โบราณคดีและประวัติศาสตร์

๑.๑ เตียนซนุ หรือตนุ ซนุ ในบรรดำรฐั โบรำณท่กี ล่ำวถงึ ในบนั ทกึ ของจนี นับว่ำรฐั เตยี นซุน มคี วำมเก่ำแกท่ ส่ี ดุ เป็นเมอื งโบรำณทเ่ี จรญิ ร่งุ เรอื งขน้ึ ในชว่ งพุทธศตวรรษท่ี ๘ (ต้นครสิ ต์ศตวรรษท่ี ๓) เร่อื งรำวเก่ยี วกบั รฐั เตียนซุนปรำกฏในจดหมำยเหตุ จนี สมยั รำชวงศ์เหลียง (พ.ศ. ๑๐๔๕ - ๑๐๙๙) ซ่ึงอ้ำงอิงมำจำกบนั ทึกของ รำชทูตจีนสมัยสำมก๊ก ๒ ท่ำน คือ คังไถ และจูยิง๔ (พ.ศ. ๗๙๐ - ๗๙๕) ซ่งึ บนั ทกึ เร่อื งรำวเก่ยี วกบั รฐั เตยี นซุนว่ำตงั้ อยู่ในคำบสมุทรมลำยู เป็นรฐั ท่ีมี ขนำดใหญ่และมอี ำนำจทำงกำรเมอื งมำกกว่ำรฐั อ่นื ๆ โดยมอี ำณำเขตทะเลทงั้ สองฟำก จงึ สำมำรถควบคมุ เสน้ ทำงคำ้ ขำยขำ้ มคำบสมุทร (มหำสมุทรอนิ เดยี และมหำสมุทรแปซิฟิก) จดั เป็นศูนยก์ ลำงกำรค้ำท่ีใหญ่มำก คลงั สนิ ค้ำของ เตยี นซุนมสี นิ คำ้ ทุกประเภท เร่อื งรำวเก่ียวกบั รฐั เตียนซุนนอกจำกจะปรำกฏอยู่ในจดหมำย เหตุจนี สมยั รำชวงศ์เหลียงแลว้ ยงั ปรำกฏอยู่ในตุงเตยี น (พงศำวดำรจนี สมยั รำชวงศ์ถังซ่ึงเขียนข้ึนในช่วงพุทธศตวรรษท่ี ๑๔) และใน ไท-ปิ ง-ยู-ลัน (พงศำวดำรจีนสมัยรำชวงศ์ซุ่ง ซ่ึงเขียนข้ึนในช่วงต้นพุทธศตวรรษท่ี ๑๖ โดยอำ้ งองิ จำกพงศำวดำรจนี รำชวงศถ์ งั ) ดงั มรี ำยละเอยี ดตอ่ ไปน้ี ๔ คงั ไถและจยู งิ เป็นทตู จำกรำชสำนักจนี ทเ่ี ดนิ ทำงไปเจรญิ ทำงสมั พนั ธไมตรกี บั อำณำจกั รฟูนันเป็นกำรตอบแทนท่ีฟูนันเคยส่งทูตไปจนี หลำยครงั้ แล้วท่รี ำชสำนักของ อำณำจกั รฟูนันทูตจีนทงั้ สองได้พบกับทูตชำวอนิ เดีย ซ่ึงเป็นทูตของรำชวงศ์มุรุณฑะท่ี ปกครองลุ่มแม่น้ำคงคำในขณะนัน้ ทูตจีนทงั้ สองได้สอบถำมเก่ียวกับขนบธรรมเนียม ประเพณีของชำวอนิ เดยี และในชว่ งเดนิ ทำงกลบั ประเทศจนี นนั้ ทตู ทงั้ สองได้บนั ทกึ เร่อื งรำว เกย่ี วกบั เมอื งหรอื รฐั โบรำณในแถบทะเลใต้ (รวมคำบสมุทรมำเลย์) ทท่ี ำ่ นทงั้ สองไดแ้ วะพกั หรอื ได้ยนิ ได้ฟังมำจำกนกั เดนิ ทำงอ่นื ๆ แมว้ ำ่ ตน้ ฉบบั เดมิ ของทตู ทงั้ สองจะสญู หำยไป แต่มี กำรอำ้ งองิ ไวใ้ นจดหมำยเหตแุ ละพงศำวดำรรนุ่ หลงั ๆ [๑๙๐]

“ในรฐั เตียนซุนมคี รอบครวั ชำวอินเดยี หรอื พวกฮู (จนี เรยี กพวก พ่อค้ำอนิ เดยี ว่ำพวกฮู) ถึง ๕๐๐ ครอบครวั และมพี วกพรำหมณ์มำก ๑,๐๐๐ คนอำศยั อยู่ ประชำชนนับถอื ศำสนำพรำหมณ์และใหล้ ูกสำวของตนไปแตง่ งำน กบั พรำหมณ์ พรำหมณ์พวกน้ีจะอ่ำนคมั ภีร์ อำบน้ำผสมน้ำหอมและทำบุญ สำหรบั ประเพณีกำรปลงศพ จะนิยมบรจิ ำคศพใหเ้ ป็นอำหำรของนก ศพจะถูก เค ล่ือ น ย้ำย ไป ใน ข บ ว น แ ห่ ท่ี มีก ำ รป ระ โค ม ด น ต รีแ ล ะก ำ รร้อ ง ร ำท ำเ พ ล ง เม่อื ออกไปนอกเมอื งแลว้ นำศพไปทง้ิ ใหเ้ ป็นอำหำรนก ส่วนกระดูกท่เี หลอื จะ นำกลับมำเผำแล้วนำข้ีเถ้ำไปท้ิงแม่น้ำหรอื ทะเล หรอื บำงทีก็นำมำใส่ผอบ และประกอบพิธที ำงศำสนำไปเร่อื ยๆ ไม่มีส้นิ สุด ท่ีน่ำสนใจคอื ประชำชนใน รฐั เตยี นซุนนิยมหมกั เหลำ้ ไวน์จำกน้ำผลไมท้ ป่ี ลูกไดเ้ องอกี ดว้ ย” เมื่อ น าห ลัก ฐาน ด้ าน เอ กสารม าประก อบ ห ลัก ฐาน ด้านโบราณคดีและประวตั ิศาสตร์ศิลปะอาจนาไปสู่ข้อสันนิ ษฐานว่า รฐั เตียนซุนหรือตุนซุนนี้คงตัง้ อยู่บริเวณเมืองไชยาเก่า ซึ่งจดั ว่าเป็ น เมืองท่ีมีความสาคญั ท่ีสุด (ในยุคแรกเร่ิมประวตั ิศาสตร์) ในบริเวณ อ่าวบ้านดอน มอี ำณำเขตกว้ำงขวำงตดิ ทะเลทงั้ สองดำ้ น ดำ้ นฝัง่ ตะวนั ออก จดทะเลจนี ใตบ้ รเิ วณอ่ำวบ้ำนดอนครอบคลุมเมอื งต่ำงๆ ในอ่ำวทงั้ หมดจนถึง ฝัง่ ตะวนั ตก (รวมทงั้ ตกั โกละ) จดั เป็นบรเิ วณท่อี ยู่ในเส้นทำงเดนิ เรอื ระหว่ำง อนิ เดยี อำหรบั และจนี ซ่งึ กำรใชเ้ สน้ ทำงในอดีตนนั้ นอกจำกจะผำ่ นช่องแคบ มะละกำและช่องแคบซุนดำแล้ว ก็ยงั ใช้เส้นทำงข้ำมคำบสมุทรซ่ึงมีหลำย เสน้ ทำงท่ขี ำ้ มมำออกอำ่ วบ้ำนดอน เป็นตน้ วำ่ เสน้ ทำงตะกวั ่ ป่ำ - อ่ำวบ้ำนดอน และเส้นทำงคลองท่อม - อ่ำวบ้ำนดอน ดงั ได้พบแหล่งโบรำณคดที ่ีเคยเป็น เมืองท่ำค้ำขำยทงั้ ด้ำนฝัง่ ตะวนั ตก เช่น แหล่งโบรำณคดีบ้ำนทุ่งตึก (เกำะ คอเขำ) อำเภอคุระบุรี จงั หวัดพังงำ แหล่งโบรำณคดีควนลูกปัด อำเภอ คลองท่อม จงั หวดั กระบ่ี และด้ำนฝัง่ ตะวันออก เช่น แหล่งโบรำณคดีวดั อมั พำวำส อำเภอท่ำชนะ จงั หวดั สงขลำ แหล่งโบรำณคดแี หลมโพธิ ์ อำเภอ ไชยำ จงั หวดั สรุ ำษฎรธ์ ำนี [๑๙๑]

รอ่ งรอยกำรนับถอื ศำสนำพรำหมณ์ของชุมชนโบรำณในบรเิ วณ น้ี ก็ได้ปรำกฏให้เห็นโดยกำรค้นพบกลุ่มประติมำกรรมรูปพระวิษณุศิลำท่ี เก่ำแก่ท่ีสุด (รำวพุทธศตวรรษท่ี ๑๐ - ๑๑) ในบริเวณคำบสมุทรน้ีในเขต จงั หวดั สรุ ำษฎรธ์ ำนีท่วี ดั ศำลำทงึ อำเภอไชยำ และทถ่ี ้ำสงิ ขร อำเภอครี รี ฐั นิคม ในเขตจงั หวดั นครศรธี รรมรำชไดพ้ บประตมิ ำกรรมรูปพระวษิ ณุศลิ ำท่จี ดั อยูใ่ น กลุ่มเดยี วกนั น้ีอีก ๒ องค์ ซ่ึงผู้เช่ยี วชำญด้ำนประวตั ิศำสตร์ศิลปะได้ระบุว่ำ เป็ นกลุ่มประติมำกรรมรูปพระวษิ ณุท่ีได้รบั อิทธิพลศิลปะอินเดียจำกกลุ่ม ประตมิ ำกรรมรูปพระวษิ ณุ ท่พี บท่ลี ุ่มแม่น้ำกฤษณำ ภำยใต้กำรปกครองของ รำชวงศอ์ กิ ษวำกแุ หง่ เมอื งนำคำรชุณโกณฑะ (พทุ ธศตวรรษท่ี ๘ - ๙) ภำพท่ี ๓๐ พระวษิ ณุ (พระนำรำยณ์) สงู ๖๗ เซนตเิ มตร พบทอ่ี ำเภอไชยำ จงั หวดั สรุ ำษฎรธ์ ำนี อำยรุ ำวพทุ ธศตวรรษท่ี ๙ – ๑๐ จดั แสดงอย่ทู พ่ี พิ ธิ ภณั ฑสถำนแห่งชำติ พระนคร (ทม่ี ำ: พริ ยิ ะ ไกรฤกษ์, รำกเหงำ้ แหง่ ศลิ ปะไทย, พมิ พค์ รงั้ ท่ี ๒ (กรุงเทพฯ: รเิ วอรบ์ ุ๊คส,์ ๒๕๕๕), ๑๐๐.) [๑๙๒]

นอ ก จำกน้ี อิท ธิพ ล พุท ธศ ำส น ำจำกบ ริเวณ ลุ่ ม แม่น้ ำกฤ ษ ณ ำ ภำยใต้กำรปกครองของรำชวงศ์อิกษวำกุแห่งเมอื งนำคำรชุณโกณฑะ ก็ได้ ปรำกฏในบรเิ วณน้ีดว้ ย ดงั ไดพ้ บพระพทุ ธรูปทงั้ ท่สี ลกั จำกศลิ ำและท่หี ล่อจำก สำริดจำนวนหน่ึงคอื พระพุทธรูปพบท่ีอำเภอพุนพิน จงั หวดั สุรำษฎรธ์ ำนี อกี องคห์ น่ึงพบทอ่ี ำเภอสุไหงโก-ลก จงั หวดั นรำธวิ ำส และพระพุทธรปู สำรดิ ท่ี อำเภอสชิ ล จงั หวดั นครศรธี รรมรำช (รำวพทุ ธศตวรรษท่ี ๑๑) ๑.๒ ฉีตหู รือเชียะโท้ว นอกจำกเตยี นซุนแลว้ รฐั โบรำณทส่ี ำคญั มำกอกี รฐั หน่ึงทป่ี รำกฏ ในบนั ทึกของจนี ด้วยเช่นกนั คอื ฉีตูหรอื เชียะโท้ว (แปลตำมรูปศพั ท์แปลว่ำ เมอื งท่มี ดี นิ สแี ดง) จดหมำยเหตุจนี สมยั รำชวงศ์สยุ (พ.ศ. ๑๑๓๑ - ๑๑๖๐) ได้ บนั ทกึ ไว้วำ่ กษตั รยิ ์จนี ได้ส่งรำชทูตไปเจรญิ ทำงสมั พนั ธไมตรกี บั รฐั เชยี ะโท้ว ในปี พ.ศ.๑๑๕๐ โดยคณะทูตไดล้ งเรอื สำเภำท่ที ่ำเรอื น่ำไฮ้ (ปัจจุบนั คอื เมอื ง กวำงตุง้ ) ใชเ้ วลำเดนิ ทำงกวำ่ ๑๐๐ วนั เม่อื ถงึ เขตแดนของรฐั แลว้ เรอื ของทูต ต้องถูกลำกจูงไปตำมลำน้ำเป็นเวลำกว่ำหน่ึงเดอื นจงึ จะเข้ำไปถึงนครหลวง ของรฐั เชียะโท้ว รฐั น้ีมอี ำณำเขตกวำ้ งขวำงหลำยพนั ล้ี ( ๑ ล้ี = ๕๗๖ เมตร) ทศิ เหนือจดทะเลใหญ่ ทศิ ใตจ้ ดรฐั โฮโลตนั (รฐั กลนั ตนั ) รำยละเอียดเก่ียวกบั รฐั เชยี ะโท้วนอกจำกจะปรำกฏอยู่ในสุยชู (จดหมำยเหตุจนี สมยั รำชวงศ์สุย) แล้ว ยงั ปรำกฏอยู่ในตุงเตยี น (พงศำวดำร จนี สมยั รำชวงศ์ถงั ) และไท-ปิง-ยู-ลนั (พงศำวดำรจนี สมยั รำชวงศ์ซุ่ง) และ เวน-เฮยี น-ตุง-เกำ ของม้ำตวนหลนิ ซ่งึ เขยี นขน้ึ ในช่วงปลำยรำชวงศซ์ ุ่ง - ต้น รำชวงศห์ ยวน โดยอำ้ งมำจำกตุงเตยี น ดงั มรี ำยละเอยี ดตอ่ ไปน้ี “พระเจ้ำกรุงเชียะโท้ว ประทับอยู่ในนครเส็งชี (สิงหปุระ) พระรำชวังมีประตูถึง ๓ ชัน้ แต่ละชัน้ อยู่ห่ำงกันร้อยก้ำว แต่ละประตูมี ภำพเขียนเป็นภำพเทวดำเหำะ ภำพพระโพธิสตั ว์ และเทพยดำอ่ืนๆ ตำม ประตูแขวนดอกไม้ทองและระฆงั เลก็ ๆ มพี นักงำนหญิงหลำยสบิ คนทำหน้ำท่ี ประโคมดนตรหี รอื ถอื ดอกไมท้ องคำและเครอ่ื งประดบั ต่ำงๆ มผี ชู้ ำยสค่ี น (แต่ง [๑๙๓]

กำยเหมอื นเซ่ียวกำงท่ียนื เฝ้ำอยู่สด่ี ้ำนของพระเจดยี ์ในพุทธศำสนำ) ยืนเฝ้ำ ประตูวงั พวกทย่ี นื เฝ้ำอยนู่ อกประตูวงั ถอื อำวธุ หลำยชนิด อำคำรต่ำงๆ ภำยใน พระรำชวงั ประกอบด้วยพระท่นี ัง่ จำนวนหลำยหลงั ตดิ ต่อกนั ทุกหลงั มปี ระตู ทำงเข้ำอยู่ทำงทิศเหนือ พระเจ้ำแผ่นดินประทบั อยู่บนพระแท่นท่ีมี ๓ ชนั้ แต่งพระองค์ด้วยผ้ำสกี ุหลำบ มีรดั เกล้ำเป็นดอกไม้ทองคำ มีสร้อยพระศอ ประดบั เพชร มพี นักงำนหญิงเฝ้ำทงั้ ซ้ำยและขวำดำ้ นละ ๔ คน มที หำรรกั ษำ พระองคก์ ว่ำรอ้ ยคน ดำ้ นหลงั แท่นท่ปี ระทบั มแี ท่นบูชำทำดว้ ยไมบ้ ุทองคำและ เงนิ (ไมท้ ใ่ี ช้เป็นไมห้ อมชนิดต่ำงๆ ๕ ชนิด) ดำ้ นหลงั แท่นบูชำมโี คมไฟทองคำ แขวนอยู่ ดำ้ นขำ้ งพระแท่นท่ปี ระทบั มกี ระจกเงำแท่นละ ๑ บำน หน้ำกระจก เงำมหี ม้อน้ำโลหะซ่งึ มกี ระถำงธูป (ทำด้วยทองคำ) วำงอยู่ดว้ ย หน้ำกระถำง ธูปมวี วั ทองคำหมอบอยู่ มผี ำ้ ปักดว้ ยเพชรพลอยและมพี ดั โบกวำงอยู่สองขำ้ ง มีพรำหมณ์นับร้อยนัง่ เรยี งกนั เป็นสองแถว หนั หน้ำเข้ำหำกนั ทงั้ ทำงด้ำน ตะวนั ออกและดำ้ นตะวนั ตก มขี ำ้ รำชกำรชนั้ ผใู้ หญ่หลำยระดบั ตงั้ แต่ระดบั สูง ท่ีปกครองดูแลเมืองหลวง ส่วนระดบั หัวเมืองจะมีนำยก ๑ ท่ำน และบดี ๑๐ ท่ำน ประชำชนนับถือพุทธศำสนำแต่มีควำมเคำรพพวกพรำหมณ์ มำก ประชำชนทงั้ ชำยหญิงจะเจำะหู ผู้ชำยตดั ผม ส่วนผู้หญิงจะเกล้ำผมไว้ เพยี งตน้ คอ ทงั้ หญิงชำยทอผำ้ นุ่งหม่ เอง สว่ นใหญ่เป็นสกี หุ ลำบและสพี น้ื นิยม ทำตวั ดว้ ยน้ำมนั หอม แมว้ ำ่ ชนชนั้ สูงจะมอี ำนำจมำก แต่กต็ ้องขออนุญำตจำก กษตั รยิ ก์ ่อนทจ่ี ะทำจท้ี องคำใช้ สำหรบั ประเพณีกำรแต่งงำน ต้องหำวนั มงคล วนั หน่ึงและก่อนวนั มงคล ๕ วนั ผู้ใหญ่ฝ่ ำยเจ้ำสำวเป็นผู้จดั งำนและเล้ียงดู ญำติมิตร และบิดำของเจ้ำสำวจะจบั มือเจ้ำสำวและยกให้ผู้เป็นลูกเขย และ วนั ท่ี ๗ พธิ กี รรมต่ำงๆ จงึ สน้ิ สดุ ลงนับวำ่ คู่บ่ำวสำวไดเ้ ป็นสำมี-ภรรยำกนั แล้ว มกี ำรแบ่งทรพั ย์สมบตั ิให้ครอบครวั ใหม่ และมกี ำรสรำ้ งใหม่ให้คู่สำมี-ภรรยำ แยกออกไปอยู่ต่ำงหำก ยกเวน้ บุตรชำยคนสุดท้องจะต้องอยู่กบั บิดำ-มำรดำ ส่วนประเพณีกำรปลงศพนั้น หำกบิดำมำรดำหรือญำติพ่ีน้องเสียชีวิต ลกู หลำนผชู้ ำยจะโกนหวั และจะนำไมไ้ ผม่ ำสรำ้ งเป็นแครแ่ ละยกขน้ึ สูงเหนือน้ำ [๑๙๔]

นำศพไปวำงบนแคร่ เอำฟืนมำกองรอบศพ ประดบั ตกแต่งบรเิ วณงำนดว้ ยธง จดุ ธูป เป่ำสงั ข์ ตกี ลอง แลว้ จดุ ไฟท่กี องนนั้ เพอ่ื เผำศพซ่งึ เม่อื ไหมแ้ ล้วกร็ ว่ งลง แม่น้ำไป ทงั้ ชนชนั้ สูงและคนธรรมดำจะเผำศพด้วยวิธนี ้ี แต่สำหรบั พระเจ้ำ แผ่นดนิ จะมกี ำรเกบ็ อฐั ทิ ่เี หลอื จำกกองไฟและนำไปเกบ็ รกั ษำไวใ้ นโกศทองคำ แลว้ บรรจไุ วใ้ นวดั แหง่ หน่ึง” รฐั เชียะโท้วได้ส่งคณะทูตไปยงั เมอื งจนี เป็นกำรตอบแทนในปี พ.ศ. ๑๑๕๑ - ๑๑๕๒ และ ๑๑๕๓ พร้อมกบั ส่งผลผลติ จำกป่ ำกบั มงกุฎทอง ลำยดอกชบำและกำรบูรไปเป็ นเคร่ืองบรรณำกำรด้วย นักวิชาการลง ความเหน็ ว่ารฐั เชียะโท้วนัน้ น่าจะอยู่บริเวณพืน้ ที่จงั หวดั สงขลา-ปัตตานี- นราธิวาส บางท่านว่าอย่บู ริเวณไทรบรุ ี (เคดาห)์ ในประเทศมาเลเซีย ๑.๓ ดนั ดนั หรือตนั ตนั ตอนใต้ของเมืองฉีตูคือเมืองดันดันซ่ึงจดหมำยเหตุจีนสมัย รำชวงศเ์ หลยี ง (พ.ศ. ๑๐๔๕-๑๐๙๙) ไดร้ ะบุวำ่ ในปี พ.ศ. ๑๐๗๓ เมอื งดนั ดนั ไดส้ ง่ คณะทูตไปเมอื งจนี พรอ้ มเคร่อื งบรรณำกำรอนั ประกอบดว้ ย พระพทุ ธรปู แกะดว้ ยงำช้ำง ๒ องค์ สถูป ๒ องค์ ไข่มุกอย่ำงดี ผ้ำฝ้ำยและน้ำหอมต่ำงๆ รวมทงั้ ยำดว้ ย คณะทูตชุดท่ี ๒ ไปถงึ เมอื งจนี ในปี พ.ศ. ๑๐๗๘ และต่อมำในปี พ.ศ. ๑๑๖๙ จดหมำยเหตจุ นี สมยั รำชวงศ์เหลยี งไดบ้ นั ทกึ ไวว้ ำ่ ไดต้ อ้ นรบั คณะ ทูตชุดสุดท้ำยจำกเมืองดนั ดัน จำกนัน้ ก็ไม่ปรำกฏช่ือเมืองน้ีอีกในบันทึก ประวตั ศิ ำสตรข์ องจนี ๑.๔ พนั พนั (พานพาน) จดหมำยเหตุจนี สมยั รำชวงศเ์ หลยี ง (พ.ศ. ๑๐๔๕-๑๐๙๙) และ พงศำวดำรจนี สมยั รำชวงศ์ถงั (พ.ศ. ๑๑๖๑ - ๑๔๔๙) ไดบ้ นั ทกึ ไวว้ ำ่ “พนั พนั ตงั้ อยู่บนชำยฝัง่ ทะเลบรเิ วณท่ีเป็นอ่ำวโดยอยู่ทำงทิศตะวนั ตกเฉียงใต้ของ ประเทศหลนิ ย่ี (จำมปำ) เรอื สำเภำจำกเมอื งเกยี วเจำอำจแล่นไปถงึ ไดภ้ ำยใน [๑๙๕]

๔๐ วนั พนั พนั อยเู่ หนือลงั ยำเสยี ว และมอี ำณำเขตตดิ ต่อกนั ประชำชนศกึ ษำ หนงั สอื ของพวกพรำหมณ์แตม่ ศี รทั ธำในพทุ ธศำสนำ ใน พ.ศ. ๑๑๗๘ ไดจ้ ดั สง่ สงิ่ ของพน้ื เมอื งเป็นเคร่อื งบรรณำกำรไปถวำยพระเจำ้ จกั รพรรดจิ นี (ในรชั สมยั ของพระเจำ้ ถงั ไทจง)” นักวิชาการลงความเห็นว่าเมืองพนั พนั นี้น่าจะอยู่บริเวณ อ่าวบา้ นดอนหรือบริเวณใกล้เคียง ๑.๕ ต้าหมาหลิง (ดนั มาลิง) ต้าหมาหลิงเป็ นช่ือที่จีนใช้เรียกเมืองตามพรลิงค์ ซ่ึงตงั้ อยู่ ในเขตของจงั หวดั นครศรีธรรมราช ในบนั ทกึ ของจำวจูกวั ๕ (พ.ศ. ๑๗๖๘) ได้บรรยำยว่ำ เมืองน้ีมีกำแพงไม้ (กว้ำง ๖-๗ ฟุต และสูงกว่ำ ๒๐ ฟุต) ลอ้ มรอบ ตอนบนของกำแพงอำจใช้เป็นลำนต่อสู้ไดด้ ว้ ย บ้ำนของขำ้ รำชกำร สรำ้ งด้วยไมก้ ระดำน ในขณะท่บี ้ำนของสำมญั ชนสรำ้ งด้วยไม้ไผ่ มใี บไม้เป็น ฝำกนั้ หอ้ ง และมดั ดว้ ยหวำย ประชำชนนิยมขมวดผมไวด้ ำ้ นหลงั (เกล้ำมวย) และเดนิ เท้ำเปล่ำหรือใช้ควำยเป็นพำหนะ ผลิตผลพ้นื เมืองมีข้ผี ้งึ ไม้จนั ทร์ ไม้มะเกลือ กำรบูร งำชำ้ ง และนอแรด กำรคำ้ ตกอยูใ่ นมอื ของพ่อค้ำต่ำงชำติ ซ่งึ หำสนิ คำ้ นำนำชนิดมำให้ประชำชน นับตงั้ แต่สนิ ค้ำท่เี ป็นของใช้จำเป็นใน ชวี ติ ประจำวนั เช่น เกลอื น้ำตำล ข้ำว และเคร่อื งปั้นดนิ เผำ ไปจนถึงสนิ ค้ำ ฟุ่มเฟือย เชน่ ผำ้ ไหม เครอ่ื งเคลอื บ ภำชนะทท่ี ำดว้ ยเงนิ และทอง เป็นตน้ จำกต้ำหมำหลิงใช้เวลำเดินทำงโดยเรือ ๖ วัน ๖ คืน ก็ถึง ลงั ยำเสยี ว ซง่ึ อำจไปถงึ ไดโ้ ดยทำงบกดว้ ย (ไมไ่ ดร้ ะบรุ ะยะเวลำไว)้ ในสมยั ศรวี ิชยั ต้ำหมำหลงิ (ตำมพรลิงค์) ตกเป็นเมอื งข้นึ ของ ศรวี ชิ ยั ตำมหลกั ฐำนท่ปี รำกฏในจำรกึ เมอื งตนั ชอร์ซ่ึงเป็นจำรกึ ของกษตั รยิ ์ อนิ เดยี ใต้รำชวงศ์โจฬะคอื พระเจำ้ รำเชนทรโจฬะท่ี ๑ (พ.ศ. ๑๕๖๘) ซ่งึ ไดย้ ก ทพั ไปตอี ำณำจกั รศรวี ชิ ยั รวมทงั้ ประเทศรำชทงั้ หลำยของศรวี ชิ ยั ซ่งึ ตงั้ อยู่ใน ๕ จำวจูกวั เป็นจเรกำรค้ำต่ำงประเทศของรำชอำณำจกั รจนี สมยั รำชวงศซ์ ุ่ง โดยประจำอยทู่ เ่ี มอื งทำ่ ใหญ่ของแควน้ ฮกเกย้ี น [๑๙๖]

แหลมมลำยู เกำะสุมำตรำ ซุนดำ และลังกำ สำหรบั เมืองประเทศรำชของ ศรวี ชิ ยั ในแหลมมลำยมู หี ลำยเมอื งรวมทงั้ ตำมพรลงิ คด์ ว้ ย (ดงั ไดก้ ลำ่ วมำแลว้ ) ๑.๖ ลงั ยาเสียว (ลงั กาสกุ ะ) รฐั น้ีมีช่ือเป็ นภำษำจีนว่ำ ลงั ยำเสียว หรือ ลงั เจียซูหรอื ลังยำ ซเู จยี แต่ในจดหมำยเหตุมลำยูและชวำเรยี ก “ลงั กำสุกะ” จดหมำยเหตุจนี สมยั รำชวงศ์เหลียง (พ.ศ. ๑๐๔๕ - ๑๐๙๙) กล่ำวว่ำรฐั ลงั ยำเสียวตงั้ มำแล้วกว่ำ ๔๐๐ ปี มอี ำณำเขตจดทะเลทงั้ สองฝัง่ ของแหลมมลำยู โดยตงั้ อยู่ใตร้ ฐั พนั พนั คอื ทำงตะวนั ออกจดอ่ำวไทยบรเิ วณจงั หวดั ปัตตำนี และทำงตะวนั ตกจดอ่ำว เบงกอลเหนือแคว้นไทรบุรี ด้วยเหตุน้ีจึงควบคุมเส้นทำงทำงบกข้ำมแหลม มลำยสู ำยหน่ึง เอกสำรจีนระบุว่ำ พระเจ้ำแผ่นดนิ ทรงนุ่งโสร่ง ทำด้วยผ้ำฝ้ำย กนั มนั แต่ไมส่ วมรองเทำ้ ประชำชนซอยผมสนั้ และนุ่งโสร่งดว้ ยเช่นกนั สนิ คำ้ พ้ืนเมอื ง มีงำช้ำง นอแรด ไม้จนั ทน์ ไม้มะเกลือ กำรบูร พ่อค้ำต่ำงชำตินำ สินค้ำประเภทเคร่อื งเคลือบ (porcelain) ข้ำว และผ้ำแพรมำแลกเปล่ียนกับ สนิ คำ้ พ้นื เมอื ง ในสมยั ศรวี ชิ ยั รฐั ลงั ยำเสยี วไดต้ กเป็นประเทศรำชของศรวี ชิ ยั ดว้ ยเช่นกนั จากการศึกษาของนักประวตั ิ ศาสตร์และนักโบราณคดี ลงความเหน็ ว่าลงั ยาเสียวหรือลงั กาสุกะ น่าจะตงั้ อยู่บริเวณเมืองยะรงั จงั หวดั ปัตตานี ๑.๗ ตกั โกละ ตกั โกละเป็นช่อื รฐั โบรำณทส่ี ำคญั อกี รฐั หน่ึงท่ปี รำกฏในหนังสอื ภูมิศำสตร์ของปโตเลมี (Ptolemy) และวรรณกรรมทำงพุทธศำสนำ เช่น มหำนิเทศ มลิ นิ ทปัญหำซง่ึ ระบุไวว้ ำ่ พ่อคำ้ ท่รี ่ำรวยจะต้องเดนิ ทำงมำคำ้ ขำยท่ี ตกั โกละ จีนและสุวรรณภูมิ มักจะกล่ำวถึงตักโกละว่ำเป็ นหน่ึงในเมืองท่ำ โบรำณทพ่ี อ่ คำ้ จำกซกี โลกตะวนั ตกนิยมมำแวะพกั [๑๙๗]

อยำ่ งไรกต็ ำมในช่วงสมยั ศรวี ชิ ยั ตกั โกละไดต้ กเป็นเมอื งขน้ึ ของ ศรีวิชัยด้วย เน่ืองจำกเป็ นประเทศรำชของอำณำจกั รศรีวิชัย ดังปรำกฏ หลกั ฐำนในศลิ ำจำรกึ ของพระเจ้ำรำเชนทรโจฬะ (พ.ศ. ๑๕๖๘) ท่ยี กทพั มำตี ศรวี ชิ ยั นักวิชาการส่วนใหญ่ลงความเห็นว่า ตกั โกละ คือดินแดน แห่งกระวาน และน่าจะตงั้ อยู่บริเวณชายฝัง่ ทะเลด้านตะวนั ตกเฉียงใต้ ของคาบสมุทรมลายู บริเวณปากแม่น้าตะกวั ่ ป่ าและอาจอยู่บริเวณ จงั หวดั ตรงั หรือพงั งา ๒. หลกั ฐานด้านโบราณคดี จำกสภำพภูมิศำสตร์ท่ีมีทิวเขำเป็นแกนกลำง (เขำภูเก็ตและเขำ นครศรธี รรมรำช) แบง่ พน้ื ทภ่ี ำคใตอ้ อกเป็น ๒ โซน หรอื ๒ ฝัง่ คอื ฝัง่ ตะวนั ตก และฝัง่ ตะวนั ออก ๒.๑ ฝัง่ ตะวนั ตก จะมกี ำรยุบตวั เพรำะถูกกดั เซำะ เน่ืองจำกมี คล่นื ลมแรง และมพี ้นื ท่ภี ูเขำเป็นส่วนใหญ่ ขยำยตวั ยำกเน่ืองจำกพน้ื ท่จี ำกดั จงึ เป็นทต่ี งั้ ของชุมชนขนำดเลก็ บรเิ วณท่เี ป็นท่รี ำบพอทจ่ี ะตงั้ ชุมชนได้ ไดแ้ ก่ บรเิ วณจงั หวดั พงั งำ กระบ่ี ตรงั และสตลู แหลง่ โบรำณคดที ส่ี ำคญั มดี งั น้ี ๒.๑.๑ ตะกวั ่ ป่ า จงั หวดั พงั งำ สนั นิษฐำนวำ่ เคยเป็นเมอื ง ท่ำท่ีเรยี กกนั ว่ำ “ตกั โกละ” ซ่งึ เป็นศูนยก์ ลำงคมนำคมทงั้ ทำงบกและทำงน้ำ เน่ืองจำกอำเภอตะกวั ่ ป่ำไดพ้ บเทวรูปพระวษิ ณุ (นำรำยณ์) และชน้ิ สว่ นสำเภำ โบรำณจำกตะกวั ่ ป่ำสำมำรถขำ้ มไปยงั ฝัง่ ตะวนั ออกได้ [๑๙๘]

ภำพท่ี ๓๑ เทวรปู พระวษิ ณุ พบทเ่ี ขำพระเหนอ อำเภอตะกวั่ ป่ำ จงั หวดั พงั งำ จดั แสดงอยทู่ พ่ี พิ ธิ ภณั ฑสถำนแห่งชำติ พระนคร ๒.๑.๒ บ้านทุ่งตึก (เหมืองทอง) ตำบลเกำะคอเขำ อำเภอคุระบุรี จงั หวดั พงั งำ พบโบรำณวตั ถุแบบโรมนั เช่น ลูกปัดแก้วมีตำ ลูกปัดแกว้ มแี ถบสี [๑๙๙]

ภำพท่ี ๓๒ ลกู ปัดแกว้ แบบต่ำงๆ พบทแ่ี หลง่ โบรำณคดที ุ่งตกึ จงั หวดั พงั งำ (ทม่ี ำ: รอ้ ยเอกบณุ ยฤทธิ์ฉำยสวุ รรณ) ๒.๑.๓ คลองท่ อม จังหวัดกระบ่ี บริเวณควรลูกปั ด ซง่ึ เป็นเนินดนิ ใกลท้ ่รี ำบรมิ ภูเขำ มคี ลองท่อมไหลผ่ำน ไดพ้ บรอ่ งรอยกำรผลติ ลูกปัดแกว้ เน่ืองจำกพบเศษแกว้ ทเ่ี หลอื จำกกำรผลติ ลูกปัด และพบลูกปัดแก้ว จำนวนมำก แมว้ ่ำจะไม่พบเบำ้ หลอมแก้วหรอื เตำ (คงถูกทำลำยไปหมดแลว้ ) นอกจำกนนั้ ยงั พบโบรำณวตั ถุต่ำงชำตจิ ำนวนมำก ทงั้ ท่เี ป็นสนิ คำ้ ของอนิ เดยี สนิ คำ้ โรมนั และสนิ คำ้ แบบอนิ โด - โรมนั ซง่ึ แสดงรอ่ งรอยกำรตดิ ตอ่ คำ้ ขำยกบั อนิ เดยี ในสมยั อนิ โด - โรมนั (พทุ ธศตวรรษท่ี ๕ - ๙) [๒๐๐]

ภำพท่ี ๓๓ ลกู ปัดแกว้ และหวั แหวนสลกั แบบโรมนั พบทแ่ี หลง่ โบรำณคดคี วนลกู ปัด อำเภอคลองทอ่ ม จงั หวดั กระบ่ี ๒.๒ ฝัง่ ตะวนั ออก พ้ืนท่ีฝัง่ ตะวนั ออกเป็ นท่ีรำบลดระดบั และมี แผ่นดนิ งอก เน่ืองจำกมสี นั เขำเป็นตน้ ทำงของแม่น้ำสำยสนั้ ๆ และมลี มมรสุม ตะวนั ตกเฉียงใตแ้ ละตะวนั ออกเฉียงเหนือ (ตุลำคม - มกรำคม) ทำใหม้ ฝี นตก มำกเกิดเป็นแม่น้ำสำยสัน้ ๆ ไหลลงแม่น้ำใหญ่ทำให้เกิดสนั ทรำย ซ่ึงเป็นท่ี เหมำะสมต่อกำรตงั้ ถน่ิ ฐำนและกำรเพำะปลูก (บนทร่ี ำบบนสนั ทรำย) จงึ มกี ำร ตงั้ ชุมชนอยูบ่ รเิ วณเชงิ เขำ (ห่ำงทะเลประมำณ ๒๐-๓๐ กโิ ลเมตร) และบรเิ วณ ทร่ี ำบรมิ ฝัง่ ทะเล แหลง่ โบรำณเมอื งโบรำณสำคญั มดี งั น้ี ๒.๒.๑ เขาสามแก้ว ตำบลนำชะองั อำเภอเมอื ง จงั หวดั ชมุ พร พบโบรำณวัตถุแบบโรมันแบบอินโด - โรมัน เช่น ลูกปั ดแก้วมีตำ และ โบรำณวตั ถุและโบรำณวตั ถุจำกอินเดยี เช่น ลูกปัดหนิ คำรเ์ นเลียนและอำเกต แบบเรยี บและแบบฝังสแี ละดำ้ มทพั พสี ำรดิ รปู นกยงู [๒๐๑]

ภำพท่ี ๓๔ ลกู ปัดหนิ กง่ึ มคี ่ำและลกู ปัดแกว้ สเี ดยี ว พบทแ่ี หลง่ โบรำณคดเี ขำสำมแกว้ จงั หวดั ชมุ พร (ทม่ี ำ: อำจำรยป์ ระอร ศลิ ำพนั ธ)ุ์ ๒.๒.๒ เขาศรีวิชยั อำเภอพุนพิน จงั หวดั สุรำษฎร์ธำนี พบ เทวรูปพระวิษณุ (อำยุรำวพุทธศตวรรษท่ี ๑๒) และศำสนสถำน ๘ แห่ง ซง่ึ แสดงถงึ ควำมรงุ่ เรอื งของศำสนำพรำหมณ์ในจงั หวดั สรุ ำษฎรธ์ ำนี ๒.๒.๓ วัดอัมพาวาส อำเภอท่ำชนะ จังหวัดสุรำษฎร์ธำนี พบโบรำณวตั ถุจำกอนิ เดยี ประเภทลกู ปัดหนิ คำรเ์ นเลยี นและอำเกต ๒.๒.๔ แหลมโพธ์ิ ตำบลพมุ เรยี ง อำเภอไชยำ จงั หวดั สรุ ำษฎร์ ธำนี เกิดจำกแผ่นดนิ ใหญ่ท่ีมีคลองพุมเรียงไหลผ่ำน พบโบรำณวตั ถุท่ีเป็น สินค้ำต่ำงชำติจำกอินเดีย จนี และอำหรบั จำกกำรขุดตรวจทำงโบรำณคดี [๒๐๒]

(รำว พ.ศ. ๒๕๒๒ - ๒๕๒๔) โดยกรมศิลปำกร (โครงกำรโบรำณคดภี ำคใต้) ไดพ้ บเคร่อื งถว้ ยจนี สมยั รำชวงศ์ถงั (พทุ ธศตวรรษท่ี ๑๒-๑๕) ภำพท่ี ๓๕ ชน้ิ ส่วนชำมจำกเตำฉำงซำสมยั รำชวงศถ์ งั พบทแ่ี หลมโพธิ์อำเภอไชยำ จงั หวดั สุรำษฎรธ์ ำนี มอี กั ษรเป็นพระนำมของ “อลั ลอฮฺ” (ทม่ี ำ: อมรำ ศรสี ชุ ำต,ิ ศรวี ชิ ยั ในสวุ รรณทวปี (กรงุ เทพฯ: กรมศลิ ปำกร, 2557), 284.) ๒.๒.๕ ไชยา จงั หวดั สุรำษฎรธ์ ำนี เป็นท่ตี งั้ ของชุมชนโบรำณ พบเทวรูปพระวษิ ณุท่ีเก่ำท่ีสุดในคำบสมุทรด้วย มีกำรขุดค้นทำงโบรำณคดี (รำว พ.ศ. ๒๕๒๒ - ๒๕๒๔) โดยกรมศลิ ปำกร (โครงกำรโบรำณคดภี ำคใต้) บรเิ วณสนั ทรำยพบว่ำมีวฒั นธรรมเดียว (ชนั้ ดินลกึ เพียง ๑๐๐ เซนติเมตร) มีอำยุไม่เก่ำไปกว่ำพุทธศตวรรษท่ี ๑๖ นอกจำกนัน้ ยงั ได้ขุดตรวจบรเิ วณ วดั หลง และได้พบเคร่อื งถ้วยจนี สมยั รำชวงศ์หมงิ (พุทธศตวรรษท่ี ๒๐-๒๒) [๒๐๓]

สว่ นหลกั ฐำนดำ้ นศลิ ปกรรมเน่ืองในศำสนำพรำหมณ์และศำสนำพทุ ธนนั้ ไดพ้ บ เป็นจำนวนมำก ภำพท่ี ๓๖ ประตมิ ำกรรมสำรดิ รปู พระโพธสิ ตั วอ์ วโลกเิ ตศวร (?) จำกอำเภอไชยำ จงั หวดั สุรำษฎรธ์ ำนี จดั แสดงอย่พู พิ ธิ ภณั ฑสถำนแหง่ ชำติ พระนคร ๒.๒.๖ นครศรีธรรมราช บริเวณสนั ทรำยมรี ่องรอยกำรตงั้ ถนิ่ ฐำนของชมุ ชนโบรำณหลำยแหง่ เช่น เมอื งพระเวยี ง ชุมชนโบรำณท่ำศำลำ สชิ ล ชุมชนโบรำณท่ำเรอื มคี ลองท่ำเรอื ไหลผ่ำน (คลองกวำ้ งประมำณ ๓๐- ๕๐ เมตร) สำเภำเข้ำถึงได้ สันนิษฐำนว่ำตำมพรลิงค์เป็ นช่ือเดิมของ นครศรธี รรมรำช (ช่อื ภำษำสนั สกฤต) ซง่ึ จนี เรยี กว่ำ ดนั มำลงิ ชำวเมอื งนบั ถอื [๒๐๔]

ศำสนำพรำหมณ์ ดังได้พบร่องรอยโบรำณสถำนในศำสนำพรำหมณ์ (ไศวนิกำย) บนเขำคำ อำเภอสชิ ล ซง่ึ มอี ำยอุ ยใู่ นชว่ งพทุ ธศตวรรษท่ี ๑๔-๑๖ ภำพท่ี ๓๗ โบรำณสถำนเขำคำ อำเภอสชิ ล จงั หวดั นครศรธี รรมรำช ๒.๒.๗ สทิ งพระ จงั หวัดสงขลำ มีร่องรอยชุมชนโบรำณ บริเวณสทิงพระ มีกำรขุดค้นในบรเิ วณตัวเมืองโบรำณ โดยขุดค้นบรเิ วณ โรงเรยี นในเมอื ง พบเตำเผำภำชนะ (เตำปะโอ) เคร่อื งถ้วยสมยั ศรวี ชิ ยั สขี ำว นวล ปะปนกบั เคร่อื งถว้ ยจนี สมยั รำชวงศ์ซุ่งตอนปลำยต่อสมยั รำชวงศ์หยวน (พทุ ธศตวรรษท่ี ๑๗-๑๘) ๒.๒.๘ ยะรงั จงั หวดั ปัตตำนี เมอื งโบรำณยะรงั เป็นท่ีตงั้ ของ ชุมชนเก่ำแก่ขนำดใหญ่ ตำมท่ีจีนเอ่ยถึงลงั ยำเสียว (อำหรบั เรยี กว่ำ ลงั กำ สุกะ) ว่ำมคี วำมสำคญั ตงั้ แต่ช่วงพุทธศตวรรษท่ี ๑๓ เป็นตน้ ไป กรมศลิ ปำกร ไดท้ ำกำรขดุ คน้ และขดุ แต่งโบรำณสถำนในบริเวณบ้ำนจำเละ บำ้ นวดั และบำ้ น [๒๐๕]

ปะแว ไดพ้ บร่องรอยวฒั นธรรมศรวี ชิ ยั อยำ่ งเดน่ ชดั เชน่ พระพมิ พด์ นิ ดบิ และ สถปู จำลองดนิ เผำจำนวนมำก ภำพท่ี ๓๘ โบรำณสถำนจำเละ หมำยเลข 3 เมอื งยะรงั จงั หวดั ปัตตำนี ๓. หลกั ฐานด้านจารึก จำรึกท่ีพบในภำคใต้ส่วนใหญ่เป็นภำษำสนั สกฤต แต่ท่ีเป็นภำษำ ทมฬิ ภำษำเขมรกพ็ บบ้ำง และยงั ไดพ้ บจำรกึ ภำษำมอญดว้ ย แต่ท่นี ่ำสงั เกต คือไม่พบจำรกึ ภำษำบำลีเลย สำหรบั จำรึกท่ีเก่ียวข้องอำณำจกั รศรวี ชิ ยั ก็มี จำรกึ หลกั ท่ี ๒๓ (ซ่ึงได้มีกำรอ่ำนและแปลไว้แล้วและตีพิมพ์อยู่ในหนังสือ ประชุมศลิ ำจำรกึ สยำม ภำคท่ี ๒) หลกั ท่ี ๒๓ พบท่วี ดั เวยี ง อำเภอไชยำ จงั หวดั สุรำษฎรธ์ ำนี (หรอื ท่ี วดั เสมำเมอื ง นครศรธี รรมรำช) เป็นจำรกึ ภำษำสนั สกฤต ตวั อกั ษรหลงั ปัลลวะ [๒๐๖]

จำรกึ ไวใ้ นปี ค.ศ. ๗๗๕ (พ.ศ. ๑๓๑๘) มี ๒ หน้ำ หน้ำ ๑ มี ๒๙ บรรทดั มคี ำ ว่ำ ศรีวิชเยนทรำชำ และศรีวิชเยศวรภูปติ ซ่ึงศำสตรำจำรย์ยอร์ช เซเดส์ แปลว่ำ “พระเจ้ำกรุงศรีวิชัย” ส่วนศำสตรำจำรย์แสง มนวิทูร แปลว่ำ “ศรวี ชิ เยนทรรำชำ” และกล่ำวถึงกำรสร้ำงปรำสำทอิฐ ๓ หลงั เพ่อื บูชำพระ โพธสิ ตั วป์ ัทมปำณี พระพทุ ธเจำ้ และพระโพธสิ ตั วว์ ชั รปำณี ส่วนหน้ำ ๒ จำรกึ ไว้ไม่จบ มี ๔ บรรทดั เป็นจำรกึ ภำษำสนั สกฤตตวั อกั ษรหลงั ปัลลวะเช่นกนั เป็นเร่อื งกษตั รยิ ว์ งศไ์ ศเลนทร์ ๔. หลกั ฐานด้านศิลปกรรม หลักฐำนด้ำนศิลปกรรมสมยั ศรวี ิชัยในภำคใต้มีทัง้ หลักฐำนด้ำน สถำปัตยกรรมและประตมิ ำกรรม ๔.๑ สถาปัตยกรรม แบง่ ออกไดเ้ ป็น ๒ ชว่ ง ๑. ช่วงแรก เป็ นสถำปัตยกรรมแบบศรีวิชัย มีอำยุอยู่ ระหว่ำงพุทธศตวรรษท่ี ๑๓-๑๕ สร้ำงข้ึนในคติพุทธศำสนำนิกำยมหำยำน เท่ำท่ยี งั ปรำกฏอยู่ในปัจจุบนั อยู่ในเขตอำเภอไชยำ จงั หวดั สุรำษฎรธ์ ำนี คือ พระบรมธำตไุ ชยำ เจดยี ว์ ดั แกว้ และฐำนเจดยี ว์ ดั หลง สถำปัตยกรรมสมยั ศรวี ชิ ยั มรี ปู แบบเป็นทรงมณฑปหรอื ทรงปรำสำท (คล้ำยจันทิในชวำภำคกลำง และคล้ำยคลึงกับปรำสำทจำมท่ีฮัวไลและ ปรำสำทเขมรในสมยั กุเลน รำวพทุ ธศตวรรษท่ี ๑๔ เน่ืองจำกรบั อทิ ธพิ ลอนิ เดยี มำเช่นกนั ) ท่ียงั คงรูปทรงให้ศึกษำได้คอื พระบรมธำตุไชยำ ซ่ึงมีผงั เป็นรูป สเ่ี หล่ยี มจตั ุรสั มมี ุขย่นื ๔ ด้ำน เป็นแปลนรูปกำกบำท มีเจดยี ์ประธำนท่ีเป็ น เรอื นธำตุมสี ่วนหน้ำมุขย่นื ออกมำทงั้ ๔ ดำ้ น ส่วนยอดลดหลนั ่ เป็นชนั้ ๓ ชนั้ ประดิษฐำนเจดยี ์จำลองชนั้ ละ ๘ องค์ (คล้ำยคลงึ กบั สถำปัตยกรรมแบบรถะ ของอินเดียใต้ในช่วงพุทธศตวรรษท่ี ๑๒-๑๓) ส่วนวดั แก้วนัน้ มีโครงสร้ำง เดยี วกบั พระบรมธำตุไชยำ แต่มวี วิ ฒั นำกำรมำกกวำ่ และมรี ูปแบบคลำ้ ยแบบ สถำปัตยกรรมของจำมหรอื เขมรแบบกุเลนในช่วงพทุ ธศตวรรษท่ี ๑๔ [๒๐๗]

ภำพท่ี ๓๙ โบรำณสถำนวดั แกว้ อำเภอไชยำ จงั หวดั สรุ ำษฎรธ์ ำนี ๒. ช่วงสอง เป็ นสถำปัตยกรรมแบบผสมผสำนแบบ ศรวี ชิ ยั และแบบลงั กำเขำ้ ดว้ ยกนั มอี ำยุอยู่ในช่วงพทุ ธศตวรรษท่ี ๑๘-๑๙ โดย นิยมสร้ำงเจดยี ์ทรงกลมบนฐำนกำกบำท เช่น เจดยี ์ใหญ่ท่วี ดั สทงิ พระสงขลำ หรอื เจดยี ท์ รงกลมบนฐำนจตั ุรสั เช่น เจดยี ท์ ว่ี ดั พะโคะ สทงิ พระ เป็นตน้ ๔.๒ ประติมากรรม ประติมำกรรมแบบศรวี ชิ ยั ท่ีโดดเด่นคือ ประติมำกรรมรูปพระโพธิสตั ว์ในคติมหำยำน ท่ีนิยมมำกคือพระโพธิสตั ว์ อวโลกิเตศวร พระโพธสิ ตั ว์ศยำมตำรำ และพระโพธสิ ตั ว์ชมั ภล มีทงั้ ท่ีเป็น ประติมำกรรมสำรดิ ลอยตวั และท่เี ป็นพระพิมพ์ดนิ ดบิ ซ่งึ พบเป็นจำนวนมำก ตงั้ แต่จงั หวดั จงั หวดั สรุ ำษฎรธ์ ำนี นครศรธี รรมรำช สงขลำ ปัตตำนี ยะลำ ถงึ นรำธิวำส ซ่ึงสร้ำงตำมคตินิยมของพุทธศำสนำนิกำยมหำยำนตันตระท่ี เจรญิ รุ่งเรอื งอยู่ในอนิ เดยี ภำคตะวนั ออกเฉียงเหนือ ภำยใต้กำรอุปถมั ภ์ของ กษตั รยิ ์อนิ เดยี รำชวงศ์ปำละ (พุทธศตวรรษท่ี ๑๒-๑๕) ซ่ึงมศี ูนย์กลำงอยู่ท่ี เมอื งนำลนั ทำ ปหรรปุระ และไมนำมตี และใหอ้ ิทธพิ ลต่อพุทธศำสนำนิกำย [๒๐๘]

มหำยำนตนั ตระในชวำภำคกลำงช่วงพทุ ธศตวรรษท่ี ๑๒-๑๔ ซง่ึ อยภู่ ำยใตก้ ำร อุปถมั ภข์ องกษตั รยิ ช์ วำรำชวงศไ์ ศเลนทร์ ภำพท่ี ๔๐ พระโพธสิ ตั วอ์ วโลกเิ ตศวร (โลกนำถ) สำรดิ สงู ๒๐.๓ เซนตเิ มตร พบทบ่ี ำ้ นกระดงั งำ อำเภอสทงิ พระ จงั หวดั สงขลำ จดั แสดงอยทู่ พ่ี พิ ธิ ภณั ฑสถำนแห่งชำติ สงขลำ นอกจำกน้ียงั ไดพ้ บวำ่ ศำสนำพรำหมณ์ไศวนิกำยไดเ้ จรญิ รงุ่ เรอื ง อยู่ในคำบสมุทรภำคใต้ของไทยด้วย เน่ืองจำกได้พบเทวรูปของพระศิวะ มหำเทพและพระอคัสตยะ ในบริเวณอำเภอสทิงพระ จังหวัดสงขลำ ประติมำกรรมรูปเทพไศวนิกำย ๒ องค์น้ี สร้ำงตำมคตินิยมของศำสนำ พรำหมณ์ไศวนิกำยท่ีรุ่งเรืองอยู่ในอินเดียภำคใต้ ภำยใต้กำรอุปถัมภ์ของ กษัตริย์อินเดียรำชวงศ์โจฬะ (พุทธศตวรรษท่ี ๑๔-๑๗) และให้อิทธิพลต่อ ศำสนำพรำหมณ์ไศวนิกำยในชวำภำคกลำงในช่วงพุทธศตวรรษท่ี ๑๔ ซ่งึ อยู่ ภำยใตก้ ำรอุปถมั ภข์ องกษตั รยิ ช์ วำรำชวงศม์ ะตะรำม [๒๐๙]

กำรค้นพบประติมำกรรมเทวรูป ๒ องค์ คือพระศิวะมหำเทพ และพระอคัสตยะนั้นบ่งช้ีอย่ำงเด่นชัดว่ำ อิทธิพลพรำหมณ์ไศวนิกำยท่ี เจรญิ รุ่งเรอื งอยู่ในอนิ เดยี ภำคใต้ ภำยใต้กำรอุปถมั ภ์ของกษตั รยิ อ์ ินเดยี สมยั รำชวงศโ์ จฬะ (พุทธศตวรรษท่ี ๑๔-๑๗) ไดแ้ ผเ่ ขำ้ มำยงั คำบสมุทรภำคใต้ของ ไทยไปจนถึงคำบสมุทรมำเลย์และเกำะชวำ (ในสมัยรำชวงศ์มะตะรำม) กษตั รยิ ร์ ำชวงศ์โจฬะนัน้ นอกจำกจะอุปถมั ภ์ศำสนำพรำหมณ์ไศวนิกำยแล้ว ยงั อปุ ถมั ภพ์ ทุ ธศำสนำนิกำยหนิ ยำนดว้ ย ส ำ ห ร ับ ก ำ ร ติ ด ต่ อ กับ อิ น เดีย ภ ำ ค ต ะ ว ัน อ อ ก เฉี ย ง เห นื อ นั ้น ไดป้ รำกฏในจำรกึ บนแผ่นทองแดงท่นี ำลนั ทำ เป็นจำรกึ ของพระเจำ้ เทวปำละ ซ่ึงจำรกึ ไว้ใน พ.ศ. ๑๔๐๓ กล่ำวถึงพระเจ้ำพำลบุตรกษตั รยิ ์ไศเลนทร์ของ สุมำตรำวำ่ มำสรำ้ งวดั ไว้ท่นี ำลนั ทำสำหรบั พวกจำรกิ แสวงบุญจำกคำบสมุทร มลำยูและพระเจำ้ เทวปำละไดท้ รงอุทศิ รำยได้จำกหมบู่ ้ำน ๕ หมู่บ้ำน สำหรบั ดแู ลรกั ษำวดั ดงั กลำ่ ว พระเจำ้ เทวปำละเป็นกษตั รยิ อ์ งคท์ ่ี ๓ ของรำชวงศป์ ำละ ซ่ึงมีศูนย์กลำงอำนำจอยู่ในแคว้นเบงกอล ทรงอุปถมั ภ์พุทธศำสนำนิกำย มหำยำนตนั ตระสกุลวชั รยำน ส่วนหลกั ฐำนกำรติดต่อกบั อนิ เดยี ภำคใตใ้ นช่วงพุทธศตวรรษท่ี ๑๖ นนั้ ปรำกฏในจำรกึ ทพ่ี บทเ่ี มอื งตนั ชอร์ เป็นจำรกึ ของกษตั รยร์ ำงวงศโ์ จฬะ ๒ องค์ คือ พระเจ้ำรำเชนทรโจฬะ (พ.ศ. ๑๕๗๓) และพระเจ้ำรำชรำชะ (รำชเกศรวี รมนั ) ใน พ.ศ. ๑๕๘๗ - ๑๕๘๙ ได้บนั ทึกไวว้ ่ำพระเจ้ำจุฑำมณี วรมนั กษัตริย์รำชวงศ์ไศเลนทรได้อุปถมั ภ์วดั พุทธศำสนำท่ีเมืองนำคปตมั (นครปัฏฏนิ ัม) ซง่ึ เป็นศูนยก์ ลำงพทุ ธศำสนำนิกำยหนิ ยำนภำยใตก้ ำรอุปถมั ภ์ ของกษตั รยิ ร์ ำชวงศ์โจฬะ และในจำรกึ ของพระเจำ้ กุลโลตุงคะโจฬะ ในปี พ.ศ. ๑๖๒๗ ได้ระบุไว้ว่ำพระองค์ได้อุทิศรำยได้จำกหมู่บ้ำนหน่ึงให้เป็นค่ำดูแล รกั ษำวดั ดงั กล่ำว ซง่ึ เรยี กในจำรกึ วำ่ “ไศเลนทรจฑุ ำมณวี รมนั วหิ ำร” [๒๑๐]

สรปุ หลกั ฐำนด้ำนเอกสำร (ส่วนใหญ่เป็นบนั ทึกของจนี ) หลกั ฐำนด้ำน โบรำณคดี หลกั ฐำนด้ำนจำรกึ ตลอดจนหลกั ฐำนด้ำนศิลปกรรม ได้นำไปสู่ ขอ้ สรุปว่ำ คาบสมุทรภาคใต้ของไทย (ทัง้ ฝัง่ ตะวนั ออกและฝัง่ ตะวนั ตก) ตัง้ แต่จังหวดั ชุมพรลงไปจนถึงจงั หวัดนราธิ วาส มีร่องรอยการตัง้ ถ่ินฐานของชุมชนก่อนสมยั ศรีวิชยั (ก่อนพุทธศตวรรษท่ี ๑๓) และตงั้ แต่ พุทธศตวรรษท่ี ๘-๙ เป็นต้นไปหรอื ก่อนหน้ำนัน้ ไดม้ กี ำรตงั้ นิคมกำรค้ำของ ชำวอินเดยี ซ่งึ หลำยแห่งได้เจรญิ รุ่งเรอื งข้นึ ถึงระดบั เมอื ง และมบี ทบำทเป็น เครอื ข่ำยกำรค้ำโลก (ระหว่ำงโลกตะวนั ตกและโลกตะวนั ออก) ร่วมสมยั กบั สมยั อินโด - โรมนั ของอินเดีย (พุทธศตวรรษท่ี ๕-๙) บำงแห่งได้กลำยเป็น แหล่งอุตสำหกรรมกำรผลติ ลูกปัด เช่น แหล่งโบรำณคดเี ขำสำมแกว้ (จงั หวดั ชุมพร) แหล่งโบรำณคดีบ้ำนทุ่งตึก (จงั หวัดพังงำ) และแหล่งโบรำณคดี ควนลกู ปัด (จงั หวดั กระบ)่ี จากบนั ทึกของจีนทาให้ทราบว่ามีชุมชนระดบั เมืองหรือระดบั รฐั (จีนมกั จะเรียกว่า “รฐั ”) มากกว่า ๑๐ แห่งในบริเวณคาบสมุทร ภาคใต้ของไทย และคาบสมุทรมลายู แต่ละเมอื งหรอื รฐั เหล่ำน้ีมเี จำ้ เมอื ง หรอื มีกษตั รยิ ์ของตนเอง หลำยเมอื งได้มกี ำรติดต่อทำงกำรทูตกบั จนี และมี กำรติดต่อค้ำขำยกบั ชำวอินเดียจนมีควำมคุ้นเคยกบั วฒั นธรรมอินเดยี เป็น อยำ่ งดแี ละยอมรบั นบั ถอื ศำสนำพรำหมณ์และศำสนำพุทธ เช่น เตยี นซุน ฉีตู นักประวตั ิศำสตร์ศิลปะและนักโบรำณคดีได้พบว่ำชำวอินเดียท่ีนำศำสนำ พรำหมณ์และศำสนำพุทธมำเผยแผ่ในบรเิ วณภำคใตข้ องไทย และคำบสมุทร มำเลย์นัน้ มำจำกทุกภูมิภำคของประเทศอินเดีย จำกลุ่มแม่น้ำกฤษณำ - โคทำวรี หรอื สกุลช่ำงอมรำวดีในอินเดยี ภำคใต้ (พุทธศตวรรษท่ี ๖-๙) จำก อนิ เดยี ภำคเหนือและภำคตะวนั ตกในสมยั คุปตะ (พทุ ธศตวรรษท่ี ๙-๑๑) และ สมยั หลงั คุปตะ (พุทธศตวรรษท่ี ๑๑-๑๔) ดงั ได้พบร่องรอยชุมชน ร่องรอย โบรำณวตั ถุ และโบรำณสถำนเน่ืองในศำสนำพรำหมณ์และศำสนำพุทธท่ี กระจำยอยู่ในคำบสมุทรภำคใต้ของไทยตงั้ แต่จังหวดั สุรำษฎร์ธำนีลงมำถึง [๒๑๑]

จงั หวดั นรำธวิ ำส กลุ่มโบรำณสถำนสำคญั ในช่วงน้ีคอื กลุ่มโบรำณสถำนบนเขำ ศรวี ชิ ยั อำเภอพนุ พนิ จงั หวดั สรุ ำษฎรธ์ ำนี ในสมยั ศรวี ิชยั (พทุ ธศตวรรษที่ ๑๓-๑๘) คาบสมทุ รภาคใต้ของ ไทยและคาบสมุทรมลายูได้กลายเป็ นส่วนหนึ่งของอาณาจกั รศรีวิชยั ซ่งึ ครอบคลุมพ้นื ท่ภี ำคใต้ของไทย ตงั้ แต่บรเิ วณอ่ำวบำ้ นดอน (สุรำษฎรธ์ ำนี) ลงไปถงึ นรำธวิ ำส และมำเลเซยี และอนิ โดนีเซยี โดยครอบคลุมทงั้ ฝัง่ ตะวนั ตก (พงั งำ กระย่ี และไทรบุร)ี และฝัง่ ตะวนั ออก (สุรำษฎร์ธำนี นครศรธี รรมรำช สงขลำ ปัตตำนี ยะลำ นรำธวิ ำส กลนั ตนั ตรงั กำนู ปำหงั และอินโดนีเซีย) จากหลักฐานด้านจารึก (หลักท่ี ๒๓) หลักฐานด้านโบราณ สถาน (พระบรมธาตุไชยา วัดแก้ว วัดเวียง และวัดหลง) หลักฐานด้าน โบราณวตั ถุ (ประติมากรรมรูปพระโพธิสตั ว์ในคติมหายานตันตระ) นาไปสู่สมมุติ ฐานว่าไชยา (สุราษฎร์ธานี ) เคยเป็ นศูนย์กลางของ อาณาจักรศรีวิชัย หรือเป็ นศูนย์กลางตอนบนในขณะที่ปาเล็มบัง (บนเกาะสมุ าตรา) เป็นศนู ยก์ ลางตอนล่างของอาณาจกั ร อำณำจกั รศรวี ชิ ยั มคี วำมสมั พนั ธท์ ำงด้ำนวฒั นธรรมกบั อนิ เดยี ภำค ตะวนั ออกเฉียงเหนือในสมยั รำชวงศ์ปำละ (พุทธศตวรรษท่ี ๑๒-๑๕) นิกำย มหำยำนตนั ตระและยงั มคี วำมสมั พนั ธท์ ำงดำ้ นวฒั นธรรมกบั อนิ เดยี ภำคใตใ้ น สมยั รำชวงศ์โจฬะ (พุทธศตวรรษท่ี ๑๔-๑๗) ซง่ึ อุปถมั ภ์ศำสนำพรำหมณ์กบั อนิ เดยี ภำคใตไ้ ศวนิกำย และพทุ ธศำสนำนิกำยหนิ ยำน อย่ำงไรกต็ ำมควำมสมั พนั ธก์ บั รำชวงศโ์ จฬะไม่ยงั ่ ยนื มที งั้ เป็นมติ ร และเป็นศตั รู ดงั ได้พบหลกั ฐำนจำรกึ ว่ำกษัตรยิ ์โจฬะสมยั พระเจ้ำรำเชนทร โจฬะไดเ้ คยยกทพั มำตอี ำณำจกั รศรวี ชิ ยั ใน พ.ศ. ๑๕๖๘ และไดบ้ นั ทกึ รำยช่อื เมืองต่ำงๆ ท่ีตกเป็ นเมืองข้ึนของศรีวิชัยในขณะนั้น เช่น ตำมพรลิงค์ (นครศรธี รรมรำช) ตกั โกละ (พงั งำ) และลงั กำสกุ ะ (ยะรงั จงั หวดั ปัตตำนี) [๒๑๒]

เอกสารประกอบการเรยี บเรียง กรรณิกำร์ วมิ ลเกษม ๒๕๓๑ “จำรกึ ภำษำมอญในภำคตะวนั ออกเฉียงเหนือ : กำรศกึ ษำ เชงิ อกั ขรวทิ ยำ.” ใน การประชุมทางวิชาการระดบั ชาติ ฝรัง่ เศส-ไทย ครัง้ ท่ี ๑. กรุงเทพฯ : มหำวิทยำลัย ศลิ ปำกร. กอ่ งแกว้ วรี ะประจกั ษ์ ๒๕๒๒ “จำรึกอักษรปัลลวะพบในประเทศไทย.” ใน จารึกใน ประเทศไทย เล่ม ๒, หน้ำ ๑๗ - ๓๒. กรุงเทพฯ : หอสมดุ แหง่ ชำต,ิ กรมศลิ ปำกร. เขมชำติ เทพไชย และคณะ ๒๕๒๘ รายงานการสารวจขุดค้นทางโบราณคดี ณ เมือง โบราณยะรงั และใกล้เคียง. โครงกำรโบรำณคดภี ำคใต้ กองโบรำณคดี กรมศลิ ปำกร. ฉววี รรณ วริ ยิ ะบศุ ย์ ๒๕๑๖ เหรียญกษาปณ์ในประเทศไทย. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์ กำรศำสนำ. ชนิ อยดู่ ี ๒๕๐๙ “ลูกปัดท่ีเมืองเก่ำอู่ทอง.” ใน โบราณวิทยาเรื่องเมือง อ่ทู อง, หน้ำ ๕๑-๖๐. กรงุ เทพฯ : กรมศลิ ปำกร. ชอง บวสเซอรล์ เิ ยร์ ๒๕๐๙ “ทฤษฎใี หมเ่ ก่ยี วกบั สถำนทต่ี งั้ อำณำจกั รฟูนนั .” เกบ็ ควำม และเรยี บเรยี งโดย มจ.สุภทั รดศิ ดศิ กุล. ใน โบราณวิทยา เรอ่ื งเมืองอ่ทู อง, หน้ำ ๑๑-๒๖. พระนคร : กรมศลิ ปำกร. ๒๕๑๑ ความรู้ใหม่ทางโบราณคดีที่เมืองอู่ทอง. พระนคร : กรมศลิ ปำกร. [๒๑๓]

เซเดส,์ ยอรช์ ๒๔๗๒ ประชุมศิลาจารึกสยาม ภาคท่ี ๒ จารึกกรุงทวารวดี เมืองละโว้และเมืองประเทศราชขึ้นแก่กรงุ ศรีวิชยั . พระนคร : โรงพมิ พโ์ สภณพพิ รรฒธนำกำร. ธนิต อยโู่ พธิ ์ ๒๕๑๐ พระพุทธรูปศิลาขาวสมัยทวารวดี. พระนคร : กรม ศลิ ปำกร. ธรำพงศ์ ศรสี ชุ ำติ ๒๕๒๙ “คลองท่อม : ชุมชนโบรำณ.” ใน สารานุกรมวฒั นธรรม ภาคใต้ เล่ม ๒, หน้ำ ๔๓๓-๔๔๙. สงขลำ : สถำบัน ทกั ษณิ คดศี กึ ษำ. นนั ทนำ ชุตวิ งศ์ ๒๕๒๐ “ภำพชำดกท่เี จดยี ์จุลประโทน.” ศิลปากร ๒๑ (๔) : ๒๘- ๕๖. นิตพิ นั ธุ์ ศริ ทิ รพั ย์ ๒๕๒๔ “พระพิมพ์ดินเผำสมยั ทวำรวดีท่ีนครปฐม.” วทิ ยำนิพนธ์ ปริญญำศิลปศำสตรมหำบัณฑิต สำขำโบรำณคดีสมัย ประวัติศำสตร์ ภำควิชำโบรำณคดี บัณฑิตวิทยำลัย มหำวทิ ยำลยั ศลิ ปำกร, กรงุ เทพฯ. ปัญญำ บรสิ ทุ ธิ ์ (แปล) ๒๕๒๕ ชนชาติต่างๆในแหลมอินโดจีน, โดย ยอร์ช เซเดส์. กรุงเทพฯ : มูลนิธิโครงกำรตำรำสังคมศำสตร์และ มนุษยศำสตร.์ [๒๑๔]

ผอ่ งศรี วนำสนิ และทวิ ำ ศภุ จรรยำ ๒๕๒๓ เมืองโบราณบริเวณชายฝัง่ ทะเลเดิมของท่ีราบภาค กลางประเทศไทย : การศึกษาตาแหน่ งท่ีตัง้ และ ภูมิ ศ าส ต ร์สั ม พั น ธ์ . ก รุงเท พ ฯ : จุ ฬ ำล งก รณ์ มหำวทิ ยำลยั . ผำสขุ อนิ ทรำวธุ ๒๕๒๕ รายงานการขดุ ค้นท่ีตาบลพระประโทณ อาเภอเมือง จังหวัดนครปฐม. นครปฐม : แผนกบริกำรกลำง สำนกั งำนอธกิ ำรบดี มหำวทิ ยำลยั ศลิ ปำกร. ๒๕๒๘ ก “เคร่อื งรำงสำหรบั พ่อค้ำ.” ใน ปัจจุบนั ของโบราณคดี ไท ย , หน้ ำ ๕ ๐-๕ ๗ . กรุงเท พ ฯ : คณ ะโบ รำณ คดี มหำวทิ ยำลยั ศลิ ปำกร. ๒๕๒๘ ข ดรรชนี ภาชนะดินเผาสมยั ทวารวดีท่ีจงั หวดั ลพบุรี, กรงุ เทพฯ : สำนกั พมิ พไ์ ทย ไอ อ.ี ๒๕๔๒ ทวารวดี : การศึกษาเชิงวิเคราะห์จากหลกั ฐานทาง โบราณคดี. กรงุ เทพฯ : โรงพมิ พอ์ กั ษรสมยั . ภำควชิ ำโบรำณคดี ๒๕๓๔ การขดุ ค้นและการศึกษาวฒั นธรรมของชมุ ชนโบราณ ที่บ้านคเู มืองอาเภออินทรบ์ ุรี จงั หวดั สิงหบ์ รุ ี. นครปฐม : แผนกบรกิ ำรกลำง สำนักงำนอธิกำรบดี มหำวทิ ยำลยั ศลิ ปำกร. พริ ยิ ะ ไกรฤกษ,์ มจ.สภุ ทั รดศิ ดศิ กุล (แปล) ๒๕๑๗ พทุ ธศาสนานิ ทานท่ีเจดีย์จลุ ประโทน. กรงุ เทพฯ : โรง พมิ พพ์ ระจนั ทร.์ ๒๕๒๓ ศิลปะทักษิ ณก่อนพุทธศตวรรษที่ ๑๙. กรุงเทพฯ : อมรนิ ทรก์ ำรพมิ พ.์ [๒๑๕]

ภูธร ภูมะธน ๒๕๒๔ จารึกโบราณคดีร่นุ แรกพบท่ีลพบุรีและใกล้เคียง หน้ำ ๘๒-๙๔. กรงุ เทพฯ : กรมศลิ ปำกร. ๒๕๒๗ “เหรียญ เงินตรำสมัยทวำรวดี พบท่ีจังหวัดลพบุรี.” ศิลปากร ๒๘ (๔) : ๕๕-๖๓. ๒๕๓๐ โบราณคดีเมืองดงคอน. กรุงเทพฯ : อมรินทร์พร้ิน ตง้ิ กร๊พุ จำกดั . ศลิ ปำกร, กรม ๒๕๐๘ โบราณวตั ถสุ มยั ทวารวดีแห่งใหม่ และรายงานการขดุ ค้นโบราณวตั ถสุ ถาน ณ บ้านโคกไม้เดน อาเภอพยุหะ คีรี จงั หวดั นครสวรรค.์ พระนคร : ศวิ พร. ๒๕๓๔ โบราณ คดีเมืองอู่ตะเภา. เอกสำรกองโบรำณ คดี หมำยเลข ๓/๒๕๓๔. ๒๕๓๕ ประวตั ิศาสตรแ์ ละโบราณคดีเมืองศรีมโหสถ. หน่วย ศิลปำกรท่ี ๕ กองโบรำณคดี กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์ สมำพนั ธ์ จำกดั . ๒๕๓๖ เมอื งดงละคร. กรงุ เทพฯ : กองโบรำณคด,ี กรมศลิ ปำกร. สวำ่ ง เลศิ ฤทธิ ์ ๒๕๓๑ เมืองโบราณยะรงั . กรุงเทพฯ : บริษัทอัมรินทร์พร้ิน ตง้ิ กรพุ๊ จำกดั . สภุ ทั รดศิ ดศิ กุล ๒๕๑๘ ศิลปะในประเทศไทย. กรงุ เทพฯ : กรงุ สยำมกำรพมิ พ.์ ๒๕๒๒ ประวัติ ศาสตร์เอเชี ยอาคเนย์ ถึง พ.ศ. ๒๐๐๐. กรงุ เทพฯ : โรงพมิ พส์ ำนกั เลขำธกิ ำร คณะรฐั มนตร.ี สรุ ยิ วฒุ ิ สขุ สวสั ดิ ์ ๒๕๓๒ “เขำคลังใน : ภำพปูนปั้นเคร่ืองตกแต่งศำสนสถำน.” เมอื งโบราณ ๑๕ (๑) : ๔๑-๔๗. [๒๑๖]

สมศกั ดิ ์ รตั นกุล การขุดแต่งเจดีย์จุลประโทน อาเภอเมือง จังหวัด ๒๕๑๑ นครปฐม. เอกสำรในครอบครองของกรมศลิ ปำกร. โบราณคดีเมอื งคบู วั . กรงุ เทพฯ : กรมศลิ ปำกร. ๒๕๓๕ รายงานการสารวจและขดุ แต่งโบราณวตั ถสุ ถานเมือง ๒๕๓๗ เก่าอ่ทู อง. กรงุ เทพฯ : กรมศลิ ปำกร. อมรำ ศรสี ชุ ำติ “เขำสำมแก้ว.” ใน สารานุกรมวฒั นธรรมภาคใต้, เล่ม ๒๕๒๙ ๑, หน้ำ ๓๘๘-๓๙๖. สงขลำ : สถำบนั ทกั ษณิ คดศี กึ ษำ. Beal, S. Buddhist Record of the Western World by Hsuan 1884 Tsang. (trans.). London. Boeles, J.J. “The king of Sri Dvaravati and His Regalia.” Journal 1964 of the Siam Society LII(1) : 99-110. “A Note on the Ancient City Called Lavapura.” 1967 Journal of the Siam Society LV(1). Boisselier, J. “Travaux de la mission Archéologique francaise en 1972 Thailande (Juillet - November, 1966).” Arts Asiatiques XXV. Bronson, B. 1976 Excavation of Chansen and the Cultural Chronology of Protohistoric Central Thailand. Ph.D. dissertation. Michigan University Microflims International, Ann Arbor. [๒๑๗]

Coedes, G. 1948 Les E”tats Hindouise d‘Indochine d‘Indonesie. Paris. 1966 Les Peuples de la Peninsule Indochinoise : Histoire Civilization. Paris, 1962 (English : The Making of Southeast Asia, Berkley and Los Angeles, 1966). Coomaraswamy, A.K 1965 History of Indian and Indonesian Art. New York. Cornell, T. and Matthew, J. 1982 Atlas of Roman World. Oxford : Phaidon. Dupont, P. 1959 L‘Archéologie Mône de Dvãravãti. Paris : Ecole francaise d‘Extreme Orient. Krishna Murthy, K. 1977 Nagarjunakonda : A Cultural Study, Delhi. Majumdar, R.C. 1934 “The Sailendra Empire.” Journal of the Greater India Sosiety I (1). 1938 Ancient Indian Colonies in the Far East : Vol II Suvarnadvipa, Part I Political History. (Decca, 1937); Part 2, Cultural history (Calcutta). O’Cornnor, S.J. 1972 Hindu Gods of Peninsular Siam. Ascona : Artibus Asiae. [๒๑๘]

Piriya Krairiksh 1979 The Sacred Image : Sculptures from Thailand. Koln : Museum fur Ostasiatische Kunst. Mookerji, N.B. 1912 A History of Indian Shipping and Maritime Activity. London. Malleret, L. 1960 L‘Archeologie du Delta du Mekhong Paris : Ecole francaise d‘Extreme Orient. Margabandhu, C. 1985 Archaeology of the Satavahana Kshatrapa Times Delhi. Mayuree Veeraprasert 1987 “Klong Thom : An Ancient Bead Manufacturing Location and An Ancient Entrepot.” In Seminar in Prehistory of Southeast Asia, pp. 323-331. Bangkok : SEAMEO Project in Archaeology and Fine Arts. Nai Pan Hla 1991 “The Major Role of the Mons in Southeast Asia.” Journal of the Siam Society 79(1) : 13-21. Roy, T.M. 1983 The Ganges Civilization. New Delhi : The Heritage of Ancient India. Sastri, N.K.A. 1949 South Indian influences in the Far East. Bombay. [๒๑๙]

Subhadradis Diskul, M.C. 1981 Art in Thailand : A Brief History. Bangkok : Amarin Press. Takakusu, J. 1896 A Record of the Buddhist Religion as Practiced in India and the Malay Archiprlago (671-695 A.D.) by I-Tsing, Oxford. Wales, Q. H. G. 1969 Dvaravati : The Earliest Kingdom of Siam. London : Bernard Quaritch. Warmington, E. H. 1928 Commerce Between the Roman Empire and India. Cambridge. Wheatley, P. 1961 The Golden Khersonese : Studies in the Malay Peninsula Before 1500 A.D. Kuala Lumper : University of Malaya Press. Wolters, O. W. 1967 Early Indonesian Commerce : A study of Origin of Srivijaya. New York : Cornell University Press. Yamamoto, Tatsuro 1977 “East Asian Historical Sources for Dvaravati Studies.” In Proceedings Seventh IAHA Conference 22-26 August, 1977, pp. 1137-1150. Bangkok : Chulalongkorn University Press. [๒๒๐]

[๒๒๑]

การเผยแพรอ่ ารยธรรมเขมรโบราณและ หลกั ฐานโบราณคดีสมยั ลพบรุ ี โดย มยุรี วีระประเสริฐ [๒๒๒]

คาว่า “สมัยลพบุรี” ในที่นี้ เป็ นสมัยทางประวัติ ศาสตร์ใน ประเทศไทยท่ีหมายถึง ช่วงระยะเวลาท่ีมกี ารแพร่หลายอารยธรรมเขมร จากอาณาจกั รกัมพูชาโบราณเข้ามาในบ้านเมืองโบราณที่ตัง้ อยู่บน แผ่นดินไทยในปัจจุบัน เมื่อราวพุทธศตวรรษที่ ๑๒ - ๑๘ และการ แพ ร่ห ล าย เข้ าม าข อ งอ ารย ธ รรม เข ม รใน เวล านั้น ได้ ก่ อ ให้ เกิ ด ก าร เปลี่ยนแปลงทางสงั คมและวฒั นธรรมขึ้นในบ้านเมืองโบราณดงั กล่าว อย่างมากมาย โดยเฉพาะอย่างย่ิงในเรื่องการนับถือศาสนา รูปแบบ ศิลปะท่ีสร้างขึ้นเนื่องในศาสนา การสรา้ งบ้านเมือง การพฒั นาแหล่งน้า และอาชีพของประชากร ดังนั้นในกำรศึกษำเร่ืองรำวเก่ียวกับกำรแพร่หลำยเข้ำมำของ อำรยธรรมเขมรโบรำณบนดินแดนท่ีเป็ นประเทศไทยในปัจจุบัน รวมทัง้ เร่อื งรำวของหลกั ฐำนโบรำณคดสี มยั ลพบุรนี ัน้ ถ้ำจะให้เขำ้ ใจเร่อื งรำวต่ำงๆ ได้อยำ่ งถ่องแท้และกวำ้ งขวำง ควรจะต้องทำควำมรจู้ กั รำชอำณำจกั รกมั พูชำ รวมทงั้ ประวตั ศิ ำสตรข์ องอำณำจกั รกมั พูชำเป็นอย่ำงดมี ำก่อนดว้ ย แต่ในท่นี ้ี จะไม่กล่ำวถึงมำกนัก แต่จะขอให้อ่ำนจำกบทควำมเร่ือง “ประวตั ิศำสตร์ รำชอำณำจกั รกมั พูชำโดยสงั เขป” ท่ผี ู้เขยี นไดเ้ รยี บเรยี งเพ่อื ควำมเขำ้ ใจขนั้ พน้ื ฐำนไวใ้ นหนังสอื เล่มน้ีดว้ ย ต่อจำกนนั้ อำจหำควำมรเู้ พมิ่ เตมิ ไดจ้ ำกหนงั สอื เกย่ี วกบั ประวตั ศิ ำสตรร์ ำชอำณำจกั รกมั พูชำทม่ี รี ำยช่ืออยใู่ นบรรณำนุกรมทำ้ ย บทควำมน้ี รำชอำณำจกั รกมั พูชำหรอื ท่ีรูจ้ กั กนั ดีว่ำประเทศเขมร คือประเทศ เพ่ือนบ้ำนใกล้เคียงท่ีตัง้ อยู่ท ำงทิศตะวันออกของประเท ศไท ย ท่ีมี ควำมสมั พนั ธเ์ ก่ยี วข้องกนั อย่ำงใกลช้ ิดในทำงประวตั ิศำสตรม์ ำตงั้ แต่อดตี อนั ยำวนำน ดินแดนแห่งน้ีมีประวตั ิควำมเป็ นมำท่ีน่ำสนใจท่ีสุดแห่งหน่ึงใน ภูมภิ ำคเอเชยี อำคเนย์ ร่องรอยหลกั ฐำนทำงโบรำณคดแี ละประวตั ศิ ำสตรท์ ย่ี งั เหลอื อยู่แสดงให้เหน็ ว่ำดนิ แดนอนั เป็นท่ตี งั้ ประเทศเขมรนัน้ เป็นดนิ แดนอนั เก่ำแก่ท่ีมีกำรเจริญข้ึนของบ้ำนเมืองสมยั ประวตั ิศำสตร์แรกสุดในภูมิภำค เอเชียตะวนั ออกเฉียงใต้ และต่อมำได้พฒั นำข้นึ จนกลำยเป็นอำณำจกั รท่ีมี [๒๒๓]

ควำมยิง่ ใหญ่ทำงกำรเมอื งและวฒั นธรรมมำตงั้ แต่รำวพุทธศตวรรษท่ี ๑๒ - ๑๘ โดยเฉพำะอยำ่ งยงิ่ ร่องรอยหลกั ฐำนทำงโบรำณคดแี ละประวตั ศิ ำสตรท์ ่ยี งั เหลืออยู่ท่ีเมืองพระนคร (Angkor) อดีตรำชธำนีท่ีรุ่งโรจน์ท่ีสุดและมีอำยุ ยำวนำนท่ีสุดในประวตั ศิ ำสตรข์ องรำชอำณำจกั รกมั พูชำนัน้ แสดงใหเ้ หน็ ว่ำ อำณำจกั รกมั พูชำโบรำณในช่วงรำวพุทธศตวรรษท่ี ๑๕ – ๑๘ เป็นอำณำจกั ร ทม่ี คี วำมยง่ิ ใหญ่ทำงอำรยธรรมแหง่ หน่ึงในเอเชยี หรอื ในโลกกว็ ำ่ ได้ ในปั จจุบันท่ีเมืองพระนครอดีตรำชธำนีท่ีสร้ำงข้ึนครงั้ แรกโดย พระเจำ้ ยโศวรมนั ท่ี ๑ (รำว พ.ศ. ๑๔๓๒ – ๑๔๕๐) ยงั เต็มไปด้วยซำกศำสน สถำนอนั ยงิ่ ใหญ่มำกมำยทถ่ี ูกสรำ้ งขน้ึ โดยกษตั รยิ เ์ ขมรทเ่ี สดจ็ ขน้ึ ครองรำชยท์ ่ี เมอื งพระนคร ศำสนสถำนท่สี รำ้ งข้นึ เหล่ำน้ีมรี ปู ลกั ษณ์ทำงสถำปัตยกรรมและ กำรประดบั ตกแต่งดว้ ยลวดลำยและภำพเล่ำเร่อื งทแ่ี สดงใหเ้ หน็ วำ่ ศำสนสถำน สำคญั ๆ ท่สี ร้ำงขน้ึ ท่เี มอื งพระนครนัน้ คอื สญั ลกั ษณ์แห่งเขำพระสเุ มรุท่ที ำให้ รำชธำนีแหง่ น้ีเปรยี บเสมอื นเป็นดนิ แดนสวรรคท์ ป่ี ระทบั ของเทพเจำ้ ซ่งึ มที งั้ ท่ี เป็นสมมตุ เิ ทพคอื กษตั รยิ แ์ ละเทพเจำ้ จรงิ ตำมควำมเช่อื ในศำสนำทม่ี รี ูปเคำรพ เป็นตวั แทน ศำสนสถำนท่ียงิ่ ใหญ่ท่ีสุด ซ่ึงมชี ่อื เรยี กกนั ว่ำ ปรำสำทนครวดั สร้ำงข้ึนโดยพระเจ้ำสุรยิ วรมันท่ี ๒ ในรำวกลำงพุทธศตวรรษท่ี ๑๗ เป็ น สงิ่ ก่อสรำ้ งท่ีได้รบั กำรยกย่องว่ำเป็นหน่ึงในเจด็ ของส่ิงมหศั จรรย์ของโลกท่ี สรำ้ งขน้ึ ในยคุ กลำง นอกจำกน้ีในบริเวณเมืองพระนครยงั มีซำกเมืองพระนครหลวง รำชธำนีท่ีสร้ำงข้ึนใหม่โดยพระเจ้ำชัยวรมนั ท่ี ๗ รำวพุทธศตวรรษท่ี ๑๘ รวมอยู่ดว้ ย เมอื งพระนครหลวงเป็นเมอื งท่มี กี ำแพงอนั ยง่ิ ใหญ่มนั ่ คงก่อดว้ ย ศิลำแลงและเต็มไปด้วยรูปสัญ ลักษณ์ แห่งควำมศักดิส์ ิทธิท์ ำงศำสนำ สงิ่ ก่อสรำ้ งต่ำงๆ เหล่ำน้ีเป็นหลกั ฐำนสำคญั ทแ่ี สดงใหเ้ หน็ ถงึ ควำมยงิ่ ใหญ่ของ กษตั รยิ เ์ ขมรและควำมรงุ่ เรอื งของรำชอำณำจกั รกมั พชู ำในอดตี ไดเ้ ป็นอยำ่ งดี และในขณะท่รี ำชอำณำจกั รกมั พูชำโบรำณเจรญิ รงุ่ เรอื งอยู่นั้นได้มกี ำรขยำย อิทธิพลทำงกำรเมอื งและวฒั นธรรมเข้ำมำในดินแดนท่ีเป็นประเทศไทยใน ปัจจบุ นั ดว้ ย [๒๒๔]

ภำพท่ี ๑ ภำพถ่ำยทำงอำกำศบรเิ วณปรำสำทนครวดั (Angkor Wat) ทเ่ี มอื งพระนคร (Angkor) ประเทศกมั พชู ำ [๒๒๕]

ร่องรอยหลกั ฐำนโบรำณคดที แ่ี สดงใหเ้ หน็ วำ่ มกี ำรแพร่หลำยเข้ำมำ ของอำรยธรรมเขมรโบรำณบนแผ่นดินไทย หรือท่ีเรำเรียกว่ำ หลักฐำน โบรำณคดสี มยั ลพบุรนี นั้ ทย่ี งั คงเหลอื ใหศ้ กึ ษำไดใ้ นปัจจบุ นั มมี ำกมำย ไดแ้ ก่ ๑. จารึกโบราณ ซ่ึงมที งั้ ท่จี ำรลงบนแท่งศลิ ำซ่ึงเรยี กว่ำศลิ ำจำรกึ และจำรกึ ลงบนเคร่อื งใชส้ อยทท่ี ำจำกสำรดิ ๒. รอ่ งรอยหลกั ฐานทางด้านสถาปัตยกรรมและประติมากรรม ไดแ้ ก่ บรรดำสงิ่ ก่อสรำ้ งในศำสนำทเ่ี รยี กกนั ทวั ่ ไปวำ่ ปรำสำทหนิ รวมทงั้ งำน ประตมิ ำกรรมท่สี รำ้ งข้นึ เน่ืองในศำสนสถำนและท่ที ำขน้ึ เพ่อื ประโยชน์ใช้สอย ในชวี ติ ประจำวนั ๓. ร่องรอยของชุมชนโบราณและร่องรอยของการสร้าง อ่างเก็บน้ าในวัฒนธรรมเขมรโบราณ (หรือท่ีเรียกว่ำบำรำยซ่ึงพบ หลำยแห่ง บำงแหง่ ตน้ื เขนิ กลำยเป็นนำขำ้ วไปแลว้ กม็ ี บำงแห่งมกี ำรปรบั ปรงุ ใหใ้ ชป้ ระโยชน์ไดป้ ัจจบุ นั ) จารึกโบราณท่ีพบในประเทศไทย ได้มีกำรค้นพ บจำรึกเขมรโบรำณ ในประเทศไทยจำนวน คอ่ นขำ้ งมำก ท่พี บทงั้ หมดมกี ำรอ่ำนและแปลจำกผเู้ ช่ยี วชำญแลว้ เช่น สมเดจ็ พระเทพรตั นรำชสุดำฯ สยำมบรมรำชกุมำรี ทรงอ่ำนและแปลจำรกึ ท่ีพบท่ี ปรำสำทหินพนมรุ้ง จงั หวดั บุรรี มั ย์ รวม ๑๑ หลกั และจำรกึ บำงหลกั ท่พี บท่ี ปรำสำทหนิ พนมวนั จงั หวดั นครรำชสมี ำดว้ ย นอกนัน้ ส่วนใหญ่จะเป็นผลงำน ของนักอ่ำนจำรกึ ชำวฝรงั ่ เศสท่ีมีช่ือเสียงรู้จกั กันดี คอื ศำสตรำจำรย์ยอร์ช เซเดส์ และผลงำนของนักอ่ำนจำรกึ ชำวไทยจำกกรมศิลปำกร และจำกคณะ โบรำณคดี มหำวิทยำลยั ศิลปำกร (ดูรำยช่ือหนังสือและบทควำมท่ีให้ไว้ ประกอบ) จำรกึ เขมรโบรำณท่พี บในประเทศไทยเป็นจำรกึ ภำษำสนั สกฤตและ ภำษำเขมร ซง่ึ อำจแบง่ ออกเป็น ๒ กลุ่ม คอื [๒๒๖]

จารึกสมยั ก่อนเมืองพระนครทีม่ ีอายุราวพุทธศตวรรษที่ ๑๒ ทส่ี ำคญั ไดแ้ ก่ จารึกบ้านวงั ไผ่ อาเภอวิเชียรบุรี จงั หวดั เพชรบูรณ์ เป็นจำรกึ ภำษำสนั สกฤต ท่มี พี ระนำมของพระเจำ้ ภววรมนั ปรำกฏอยู่ดว้ ย จำรกึ หลกั น้ี ไม่มศี กั รำช แต่เซเดสซ์ ง่ึ เป็นผอู้ ่ำนและแปลจำรกึ หลกั น้ีเป็นคนแรก ไดก้ ำหนด อำยุศิลำจำรกึ หลกั น้ีไว้ในรำวพุทธศตวรรษท่ี ๑๒ (โดยพจิ ำรณำจำกลกั ษณะ ตวั อกั ษรท่ใี ชจ้ ำรกึ ) และเช่อื วำ่ พระเจ้ำภววรมนั ท่ปี รำกฏอยใู่ นจำรกึ หลกั น้ีคอื พระเจ้ำภววรมันท่ี ๑ กษัตริย์เขมรสมัยก่อนเมืองพระนคร ท่ีเสด็จข้ึน ครองรำชยร์ ำวพทุ ธศตวรรษท่ี ๑๒ จารึกพระเจ้ามเหนทรวรมนั (กษตั รยิ ์เขมรสมยั เจนละตอนต้น ซ่ึงครองรำชย์รำว พ.ศ. ๑๑๔๓ – ๑๑๕๙) พบทัง้ หมด ๙ หลัก ในภำค ตะวนั ออกเฉียงเหนือ ท่ีจงั หวดั อุบลรำชธำนี จงั หวดั บุรรี มั ย์ จงั หวดั สุรนิ ทร์ จงั หวดั ขอนแก่น และในภำคตะวนั ออกท่ีจงั หวดั สระแก้ว เน้ือควำมในจำรึก ส่วนใหญ่มีข้อควำมคล้ำยกันคือ มีเน้ือควำมท่ีกล่ำวถึงพระรำชประวัติ กำรสรำ้ งรปู เคำรพศวิ ลงึ ค์ และโคนนทเิ หนือดนิ แดนทพ่ี ระองคท์ รงมชี ยั ชนะ จารกึ พระเจ้าอิศานวรมนั ที่ ๑ พบในเขตจงั หวดั จนั ทบรุ ี เป็นจำรกึ ภำษำสันสกฤตท่ีกล่ำวถึงพระนำมของพระเจ้ำอิศำนวรมนั ท่ี ๑ (กษัตริย์ สมยั ก่อนเมอื งพระนครซง่ึ ครองรำชยท์ อ่ี ศิ ำนปุระ ระหว่ำง พ.ศ. ๑๑๕๙ – รำว ๑๑๘๐) จารึกสมยั เมืองพระนครหรือจารึกทีม่ ีอายรุ าวพุทธศตวรรษที่ ๑๕ – ๑๘ ไดแ้ ก่ จารึกโนนสัง พบท่ีบ้ำนบึงแก จังหวัดยโสธร เป็ นจำรึกภำษำ สันสกฤตและภำษำเขมร ท่ีมีพระนำมของพระเจ้ำอินทรวรมันท่ี ๑ (ซ่ึง ครองรำชยท์ เ่ี มอื งหรหิ รำลยั รำว พ.ศ. ๑๔๒๐ – ๑๔๓๒) ปรำกฏอยดู่ ว้ ย จารึก ปราสาท พ น มวัน ๑ พบท่ีปรำสำทพนมวัน จังหวัด นครรำชสมี ำ จำรกึ หลกั น้ีเป็นจำรกึ ภำษำเขมรบอกศกั รำชตรงกบั พ.ศ. ๑๔๓๓ [๒๒๗]

และมพี ระนำมของพระเจ้ำยโศวรมนั ท่ี ๑ (ซ่ึงครองรำชย์ท่เี มอื งพระนครรำว พ.ศ. ๑๔๓๒ – ๑๔๔๓) ปรำกฏอยู่ ๒ แหง่ จารึกเพนียด พบท่เี มอื งเพนียด ตำบลคลองนำรำยณ์ อำเภอเมอื ง จงั หวดั จนั ทบุรี เป็นจำรกึ ภำษำสนั สกฤตและภำษำเขมร ท่ีกล่ำวถึงพระนำม ของพระเจำ้ ยโศวรมนั ท่ี ๑ อำยรุ ำวครง่ึ แรกของพทุ ธศตวรรษท่ี ๑๕ จารึกบ้านพุทรา พบท่ตี ำบลพุทรำ จงั หวดั นครรำชสมี ำ เป็นจำรกึ ภำษำสนั สกฤต ท่ีกล่ำวถึงพระนำม รุทรโลก ซ่ึงเป็นพระนำมของพระเจ้ำ หรรษวรมันท่ี ๑ (ซ่ึงครองรำชย์ท่ีเมืองพระนครรำว พ.ศ. ๑๔๔๓ – หลัง ๑๔๖๕) เมอ่ื สน้ิ พระชนมแ์ ลว้ ภำพท่ี ๒ จำรกึ บำ้ นพทุ รำ อำเภอเมอื ง จงั หวดั นครรำชสมี ำ [๒๒๘]

จารึกบ้านตาดทอง พบท่บี ำ้ นตำดทอง อำเภอเมอื ง จงั หวดั ยโสธร เป็นจำรกึ ท่กี ล่ำวถงึ พระนำม รทุ รโลก ซง่ึ เป็นพระนำมของพระเจำ้ หรรษวรมนั ท่ี ๑ หลังจำกส้ินพระชนม์แล้ว และพระนำมของพระเจ้ำอิศำนวรมนั ท่ี ๒ (ซง่ึ ครองรำชยท์ เ่ี มอื งพระนครรำว พ.ศ. ๑๔๖๕ – ๑๔๘๕) จารึกอญั ชยั วรมนั พบท่ีจงั หวดั ลพบุรี เป็นจำรกึ ภำษำสนั สกฤต และภำษำเขมร ท่ีกล่ำวถึงพระนำมของพระเจ้ำชัยวรมนั ท่ี ๔ (ซ่ึงเสดจ็ ข้ึน ครองรำชยท์ เ่ี มอื งเกำะแกรร์ ำว พ.ศ. ๑๔๖๔ – ๑๔๘๕) จารึกที่พบที่ปราสาทพนมรุ้ง จงั หวดั บุรีรมั ย์ เป็ นจำรึกภำษำ สนั สกฤตและภำษำเขมร ท่ีกล่ำวถึงพระนำมของพระเจ้ำรำเช นทรวรมัน (ซง่ึ ครองรำชยท์ เ่ี มอื งพระนครรำว พ.ศ. ๑๔๘๗ – ๑๕๔๔) จารึก เมือ งเส มา พ บท่ีเมืองเสม ำ อำเภ อสูงเนิ น จังหวัด นครรำชสมี ำ และ จารึกพบท่ีปราสาทภมู ิโพน จงั หวดั สุรนิ ทร์ ทงั้ สองหลกั เป็ นจำรึกภำษำสนั สกฤตและภำษำเขมรท่ีกล่ำวถึงพระนำมของพระเจ้ำ รำเชนทรวรมนั และพระเจำ้ ชยั วรมนั ท่ี ๕ จารึกสานักนางขาว พบท่ีศำลำนำงขำว อำเภอนำดูน จงั หวดั มหำสำรคำม เป็นจำรกึ ภำษำสนั สกฤต กลำ่ วถงึ พระนำมพระเจำ้ ชยั วรมนั ท่ี ๕ จารึกพระเจ้าสุริยวรมนั ที่ ๑ (ซ่ึงครองรำชย์ท่ีเมอื งพระนครรำว พ.ศ. ๑๕๔๔ – ๑๕๙๓) เป็นจำรกึ ภำษำสนั สกฤตทพ่ี บทจ่ี งั หวดั ปรำจนี บุรี จารกึ วงั สวนผกั กาด ไมท่ รำบทม่ี ำแน่นอน เป็นจำรกึ ภำษำเขมรทม่ี ี ศกั รำชตรงกบั พ.ศ. ๑๕๕๙ และกลำ่ วถงึ พระนำมของพระเจำ้ สรุ ยิ วรมนั ท่ี ๑ จารึกศาลสูง พบท่ศี ำลสูง จงั หวดั ลพบุรี เป็นจำรกึ ภำษำเขมร ท่มี ี ศกั รำชตรงกบั พ.ศ. ๑๕๖๘ และกลำ่ วถงึ พระนำมของพระเจำ้ สรุ ยิ วรมนั ท่ี ๑ จารึกปราสาทหิ นพิ มาย ๒ พบท่ีปรำสำทหินพิมำย จังหวัด นครรำชสมี ำ เป็นจำรกึ ภำษำสนั สกฤตและภำษำเขมร ท่มี ศี กั รำชตรงกบั พ.ศ. ๑๕๘๙ และกล่ำวถงึ พระนำมของพระเจำ้ สรุ ยิ วรมนั ท่ี ๑ จารึกปราสาทพนมวัน ๒ พบท่ีปรำสำทหินพนมวัน จงั หวัด นครรำชสมี ำ เป็นจำรกึ ภำษำสนั สกฤตและภำษำเขมร ทม่ี ศี กั รำชตรงกบั พ.ศ. [๒๒๙]

๑๕๙๘ และกล่ำวถึงพระนำมของพระเจ้ำสุริยวรมนั ท่ี ๑ และพระเจ้ำอุทัย ทติ ยวรมนั ท่ี ๒ (ซง่ึ ครองรำชยท์ เ่ี มอื งพระนครระหวำ่ ง พ.ศ. ๑๕๙๓ – ๑๖๐๙) จารึกสดกก๊อกธม ๒ พบท่ีปรำสำทสดกก๊อกธม (เมืองพร้ำว) อำเภออรญั ประเทศ จงั หวดั สระแก้ว เป็นจำรกึ ภำษำสนั สกฤตและภำษำเขมร ท่ีมศี กั รำชตรงกบั พ.ศ. ๑๕๙๕ และกล่ำวถึงพระนำมของพระเจ้ำอุทยั ทิตย วรมนั ท่ี ๒ จารึกปราสาทหินพนมวนั ๓ พบทจ่ี งั หวดั นครรำชสมี ำ เป็นจำรกึ ภำษำเขมร ท่ีมศี กั รำชตรงกบั พ.ศ. ๑๖๒๕ และมกี ำรกล่ำวถึงพระนำมของ พระเจำ้ ชยั วรมนั ท่ี ๖ (ซง่ึ ครองรำชยร์ ะหวำ่ ง พ.ศ. ๑๖๒๓ – ๑๖๕๐) จารึกปราสาทหินพิมาย ๓ พบท่ีจงั หวดั นครรำชสมี ำ เป็นจำรกึ ภำษำเขมร ท่ีมีศกั รำชตรงกบั พ.ศ. ๑๖๕๕ และมกี ำรกล่ำวถึงพระนำมของ พระเจ้ำธรณินทรวรมันท่ี ๑ (ซ่ึงครองรำชย์ท่ีเมืองพระนครระหว่ำง พ.ศ. ๑๖๕๐ – ๑๖๕๖) จารึกสร้างเทวรปู ไมท่ รำบทม่ี ำเป็นจำรกึ ภำษำสนั สกฤตและภำษำ เขมร ท่ีมีศักรำชตรงกับ พ.ศ. ๑๖๘๒ และกล่ำวถึงพระนำมของพระเจ้ำ สรุ ยิ วรมนั ท่ี ๒ (ซง่ึ ครองรำชยท์ เ่ี มอื งพระนครรำว พ.ศ. ๑๖๕๖ – หลงั ๑๖๘๘) จารึกปราสาททัพเสียม ๒ พบท่ีปรำสำททัพเสียม อำเภออรญั ประเทศ จงั หวดั สระแก้ว เป็นจำรกึ ภำษำสนั สกฤตท่ีกล่ำวถึงพระนำมของ พระเจำ้ สรุ ยิ วรมนั ท่ี ๒ จารึกพระเจ้าชยั วรมนั ที่ ๗ (ครองรำชย์ท่ีเมืองพระนครระหว่ำง พ.ศ. ๑๗๒๔ – ๑๗๖๑) พบหลำยหลัก เช่น จำรึกกู่แก้ว จงั หวดั ขอนแก่น จำรกึ ปรำสำท จงั หวดั สุรนิ ทร์ จำรกึ ตำเมอื นโตจ็ จงั หวดั สุรนิ ทร์ จำรึกกู่บ้ำน หนองบวั จงั หวดั ชยั ภูมิ จำรกึ พิมำย พบท่ีเมอื งพิมำย จงั หวดั นครรำชสมี ำ จำรกึ ด่ำนประคำ พบท่ีจงั หวดั บุรรี มั ย์ เป็นต้น จำรกึ เหล่ำน้ีเป็นจำรึกภำษำ สนั สกฤตท่กี ล่ำวถงึ พระเจำ้ ชยั วรมนั ท่ี ๗ โปรดใหส้ รำ้ งอโรคยศำลำเพ่อื ใหเ้ ป็น ท่รี กั ษำพยำบำลคนเจ็บป่ วย พร้อมกบั กำรบรจิ ำคอุปกรณ์ ยำ หมอ และผู้มี หน้ำทต่ี ่ำงๆ ใหป้ ระจำตำมสถำนทเ่ี หลำ่ น้ีดว้ ย [๒๓๐]

ภำพท่ี ๓ จำรกึ ประจำอโรคยศำลำ พบทก่ี โู่ พนระฆงั อำเภอเกษตรวสิ ยั จงั หวดั รอ้ ยเอด็ จารึกพระเจ้าชยั วรมนั ท่ี ๗ ทพ่ี บอยูบ่ นฐำนเชงิ เทยี น และจำรกึ อยู่ บนขอบขนั สำรดิ พบท่จี งั หวดั ปรำจนี บุรี มขี ้อควำมว่ำ พระเจำ้ ชยั วรมนั ท่ี ๗ พระรำชทำนแก่อโรคยศำลำ ณ สงั โวก จารึกพระเจ้าชยั วรมนั ที่ ๗ ท่ีพบอยู่บนฐำนคนั ฉ่องสำรดิ พบท่ี จังหวัดปรำจีนบุรี มีข้อควำมว่ำ พระเจ้ำชัยวรมันท่ี ๗ พระรำชทำนแก่ อโรคยศำลำ ณ ศรวี ตั สปรุ ะ (ซง่ึ มกี ำรอ่ำนและแปลใหมว่ ำ่ อวธั ยปรุ ะ) [๒๓๑]

ภำพท่ี ๔ จำรกึ กรอบคนั ฉ่องสำรดิ พบทเ่ี มอื งโบรำณศรมี โหสถ อำเภอศรมี โหสถ จงั หวดั ปรำจนี บุรี นอกจากนี้ยงั มีการค้นพบศิลาจารึกในประเทศกมั พชู าท่ีแสดง ให้เหน็ ถึงการแพร่ขยายอานาจทางการเมืองของอาณาจกั รเขมรโบราณ เข้ามาในดินแดนท่ีเป็นประเทศไทยในปัจจบุ นั ด้วย ทส่ี ำคญั ไดแ้ ก่ จารึกปราสาทนครวดั พบอยู่ใต้ภำพสลกั ขบวนกองทพั ของนักรบ ต่ำงชำตทิ ต่ี ดิ ตำมขบวนทพั ของพระเจำ้ สุรยิ วรมนั ท่ี ๒ ท่รี ะเบยี งดำ้ นทศิ ใตซ้ กี ตะวนั ตก ๒ ภำพ ภำพหน่ึงจำรกึ กล่ำวว่ำเป็นกองทพั ของชำวสยำมและอีก ภำพหน่ึงเป็นกองทพั จำกเมอื งละโว้ จารึกที่ปราสาทพระขรรค์ กล่ำวถงึ เรอ่ื งรำวของพระเจำ้ ชยั วรมนั ท่ี ๗ วำ่ พระองคไ์ ดส้ ถำปนำพระชยั พุทธมหำนำถ (ซ่งึ เช่อื กนั วำ่ เป็นพระพทุ ธรูป ฉลองพระองคข์ องพระเจำ้ ชยั วรมนั ท่ี ๗) ไวต้ ำมเมอื งต่ำงๆ โดยมกี ำรระบุนำม ของสถำนท่ีประดิษฐำนไว้ด้วย และในบรรดำเมืองต่ำงๆท่ีกล่ำวถงึ นัน้ มอี ยู่ หลำยเมอื งท่เี ช่อื กนั ว่ำคงจะตงั้ อยู่ในแถบภำคกลำงและภำคตะวนั ตกของไทย ได้แก่ ลโวทยปุระ สุวรรณปุระ ศมั พูกะปัฏนะ ชยั รำชปุรี ศรชี ยั สงิ หบุรี ศรชี ยั วชั รปุรี เพรำะมกี ำรค้นพบหลกั ฐำนทำงด้ำนโบรำณวตั ถุสถำนสมยั พระเจ้ำ [๒๓๒]

ชยั วรมนั ท่ี ๗ ยนื ยนั ดว้ ย โดยเช่อื กนั ว่ำ ลโวทยปุระ คอื ละโวห้ รอื เมอื งลพบุรี สุวรรณปุระคือเมืองสุพรรณบุรี ศัมพูกะปั ฏนะ (ไม่ทรำบว่ำอยู่ท่ีใดแน่ แต่สนั นิษฐำนว่ำอำจจะอยู่ท่สี ระโกสนิ ำรำยณ์ อำเภอบ้ำนโป่ ง จงั หวดั รำชบุรี ชยั รำชปุรี คือเมืองรำชบุรี ศรชี ัยสิงหบุรี คือบรเิ วณท่ีตงั้ ปรำสำทเมืองสิงห์ จงั หวดั กำญจนบุรี ศรวี ชั รบุรี คอื เมอื งเพชรบุรี ภำพท่ี ๕ ภำพกองทพั ของชำวสยำมทร่ี ะเบยี งปรำสำทนครวดั นอกจำกน้ีในจำรกึ หลกั เดยี วกนั น้ียงั กล่ำวถึงกำรสรำ้ งวหนิคฤหะ ซง่ึ แปลว่ำบำ้ นพรอ้ มไฟ ๑๗ แหง่ บนเสน้ ทำงทต่ี ดั มำจำกเมอื งพระนครซง่ึ เป็น รำชธำนีมำยงั เมอื งพมิ ำย (ในจงั หวดั นครรำชสมี ำ) ในปัจจบุ นั พบหลกั ฐำนของ บำ้ นพรอ้ มไฟจำนวน ๙ แหง่ ในเขตประเทศไทย จารึกปราสาทตาพรหม เป็นจำรกึ ท่กี ล่ำวถงึ พระเจ้ำชยั วรมนั ท่ี ๗ ทรงสรำ้ งอโรคยศำลำ (โรงพยำบำล) จำนวน ๑๐๒ แห่งข้นึ ตำมเมอื งต่ำงๆ [๒๓๓]

ทวั ่ รำชอำณำจกั ร มีกำรค้นพบหลกั ฐำนทงั้ ท่ีเป็นจำรกึ ท่ีกล่ำวถึงกำรสร้ำง โรงพยำบำลหลำยหลกั และตวั ศำสนสถำนประจำโรงพยำบำลอกี รำว ๓๐ แห่ง อยใู่ นภำคตะวนั ออกเฉียงเหนือของไทย ภำพท่ี ๖ ปรำสำทตำเมอื นโต๊จ (ศำสนสถำนประจำโรงพยำบำล) อำเภอพนมดงรกั จงั หวดั สุรนิ ทร์ ร่องรอยหลกั ฐานท่ีได้จากจารึกทัง้ ท่ีพบในประเทศไทยและ อาณาจกั รกมั พชู าดงั กล่าวข้างต้น ถ้ามองโดยภาพรวมเราอาจสรปุ ได้ว่า ในช่วงระยะเวลาราวๆ พุทธศตวรรษท่ี ๑๒ – ๑๕ การขยายอานาจทาง การเมืองจากอาณาจกั รกมั พูชาเข้ามาในเมืองโบราณที่ตงั้ อยู่ชายแดน ทางภาคตะวนั ออกเฉียงเหนือและภาคตะวนั ออกของไทยซึ่งอยู่ติดกบั ราชอาณาจกั รกมั พูชาโบราณ และตงั้ แต่ราวพุทธศตวรรษที่ ๑๕ ลงมา จนถึงพุทธศตวรรษที่ ๑๘ มีการขยายอานาจทางการเมืองเข้ามาจนถึง [๒๓๔]

บ้านเมืองโบราณที่ตัง้ อยู่ในบริเวณภาคกลางและภาคตะวนั ตกของ ประเทศไทยด้วย แต่ถ้ำพจิ ำรณำถึงรำยละเอียดของเน้ือควำมและอำยุของจำรกึ บำง หลกั ท่พี บในประเทศไทย รวมทงั้ ศึกษำประวตั ิศำสตรข์ องอำณำจกั รกมั พูชำ ประกอบด้วยจะเห็นได้ว่ำ อานาจทางการเมืองของอาณาจกั รกมั พูชา โบราณท่ีมีเหนื อดินแดนประเทศไทยบางส่วนนัน้ มิได้มนั ่ คงยืนยาว โดยตลอด แต่จะขยายเข้ามาในช่วงระยะเวลาที่กษตั ริย์เขมรมีอานาจ เข้มแข็งเท่านั้น คราวใดที่อานาจกษัตริย์เขมรอ่อนแอหรือมีปัญหา การเมอื งขึน้ ท่ีราชธานี อานาจทางการเมืองท่ีเคยมีอย่เู หนือดินแดนไทย นั้นจะถดถอยลง บ้านเมืองในดินแดนแถบนี้ ก็จะมีอิ สรภาพขึ้นใน บางช่วงเวลา หลักฐำนท่ีนำมำยืนยนั ข้อสนั นิษฐำนน้ี ได้แก่ ศิลำจำรึกเขมรใน ประเทศไทยอกี จำนวนหน่ึงทม่ี อี ำยุอยใู่ นรำวพุทธศตวรรษท่ี ๑๓ – ๑๕ จำรกึ เหล่ำน้ีกล่ำวถึงพระนำมของกษตั รยิ ์หรอื เจ้ำเมืองท้องถ่ินซ่ึงไม่เป็นท่ีรูจ้ กั ใน ประวตั ิศำสตร์กมั พูชำโบรำณเลย แสดงว่ำในบำงช่วงระยะเวลำคอื ช่วงรำว พุทธศตวรรษท่ี ๑๓ – ๑๕ ดินแดนบำงแห่งในภำคตะวนั ออกและภำค ตะวนั ออกเฉียงเหนือท่เี คยตกอยูภ่ ำยใต้อำนำจทำงกำรเมอื งคงมกี ำรปกครอง ตนเองเป็นอิสระปลอดจำกอำนำจทำงกำรเมอื งของอำณำจกั รกมั พูชำโบรำณ จงึ มจี ำรกึ ทก่ี ล่ำวถงึ พระนำมของกษตั รยิ ท์ อ้ งถน่ิ ปรำกฏขน้ึ หลำยแหง่ จา รึ ก ที ่ป ร าก ฏ พ ระ น าม ข อ งก ษัต ริ ย์พ้ ื น เมื อ งห รื อ ท้ อ งถิ ่น สว่ นใหญ่มอี ำยรุ ำวพทุ ธศตวรรษท่ี ๑๓ – ๑๕ ไดแ้ ก่ จารึกพบที่จงั หวดั สระแก้ว มกี ำรกล่ำวถึงอำณำจกั รเชยษฐปุระ มผี นู้ ำเป็นโอรสของพระเจำ้ ศวิ ทตั ต์ จารึกท่ีพบในภาคตะวนั อกเฉียงเหนือมีหลายหลกั ไม่มศี กั รำช แต่กำรกำหนดอำยุตวั อกั ษรท่ีใช้เขยี นมอี ำยุในช่วงรำวพุทธศตวรรษท่ี ๑๓ – ๑๕ ภำษำท่ใี ช้เขยี นในจำรกึ เหล่ำน้ีส่วนใหญ่เป็นภำษำสนั สกฤต แต่บำงหลกั เป็นภำษำมอญ และภำษำเขมร ทำใหเ้ รำแยกจำรกึ เหล่ำน้ีออกจำกกลุ่มจำรกึ [๒๓๕]

สมยั ทวำรวดีท่ีพบในบรเิ วณภำคกลำงของประเทศไทยได้ เพรำะจำรกึ สมยั ทวำรวดที ่พี บในภำคกลำงสว่ นใหญ่ใช้ภำษำบำลี จำรกึ กลุ่มน้ีมลี กั ษณะพเิ ศษ คอื ๑. เป็นจำรกึ ทส่ี ลกั บนศลิ ำทรำยสแี ดงรปู คลำ้ ยใบเสมำ ซง่ึ บำงหลกั มี ภำพสลกั เล่ำเร่อื งในพุทธศำสนำทม่ี รี ปู แบบศลิ ปะคล้ำยกบั ศิลปะแบบทวำรวดี ทเ่ี จรญิ ขน้ึ ในภำคกลำงของประเทศไทยอกี ดว้ ย ๒. เซเดส์ ตงั้ ขอ้ สงั เกตไวว้ ำ่ จำรกึ เหล่ำน้ีใช้ตวั อกั ษรทม่ี ลี กั ษณะต่ำง ไปจำกตวั อกั ษรท่ใี ชใ้ นเขมรแต่ใกล้เคยี งกบั ตวั อกั ษรท่ีใชใ้ นจำรกึ สมยั ทวำรวดี และบำงหลกั ยงั มกี ำรกล่ำวถึงพระนำมของกษตั ริย์ท้องถิ่นอีกด้วย ท่ีสำคญั ไดแ้ ก่ จารึกหินขอน พบทอ่ี ำเภอปักธงชยั จงั หวดั นครรำชสมี ำ เป็นจำรกึ ภำษำสนั สกฤตและภำษำเขมรท่ีมีข้อควำมกล่ำวสดุดีพระรำชำองค์หน่ึง ซ่งึ เป็นรำชภกิ ษุ มพี ระนำมว่ำ นฤเปนทรปติวรมนั ซง่ึ อำจจะเคยครองรำชยท์ ่ี สโร พรำ และยงั มกี ำรกล่ำวถงึ พระนำมของกษตั รยิ อ์ งค์อ่นื ๆ เช่น โสรยวรมนั และยงั กลำ่ วถงึ เมอื งหลวงทม่ี ชี ่อื เรยี กวำ่ มฤ และ ตรง ดว้ ย จารึกภูเขียว พบท่ีจังหวัดชัยภูมิ เป็ นจำรึกภำษำสันสกฤตท่ี กลำ่ วถงึ พระนำมกษตั รยิ ช์ ยั สงิ หวรมนั แต่ไมป่ รำกฏนำมบำ้ นเมอื ง จารึกดอนเมืองเตย พบท่ีบ้ำนสงเปื อย อำเภอคำเข่ือนแก้ว จังหวัดยโสธร เป็ นจำรึกภำษำสนั สกฤตท่ีกล่ำวถึงพระนำมของกษัตริย์ ปวรเสนะ มพี ระโอรสทรงพระนำมวำ่ โกรญจพำหุ มพี ระนัดดำทรงพระนำมวำ่ ธรรมเสนะ และกล่ำวถงึ นำมของมนุ ีรำทศั มะ ผมู้ นั ่ คงดว้ ยศรทั ธำ จารึกศรีจนาศะ พบท่ีเทวสถำนชีกุน จงั หวดั พระนครศรอี ยุธยำ แต่มหี ลกั ฐำนท่ที ำใหเ้ ช่อื ว่ำแหล่งกำเนิดดงั้ เดมิ ของจำรกึ หลกั น้ีอยทู่ ่เี มอื งเสมำ จงั หวดั นครรำชสีมำ จำรกึ หลักน้ีเป็นจำรึกภำษำสนั สกฤตและภำษำเขมร มขี อ้ ควำมสรปุ ได้วำ่ รำว พ.ศ. ๑๔๘๐ มอี ำณำจกั รศรจี นำศะ ซ่งึ ปกครองโดย กษตั รยิ ์หลำยองค์ คอื พระเจำ้ ภคทตั ต์ พระเจำ้ สุนทรปรำกรม พระเจำ้ สนุ ทร [๒๓๖]

วรมนั พระเจ้ำนรปติสิงหวรมนั พระเจ้ำมงคลวรมนั พระนำมของกษัตริย์ เหลำ่ น้ีไมเ่ ป็นทร่ี จู้ กั ในจำรกึ เขมรทพ่ี บในกมั พชู ำเลย ร่องรอยหลกั ฐานทางด้านสถาปัตยกรรมและประติมากรรม ไดม้ กี ำรคน้ พบโบรำณสถำนโบรำณวตั ถุแบบเขมรบนดนิ แดนทเ่ี ป็น ประเทศไทยปัจจุบันมำกมำย นักวชิ ำกำรชำวฝรงั ่ เศสท่ีเข้ำมำสำรวจจดั ทำ ทะเบยี นโบรำณสถำนเขมรในประเทศไทยในระยะแรก ไดจ้ ดั กลุ่มโบรำณสถำน แบบเขมรทพ่ี บในประเทศไทยไวใ้ นกลมุ่ ศลิ ปะเขมรดว้ ย ต่อมำเม่อื สมเดจ็ พระเจำ้ บรมวงศ์เธอ กรมพระยำดำรงรำชำนุภำพ ผไู้ ดร้ บั ยกย่องใหเ้ ป็นองคบ์ ดิ ำแห่งประวตั ศิ ำสตรไ์ ทย และศำสตรำจำรยย์ อรช์ เซเดส์ นักปรำชญ์ชำวฝรงั ่ เศสไดท้ ำกำรศึกษำโบรำณสถำนและโบรำณวตั ถุ แบบเขมรในประเทศไทย และเรยี กศลิ ปะแบบเขมรกลุ่มน้ีวำ่ ศลิ ปะสมยั ลพบุรี เพรำะเช่อื ว่ำในระยะเวลำท่ีอำณำจกั รกมั พูชำโบรำณแพร่ขยำยอิทธพิ ลทำง กำรเมอื งและวฒั นธรรมเขมรเขำ้ มำในประเทศไทยนนั้ คงจะมเี มอื งลพบุรซี ง่ึ คอื เมอื งละโว้ในอดตี เป็นศูนยก์ ลำงสำคญั และได้ทำกำรกำหนดอำยุศิลปะสมยั ลพบุรไี วใ้ นรำวพทุ ธศตวรรษท่ี ๑๖ – ๑๘ (โดยอนุโลมตำมอำยุของศลิ ปะเขมร ในประเทศกมั พชู ำทร่ี ปู แบบศลิ ปะทค่ี ลำ้ ยคลงึ กนั ) คำว่ำ “ศิลปะสมยั ลพบุรี” ได้ปรำกฏข้ึนเป็นครงั้ แรกในหนังสือ ตำนำนพุทธเจดีย์ท่ีสมเดจ็ ฯ กรมพระยำดำรงรำชำนุภำพทรงนิพนธ์ข้นึ ในปี พ.ศ. ๒๔๖๙ และเหตุท่ีไม่ทรงใช้ช่ือศิลปะเขมรสำหรับโบรำณสถำน โบรำณวตั ถุแบบเขมรท่ีพบในไทย และทรงหำช่ือใหม่มำเรียกนัน้ อำจจะ เน่ืองมำจำกปัญหำทำงกำรเมอื ง เพรำะในเวลำนัน้ เป็นยุคแห่งกำรล่ำอำณำ นิคมของชำวตะวนั ตก ประเทศฝรงั ่ เศสพยำยำมขยำยอทิ ธพิ ลเขำ้ ครอบครอง รำชอำณำจกั รกมั พูชำ ซ่ึงเดมิ นัน้ อำณำจกั รกมั พูชำเคยตกเป็นเมอื งข้นึ ของ ไทยมำก่อน กษตั รยิ เ์ ขมรตอ้ งเขำ้ มำพ่งึ พระบรมโพธสิ มภำรกษตั รยิ ไ์ ทย และ ในทส่ี ดุ อำณำจกั รกมั พชู ำกก็ ลำยเป็นเมอื งขน้ึ ของประเทศฝรงั ่ เศสและฝ่ำยไทย คงต้องพยำยำมท่ีจะหลีกเล่ียงกำรกล่ำวถึงอิทธพิ ลและวฒั นธรรมเขมรด้วย [๒๓๗]

เพรำะไทยกำลังมีปัญหำกบั ฝรงั ่ เศสในเร่อื งกำรแบ่งแยกดินแดนในกรณีน้ี ศำสตรำจำรย์ ดร.ม.ร.ว.สรุ ยิ วุฒิ สขุ สวสั ดอิ ์ ธบิ ำยวำ่ “อาจเกดิ จากพระวนิ ิจฉยั ที่ จะทรงดาเนินวเิ ทโศบายทางดา้ นการเมอื งระหว่างประเทศในช่วงเวลาดงั กล่าว ซงึ่ กาลงั อยู่ในยุคแหง่ การแสวงหาเมอื งข้นึ ของอาณานิคมของมหาอานาจชาติ ตะวนั ตก” สำหรบั กำรกำหนดอำยศุ ลิ ปะลพบุรใี นปัจจบุ นั นกั วชิ ำกำรรนุ่ หลงั ได้ ขยำยช่วงเวลำกวำ้ งออกไปจำกท่ีสมเดจ็ ฯ กรมพระยำดำรงรำชำนุภำพทรง กำหนดไว้ เดิมคือรำวพุทธศตวรรษท่ี ๑๖ – ๑๘ ขยำยออกเป็ นรำวพุทธ ศตวรรษ ๑๒ – ๑๘ เพรำะได้มกี ำรคน้ พบร่องรอยหลกั ฐำนโบรำณวตั ถุสถำน แบบเขมรในประเทศไทยท่มี รี ปู แบบศลิ ปะและอำยเุ ก่ำลงไปถงึ พทุ ธศตวรรษท่ี ๑๒ ดว้ ย คาว่าสมยั ลพบรุ ีซึ่งเป็ นช่ือของสกลุ ช่างศิลปะนัน้ มีนักวิชาการ ร่นุ หลงั บางท่าน เช่น ดร.พิริยะ ไกรฤกษ์ เสนอควรใช้คาว่า “ศิลปะเขมร” หรือศาสตราจารย์ ดร.ม.ร.ว.สุริยวฒุ ิ สุขสวสั ด์ิ เสนอว่าควรเปลี่ยนเป็ น “ศิลปะร่วมแบบเขมร” แต่โดยทัว่ ไปยงั เรียกกนั ว่า ศิลปะลพบุรีหรือ ศิลปะสมยั ลพบุรี และคาว่า “ลพบรุ ี” ยงั ได้ถกู นามาใช้เป็ นช่ือในการแบ่ง ยคุ สมยั สาหรบั การศึกษาโบราณคดีสมยั ประวตั ิศาสตรด์ ้วย ซ่ึงมีความ หมายถึงช่วงเวลาท่ีบ้านเมืองโบราณในประเทศไทยมีการเปล่ียนแปลง ทางสงั คมและวฒั นธรรมภายใต้อิทธิพลเขมรที่แพร่หลายเข้ามาในราว พทุ ธศตวรรษท่ี ๑๒ – ๑๘ ดงั ท่ไี ดก้ ล่ำวมำแล้วขำ้ งตน้ ว่ำกำรศกึ ษำโบรำณวตั ถุสถำนแบบเขมร ทพ่ี บในประเทศไทยและกำรกำหนดอำยุนนั้ ตอ้ งเปรยี บเทยี บกบั ศลิ ปะเขมรใน ประเทศกมั พูชำและกำหนดอำยุอนุโลมตำมอำยุของศิลปะเขมรท่ีมรี ูปแบบ คล้ำยกนั ดงั นนั้ ขอพูดถงึ กำรศกึ ษำประวตั ศิ ำสตรศ์ ลิ ปะเขมรโบรำณก่อนอย่ำง สนั้ ๆ วำ่ ศลิ ปะเขมรเป็นศลิ ปะท่ไี ดร้ บั กำรศกึ ษำอยำ่ งเป็นระบบจำกนกั วชิ ำกำร ชำวฝรงั ่ เศส เพ่อื นำมำใช้ในกำรกำหนดอำยุโบรำณสถำนท่พี บในอำณำจกั ร กัมพูชำ โดยศึกษำหำวิวัฒ นำกำรของลวดลำยท่ีสลักประดับอยู่บน [๒๓๘]

องค์ประกอบทำงสถำปัตยกรรม ท่ีเรยี กว่ำ ทับหลังประดบั และเสำประดบั กรอบประตูเป็ นหลัก เน่ืองจำกทับหลังและเสำประดับกรอบประตูเป็ น องคป์ ระกอบทำงสถำปัตยกรรมท่ที ำจำกศลิ ำทรำยซง่ึ เป็นวสั ดุทม่ี คี วำมคงทน ถำวร จงึ มหี ลงเหลอื ใหศ้ กึ ษำไดต้ งั้ แต่สมยั แรกจนถงึ สมยั สดุ ทำ้ ย เม่อื ศกึ ษำได้แล้วก็นำผลท่ไี ด้มำตรวจสอบกบั ลวดลำยท่ีปรำกฏอยู่ บนหน้ำบัน เสำประดบั ผนังรวมทงั้ หลกั ฐำนอ่ืนๆ ท่ีพบท่ีโบรำณสถำนหลัง เดียวกนั เช่น แผนผงั โครงสร้ำงทำงสถำปัตยกรรม ถ้ำเข้ำกันได้ดีก็นับว่ำ ถกู ตอ้ ง หลกั จำกนนั้ ยงั นำผลท่ไี ดท้ งั้ หมดไปตรวจสอบกบั ขอ้ มลู ทไ่ี ดจ้ ำกจำรกึ เพ่ือหำควำมสมั พนั ธ์ระหว่ำงรูปแบบศิลปะกบั เหตุกำรณ์ทำงประวตั ิศำสตร์ ผลทไ่ี ดท้ ำใหท้ รำบว่ำศลิ ปะรปู แบบใดสรำ้ งขน้ึ ก่อนหรอื หลงั และศลิ ปะรปู แบบ ใดสร้ำงข้ึนในรชั กำลใด กำรศึกษำดงั กล่ำวทำให้สำมำรถแบ่งศิลปะเขมร ออกเป็นรปู แบบตำ่ งๆ และกำหนดอำยไุ วด้ งั น้ี ศลิ ปะเขมรสมยั กอ่ นเมอื งพระนคร แบง่ เป็น ๑. ศลิ ปะแบบพนมดำ อำยรุ ำว พ.ศ. ๑๑๐๐ - ๑๑๕๐ ๒. ศลิ ปะแบบสมโบรไ์ พรกกุ อำยรุ ำว พ.ศ. ๑๑๕๐ - ๑๒๐๐ ๓. ศลิ ปะแบบไพรกเมง อำยรุ ำว พ.ศ. ๑๑๘๐ - ๑๒๕๐ ๔. ศลิ ปะแบบกำพงพระ อำยรุ ำว พ.ศ. ๑๒๕๐ - ๑๓๕๐ ศลิ ปะเขมรสมยั หวั เลย้ี วหวั ต่อ ไดแ้ ก่ ๕. ศลิ ปะแบบกเุ ลน อำยรุ ำว พ.ศ. ๑๓๗๐ - ๑๔๒๐ ศลิ ปะเขมรสมยั เมอื งพระนคร ไดแ้ ก่ ๖. ศลิ ปะแบบพระโค อำยรุ ำว พ.ศ. ๑๔๒๐ - ๑๔๔๐ ๗. ศลิ ปะแบบบำแคง็ อำยรุ ำว พ.ศ. ๑๔๔๐ - ๑๔๗๐ ๘. ศลิ ปะแบบเกำะแกร์ อำยรุ ำว พ.ศ. ๑๔๖๕ - ๑๔๙๐ ๙. ศลิ ปะแบบแปรรปู อำยรุ ำว พ.ศ. ๑๔๙๐ - ๑๕๑๐ ๑๐. ศลิ ปะแบบบนั ทำยสรี อำยรุ ำว พ.ศ. ๑๕๑๐ - ๑๕๕๐ ๑๑. ศลิ ปะแบบเกลยี ง อำยรุ ำว พ.ศ. ๑๕๑๐ - ๑๕๖๐ ๑๒. ศลิ ปะแบบบำปวน อำยรุ ำว พ.ศ. ๑๕๖๐ - ๑๗๒๐ [๒๓๙]