп «М алга достыц му- |[ыжок малдан баска» деген елецнщ уш1иш1 шумагыпыц соип>1 eni жолынын магнасы ек1 ушты болып, куипрт тур: Осы купле мал кайла, бок шпиле. Алтын алсаи, Передi бон.шан жен, •Теп басылган. Осы елец жолдарып зерттеп, магнасын айкьп|дап туснпк беру кажет 77

«Тунлэран ата-ана жок» (8-бет) деген елен 1909 жыл- ры жинакта (1 -белin, халык. туралы, 28-29-беттср. 29- елен) «Dip сулу кыз турыпты хан колында» деген елен- мен 6ipre б!рак елец болып басылран, «Бф сулу кыз ту­ рыпты...» елецппн басында недель ©леншц мазмунына, acipece: 6Пaiiбайтыл тартып, aFa жок, Жастарга жаппас жала жок. Жат кораны кузеткен Картац шалда сана жок,— деген елен. шумагына Караганда Абай осы елеши «Бф сулу кыз турыпты хан колында» елецше одей1 эпиграф етш жазган ба дейхнз. 1909 жылры ш'тапта елецн1ц 6ipre басылуы жэне идеялык-мазмуны осыны керсетет1н сиякты. «Сараттыц шыкылдагы емес ермек»: (11-бет) еленг niH. еюнш! шумагынын yuiinuii жолы: Тиянак, (?) жок, турлау жок, келд|’, кетп,— деп басылса, 1909 жылры жииакта: 1Махаббат жок, турлау жок, колд , кетп',— (48-бет) деп басылган. ©лецшц ушйшй шумагынын 6ipiiiuii жолы: втек 0Mip белгШ (?) осы сыбдыр,— хабарыдеп басылса, 1909 жылгы жинакта: 0TKCH ам!р — осы сыодыр,— деп басылган. Б1зше 1909 жылгы к1тапта акын жазган туп пуска дал бер1лген. Ал, 1954 жылры жииакта: «Сараттыц шыкылдагы емес ермек», еленшш текст! 1909 жылгы жинак жэне Мурсейгг колжазбалары бо- йынша берьтдЬ>,— (25-бет) деп «тусппк» берген. Кггаптыц он екпшп бет1ндег1 Абайдыц «Кен1л кусы куйкылжыр шартарапка» деген эн туралы жазган влет- Н1ц беспши шумарыныц ушпшл жолын, Абайдыц терек ойлы магналы ce3inin тубше ушлмей, сыртьптан сыгалап карап, былайша бузган. 1945 жылгы жннагында: (?) цацгыр-куцИрKopiM толгаи тауысар Сол жер!пс ойыимен аоаласшы- 78

Ал 1954 жылгы жинакты одам K©pi «сыпайылап». KepiM толran тауысар куцеф-куцгф (?) де» «тузеп», былайша тусппк берген: «Бесшпй шумактыц ушйшп жолы сонгы баспаларда: 1Кер!м толгал, тауысар цацгыр-куцг р,— Jen алынып келсдк Бул жинакта 1909 ж ы л ры баспа не- пзшде: KepiM толгап, тауысар куцг1р-куцг(р,— болып тузет1лд1» (258-бет). KepiM толгаганда «кангыр-кунпр», «кунпр-кунпрге» айпалса не болтаны... Бул «TyciHin» шындыкка жатпайды. 1909 жылты жи- I аактыи, 34-бетшде: « Цоцыр куцг1р» деп басылтан (ecxi араб эршмен басылтан бул жинакта, казак сезшщ дэл туспей турманы байкалады. BipaK, байымдап окытан wcire сездщ туп нускасын ангару киын емес). Сол сиякты колжазбаларда «коныр кукпр» деп жа- зылтан. TinTi ecKi баспата, еск! колжазбаларта куджпен карап, ез1м1зше зерттегеннщ езшде, жаксы энд1 жаны cY\"in жыр еткен, композитор Абай кулакка мазасыз магнасыз «кацгыр-куцпр»-д1 (какофонияны) куаттады деуге бола ма? Бул жауап т1лемейт!н сурак. вледжц магна мазмуныныц ез!-ак Абайдын магналы есыл C03in калпына келп'руге жем кврсет1п тур. Олай «олса бул шумакты: Квбшесе эн басы келед: ашы, «Кел тында» деп езгеге болар басшы. KepiM толкап тауысар к,оцыр-куцг1р, Сол жерше ойыцмен араласшы,— окысак, Абай свз1 болып шыгады..Б1здщ кейб!р эде- биетшиер, «сол жсрше ойын меи араласшы»,— деген Абайдын акылын алмай, «кантыр-куипр», «кунпр-кун- прге» spin кеткен. . Эйгш энш1, атакты композиторларымыз эдем1, эсер- •1|амдер1н: «Жай копир» «Майда копыр» (Естай) «Жай- коныр» (Мухит) «Н а з коцыр» т. т. деп атаман ма. trep: «Жай Kyurip» «М айда кацгыр» десек не болып шы- .Жогарыдагы Абай 6 iiH булд1ргендей болып шыгар 79

«Токсан ауы з с е з Д1ц-тобыкта й туйМ бар» — aciiai к а за к макалы. Сол спнкты А байды ц T\\6ipjii сезшш ту- ftiniite тусш бей 6ip сезш булд1рш алсак, Абайдык асыл с е зж щ аж ар ы кетш, магнасыздыкка айналады. Абап елеш «бвтен свзбеп бы лганса» — «dip карын майды 6ip кумалак ипрш сендей» болып шыгады. Тузу кел, кнсык-кыныр кырын келмей, Сыртын танып ic fiiTiioc, сырын кврмей, демон ме Абай. А байды ц осы есиетш ескермей, «сырын кврмей». «сыртынан топ niuiin келгенднсген акыннык эдеби мура- сынын таза сакталмай, «бвтен свзбсн былганып» отыр- FaiibiH Kepin отырыыз. А байды ц вз колжазбасыныц сак- тал мауы А бай ш ыгармаларыныц текстологиясын зерт- Tey;u киыидатып отырса, акышгыц таза сакталып жеткеи свзш е ж ауап сы з карап, «Казанш ы ны н е р й бар кайдаи кулак ш ыгарса» дегендей, А бай жинагын баспага даяр- лаушы op6ip эдебиетпп вз бетш ен Абай сез in «тузен» берсе, акын влеш «сез патшасы» дэрежесшен айырылуы гажап емес. Он ж етпш п беттеп «М ахаббат, достык кылута»,—де­ тей влсцнщ б'риш п шумагыныц ушпшл жолы Абай жаз- ган магпасынан айырылып калуы даусыз. Ka.3ip дайын туруга (?) Бес кунд|к FauibiK жен емес,— деп басылгам (1945 жылгы жинакта да солай). Бул а р ад а «туруга» деген с е з бутш влек шумагыида ты айтылып отырган ойдан аулак турган «бвтен сез». А бай тиянаксыз,, турлаусы з тез тозатын бес куиз'* гашыктыкты айтып отырганына кумэн жок. «Турут*5' дсген м а ш а бермейтш свзд1ц орныпа «тозута» деген сез- fli твлеу eTin салып влек шуматыи: Махаббат, достык кылуга KiM де болса тен емес. К,аз|р дайын тозуга — деп окысак акыннык айтпак ойы орпынан шытады. вле«- п т екишп шумагыи окысак. «туруга» деген сездш ор,,и' па «тозуга» дегеи сезд1 жазуы .чыздыц дурыстыгыи тат1 д а терсчирек сез1ш>.\\мз. 80

СуШспек кешл ойлайлы, тозбайЖапныц бэр! — катыбас. Cyfiicy турмайдм. Ецбекке аз кун татымас. Осы елешпц алдында келетж Лермоитовтан аудар- гзн елешпц алгашкы еш жолын окысак: Гашыктык. 1здеп тантыма, Лз кун эурс Heci ic,— ДеЙдц Лбай «Махаббат, достык кылуга» еленш Лермонтов- гыц «И скушно и грустно» деген в л е ш н т эсер1мен жаз- 'Зныжэне маша, мазмун жагынан ymiecTiri байкалады. Осы айтылгандарды еске ал ганда, Абай елекшде хате басылын журген «туруга » деген сезд1 — «тозуга» аеп тузеудеп жорамалымызды намымды санаймыз. Жиырманшы беттег! Лермоитовтан аударма «Кан- *аР* (^Кинжал») еленш щ ек!ишi шумагыныц алгашкы гК|жолыныц уйкасы киыспай, аксап тур: тиг'ИЕркел! нэзгк колмен маган (?) У.мытпа деп анрылган жерде берд: (?),— •;ег|басылган (сонгы жылдардагы баспалардьщ бэршде -е солай). жолдагы: «Нэзнс колмен маган тидЬ> деген Zbf курылысы елегшш магнасына да квркемдхгше де в\\ксап келTipiri тур. Бул жолдардын орысшасы былай: Лилейная рука тебя мне поднесла В знак памяти, в минуту расставанья,— Б'з елещнц орысша нускасына жэне Абайдыц орыс акындарын ауларудагы улп-еиегесше суйене отырып 0,1611,1>К бул eiti жолын: 1EpucJii нэз К колмен маган бердц— Умыгпа деп айрылгаи жерде ceni,— Л6Лт\\’зеи окысак влешпн магна-мазмуны да дурыс 6epi- Лт> керкемд:'к тур) де Абай аудармасынын туп нуска- сы«а сэйкес келер ед: деп ойлаймыз. Жиырма тертипш беттеп «квк тумаи-алд1>шдагы ке- 15Р заман» вдешнщ екйшл шумагыныц 6ipiHiui жолы: Ол кундср — еткен кунмен 6opi б!р бэс (?),—

деп берглгеп. Б1зше. лурысы 1945 жылгы жинактагы. Ол Kyiсдер— огнен кунмеи <5api 6ip бас. Осы елецши ceri.'iiiimi шумагыныц 6ipiinui жолы 1® жылгы жэне 1945 жылгы жинактарда: Kentiii бэр! (?) кеп деме, кеп те белек,— болыи басылган. А л, 1909 жылгы жннакта: Квпин бspin кеп деме кеп те белек,— деп дурыс басылган (55-бет теменнен жогары санаганда тертипш ж ол). Жиырма алтыншы беттег1 «Сенбе журтка TVPca.jv канша мактап» елешнщ 6ipiHiui шумагынын терт! жолы жинактарда: вз'ще сен, езиш алып шырар Ецбегщ мен ацылыц ек! жактап,— деп басылса Оразке колжазбасында: Акылык мен канратын ень жактап,— деп жазылган. 6Ютапта eKiinui шумактын cohfh жолы: Журтпсн ipre езiидi коса алдасып, Салпылдап сагмм к^уган боныца еп пе?,— деп басылса, Оразке колжазбасында: Салпылдап caFMM цумак, бойына еп пе?, деп жазылгаи. ©леншц у ш*чип шумагы: Kafiru келсе карсы тур, кулай берме, 6Кызык келсе, цызыцпа, окгакка ерме. Журснцс сукп де, Ty iH кезде, Сонда тап^ан — шын асыл, тастай керме,— дсп басылып жур- Оразке колжазбасында вленшн el*!j| uii жолыпдагы «кызыкпа» деген сез «кызыгып», тер ini жолы.чдаты «талкан» деген «шыккан» деп жазЫ‘1Ре;, Б1з булан Абандыц бул влеги де текстология жени*1 эл'1 де зерттеуд1 керек ететшш керем1з. .. «Боска луре боп келд1ц бе тагы мунда» (Лермонт ^ тан 33-бет) деген елец — 1909 жылгы Абай жинагын-' 82

«9л1мге бунрылгаи жазасыз адам» деген такырыппен басылкаи (83-бет). влециГн 6ipiniui шумагынын eKiiiuii жолы 1909 жыл- ш жинакта: Хук1МШ1Л шалдар мэз бон жатыр ма онда,— (83-бет) дсп басылса. 1954 жылгы жинакта: Кук1мипл шалдар мал боп отыр ма онда,— деп баскам. «KacneTTi дуга» Лер.монтовтан («М оли тва») аударма- ныцекшин rypi — «влпрден тепю жесем жазыгым жок», деп басталатыи елецшц 6ipinuii шумагынын, соцгы жолы xiTanra: Кайта-кайта окысам 6ip дуганы, Сен1п (?) калган журекте жанады шок,— Деп Cepi.iren. влецнщ мазмунына Караганда Абай: Cenin калган журекте жанады шок,— леп жазуында кумэн жок дейм!з. Осы елецшц ушшнп шумагынан сон жалгас келетш \\'Шауыз елецшц бул еленге такырып, мазмуны жагынан банланысы жок ез алдына жеке елен. Оны «касиетт! дуга» елешмен 6ipiKTipin ж(беру, б1зше, дурыс емес. Кыркыншы беттеп «Болды да партия», деп бастала- тып елецшц бесшпп шумагынын магиасын Tyciny ауыр- лаУ. Осы кунге шешн басылып журген калпы тушнд1 магна бере алмайды. ОПымды-ак, жарымды-ак Кен1МД|, тарымды Карасам байымдап, Сеаin сол сарынды. вле!Ш(н уйкасында, сырткы туршде мш жок сиякты, ал о» токтатып Караганда магнасын ангару киын. Мысалы, «Ойымды-ак, жарымды-ак» дегенде не магна бар. Мум- К1« бул свздер хате басылып журген шыгар. Егер Абай ®3iniH ойынын да, жарынын да актыгыи, адалдыгын айтса: «Ойым д а а к , ж а р ы м д а а к » ,— д еп б а с ы л у ы керек Б13 каз)'р бул е л е н ж е ш п д е ко р ы ты п д ы iiiKip айта алмаймыз. TepenipeK зерттеуд1 к а ж е т ететп! в л е к екенш fai,a айтпакпыз. «Куаты оттай буркырап» 83

(42-бет) деген елецнщ екншп шумагынын алтыншы жолы: Ойланбай кайран журт, ¥ялмай, кал жым-жырт.,— деп басылса. 1909 жылгы жинакта: ОянОай кайран журт, ¥ялмай, кол жым-жырт,— (39-бет) деп басылган. Бул арада «ойланбай» деген сез де, «оянбай» дегеи сез де елец магнасына цайшы емес. Туп нуска кайсыск екешн кецесш шешу керек. 1954 жылгы жинакта: «С ум дуние тонап жатыр. юш бар ма» елещнщ текст: 1909 жылгы жинак жэне Мурсе- й1т колжазбалары бойынша алынлы» (270-бет) дел1игеи. Ал, 1909 жылгы жинакта бул елец 39-бетте басылган екЬак. ауыз. 1954 жылгы жинактагы (43-бет): Е т журеказ epHiuaiH айтпа c03iH, Ti.n унренген nonciniii ку мшезШ. 'Плде суйек, cpiидо жиск бар ма, Шымылдык бон керсетпес шыннык жузш.— деген унпний шумак 1909 жылгы ютапта жок. Bi3 бул елеши Абай елец1 емес демейкпз. Б1рак, нактылы зерт- телш берщген толык TyciniK керек. Жэне «Сум ДУнне тонап жатыр...» ©лецшщ соцына кандай дэлелмсн TipKe- леди Осыиыц бор1и дэлелдеп туспцирген жен. Ютаптыд кырык алтыншы бетшдег! «ЖуРекте ,ка\"’ рат болмаса» деп басталатын Абай елсшнщ уш1нш1 ШУ' мапяныц тертшин жолы 1909 жылгы к1тапта: Ymit етер таласып,— (49-бет) дсп басылса, 1954 жылгы жинакта: делшгеи. Эдет етер таласып,— © л е ц ш ц ец c o u f h шумагы акыннын барлык жинак- тарында: Атымды адам койган сок, Кайтып подан болайып. Халкым издан болгаи сон, Кайда барып онанын,— деп басылып жур. 84

блецшн осы шумарынык екпшИ жолы Оразке кол- жазбасында баскаша бермгген: 5Атымды адам конгам сон. Кайтт /айуан болайын,— леп жазылран. Бул колжазбадары «KaiiTin кайуан болайын», деп Cepijiyi де непзЫз емес. Осы шумактыц алдында келет1и 6ip ауыз ©лещи окып керсек Абай ыршЫ кт! рана ойлайтын, акылсыз, сана- сыз, надан пасык адамды кайуанка (малра) салысты- рады: 1Малда да бар жан мен тэн, Акыл, сез М болмаса, Т1рш1л1кт1к Heci сэн, Терекге бет коймаса.— келш: Атымды адам койfan сок Кайтт к,айуан болайын,— Jeyi, б1зше, елецн1ц жалпы мазмунына сай кисынды еияцты, Осы «кайуан» деген сезд1 Абай ©лен.шц 6ipiHiui шумарында да айтады: Акылра сэуле конбаса, Кайуанша журш кун елтпек. Jeinii. Б1з елецнщ колж азбадагы нускасына жэне маз- MV'H-MaFiiacbiHa суйенш ез niKipiMi3fli гана айттык. . Бул Абанды зерттеуип эдебиетийлердщ 6ipirin шеше- ‘Шмэселесь Кырык тогызыншы беттеп «Ауру ж урек акырын со- гаДЫжай» ©леш тц 6ipiHini шумарынын ушпшй жолы: Кейде ыстык кан басып кетед! оны.— деп берплген. Сез реы елецге сай ж азы лмай, «тшге же- Шл» тимей, Twai курмеп тур: Ыстык кан кейде басып кетед! ойды.— леп 6epixice дурыс болар м а ед1 дейлйз. Осы ©ленде сез ориынык ауысып жургенш келесх шУмактан да керуге болады. Ек5нш1 шумактын 6ipmmi ютапта: Карангы, санрау ойды кайгы жеиген,— 85

деп басылса, MypceftiT колжазбасыныц 6ip нускасында: Карацгы, санрау кайгы ойды женген,— деп жазылыпты. Сонда кайсысына сенуге бОлады? Карадры санырау ойды кайгы жене ме, жок, карацгы сацырау кайры оиды жене ме? Ой к ар аты , санырау ма? Жок, кайры карадры, са- нырау ма? Mine акын елецшде сездщ орны ауыеып кеткен maF- дайда, елекнщ магнасы, мазмуиы да esrepin, автордьш айтпак ойынын жел1сш табуды кнындатып кетедь _ влецнщ магпасын айкындау ушш сезД' жУ®еС1не келтчру керек. О л унлн акын еленжщ такырыбына, кап- дай жайды жырлап отырранына кешл аударуымыз ке­ рек. ©лешпн бастапкы eKi жолын окысак бул мэселе айкын кершедк Шаршап калган кеудемде тулай алмай,— Ауру журек акырын согады жай, дейдй Ондай халде адамнык ойы да кунпрттенед1 (акын тЬ'п.мен айтканда санырау болып калган), караты р 1; ры басып жещп алады десек, екшии шумактыц 6ipiHUii жолын: Сацырау ойды карацгы кайгы женген,— деп окыр ед1к. Соида санырау ойды, карацгы K,adFbi женген болады О й — санырау, кайры— каранры болады. Осылай деп корытсак Абан еленДнщ магна мазмуп1> айкындала тусер сд! демектз, . Елуиши беттег1 «К,алкам-ай, мен ундемей журем1|! жай» дегсн елецнщ ушшш! шумарынын екшон жолы: Адам жок, К1мд1досдеп мен (?) шагушыем,— деп басылган влен жолын: п мун шагушы ем?— деп окысак, елецшц мазмунына сай келер едь „ 1Ч1таптин ел у 6ipiiuui бет1ндег1 «Мен кердш V3EJI! . иын кулаганын» дегеи орысшадан аударылган елей*

осы кунге шейшп Абай жинактарыида туеппк 6epin ке- ле жаткан жолдастар елещнц орысша текспмен таныс снес екендштерш акгартады. 1945 жылры жинакта Лермонтовтаи аударма (448- бет) деп хате тусш д 1ргеи. 1954 жылры жинакта влекши, непзп авторы орыс акыны В. А. Крылов екеш'н дурыс ятаган да, елекн1к текст1н (neri3ri) келт1рш, Абай аудармасымен салысты- рып, сонгы жылдарда бурмаланып басылып журген жерлерш дурыс калпына келпрудщ ориына кайта хате тус5н!к берген. 1954 жылры жинактыц 272-бет1нде: «1909 жылры баспада влекши эр жершде б1рл1-жа- Рым сездер баскаша к е л т отырады, мысалы, уиннкл шумактыц yiiiinuii жолы: Кун uiyatpia жылынпр калт-култ ет1п,— леп басылран. Бул жинакта MypcefiiT колжазбасы негн зшде: «Куи шуакта жатады (?) калт-култ ет1п,— деген калпы сакталды»,— деп дурыс турган сезд1 кисыкка, маганасыздыкка айпалдырып «тус1н1к» берген. Олай болуы — елекннт орысша текст1мен табыспай ой-жота, долбармен кеткенд1ктен туган. Шынында «Кун ш уакта жылынар» деп 1S09 жылгы ■’птапта дурыс басылган. Б1з бул арала осы еленн1н авторы жэне еленшц текс- т!не (непзг1) токтай кетуд1 макул кврд1к. ©лещин нег1з- п авторы, каз1рг1 кунде кепш1л!к окушы жутршылыкка белпс1з, XIX расырдын. еюнкн жартысында ем1р сурген орыс жазушысы— Виктор Александрович Крылов (1838, 1906) — псевдонимы Виктор Александров. В. А. Крыловтын елеидер жинагы 1898 жылы С. Пе- тербургте басылран. Акын елендер жинарын терт бел1мге белген. Жинактын ушншн бел1м1нщ 159— 166-беттершде \"ewic тшнен (Левенштейннеи) алты елек аударран1. соныц ен сонры, алтыншы елеш «Разбитое сердце» деген 6,7еНАбай аударран — «М ен керд1м узын кайыц кулара- \"ыи* елеш. (Осы влек текстше композитор А. Рубеи- ) «Шесть песен с простонародного немецкого языка (Из Левен- 5 6ртейна)». |. «Непонятно», 2. «У окна», 3. «Спор», 4. «Успокоенье», •'Расставанье», . «Разбитое сердце».

штейн музыка жазып, орыс халкына белгый романска айналган). Абай бул еленд! сол 1898 жылы кггап болып шыккав В. А. Крылов жннагынан аударган деуге болады. влек- Kill орысша текст! мынау: Я видел березку,— сломилась она, Верхушкой к земле приклонилась она; Но листья не блекли на тонких ветвях, Покамест не спряталось солнце в горах. Я бабочку видел с разбитым крылом, Бедняжка под солнечным грелась лучом, Стараясь и слабость и смерть превозмочь Пока не настала холодная ночь. Стрелка видел я, как он лань подстрелил. Животное пало в крови и без сил. Со смертью бороться оно не могло, И жить перестало, как солнце зашло. Ах, мне изменила подружка моя, И солнце померкло давно для меня, Но смерть и покой я напрасно зову — И с сердцем разбитым живу да живу. Абай жинактарында влекши екшии уцпнш! шумакта- рыныц орны ауысып шатак. басылып жургешк керш отырмыз. Bipitmii шумактан кешн «М ен кврд1м сынык канат квбелект1» деп басталатын елец, онын сонынан «№ен керд1м ойиап журген кызыл кшк» деп басталатын елен туманы Kftnyi керек. . Сонры жинактарда хате басылып, хате тусМк оерг лш журген елец жолынын 1909 ж илил жинакта: Куи шуакта жылынар калт-култ етш,— деп дурыс басылгаиын: Бедняжка под солнечным грелась лучом,— деген орысша текстшеи керш отырмыз. Абай елецтпн мазмунын, сарыпын сактап ерш а)' даркан да, сокпл 6eciiimi шумакты ез жанынан к0СК.а^з А л, сол соцгы шумактыц бастапщл еш жолы жылгы жинакта: Дунне дегец иирыннщ кердш K...H, Ы ршт жеп журген квп Oipevi етш,— 88

(88-бет) деп басылган болса, 1945, 1954 жылгы жинак- тарда: 1Мен керд м дунне деген итт!ц (?) к...н, Жеп жур гой 6ipeyiHin 6ipeyi ет!н (? !),— деп мулдем бузып баскаи. Абайдыц бул олешн де акыннын оз! жазгаи алгашкы калпьша «елт1ру1м1з керек. Елу еюнш! беттега Лермоптовтан аударылган «Ж ол- Faшыктым 6ip жым-жырт тунде жалгыз»,— дегсн елен,- ищ ушшил шумагыныц enimui жолы: в.'ч'рге аткен шиттей (?) екшбеГшш,— деп басылган. Уж не жду от жнзнп ничего я. И не жаль мне прошлого ничуть;— Дегеи жолдын аудармасы. «Шиттей» деген сез тусшшмз. Ал, 1940, 1945 жыл- 0Дардагы жинакта: >п‘рге аткен биттей екшбеймш,— Деп басылган. Ken6ip колжазбаларда; ©Mipre аткен шеттей еМнбейМт,— деп жазылган. «Ш еттей» деп бурым казак тиыипын (ак- шанын) терттен 6ip белейн айтады екен. •954 жылгы ютаптапы « шиттей» деген магнасыз сез. Не « биттей», не « шеттей» деп тузету керек. Окушы журт. шьглыкка «биттей» деген сез туЫшкпрек жане «ничуть» Дегеи орыс сезшщ дэл магпасын 6epin тур. ®лешпн екпшм шу.магынык уныний жолы: Менin де (?) мунша капа кысылганым,— леп басылса, 1909 жылгы жинакта: Мент не мунша капа кысылганым,— (84-бет) деп, Л ер м он то в елец п й н д э л магпасы н б е р т П'Р. Бул ж олдын оры сш асы : Что же мне так ■ больно и так трудно,- Дегеи. 9лешпн терт!шиi шумагыныа уш*нш* жолы: КвкрсгЫОе вм1рД1И куш; турын,—

деп басылса, 1909 жылгы жинакта: Кок/рскте гумырдыц куш: турып,— (84-бет) деп дурыс берген. ©лед Hiи. аяккы щумагыныц eiciumi жолы: Жылылык, пей достыкты турсын мактап,— деп басылса, 1909 жылгы жинакта Лермонтовтыд: Про любовь мне сладкий голос пел,— деген елец жолын: Жылылыцты, достыкты турсын мактап,— (84-бет) деп дурыс берген. Кдтаптыц елу ушшин бетшдеп Абайдыц Лермонтов- тан аударган белгип елец1 «Теректщ сыйына» («Дары Терека») ерекше токталгымыз келедй 1954 жылгы жинакта: «Шыгарманык текст! 1909жыл. гы жинак жэне Мурсешт колжазбалары бойыншз бер!-т д1» деген 6ip-eni ауыз жалац сез болмаса TyciHiK бер№ меген. Ал, 1945 жылгы жинакта: «...Лермонтов еленш Абай б1раз езгертш аударган. — Терек воет, днк и злобен. Меж утесистых громад. Буре плач его подобен. Слезы брызгами летят,— дегенд1 Абай: Асау Терек долданып, буырканыи, Тауды бузып жол салган тасты жарып. Арыстапныц жалыпдай буйра толкын, АйдаИардай буктелш, жуз толганып,— деп аударады. Теректт сипатын, каЬарлы ш'шшш Абаь езшше^ сипаттайды. «Арыстапныц жалындай буйра то.- кын, айдаНарлай буктелш, жуз толганып» доген тенеулеР- снпаттаулар Лермонтов елецшде жок. Абай ез жзныиз косады»,— (448-бет) денди Лермонтов орыс эдебиет: классиктершш iui№e£ Абайдыц журегше ерекше 6ip жакып. cyftiKTi акындар®' иыц 6ipi екеш жоне елецдерш ен кеп аударган акьп1^ екен1 мэлiM. 90

Абай бз тусында жарыкка шыккан Лермонтов шы- кармаларын тугел окыган. Кур капа окыматан, терец ту- ciHin, зерттей опытам. Абай Лермонтовтын Keii6ip елендерш аудару ушш эрыс акынынык барлык. еленш окып, зерттеп, онык акын- дык ерекшелнш, стилж, керкемдж приемдарын терец ту- cmiii, менгерген. Сондыктан Лермрнтов елендерш казак окушыларыниц «тш н е жецш, журегше жылы тиетш» erin ж ет зу ymiH, оныц сез образдарыи аса жетж битш аударган. Абай. осы «Теректщ сыйы» деген елецд'| аударганда Лермонтовтын баска шыгармаларындагы Терек езенш (жалпы Кавказ езендерш) сипаттаудагы керкемдж при­ емдарын пайдалантан. Мысалы: Арыстаннын жалындап буйра толкын . АйдаЬардай буктелш, жуз толгаиып,— легенде, Абай осы керкемдж сипат, салысгырулардын непзш Лермонтовтын баска шыгармаларынан тауып отыр. Лермонтов «Д ем он» поэмасында Терек езенш: И Терек, прыгая, как львица1 С косматой гривой на хребте, Ревел — и горный зверь, н птица Кружась в лазурной высоте,— лесе, «Измаил — бей» поэмасында езендк Но с гордым бешенством река2), дейдк Улыбка неба своего...— Абай аудармалары женшде тусМ к бергенде осындай жайлардьг еске ала отырып, аударма еленшщ непзп нус. касына, сол непзп нусканын авторынын баска шыгар- маларына зер салып, кешл аударып, карастыра отырып, аурыс туешж беру керек. Bis енд1 осы «Теректщ сыйынын» аудармасыпык екш- iui шумагына токталайык. Эрине, Абай еленд1 сезбе-сез аУДармай, Лермонтов шыгармасынын непзп мазмунын, керкемдж касистш сактап отырып epKiu аударган. ! А). Ю. Лермонтов. Полное собрание сочинений, т. И. стр. 91 '».О ГИЗ, 1947. Там же. стр. 364.

Соны и. эзшде осы кунге дсГйн Лбай жинактарынза басылып журген елекши екпиш шумагынын, 61'зше, дат Абай жазгли алеашкы Калпы ду'рыс сакталмай жария- ланып жур ме деген кудй< тугызады. Ютапта: Кавказдан шыкты жайнап (?), кылып у-шу. Тузу жердсн жол кгрнеп (?) улгайды су (?) Кал’ыц кайрат бойьшда, 6eti кулгп, Мочычсышчш тшшмен арады к,у (?),— деп басылып жур. Bis влекши. бул шумагы жайында мынандай жорамал айткымыз келед!. Тауды бузып, тасты жарып, долданып, буырканыпка­ ле жаткан асау Терекы Абай былай сипаттаган дер едж- Кавкачдан шыкты цайнап. кылып у-шу, Тузу жердеи «жпл бер» дсп улгайды ду: Калмн каиряг бойьшда бел кулш, A'oMUiicwHFaii пшмнмен агады су. Асау, долы Терек тауды бузып, у-шу кылып келе жат- са. ол жайдары болып «жайнап» келе жатпайды, бурк- сарк е т т «кайнап» шыгады. Тузу жерден жол кернеп су улгаймайды. Тасты жа­ рып, тауды бузып келе жаткан долы Терек: «тузу жер- деп» жол бер! — деп дуды улгайтады. GofVrin, тас-талкан етш тауды бузып жол салып алы\", кед дал ага шыккаи сон: Калыи кайрат бойында бет! кулш, MoMuntuiiFan шшшмек агады су. Сопла Л е рмоптовтагы: и разбегаясь, принял вид. И . ирпвет.-п во ласкаясь, по журчит... доген елец магиасын береди Бул жолдарда онНме « д у » (акку) жайында емес, «У* (Горок) жайында болып отьгр. «К,у» доген соз бул олвн щумагынан орып алудыие®- пр жоп: жок. Асау Тсректе ку жузбейдк Ал, «Он лука- леге,,л1 Ar,aii: «Момынсыпган niuiiii.\\icii» деп «он» (Терек) доген сезд1 «с у » деп 6epin отыр.

Абайдыц баска ез елецдерш алып карасак, аккуды «к у » деи жыряайды. Мысалы, «Жазгытуры» дегси нлоншде: 1Кал жагалан мамырлап к.у мсисп каз, Жумыртка здеп, жупрш балалар ыэз,— лесе, осы елендеп 6ip ауыз елсцшц упкасы былап келеды Туне Создал, кой коздап — корада шу, Кабелек пен кусгар да сайда ду-ду. Гул мен агаш майысып Караганда, Сыбдыр кагып, бурандап агады су. Осы дэлелдерге суйене отырып, «Терекпн. сыйы» де- генвлецшн аудармасынын. eiciumi шумаплн жогарыдаги аитканымыздай тузеп окысак, Абай ce3i туп нускасын та- Щ ма ед1 деген жорамалы.мызды эдебиетш1лер1м1здщ талкысыиа салгымыз келедк «Шайтан» (Лермонтовтан, 55, 56-беттер)— еленшщ еК||1Ш> Ш\\магынын Cipimui жолыпдагы « беСиш» деп ба- сылгаи сез 1909 жылгы жинакта «б еЫ с» деп басылган. ОсыC63ji Абай унем1 « беш с» (6eiiiiu емес) деп колдана- Ал, кейшп жинактарда осы сез 6ip еленде «бей1с», б1Р 0декде «бешш» деп басылып жур. Келешекте бул cwji Абапдын ез жазумнша «бейте» деп тузеп баска» *М|; 9лецн1ц алтыншы шумагыньщ eKiumi жолы жайыида жылгы жинакта былай TyciiiiK берклген: «Алтыншы шумактыц eidnini жолы: ©лмес. ешпес езше кезi жетп,— дсп басылып келгеи едк Mypcefiir колжазбасы пепзшде: ©лмес, ешпес бзше заман жет-ri,— алынды» (276-бет). Ешб1р дэлелшз MypcefliT солай жазгап екен деп тузу турган сезд'| бузып, елецн1ц магнасыи баска жакка ай- “алдырган. Ал, 1909 жылгы кггапта. ©лмес, ешпес ез'ше ки:й жетт>,— 187-бет) деп дурыс басылган. Кудайдап каргыс алып, (найтанга айналган иерпптенш елмейтппне, вшпейт1|пне 9з.йнц квз1 жетт! деген сез орыпсыз. Ол М ур сентзц ке- Ш,РУ уетшдеп ез косымшасы деу1м1з керек. 93

блещ и н сепзинш шумагынын тертшин жолы: Енбеп жанган жан боп суйеШбейд!,— деп басылса, 1909 жылгы жинакта: Ецбек жамраи жан болып суйс1нбейд1,— (88-бст) деп дурыс баскак. .. «Емеп мен ш !л!к» (Крыловтан, 57, 58 бет) вленннны piinni шумагыныц екшил, тертшый жолдары: АллаFa пелен сорлы жаздын, дептК Жел булк етсе, тебесш элпеншектк— деп басылса, 1909 жылгы жинакта: Аллага нелеп жатдиц, сорлы, дета, Те'ч'сщ жел булк етсе, элпеншектк— (89-бет) деп басылган. Тертинш шумактыц yurinuii жолы: Ыгыма ceiii лс алип коргар ед1м,— деп басылса, 1909 жылгы штапта: Coni яе алип ыгыма KopFap ед!м.— деп басылган. >KcTirtmi шумактыц ymirmii жолы: Жер дуннеш шяп. туман к,абат басып.— дсп басылса, 1909 жылгы мтапта: (89-бет) деп басылган. блошиц акыргы шумагыныц yiuiiiiiii, твртншн жо. дары: Паси кокке, смрагм жерго сисе де, Лк,ырып долданганда алии урды,— деп басылган болса, 1909 жылгы жинакта: Пасы конке, аягы жерге сисе де. , Шлдапып. кат li.i дауыл алып урды,— (89-бет) леи басылган. 1954 жылгы жинакта бул ешбф туспик берктмегеи.

«Казага урынгап кара шекпен» (Крыловтан, 59, 61 бет) елешшц ушжнп шумагыныц 6ipiHUii, ушшнп жол- дары: Кайгысыз жатып, карпы ток. Тыр жаланаш тук те жок,— деп басылса, 1909 жылгы к1тапта: Жайынша жатып, карпы ток. елецшщ Сыр жалацаш тук те жок,— (89-бет) деп басылган. «Жарлы бай» (Крыловтан, 62— 65-беттер) екнпш шумагы: Обал жок осы бай.тарга Мал цызыгын кермеген (?) Жацсы твсек (?), тэгп ас, (?) Жан кад1р!н бимеген,— деп басылган. 1909 жылгы жинактан окып кереЖк: 1Обал жок осы байларга, Жан Kanipiii б лмеген. Torn тамак, жаксы ас, Жаксы KniM кммеген,— (90-бет) деп басылган. Абай жазган тупм пуска осы деп б|'лем!з. Ал 1954 жылгы баспада влек курылысы да, маг- на-ыазмуны да бузылып, бурмаланып басылган. Тертппш шумактын уш1нш1 жолы: Иттент (?) журш елмей ме?,— деп басылган болса, 1909 жылгы жинакта: BytiTin журш елмей ме?,— дел1нген. Тогызыншы ш умактын 6ipiHini жолы ж эие оныншы шумактын. 6ipiHiui жолы: Келс сала свйлейд/. Сен л Д1лдо

деп басылган. 1909 жылгы кггапта: ceiixeiWi.Келе сала МыпаСпррушпиле Д|лдэЫ fiap дорбаны ал,— деп басылган (90, 91-бет). ДегешцдейОн 6 ipiiiuii шумактып екшш» жолы: бола кал,— Айтцсшыцдайдеп басылса, 1909 жылгы ютапта: бола кал,— деп басылган. зуелОн уш'ннй шумактын бастапкы жолы: Дорбаны (!?) дарияга ат, Тойганынша ал дагы,— деп басылган. Дорбаны эуел дарияга атып ж1берген сон neciii алады, калайша алады?! Кандай магнасыздык. Ал, 1909 жылгы жинакта: Дорбаны ол дарияга ат, Тойганынша ал дагы,— деп Абай сез1 дурыс бер1лген. блецнщ: Тац атканша ссылай Бере Серее бул дорба. Талай алтын жиям Foft, Нртен менен бай бар ма?,— деп бер1лген шалдыц сезнген (он алтыншы шумак) кешн келетш он жет1нш! шумактыц 6 ipiHiui жолы: Далбалацтап(?) тун бойы Алып бакты бул сорлы,— деп 6 ipiiie-6 ipi магна, мазмуны байланысып келетш ©л611 шумактарын мулде бурмалап, бузып баскан. 1909 жылгы К1тапта: Талай' алтын жпям гой, Бртс'и менен бай бар ма?,—

Деп цалбацтап тун боны Алып бакты бул сорлы,— депбасылып, влек курылысы, марка, мазмуны дурыс бе- ршген. влецнщ жиырма dipim ui шумарынык у ш ’ нш> ж олы : БугЫше (?) турсын влмон деп, YKiHe кайта анарган,— дел басылса, 1909 жылгы к!тапта: Ертенше турсын влмек доп Уйше кайта апарган,— 191-бет) ягни ертен суга тастармын, ертенге liieMn тура гурсыи деген дурыс угым бермген. бледшн жиырма ушпшп шумарынык екшш1 жолы: 031 эбден жудепт!,— юп басылса, 1909 жылгы ютапта: вз'| де эбден жудепт!,— Деп дурыс басылгаи. 195-1 жылгы жинакты даярлаушылар Абай шыгарма- чарып 1909 жылгы жинак бойынша басып отырмыз десе •те, ic жузшде олай болмаган. Балырайып кврмпп тургаи, Абай елекдерше к'фген •бетеп сездердЬ кврмеген. Кпалтын алпыс алтыншы бет1ндег1 Крыловтан аудар- -аи«Есек пен б у л б у л » («О сел и соловей») деген мысал- члешпи 6 ipimiii шумагынын ушшил жолы: Кацгырып елксн! ерлеп келе жатып,— Деп басылса, 1909 жылгы жинакта: 'Генпреп елкен! ерлеп келе жатып,— (91-бет) деп басылгаи. ®лекшк екшип шумагынын соцгы жолы: Рас па екен журттын сезй сынар ед1м— леп басылып, влек « т 1лге ж еш л» келмей аксап жатыр 1909 жылгы жинакта: Журттын сезн! рас па сынар едш,— 91-бет) деп дурыс басылгаи.