SÁCH EBOOK CÔNG NGHỆ 10

16Bµi Th˘c hµnh : NhÀn bi’t mÈt sË loπi s©u, b÷nh hπi lÛa - NhÀn dπng Æ≠Óc mÈt sË loπi s©u, b÷nh hπi lÛa phÊ bi’n Î n≠Ìc ta. - Th˘c hi÷n ÆÛng quy tr◊nh, b∂o Æ∂m an toµn lao ÆÈng vµ v÷ sinh m´i tr≠Íng. I - Chu»n bfi - M…u ti™u b∂n (kh´ng c„ chÛ th›ch) v“ s©u, b÷nh hπi lÛa Æ∑ Æ∏nh sË th¯ t˘. - Tranh ∂nh (kh´ng c„ lÍi chÛ gi∂i) v“ s©u, b÷nh hπi lÛa ; m…u vÀt thÀt do h‰c sinh mang Æ’n. - Th≠Ìc kŒ. - K›nh lÛp c«m tay. - Panh. - Kim mÚi m∏c. II - QuY tr◊nh th˘c hµnh B≠Ìc 1. GiÌi thi÷u Æ∆c Æi”m g©y hπi, Æ∆c Æi”m h◊nh th∏i cÒa mÈt sË loπi s©u, b÷nh hπi lÛa phÊ bi’n 1. S©u hπi lÛa a) S©u ÆÙc th©n b≠Ìm hai ch†m (h◊nh 16.1) b ac - ß∆c Æi”m g©y hπi : S©u non ÆÙc vµo th©n lÛa, cæt Ưt de Æ≠Íng vÀn chuy”n dinh d≠Ïng lµm H◊nh 16.1. S©u ÆÙc th©n b≠Ìm hai ch†m cho nh∏nh lÛa trÎ n™n v´ hi÷u, n‚n a) Tr¯ng (ph„ng to) ; b) S©u non; c) NhÈng ; häo, b´ng bπc. d) Tr≠Îng thµnh ; e) BÈ phÀn bfi hπi - ß∆c Æi”m h◊nh th∏i : + Tr¯ng h◊nh b«u dÙc vµ Æ≠Óc x’p thµnh tıng Ê. ‡ tr¯ng to bªng hπt ÆÀu t≠¨ng, c„ phÒ mÈt lÌp l´ng t¨ mµu vµng n©u. 50

+ S©u non mµu træng s˜a hay vµng nhπt, Æ«u c„ mµu n©u vµng. + NhÈng mµu vµng tÌi n©u nhπt. M«m Æ«u dµi h¨n m«m c∏nh. + Tr≠Îng thµnh : ß«u ng˘c vµ c∏nh mµu vµng nhπt. G«n gi˜a hai c∏nh tr≠Ìc mÁi c∏nh c„ mÈt ch†m Æen. ô Æu´i con c∏i c„ chÔm l´ng Æu´i mµu vµng n©u Æ” phÒ tr¯ng khi ÆŒ. b) S©u cuËn l∏ lÛa loπi nh· (h◊nh 16.2) - ß∆c Æi”m g©y hπi : d S©u non nh∂ t¨ cuËn l∏ lÛa thµnh mÈt bao thºng Ưng ho∆c bao trfln gÀp lπi. S©u non nªm trong Æ„ ®n ph«n xanh cÒa l∏. - ß∆c Æi”m h◊nh th∏i : S©u ÆŒ tr¯ng Î c∂ hai m∆t cÒa l∏ lÛa. Tr¯ng h◊nh b«u dÙc, mµu vµng ÆÙc. + S©u non : Khi mÌi nÎ mµu træng a trong, Æ«u n©u s∏ng. Khi bæt Æ«u ®n th◊ chuy”n sang mµu xanh l∏ mπ. e + NhÈng c„ mµu vµng n©u. NhÈng c„ c kän t¨ r†t m·ng mµu træng. b + Tr≠Îng thµnh c„ mµu vµng n©u. Tr™n H◊nh 16.2. S©u cuËn l∏ lÛa loπi nh· c∏c c∏nh tr≠Ìc vµ c∏nh sau, mÁi c∏nh c„ hai v©n ngang h◊nh lµn s„ng mµu n©u a) Tr¯ng ; b) S©u non; c) NhÈng ; s…m chπy d‰c theo mäp c∏nh. ß≠Íng d) Tr≠Îng thµnh ; e) BÈ phÀn bfi hπi v©n ngoµi to vµ ÆÀm mµu, Æ≠Íng v©n trong m∂nh vµ nhπt mµu h¨n. c) R«y n©u hπi lÛa (h◊nh 16.3) - ß∆c Æi”m g©y hπi : a R«y n©u ch›ch hÛt nh˘a c©y lµm cho c©y bfi kh´ häo vµ ch’t, ho∆c lµm cho c b´ng läp. bd - ß∆c Æi”m h◊nh th∏i : + Tr¯ng c„ dπng qu∂ chuËi ti™u trong H◊nh 16.3. R«y n©u hπi lÛa suËt. Tr¯ng ÆŒ thµnh tıng Ê, mÁi Ê c„ a) Tr¯ng ; b) R«y non; tı 5 Æ’n 12 qu∂ nªm s∏t vµo nhau theo ki”u Ûp th◊a. c) Tr≠Îng thµnh ; d) BÈ phÀn bfi hπi + R«y non c„ mµu træng x∏m. ô tuÊi 2 Æ’n 3 c„ mµu vµng n©u. 51

+ Tr≠Îng thµnh c„ mµu n©u tËi, c∏nh c„ hai Æ´i : Æ´i c∏nh dµi phÒ qu∏ bÙng, Æ´i c∏nh ngæn dµi tÌi 2/3 th©n. 2. B÷nh hπi lÛa a) B÷nh bπc l∏ lÛa (h◊nh 16.4) - B÷nh bπc l∏ do vi khu»n g©y ra. - ß∆c Æi”m g©y hπi : + B÷nh chÿ g©y hπi tr™n phi’n l∏ lÛa. B÷nh th≠Íng xu†t hi÷n Æ«u ti™n d≠Ìi dπng v’t mµu xanh ÆÀm, tËi ; sau chuy”n sang mµu x∏m bπc. + V’t b÷nh th≠Íng nªm Î ph«n H◊nh 16.4. B÷nh bπc l∏ lÛa ng‰n l∏ vµ d‰c theo mäp l∏. V’t b÷nh c„ Æ≠Íng vi“n gÓn s„ng mµu n©u ÆÀm ng®n c∏ch ph«n b÷nh vµ ph«n khoŒ. Ph«n l∏ mæc b÷nh bfi ch’t lµm cho l∏ kh´ træng. b) B÷nh kh´ vªn (h◊nh 16.5) - B÷nh kh´ vªn do n†m g©y ra. - ß∆c Æi”m g©y hπi : + B÷nh kh´ vªn c„ th” g©y hπi c∂ tr™n mπ vµ tr™n lÛa. + B÷nh th≠Íng xu†t hi÷n Î nh˜ng bã l∏ s∏t m∆t n≠Ìc, phi’n l∏ d≠Ìi H◊nh 16.5. B÷nh kh´ vªn Î lÛa th†p, sau Æ„ ®n s©u vµo nh˜ng bã ph›a trong, vµo th©n, ÆÂng thÍi lan l™n tÌi l∏ Æflng vµ hπt. - V’t b÷nh mµu x∏m, h◊nh b«u dÙc ho∆c mµu n©u bπc c„ vi“n n©u t›m. C∏c v’t b÷nh c„ th” hÓp vÌi nhau thµnh h◊nh dπng kh´ng Ên Æfinh. c) B÷nh Æπo ´n (h◊nh 16.6) - B÷nh Æπo ´n do n†m g©y ra. - ß∆c Æi”m g©y hπi : + B÷nh Æπo ´n c„ th” g©y hπi cho lÛa Î t†t c∂ c∏c bÈ phÀn tr™n m∆t Ɔt vµ Î c∏c giai Æoπn sinh tr≠Îng, ph∏t tri”n kh∏c nhau. + Tr™n l∏, lÛc Æ«u v’t b÷nh c„ mµu x∏m xanh, sau Æ„ c„ mµu n©u. ô gi˜a v’t b÷nh c„ mµu x∏m tro, xung quanh c„ qu«ng mµu vµng nhπt. V’t b÷nh th≠Íng 52

c„ h◊nh thoi vµ c„ th” li™n k’t vÌi nhau lµm toµn bÈ l∏ ch’t kh´, ch∏y. + Tr™n ÆËt th©n, cÊ b´ng, cÊ giä, v’t b÷nh mµu n©u Æen vµ l‚m xuËng ph∏t tri”n bao quanh ÆËt th©n lµm cho chÁ b÷nh bfi l‚m thæt lπi, mÙc ra d…n Æ’n c©y d‘ bfi ÆÊ vµ rÙng hπt. H◊nh 16.6. B÷nh Æπo ´n B≠Ìc 2. NhÀn bi’t mÈt sË loπi s©u, b÷nh hπi lÛa phÊ bi’n Î n≠Ìc ta D˘a vµo Æ∆c Æi”m g©y hπi, Æ∆c Æi”m h◊nh th∏i, nhÀn bi’t mÈt sË loπi s©u, b÷nh hπi lÛa qua m…u ti™u b∂n, tranh ∂nh vµ ghi k’t qu∂ vµo b∂ng sau : B∂ng Æ∆c Æi”m h◊nh th∏i, g©y hπi cÒa mÈt sË loπi s©u, b÷nh K’t qu∂ ß∆c Æi”m g©y hπi M…u ti™u b∂n Tr¯ng S©u non NhÈng S©u T™n s©u, b÷nh M…u 1 : tr≠Îng thµnh M…u 2 : .......................... .......................... III - ß∏nh gi∏ k’t qu∂ - H‰c sinh Æ∏nh gi∏ chäo gi˜a c∏c nh„m theo m…u b∂ng sau : k’t qu∂ th˘c hµnh cÒa nh„m ... M…u ti™u b∂n K’t qu∂ Sai Ng≠Íi Æ∏nh gi∏ ßÛng M…u 1 : M…u 2 : .......................... .......................... - Gi∏o vi™n thu b∂ng k’t qu∂ vµ t˘ Æ∏nh gi∏ cÒa h‰c sinh. ßËi chi’u vÌi Æ∏p ∏n Æ” Æ∏nh gi∏ k’t qu∂ bµi th˘c hµnh. 53

17Bµi Phflng trı tÊng hÓp dfich hπi c©y trÂng - Hi”u Æ≠Óc th’ nµo lµ phflng trı tÊng hÓp dfich hπi c©y trÂng. - Hi”u Æ≠Óc nguy™n l› c¨ b∂n vµ c∏c bi÷n ph∏p chÒ y’u sˆ dÙng trong phflng trı tÊng hÓp dfich hπi c©y trÂng. I - Kh∏i ni÷m v“ phflng trı tÊng hÓp dfich hπi c©y trÂng Phflng trı tÊng hÓp dfich hπi c©y trÂng lµ sˆ dÙng phËi hÓp c∏c bi÷n ph∏p phflng trı dfich hπi c©y trÂng mÈt c∏ch hÓp l›. V◊ sao ph∂i phflng trı tÊng hÓp dfich hπi c©y trÂng ? MÁi bi÷n ph∏p phflng trı dfich hπi Æ“u c„ nh˜ng ≠u Æi”m vµ hπn ch’ nh†t Æfinh. V◊ vÀy c«n ph∂i sˆ dÙng phËi hÓp c∏c bi÷n ph∏p phflng trı Æ” ph∏t huy ≠u Æi”m vµ khæc phÙc nh≠Óc Æi”m. II - Nguy™n l› c¨ b∂n phflng trı tÊng hÓp dfich hπi c©y trÂng Nguy™n l› phflng trı tÊng hÓp dfich hπi c©y trÂng gÂm c∏c Æi”m c¨ b∂n sau : 1. TrÂng c©y khoŒ. 2. B∂o tÂn thi™n Æfich Æ” chÛng khËng ch’ s©u, b÷nh. 3. Th®m ÆÂng th≠Íng xuy™n, ph∏t hi÷n s©u, b÷nh Æ” kfip thÍi c„ bi÷n ph∏p phflng trı nhªm hπn ch’ s˘ g©y hπi cÒa chÛng. 4. N´ng d©n trÎ thµnh chuy™n gia : BÂi d≠Ïng ki’n th¯c b∂o v÷ th˘c vÀt cho ng≠Íi n´ng d©n Æ” h‰ kh´ng nh˜ng næm Æ≠Óc ki’n th¯c, vÀn dÙng vµo th˘c ti‘n s∂n xu†t mµ cfln c„ kh∂ n®ng phÊ bi’n cho ng≠Íi kh∏c cÔng ∏p dÙng. III - Bi÷n ph∏p chÒ y’u cÒa phflng trı tÊng hÓp dfich hπi c©y trÂng 1. Bi÷n ph∏p k‹ thuÀt lµ mÈt trong nh˜ng bi÷n ph∏p phflng trı chÒ y’u nh†t. Nh˜ng bi÷n ph∏p k‹ thuÀt cÙ th” lµ : cµy bıa, ti™u hu˚ tµn d≠ c©y trÂng, t≠Ìi ti™u, b„n ph©n hÓp l›, lu©n canh c©y trÂng, gieo trÂng ÆÛng thÍi vÙ... ß„ lµ nh˜ng bi÷n ph∏p ƨn gi∂n, d‘ th˘c hi÷n. 54

Em h∑y cho bi’t t∏c dÙng cÒa c∏c bi÷n ph∏p tr™n lµ g◊ ? 2. Bi÷n ph∏p sinh h‰c lµ bi÷n ph∏p sˆ dÙng sinh vÀt ho∆c s∂n ph»m cÒa chÛng Æ” ng®n ch∆n, lµm gi∂m thi÷t hπi do s©u, b÷nh g©y ra. Bi÷n ph∏p sinh h‰c lµ mÈt trong nh˜ng bi÷n ph∏p ti™n ti’n nh†t Æ” phflng trı dfich hπi c©y trÂng. a) b) H◊nh 17. MÈt sË loπi thi™n Æfich a) ChuÂn chuÂn kim Æang ti™u di÷t b≠Ìm hπi ; b) B‰ ba khoang Æang ti™u di÷t s©u hπi 3. Sˆ dÙng giËng c©y trÂng chËng chfiu s©u, b÷nh lµ bi÷n ph∏p sˆ dÙng giËng c©y trÂng mang gen chËng chfiu ho∆c hπn ch’, ng®n ngıa s˘ ph∏t tri”n cÒa dfich hπi. 4. Bi÷n ph∏p ho∏ h‰c lµ bi÷n ph∏p sˆ dÙng thuËc ho∏ h‰c Æ” trı dfich hπi c©y trÂng. Trong phflng trı tÊng hÓp dfich hπi c©y trÂng, thuËc ho∏ h‰c chÿ Æ≠Óc sˆ dÙng khi dfich hπi tÌi ng≠Ïng g©y hπi, mµ c∏c bi÷n ph∏p phflng trı kh∏c t· ra kh´ng c„ hi÷u qu∂ vµ chÿ sˆ dÙng c∏c loπi thuËc c„ t›nh ch‰n l‰c cao Æ≠Óc BÈ N´ng nghi÷p vµ Ph∏t tri”n n´ng th´n cho phäp sˆ dÙng. 5. Bi÷n ph∏p c¨ giÌi, vÀt l› lµ bi÷n ph∏p quan tr‰ng cÒa phflng trı dfich hπi c©y trÂng. Nh˜ng bi÷n ph∏p cÙ th” lµ : b…y ∏nh s∏ng, mÔi vfi... ; bæt bªng vÓt, bªng tay... 6. Bi÷n ph∏p Æi“u hoµ lµ bi÷n ph∏p gi˜ cho dfich hπi chÿ ph∏t tri”n Î m¯c ÆÈ nh†t Æfinh nhªm gi˜ c©n bªng sinh th∏i. C∏c bi÷n ph∏p tr™n Æ≠Óc sˆ dÙng phËi hÓp trong phflng trı dfich hπi c©y trÂng. 55

C©u h·i 1. Th’ nµo lµ phflng trı tÊng hÓp dfich hπi c©y trÂng ? 2. N™u nguy™n l› c¨ b∂n cÒa phflng trı tÊng hÓp dfich hπi c©y trÂng. 3. N™u nh˜ng bi÷n ph∏p chÒ y’u trong phflng trı tÊng hÓp dfich hπi c©y trÂng. 4. Phflng trı tÊng hÓp dfich hπi c©y trÂng c„ nh˜ng ≠u Æi”m g◊ ? 5. Em h∑y k” t™n mÈt sË thi™n Æfich Î Æfia ph≠¨ng mµ em bi’t. 18Bµi Th˘c hµnh : Pha ch’ dung dfich Bo„c Æ´ phflng, trı n†m hπi - Pha ch’ Æ≠Óc dung dfich Bo„c Æ´ phflng, trı n†m hπi. - Th˘c hi÷n ÆÛng quy tr◊nh, b∂o Æ∂m an toµn lao ÆÈng vµ v÷ sinh m´i tr≠Íng. I - chu»n bfi - ßÂng sunph∏t CuSO4. 5H2O. - V´i t´i. - Que tre ho∆c que gÁ Æ” khu†y dung dfich. - CËc chia ÆÈ ho∆c Ëng h◊nh trÙ dung t›ch 1000ml. - ChÀu men ho∆c chÀu nh˘a. - C©n k‹ thuÀt. - N≠Ìc sπch. - Gi†y qu˙, thanh sæt (chi’c Æinh) Æ≠Óc mµi sπch. II - Quy tr◊nh th˘c hµnh B≠Ìc 1. C©n 10g ÆÂng sunph∏t (a), 15g v´i t´i (b). 56

a) b) B≠Ìc 1 B≠Ìc 2. Hoµ 15g v´i t´i vÌi 200ml n≠Ìc, chæt b· sπn, sau Æ„ ÆÊ vµo chÀu. B≠Ìc 3. Hoµ tan 10g ÆÂng sunph∏t trong 800ml n≠Ìc. B≠Ìc 4. ßÊ tı tı dung dfich ÆÂng sunph∏t vµo dung dfich v´i (bæt buÈc ph∂i theo tr◊nh t˘ nµy), vıa ÆÊ vıa khu†y Æ“u. B≠Ìc 2 B≠Ìc 3 B≠Ìc 4 a) B≠Ìc 5. Ki”m tra ch†t l≠Óng b) s∂n ph»m DÔng gi†y qu˙ Æ” thˆ pH (a) vµ 57 dÔng thanh sæt Æ” ki”m tra l≠Óng ÆÂng (b), quan s∏t mµu sæc dung dfich. S∂n ph»m thu Æ≠Óc ph∂i c„ mµu xanh n≠Ìc bi”n vµ c„ ph∂n ¯ng (pH) ki“m. Dung dfich thu Æ≠Óc lµ dung dfich Bo„c Æ´ 1% dÔng Æ” phflng, trı n†m. B≠Ìc 5

III - ß∏nh gi∏ k’t qu∂ - D˘a vµo ti™u chu»n s∂n ph»m c«n Æπt, h‰c sinh t˘ Æ∏nh gi∏ k’t qu∂ theo m…u b∂ng sau : - Gi∏o vi™n Æ∏nh gi∏ k’t qu∂ th˘c hµnh cÒa h‰c sinh v“ m∆t th˘c hi÷n quy tr◊nh vµ s∂n ph»m thu Æ≠Óc. 19Bµi Ånh h≠Îng cÒa thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt Æ’n qu«n th” sinh vÀt vµ m´i tr≠Íng Bi’t Æ≠Óc ∂nh h≠Îng x†u cÒa thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt Æ’n qu«n th” sinh vÀt vµ m´i tr≠Íng. ThuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt c„ m∆t t›ch c˘c lµ ti™u di÷t Æ≠Óc s©u, b÷nh, lµm gi∂m thi÷t hπi do chÛng g©y ra. Tuy nhi™n, vi÷c sˆ dÙng thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt cÚng c„ nh˜ng hπn ch’ nh†t Æfinh. I - ∂nh h≠Îng x†u cÒa thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt Æ’n qu«n th” sinh vÀt - ThuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt th≠Íng c„ phÊ ÆÈc r†t rÈng vÌi nhi“u loπi s©u, b÷nh. V◊ vÀy chÛng Æ≠Óc sˆ dÙng r†t linh ÆÈng (mÈt loπi thuËc c„ th” dÔng cho nhi“u loπi c©y trÂng, nhi“u loπi s©u, b÷nh hπi...). M∆t kh∏c, Æ” t®ng hi÷u qu∂ di÷t trı s©u, b÷nh hπi, thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt th≠Íng Æ≠Óc 58

sˆ dÙng vÌi nÂng ÆÈ ho∆c li“u l≠Óng cao. C∏ch sˆ dÙng nh≠ vÀy nhi“u khi lµm cho thuËc b∂o v÷ th˘c vÀt t∏c ÆÈng Æ’n m´, t’ bµo cÒa c©y trÂng g©y ra hi÷u ¯ng ch∏y, t∏p l∏, th©n, lµm ∂nh h≠Îng Æ’n sinh tr≠Îng, ph∏t tri”n cÒa c©y d…n Æ’n gi∂m n®ng su†t vµ ch†t l≠Óng n´ng s∂n. - Khi sˆ dÙng kh´ng hÓp l›, thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt c„ t∏c ÆÈng x†u Æ’n qu«n th” sinh vÀt c„ ›ch tr™n ÆÂng ruÈng, trong Ɔt, trong n≠Ìc ; lµm ph∏ vÏ th’ c©n bªng Æ∑ Ên Æfinh cÒa qu«n th” sinh vÀt. - Lµm xu†t hi÷n c∏c qu«n th” dfich hπi kh∏ng thuËc. Vi÷c sˆ dÙng mÈt sË loπi thuËc li™n tÙc ho∆c nhi“u loπi thuËc c„ t›nh n®ng g«n giËng nhau lµ Æi“u ki÷n h◊nh thµnh c∏c dπng dfich hπi ÆÈt bi’n c„ kh∂ n®ng chfiu Æ˘ng cao vÌi thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt. II - ∂nh h≠Îng x†u cÒa thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt Æ’n m´i tr≠Íng Do sˆ dÙng kh´ng hÓp l› : nÂng ÆÈ, li“u l≠Óng qu∏ cao, thÍi gian c∏ch li ngæn (thÍi gian tı l«n phun thuËc cuËi cÔng Æ’n khi thu hoπch s∂n ph»m), thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt Æ∑ g©y ra ´ nhi‘m m´i tr≠Íng Ɔt, n≠Ìc, kh´ng kh› vµ n´ng s∂n. - MÈt l≠Óng lÌn thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt Æ≠Óc t›ch lu¸ trong l≠¨ng th˘c, th˘c ph»m. ßi“u nµy g©y t∏c ÆÈng x†u Æ’n s¯c khoŒ cÒa con ng≠Íi vµ nhi“u loµi vÀt nu´i. - Tı trong n≠Ìc, trong Ɔt, thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt Æi vµo c¨ th” ÆÈng vÀt thu˚ sinh (t´m, cua, c∏...), vµo n´ng s∂n, th˘c ph»m (th„c gπo, ng´ khoai, rau, qu∂...), cuËi cÔng vµo c¨ th” con ng≠Íi vµ g©y ra mÈt sË b÷nh hi”m nghÃo. ß∑ c„ nhi“u tr≠Íng hÓp bfi ngÈ ÆÈc do ®n ph∂i th˘c ph»m c„ d≠ l≠Óng thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt. III - Bi÷n ph∏p hπn ch’ nh˜ng ∂nh h≠Îng x†u cÒa thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt ß” hπn ch’ ∂nh h≠Îng x†u cÒa thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt Æ’n qu«n th” sinh vÀt vµ m´i tr≠Íng xung quanh, khi sˆ dÙng c«n tu©n thÒ c∏c nguy™n tæc sau Æ©y : - Chÿ dÔng thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt khi dfich hπi tÌi ng≠Ïng g©y hπi. - Sˆ dÙng c∏c loπi thuËc c„ t›nh ch‰n l‰c cao ; ph©n hu˚ nhanh trong m´i tr≠Íng. - Sˆ dÙng ÆÛng thuËc, ÆÛng thÍi gian, ÆÛng nÂng ÆÈ vµ li“u l≠Óng. - Trong qu∏ tr◊nh b∂o qu∂n, sˆ dÙng thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt c«n tu©n thÒ quy Æfinh v“ an toµn lao ÆÈng vµ v÷ sinh m´i tr≠Íng. 59

C©u h·i 1. N™u ∂nh h≠Îng x†u cÒa thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt Æ’n qu«n th” sinh vÀt. 2. N™u ∂nh h≠Îng x†u cÒa thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt Æ’n m´i tr≠Íng xung quanh. 3. Tr◊nh bµy nh˜ng bi÷n ph∏p hπn ch’ ∂nh h≠Îng x†u cÒa thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt Æ’n qu«n th” sinh vÀt vµ m´i tr≠Íng xung quanh. 20Bµi `ng dÙng c´ng ngh÷ vi sinh s∂n xu†t ch’ ph»m b∂o v÷ th˘c vÀt - Bi’t Æ≠Óc th’ nµo lµ ch’ ph»m sinh h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt. - Bi’t Æ≠Óc c¨ sÎ khoa h‰c vµ quy tr◊nh s∂n xu†t ch’ ph»m vi khu»n, vi rÛt vµ n†m trı s©u. MÈt trong nh˜ng ¯ng dÙng cÒa c´ng ngh÷ vi sinh lµ khai th∏c, sˆ dÙng c∏c vi sinh vÀt g©y b÷nh cho s©u, b÷nh hπi c©y trÂng Æ” s∂n xu†t ra c∏c ch’ ph»m sinh h‰c b∂o v÷ c©y trÂng. C∏c ch’ ph»m nµy ngµy cµng Æ≠Óc ≠a chuÈng v◊ chÛng kh´ng g©y ÆÈc cho con ng≠Íi vµ m´i tr≠Íng. I - Ch’ ph»m vi khu»n trı s©u Vi khu»n Æ≠Óc sˆ dÙng Æ” s∂n xu†t ch’ ph»m trı s©u lµ nh˜ng vi khu»n c„ tinh th” protein ÆÈc Î giai Æoπn bµo tˆ. Nh˜ng tinh th” nµy r†t ÆÈc ÆËi vÌi mÈt sË loµi s©u b‰ nh≠ng lπi kh´ng ÆÈc vÌi nhi“u loµi kh∏c. Tinh th” protein ÆÈc c„ h◊nh qu∂ tr∏m ho∆c h◊nh lÀp ph≠¨ng. Sau khi nuËt ph∂i bµo tˆ c„ tinh th” protein ÆÈc, c¨ th” s©u b‰ bfi t™ li÷t vµ bfi ch’t sau 2 Æ’n 4 ngµy. Loµi vi khu»n Æ≠Óc quan t©m nghi™n c¯u nh†t lµ Baccillus thuringiensis. Tı loµi vi khu»n nµy ng≠Íi ta Æ∑ s∂n xu†t ra thuËc trı s©u Bt. Quy tr◊nh s∂n xu†t ch’ ph»m Bt Æ≠Óc tr◊nh bµy Î h◊nh 20.1. 60

Ch’ ph»m Bt Æ≠Óc sˆ dÙng Î n≠Ìc ta Æ” trı s©u r„m th´ng, s©u t¨, s©u khoang hπi rau c∂i, sÛp l¨... H◊nh 20.1. Quy tr◊nh s∂n xu†t ch’ ph»m Bt theo c´ng ngh÷ l™n men hi’u kh› II - Ch’ ph»m vi rÛt trı s©u Hi÷n nay, ng≠Íi ta Æ∑ ph∏t hi÷n h¨n 250 b÷nh vi rÛt Î 200 loµi s©u b‰. ô giai Æoπn s©u non, s©u b‰ d‘ bfi nhi‘m vi rÛt nh†t. Khi mæc b÷nh vi rÛt, c¨ th” s©u b‰ m“m nhÚn do c∏c m´ bfi tan r∑. Mµu sæc vµ ÆÈ c®ng cÒa c¨ th” bi’n ÆÊi. ß” s∂n xu†t ra ch’ ph»m vi H◊nh 20.2. Quy tr◊nh c´ng ngh÷ s∂n xu†t ch’ ph»m vi rÛt trı s©u, ng≠Íi ta g©y rÛt trı s©u nhi‘m vi rÛt nh©n Æa di÷n (NPV) tr™n s©u non (vÀt chÒ). Nghi“n n∏t s©u non Æ∑ bfi nhi‘m vi rÛt vµ pha vÌi n≠Ìc theo tÿ l÷ nh†t Æfinh, l‰c l†y n≠Ìc dfich ta thu Æ≠Óc dfich vi rÛt ÆÀm Æ∆c. Tı dfich nµy s∂n xu†t ra ch’ ph»m thuËc trı s©u N.P.V (h.20.2). 61

Ch’ ph»m N.P.V Æ≠Óc sˆ dÙng Î n≠Ìc ta Æ” trı s©u r„m th´ng, s©u Æo, s©u xanh hπi b´ng, Æay, thuËc l∏... III - Ch’ ph»m n†m trı s©u C„ r†t nhi“u nh„m n†m g©y b÷nh cho s©u b‰. Trong sË nµy c„ hai nh„m : n†m tÛi vµ n†m ph†n træng Æ≠Óc ¯ng dÙng rÈng r∑i trong phflng trı dfich hπi c©y trÂng. N†m tÛi k› sinh tr™n nhi“u loµi s©u b‰ vµ r÷p kh∏c nhau. Sau khi bfi nhi‘m n†m, c¨ th” s©u bfi tr≠¨ng l™n. N†m cµng ph∏t tri”n th◊ c∏c h÷ c¨ quan cÒa s©u b‰ cµng bfi äp vµo thµnh c¨ th”. S©u b‰ y’u d«n rÂi ch’t. GiËng thu«n M´i tr≠Íng R∂i m·ng Æ” Thu sinh - S†y, Æ„ng g„i (Beauveria nh©n sinh khËi h◊nh thµnh khËi n†m - B∂o qu∂n bassiana) (C∏m, ng´, Æ≠Íng) bµo tˆ trong - Sˆ dÙng Æi“u ki÷n tho∏ng kh› H◊nh 20.3. Quy tr◊nh s∂n xu†t ch’ ph»m n†m trı s©u N†m ph†n træng c„ kh∂ n®ng g©y b÷nh cho kho∂ng 200 loµi s©u b‰. Khi bfi nhi‘m b÷nh, c¨ th” s©u bfi c¯ng lπi vµ træng nh≠ ræc bÈt. S©u b‰ bfi ch’t sau vµi ngµy nhi‘m b÷nh. Tı n†m ph†n træng (Beauveria bassiana) ng≠Íi ta s∂n xu†t ra ch’ ph»m n†m Beauveria bassiana trı s©u hπi c©y trÂng. Quy tr◊nh c´ng ngh÷ s∂n xu†t n†m trı s©u Æ≠Óc tr◊nh bµy Î h◊nh 20.3. Ch’ ph»m Beauveria bassiana c„ th” trı Æ≠Óc s©u r„m th´ng, s©u ÆÙc th©n ng´, r«y n©u hπi lÛa, b‰ c∏nh c¯ng hπi khoai t©y... C©u h·i 1. Th’ nµo lµ ch’ ph»m vi khu»n trı s©u ? N™u quy tr◊nh c´ng ngh÷ s∂n xu†t ch’ ph»m vi khu»n trı s©u. 2. Th’ nµo lµ ch’ ph»m vi rÛt trı s©u ? N™u quy tr◊nh c´ng ngh÷ s∂n xu†t ch’ ph»m vi rÛt trı s©u. 3. Th’ nµo lµ ch’ ph»m n†m trı s©u ? N™u quy tr◊nh c´ng ngh÷ s∂n xu†t ch’ ph»m n†m trı s©u. 62

21Bµi §n tÀp ch≠¨ng 1 H÷ thËng vµ khæc s©u mÈt sË ki’n th¯c phÊ th´ng, c¨ b∂n nh†t v“ giËng c©y trÂng, Ɔt, ph©n b„n vµ b∂o v÷ c©y trÂng n´ng, l©m nghi÷p. I - H÷ thËng ho∏ ki’n th¯c ch≠¨ng 1 - ph«n 1 63

II - C©u h·i ´n tÀp ch≠¨ng 1 1. V◊ sao ph∂i kh∂o nghi÷m giËng c©y trÂng tr≠Ìc khi Æ≠a giËng mÌi vµo s∂n xu†t ? 2. Vœ vµ gi∂i th›ch s¨ Æ h÷ thËng s∂n xu†t giËng c©y trÂng n´ng nghi÷p. 3. N™u nh˜ng ¯ng dÙng cÒa c´ng ngh÷ sinh h‰c trong s∂n xu†t giËng c©y trÂng n´ng, l©m nghi÷p. 4. N™u Æfinh ngh‹a vµ c†u tπo cÒa keo Ɔt. 5. Th’ nµo lµ ph∂n ¯ng cÒa dung dfich Ɔt ? ߆t c„ nh˜ng loπi ÆÈ chua nµo ? 6. Th’ nµo lµ ÆÈ ph◊ nhi™u cÒa Ɔt ? ß” lµm t®ng ÆÈ ph◊ nhi™u cÒa Ɔt ng≠Íi ta th≠Íng sˆ dÙng c∏c bi÷n ph∏p nµo ? 7. Tr◊nh bµy s˘ h◊nh thµnh, t›nh ch†t vµ bi÷n ph∏p c∂i tπo Ɔt x∏m bπc mµu, Ɔt x„i mfln mπnh tr¨ s·i Æ∏, Ɔt m∆n, Ɔt phÃn. 8. N™u Æ∆c Æi”m vµ k‹ thuÀt sˆ dÙng ph©n ho∏ h‰c, ph©n h˜u c¨ vµ ph©n vi sinh vÀt. 9. N™u nh˜ng ¯ng dÙng cÒa c´ng ngh÷ sinh h‰c trong s∂n xu†t ph©n b„n. 10. Tr◊nh bµy Æi“u ki÷n ph∏t sinh, ph∏t tri”n cÒa s©u, b÷nh hπi c©y trÂng n´ng, l©m nghi÷p. 11. Th’ nµo lµ phflng trı tÊng hÓp dfich hπi c©y trÂng ? N™u nh˜ng bi÷n ph∏p chÒ y’u trong phflng trı tÊng hÓp dfich hπi c©y trÂng. 12. N™u ∂nh h≠Îng x†u cÒa thuËc ho∏ h‰c b∂o v÷ th˘c vÀt Æ’n m´i tr≠Íng xung quanh vµ bi÷n ph∏p hπn ch’. 13. N™u c¨ sÎ khoa h‰c vµ quy tr◊nh c´ng ngh÷ s∂n xu†t c∏c ch’ ph»m vi khu»n, vi rÛt, n†m trı s©u b∂o v÷ c©y trÂng. 64

Ch≠¨ng 2 Ch®n nu´i, thu˚ s∂n Æπi c≠¨ng 22Bµi Quy luÀt sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc cÒa vÀt nu´i - Hi”u Æ≠Óc kh∏i ni÷m vµ vai trfl cÒa s˘ sinh tr≠Îng vµ ph∏t dÙc. - Hi”u Æ≠Óc nÈi dung c¨ b∂n vµ ¯ng dÙng cÒa c∏c quy luÀt sinh tr≠Îng vµ ph∏t dÙc. - Hi”u Æ≠Óc c∏c y’u tË ∂nh h≠Îng Æ’n qu∏ tr◊nh sinh tr≠Îng vµ ph∏t dÙc. I - Kh∏i ni÷m v“ s˘ sinh tr≠Îng vµ ph∏t dÙc Trong ch®n nu´i, kh∏i ni÷m sinh tr≠Îng vµ ph∏t dÙc Æ≠Óc sˆ dÙng Æ” chÿ hai m∆t cÒa qu∏ tr◊nh ph∏t tri”n Î vÀt nu´i. ß„ lµ qu∏ tr◊nh bi’n ÆÊi li™n tÙc c∂ v“ ch†t vµ l≠Óng tı khi tr¯ng Æ≠Óc thÙ tinh tπo thµnh hÓp tˆ, thµnh ph´i thai, Æ≠Óc sinh ra, lÌn l™n, tr≠Îng thµnh rÂi giµ cÁi. Sinh tr≠Îng vµ ph∏t dÙc lµ hai qu∏ tr◊nh kh∏c nhau nh≠ng thËng nh†t vÌi nhau, bÊ sung vµ hÁ trÓ nhau lµm cho c¨ th” ph∏t tri”n ngµy mÈt hoµn chÿnh. Vai trfl cÒa sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc trong qu∏ tr◊nh ph∏t tri”n Æ≠Óc minh hoπ Î s¨ Æ sau (h.22.1) : H◊nh 22.1. S¨ Æ v“ vai trfl cÒa sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc Î vÀt nu´i D˘a vµo s¨ ÆÂ, em h∑y cho bi’t vai trfl cÒa s˘ sinh tr≠Îng, s˘ ph∏t dÙc trong qu∏ tr◊nh ph∏t tri”n cÒa vÀt nu´i c„ g◊ kh∏c nhau ? 65

II - quy luÀt sinh tr≠Îng vµ ph∏t dÙc Qu∏ tr◊nh sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc tu©n theo mÈt sË quy luÀt c¨ b∂n sau : 1. Quy luÀt sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc theo giai Æoπn Trong qu∏ tr◊nh ph∏t tri”n, mÁi c∏ th” Æ“u ph∂i tr∂i qua nh˜ng giai Æoπn nh†t Æfinh. ô mÁi giai Æoπn c«n ph∂i c„ ch’ ÆÈ dinh d≠Ïng vµ ch®m s„c th›ch hÓp th◊ vÀt nu´i mÌi c„ th” sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc tËt, cho nhi“u s∂n ph»m. C∏c giai Æoπn ph∏t tri”n cÒa mÈt sË vÀt nu´i Æ≠Óc t„m tæt trong s¨ Æ sau : GIAI ßOÑN PH§I THAI : GIAI ßOÑN SAU PH§I THAI : - ThÍi k◊ ti“n ph´i (hÓp tˆ) - ThÍi k◊ bÛ s˜a - ThÍi k◊ ph´i - ThÍi k◊ sau bÛ s˜a - ThÍi k◊ thai a) T„m tæt c∏c giai Æoπn ph∏t tri”n cÒa gia sÛc ThÍi k◊ ph´i C∏ bÈt C∏ h≠¨ng C∏ giËng C∏ tr≠Îng thµnh b) T„m tæt c∏c giai Æoπn ph∏t tri”n cÒa c∏ H◊nh 22.2. S¨ Æ t„m tæt c∏c giai Æoπn ph∏t tri”n cÒa gia sÛc vµ c∏ 2. Quy luÀt sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc kh´ng ÆÂng Æ“u Trong qu∏ tr◊nh ph∏t tri”n cÒa vÀt nu´i, s˘ sinh tr≠Îng vµ ph∏t dÙc di‘n ra ÆÂng thÍi nh≠ng kh´ng ÆÂng Æ“u. Tu˙ tıng thÍi k◊, c„ lÛc sinh tr≠Îng nhanh, ph∏t dÙc chÀm vµ ng≠Óc lπi. V› dÙ : - Giai Æoπn Æ«u cÒa thÍi k◊ ph´i thai, qu∏ tr◊nh ph∏t dÙc mπnh, nh≠ng cuËi giai Æoπn ph´i thai th◊ qu∏ tr◊nh ph∏t dÙc chÀm vµ sinh tr≠Îng nhanh h¨n. - ThÍi k◊ thµnh thÙc, khËi l≠Óng cÒa vÀt nu´i t®ng nhanh do c¨ vµ x≠¨ng ph∏t tri”n mπnh, nh≠ng tı thÍi k◊ tr≠Îng thµnh trÎ Æi th◊ chÒ y’u chÿ t›ch lu¸ mÏ. Em h∑y cho bi’t v◊ sao c«n næm Æ≠Óc quy luÀt sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc kh´ng ÆÂng Æ“u ? 3. Quy luÀt sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc theo chu k◊ Trong qu∏ tr◊nh ph∏t tri”n cÒa vÀt nu´i, c∏c hoπt ÆÈng sinh l›, c∏c qu∏ tr◊nh trao ÆÊi ch†t cÒa c¨ th” di‘n ra lÛc t®ng, lÛc gi∂m c„ t›nh chu k◊. V› dÙ : ngµy hoπt ÆÈng nhi“u, trao ÆÊi ch†t t®ng, Æ™m ›t vÀn ÆÈng, trao ÆÊi ch†t gi∂m. 66

T›nh chu k◊ th” hi÷n r‚ nh†t Î hoπt ÆÈng sinh dÙc cÒa vÀt nu´i c∏i : tr¯ng ch›n vµ rÙng cÔng vÌi hi÷n t≠Óng ÆÈng dÙc di‘n ra theo chu k◊ nh†t Æfinh v“ thÍi gian. Trong ch®n nu´i, n’u hi”u bi’t r‚ quy luÀt nµy, ng≠Íi ch®n nu´i c„ th” Æi“u khi”n qu∏ tr◊nh sinh s∂n cÒa vÀt nu´i Æ” thu Æ≠Óc nhi“u lÓi ›ch kinh t’. III - C∏c y’u tË ∂nh h≠Îng Æ’n s˘ sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc C∏c y’u tË ∂nh h≠Îng Æ’n s˘ sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc cÒa vÀt nu´i vµ c∏ Æ≠Óc t„m tæt trong hai s¨ Æ Πc∏c h◊nh 22.3 a, b. a) b) H◊nh 22.3. S¨ Æ c∏c y’u tË ∂nh h≠Îng Æ’n sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc cÒa vÀt nu´i (a) vµ c∏ (b) Em h∑y quan s∏t c∏c s¨ Æ (h.22.3 a, b) vµ cho bi’t : ß” vÀt nu´i vµ c∏ sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc tËt c«n t∏c ÆÈng vµo nh˜ng y’u tË nµo ? C©u h·i 1. Th’ nµo lµ s˘ sinh tr≠Îng, s˘ ph∏t dÙc cÒa vÀt nu´i ? Cho v› dÙ. 2. S˘ sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc cÒa vÀt nu´i tu©n theo nh˜ng quy luÀt nµo ? 3. V◊ sao c«n ph∂i bi’t c∏c quy luÀt sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc cÒa vÀt nu´i ? 4. Nh˜ng y’u tË nµo ∂nh h≠Îng Æ’n qu∏ tr◊nh sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc cÒa vÀt nu´i ? Th´ng tin bÊ sung ßËi vÌi ng≠Íi, Æ” ph©n bi÷t giÌi nam vµ giÌi n˜ ng≠Íi ta dÔng tı giÌi t›nh, cfln ÆËi vÌi vÀt nu´i dÔng tı t›nh bi÷t. 67

23Bµi Ch‰n l‰c giËng vÀt nu´i - Bi’t Æ≠Óc c∏c chÿ ti™u c¨ b∂n Æ” Æ∏nh gi∏ ch‰n l‰c vÀt nu´i. - Bi’t Æ≠Óc mÈt sË ph≠¨ng ph∏p ch‰n l‰c giËng vÀt nu´i Æang sˆ dÙng phÊ bi’n Î n≠Ìc ta. I - C∏c chÿ ti™u c¨ b∂n Æ” Æ∏nh gi∏ ch‰n l‰c vÀt nu´i Khi ti’n hµnh c´ng t∏c giËng, ng≠Íi ta c®n c¯ vµo c∏c chÿ ti™u : ngoπi h◊nh, th” ch†t, sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc vµ s¯c s∂n xu†t Æ” Æ∏nh gi∏ ch‰n l‰c vÀt nu´i. 1. Ngoπi h◊nh, th” ch†t a) Ngoπi h◊nh lµ h◊nh d∏ng b™n ngoµi cÒa con vÀt, mang Æ∆c Æi”m Æ∆c tr≠ng cÒa giËng. Th´ng qua ngoπi h◊nh, c„ th” ph©n bi÷t Æ≠Óc giËng nµy vÌi giËng kh∏c, nhÀn Æfinh Æ≠Óc t◊nh trπng s¯c khoŒ, c†u trÛc, hoπt ÆÈng cÒa c∏c bÈ phÀn b™n trong c¨ th” vµ d˘ Æo∏n Æ≠Óc kh∂ n®ng s∂n xu†t cÒa vÀt nu´i. Em h∑y quan s∏t h◊nh 23 vµ cho bi’t ngoπi h◊nh cÒa bfl h≠Ìng thfit vµ h≠Ìng s˜a c„ nh˜ng Æ∆c Æi”m g◊ li™n quan Æ’n h≠Ìng s∂n xu†t cÒa chÛng ? a) b) H◊nh 23. Ngoπi h◊nh cÒa bfl h≠Ìng s˜a vµ bfl h≠Ìng thfit a) Ngoπi h◊nh cÒa bfl h≠Ìng s˜a ; b) Ngoπi h◊nh cÒa bfl h≠Ìng thfit b) Th” ch†t lµ ch†t l≠Óng b™n trong c¨ th” cÒa vÀt nu´i. Th” ch†t Æ≠Óc h◊nh thµnh bÎi t›nh di truy“n vµ Æi“u ki÷n ph∏t tri”n c∏ th” cÒa vÀt nu´i. Th” ch†t c„ li™n quan Æ’n s¯c s∂n xu†t vµ kh∂ n®ng th›ch nghi vÌi Æi“u ki÷n m´i tr≠Íng sËng cÒa con vÀt. 68

2. Kh∂ n®ng sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc Kh∂ n®ng sinh tr≠Îng cÒa vÀt nu´i th≠Íng Æ≠Óc Æ∏nh gi∏ bªng tËc ÆÈ t®ng khËi l≠Óng c¨ th” (t›nh bªng g/ngµy hay kg/th∏ng) vµ m¯c ti™u tËn th¯c ®n (sË kg th¯c ®n Æ” t®ng 1kg khËi l≠Óng c¨ th”). Kh∂ n®ng sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc lµ c®n c¯ quan tr‰ng Æ” Æ∏nh gi∏ ch‰n l‰c. Con vÀt Æ≠Óc ch‰n lµm giËng ph∂i c„ kh∂ n®ng sinh tr≠Îng, ph∏t dÙc tËt, ngh‹a lµ ph∂i lÌn nhanh, m¯c ti™u tËn th¯c ®n th†p, c¨ th” ph∏t tri”n hoµn thi÷n, s˘ thµnh thÙc t›nh dÙc bi”u hi÷n r‚, phÔ hÓp vÌi ÆÈ tuÊi cÒa tıng giËng. 3. S¯c s∂n xu†t S¯c s∂n xu†t cÒa vÀt nu´i lµ m¯c ÆÈ s∂n xu†t ra s∂n ph»m cÒa chÛng nh≠ : kh∂ n®ng lµm vi÷c, kh∂ n®ng sinh s∂n, cho thfit, cho tr¯ng, s˜a... GiËng vÀt nu´i kh∏c nhau c„ s¯c s∂n xu†t kh∏c nhau, tuy nhi™n cÚng cfln phÙ thuÈc vµo ch’ ÆÈ ch®m s„c, nu´i d≠Ïng vµ Æ∆c Æi”m c∏ th”. II - MÈt sË ph≠¨ng ph∏p ch‰n l‰c giËng vÀt nu´i 1. Ch‰n l‰c hµng loπt lµ ph≠¨ng ph∏p Æ≠Óc ∏p dÙng khi c«n ch‰n l‰c mÈt sË l≠Óng nhi“u vÀt nu´i mÈt lÛc hay trong mÈt thÍi gian ngæn. Ph≠¨ng ph∏p nµy th≠Íng sˆ dÙng Æ” ch‰n giËng ti”u gia sÛc vµ gia c«m c∏i sinh s∂n. Tr≠Ìc khi ch‰n l‰c, ng≠Íi ta Æ∆t ra nh˜ng ti™u chu»n cÙ th” v“ c∏c chÿ ti™u ch‰n l‰c ÆËi vÌi con vÀt giËng. Sau Æ„ d˘a vµo c∏c sË li÷u theo d‚i Æ≠Óc tr™n Ƶn vÀt nu´i Æ” l˘a ch‰n. Nh˜ng c∏ th” Æπt ti™u chu»n sœ Æ≠Óc gi˜ lπi lµm giËng. Ph≠¨ng ph∏p nµy c„ ≠u Æi”m lµ nhanh, ƨn gi∂n, kh´ng tËn käm vµ d‘ th˘c hi÷n nh≠ng hi÷u qu∂ ch‰n l‰c kh´ng cao. 2. Ch‰n l‰c c∏ th” Æ≠Óc ti’n hµnh tπi c∏c trung t©m giËng Æ” ch‰n l‰c vÀt nu´i c«n Æπt y™u c«u cao v“ ch†t l≠Óng giËng (th≠Íng lµ Æ˘c giËng). Qu∏ tr◊nh ch‰n l‰c gÂm 3 b≠Ìc : a) Ch‰n l‰c tÊ ti™n lµ d˘a vµo ph∂ h÷ (l› lfich) Æ” xem xät c∏c ÆÍi tÊ ti™n cÒa con vÀt tËt hay x†u vµ d˘ Æo∏n c∏c ph»m ch†t sœ c„ Æ≠Óc Î ÆÍi con. C∏ th” nµo c„ tÊ ti™n tËt v“ nhi“u m∆t lµ c∏ th” c„ tri”n v‰ng tËt. b) Ch‰n l‰c b∂n th©n. C∏c con vÀt tham gia ch‰n l‰c Æ≠Óc nu´i trong Æi“u ki÷n ti™u chu»n v“ chuÂng trπi, ch®m s„c nu´i d≠Ïng trong mÈt kho∂ng thÍi gian nh†t Æfinh tu˙ loµi vµ Æ≠Óc theo d‚i ch∆t chœ v“ c∏c chÿ ti™u ch‰n l‰c (giai Æoπn nµy g‰i lµ ki”m tra n®ng su†t c∏ th”). Nh˜ng c∏ th” c„ k’t qu∂ ki”m tra tËt nh†t sœ Æ≠Óc ch‰n lµm giËng. 69

c) Ki”m tra ÆÍi sau nhªm x∏c Æfinh kh∂ n®ng di truy“n c∏c t›nh trπng tËt cÒa b∂n th©n con vÀt cho ÆÍi sau. Khi Æ∏nh gi∏, ng≠Íi ta c®n c¯ vµo ph»m ch†t cÒa ÆÍi con Æ” quy’t Æfinh c„ ti’p tÙc sˆ dÙng bË ho∆c mã chÛng lµm giËng hay kh´ng. Ph≠¨ng ph∏p nµy Æπt Æ≠Óc hi÷u qu∂ ch‰n l‰c cao nh≠ng c«n nhi“u thÍi gian, Æi“u ki÷n c¨ sÎ vÀt ch†t tËt vµ ph∂i c„ tr◊nh ÆÈ khoa h‰c - k‹ thuÀt cao. C©u h·i 1. Tr◊nh bµy nh˜ng chÿ ti™u c¨ b∂n Æ” Æ∏nh gi∏ ch‰n l‰c vÀt nu´i lµm giËng. 2. Tr◊nh bµy ph≠¨ng ph∏p ch‰n l‰c hµng loπt. `ng dÙng vµ ≠u, nh≠Óc Æi”m cÒa ph≠¨ng ph∏p nµy. 3. Tr◊nh bµy ph≠¨ng ph∏p ch‰n l‰c c∏ th” vµ n™u ≠u, nh≠Óc Æi”m cÒa ph≠¨ng ph∏p nµy. 24Bµi Th˘c hµnh : Quan s∏t, nhÀn dπng ngoπi h◊nh giËng vÀt nu´i - NhÀn dπng Æ≠Óc mÈt sË giËng vÀt nu´i phÊ bi’n trong n≠Ìc (ho∆c c„ Î Æfia ph≠¨ng) vµ h≠Ìng s∂n xu†t cÒa chÛng. - Th˘c hi÷n ÆÛng quy tr◊nh, b∂o Æ∂m an toµn lao ÆÈng vµ v÷ sinh m´i tr≠Íng. I - chu»n bfi 1. Chu»n bfi ›t nh†t hai giËng vÀt nu´i kh∏c nhau cÒa cÔng mÈt loµi trong sË c∏c vÀt nu´i phÊ bi’n trong n≠Ìc hay c∏c giËng sΩn c„ Î Æfia ph≠¨ng. V› dÙ : lÓn M„ng C∏i vµ Yo„c sai, bfl Vµng vµ bfl Lai Sin... N’u kh´ng c„ vÀt nu´i thÀt, c„ th” sˆ dÙng tranh, ∂nh ho∆c b®ng h◊nh. 2. T≠ li÷u v“ kh∂ n®ng s∂n xu†t, h◊nh th¯c nu´i d≠Ïng cÒa c∏c giËng. II - Quy tr◊nh th˘c hµnh 1. Quan s∏t tr™n con vÀt thÀt ho∆c h◊nh ∂nh mÈt sË giËng vÀt nu´i v“ c∏c chÿ ti™u sau : - C∏c Æ∆c Æi”m ngoπi h◊nh Æ∆c tr≠ng d‘ nhÀn bi’t nh†t cÒa giËng (Æ” ph©n 70

bi÷t Æ≠Óc vÌi giËng kh∏c) : mµu sæc l´ng, da cÒa giËng, Æ«u, cÊ, sıng, y’m... (ÆËi vÌi tr©u, bfl), tai, m‚m... (ÆËi vÌi lÓn (heo)), m·, mµo, ch©n... (ÆËi vÌi gµ, vfit, ngan (vfit Xi™m), ngÁng). - H◊nh d∏ng tÊng th” vµ chi ti’t c∏c bÈ phÀn c„ li™n quan Æ’n s¯c s∂n xu†t cÒa con vÀt (t«m v„c, th” h◊nh, c¨ bæp, b«u vÛ...) Æ” d˘ Æo∏n h≠Ìng s∂n xu†t cÒa n„. D≠Ìi Æ©y giÌi thi÷u mÈt sË giËng vÀt nu´i Æi”n h◊nh Î n≠Ìc ta (h.24). GiËng nÈi : Bfl Vµng Vi÷t Nam GiËng nÈi : Bfl Lai Sin GiËng nhÀp nÈi : Bfl Hµ Lan (Holstein Bfl lai : (bfl Æ˘c Hµ Lan x bfl c∏i Lai Sin) Friesian) GiËng nÈi : LÓn M„ng C∏i GiËng nÈi : LÓn Ba X uy™n 71

GiËng nhÀp nÈi : LÓn Y o„c sai (Y orkshire) GiËng nhÀp nÈi : LÓn Lan ƨ rat (Landrace) GiËng nÈi : Gµ Ri GiËng nÈi : Gµ Tµu vµng GiËng nhÀp nÈi : Gµ Tam hoµng GiËng nhÀp nÈi : Gµ L≠¨ng ph≠Óng GiËng nhÀp nÈi : Gµ Hai lai (Hyline) GiËng nhÀp nÈi : Gµ Hu bat (Hubbard) 72

GiËng nÈi : Vfit c· GiËng nÈi : Vfit b«u GiËng nhÀp nÈi : Vfit Ka ki GiËng nhÀp nÈi : Vfit Si™u thfit (Khaki Campbell) (CV Super M) H◊nh 24. MÈt sË giËng vÀt nu´i Æi”n h◊nh Î n≠Ìc ta 2. NhÀn xät vµ tr◊nh bµy k’t qu∂ Sau khi quan s∏t, h∑y ghi k’t qu∂ nhÀn xät v“ Æ∆c Æi”m ngoπi h◊nh vµ d˘ Æo∏n h≠Ìng s∂n xu†t cÒa mÈt sË giËng vÀt nu´i theo m…u b∂ng 24 : B∂ng 24. NhÀn xät Æ∆c Æi”m ngoπi h◊nh c∏c giËng vÀt nu´i GiËng vÀt nu´i NguÂn gËc ß∆c Æi”m ngoπi h◊nh H≠Ìng s∂n xu†t GiËng nhÀp nÈi d‘ nhÀn bi’t V› dÙ : Gµ L≠¨ng ph≠Óng... Mµu l´ng Æa dπng, pha Nu´i Æ” l†y thfit vµ tπp, c„ ÆËm Æen, n©u hay tr¯ng. mµu cµ cuËng tr™n n“n vµng, mµo cÍ, mµu Æ·. Th” h◊nh h≠Ìng ki™m dÙng thfit tr¯ng. III - ß∏nh gi∏ k’t qu∂ - H‰c sinh Æi“n vµo b∂ng vµ t˘ Æ∏nh gi∏ k’t qu∂ th˘c hµnh. - Gi∏o vi™n Æ∏nh gi∏ k’t qu∂ th˘c hµnh cÒa h‰c sinh th” hi÷n qua c∏c b∂ng. 73

25Bµi C∏c ph≠¨ng ph∏p nh©n giËng vÀt nu´i vµ thu˚ s∂n - Hi”u kh∏i ni÷m vµ mÙc Æ›ch cÒa nh©n giËng thu«n chÒng. - Hi”u kh∏i ni÷m, mÙc Æ›ch cÒa lai giËng vµ bi’t Æ≠Óc mÈt sË ph≠¨ng ph∏p lai th≠Íng sˆ dÙng trong ch®n nu´i vµ thu˚ s∂n. Trong ch®n nu´i vµ thu˚ s∂n, tu˙ mÙc Æ›ch nh©n giËng mµ ng≠Íi ta sˆ dÙng ph≠¨ng ph∏p nh©n giËng thu«n chÒng hay lai giËng. I - Nh©n giËng thu«n chÒng 1. Kh∏i ni÷m Nh©n giËng thu«n chÒng lµ ph≠¨ng ph∏p cho ghäp Æ´i giao phËi gi˜a 2 c∏ th” Æ˘c vµ c∏i cÔng giËng Æ” c„ Æ≠Óc ÆÍi con mang hoµn toµn c∏c Æ∆c t›nh di truy“n cÒa giËng Æ„. V› dÙ : lÓn (heo) Æ˘c M„ng C∏i x lÓn n∏i M„ng C∏i →th’ h÷ con Æ“u lµ lÓn M„ng C∏i. 2. MÙc Æ›ch H◊nh 25.1. S¨ Æ mÙc Æ›ch cÒa nh©n giËng thu«n chÒng II - lai giËng 1. Kh∏i ni÷m Lai giËng lµ ph≠¨ng ph∏p cho ghäp Æ´i giao phËi gi˜a c∏c c∏ th” kh∏c giËng nhªm tπo ra con lai mang nh˜ng t›nh trπng di truy“n mÌi, tËt h¨n bË mã. 74

2. MÙc Æ›ch - Lµm thay ÆÊi Æ∆c t›nh di truy“n cÒa giËng Æ∑ c„ ho∆c tπo ra giËng mÌi. - Sˆ dÙng ≠u th’ lai, lµm t®ng s¯c sËng vµ kh∂ n®ng s∂n xu†t Î ÆÍi con, nhªm thu Æ≠Óc hi÷u qu∂ cao trong ch®n nu´i vµ thu˚ s∂n. 3. MÈt sË ph≠¨ng ph∏p lai Tu˙ mÙc Æ›ch, th≠Íng sˆ dÙng mÈt sË ph≠¨ng ph∏p lai sau : a) Lai kinh t’ lµ ph≠¨ng ph∏p cho lai gi˜a c∏c c∏ th” kh∏c giËng Æ” tπo ra con lai c„ s¯c s∂n xu†t cao h¨n. T†t c∂ con lai Æ“u sˆ dÙng Æ” nu´i l†y s∂n ph»m, kh´ng dÔng Æ” lµm giËng. Lai kinh t’ ƨn gi∂n lµ lai gi˜a hai giËng (h. 25.2), lai kinh t’ ph¯c tπp lµ lai tı ba giËng trÎ l™n (h. 25.3, 25.4). H◊nh 25.2. S¨ Æ lai kinh t’ ƨn gi∂n H◊nh 25.3. S¨ Æ lai kinh t’ ph¯c tπp (hai giËng) (ba giËng) H◊nh 25.4. MÈt c´ng th¯c lai kinh t’ ph¯c tπp (bËn giËng lÓn ngoπi) 75

Em h∑y cho v› dÙ v“ nh˜ng c´ng th¯c lai kinh t’ mµ em bi’t trong s∂n xu†t Î Æfia ph≠¨ng. b) Lai g©y thµnh (lai tÊ hÓp) lµ ph≠¨ng ph∏p lai hai hay nhi“u giËng, sau Æ„ ch‰n l‰c c∏c ÆÍi lai tËt Æ” nh©n l™n tπo thµnh giËng mÌi. Ph≠¨ng ph∏p lai g©y thµnh Æ≠Óc sˆ dÙng nhi“u trong ch®n nu´i vµ thu˚ s∂n. H«u h’t c∏c giËng vÀt nu´i vµ thu˚ s∂n n®ng su†t cao Æ“u Æ≠Óc tπo ra bªng lai g©y thµnh. nh©n giËng thu«n chÒng, H◊nh 25.5. C´ng th¯c lai tπo giËng c∏ chäp V1 Î n≠Ìc ta ß∆c Æi”m cÒa c∏c giËng c∏ trong c´ng th¯c lai : C∏ chäp Vi÷t Nam : thfit ngon, chfiu Æ≠Óc m´i tr≠Íng kh´ng thuÀn lÓi. C∏ chäp Hung-ga-ri : to khoŒ, nhi“u thfit, lÌn nhanh nh≠ng kh´ng th›ch nghi vÌi Æi“u ki÷n næng, n„ng, b»n. C∏ chäp lai F1 : c„ ≠u Æi”m cÒa c∂ c∏ bË vµ mã. C∏ F1 kh´ng sinh s∂n nh©n tπo Æ≠Óc n™n s∂n xu†t giËng kh„ kh®n. C∏ chäp vµng In-Æ´-n™-xi-a lÌn nhanh, to, ngoπi h◊nh Æãp. C∏ chäp V1 lµ giËng mÌi Æ≠Óc tπo ra, c„ ≠u Æi”m cÒa c∂ c∏ bË vµ mã, c„ th” cho ÆŒ vµ thÙ tinh nh©n tπo n™n s∂n xu†t c∏ giËng d‘ dµng. Qua v› dÙ tr™n, em h∑y cho bi’t ph≠¨ng ph∏p lai g©y thµnh c„ ≠u Æi”m g◊ ? C©u h·i 1. Tr◊nh bµy kh∏i ni÷m vµ mÙc Æ›ch cÒa vi÷c nh©n giËng thu«n chÒng. 2. Tr◊nh bµy kh∏i ni÷m vµ mÙc Æ›ch cÒa vi÷c lai giËng. 3. Th’ nµo lµ lai kinh t’, vœ s¨ Æ lai kinh t’ hai giËng vµ lai kinh t’ ba giËng ? Cho v› dÙ. 4. Th’ nµo lµ lai g©y thµnh ? MÙc Æ›ch cÒa lai g©y thµnh c„ g◊ giËng vµ kh∏c lai kinh t’ ? 76

26Bµi S∂n xu†t giËng trong ch®n nu´i vµ thu˚ s∂n - Hi”u Æ≠Óc c∏ch tÊ ch¯c vµ Æ∆c Æi”m cÒa h÷ thËng nh©n giËng vÀt nu´i. - Hi”u Æ≠Óc quy tr◊nh s∂n xu†t con giËng trong ch®n nu´i vµ thu˚ s∂n. I - H÷ thËng nh©n giËng vÀt nu´i 1. TÊ ch¯c c∏c Ƶn giËng trong h÷ thËng nh©n giËng ß” ti’n hµnh c´ng t∏c giËng mÈt c∏ch hi÷u qu∂ nh†t, ng≠Íi ta chia vÀt nu´i giËng thµnh c∏c Ƶn kh∏c nhau theo gi∏ trfi cÒa n„ nh≠ sau : a) ßµn hπt nh©n lµ Ƶn giËng c„ ph»m ch†t cao nh†t, Æ≠Óc nu´i d≠Ïng trong Æi“u ki÷n tËt nh†t, ch‰n l‰c khæt khe nh†t vµ c„ ti’n bÈ di truy“n lÌn nh†t. SË l≠Óng vÀt nu´i trong Ƶn hπt nh©n kh´ng nhi“u. b) ßµn nh©n giËng do Ƶn hπt nh©n sinh ra Æ” nh©n nhanh Ƶn giËng tËt. ßµn nh©n giËng c„ n®ng su†t, m¯c ÆÈ nu´i d≠Ïng, ch‰n l‰c vµ c„ ti’n bÈ di truy“n th†p h¨n Ƶn hπt nh©n nh≠ng c„ sË l≠Óng vÀt nu´i nhi“u h¨n. c) ßµn th≠¨ng ph»m do Ƶn nh©n giËng sinh ra Æ” s∂n xu†t ra c∏c con vÀt th≠¨ng ph»m nh≠ : lÓn Æ” nu´i thfit, bfl Æ” nu´i thfit ho∆c s∂n xu†t s˜a, gµ Æ” nu´i thfit ho∆c s∂n xu†t tr¯ng... ßµn th≠¨ng ph»m c„ n®ng su†t, m¯c ÆÈ nu´i d≠Ïng vµ ch‰n l‰c th†p nh†t nh≠ng c„ sË l≠Óng vÀt nu´i nhi“u nh†t. C∏ch tÊ ch¯c h÷ thËng nh©n giËng nh≠ tr™n Æ≠Óc m´ t∂ bªng mÈt m´ h◊nh h◊nh th∏p - g‰i lµ h÷ thËng nh©n giËng h◊nh th∏p (h◊nh 26.1). H◊nh 26.1. M´ h◊nh h÷ thËng nh©n giËng h◊nh th∏p 77

2. ß∆c Æi”m cÒa h÷ thËng nh©n giËng h◊nh th∏p - Chÿ trong tr≠Íng hÓp c∂ ba Ƶn giËng Æ“u lµ thu«n chÒng th◊ n®ng su†t cÒa chÛng mÌi x’p theo th¯ t˘ tr™n. N’u c∏c Ƶn nh©n giËng vµ th≠¨ng ph»m lµ con lai th◊ n®ng su†t cÒa Ƶn nh©n giËng cao h¨n Ƶn hπt nh©n vµ Ƶn th≠¨ng ph»m cao h¨n Ƶn nh©n giËng do c„ ≠u th’ lai. - Trong h÷ thËng nh©n giËng h◊nh th∏p, chÿ Æ≠Óc phäp Æ≠a con giËng tı Ƶn hπt nh©n xuËng Ƶn nh©n giËng vµ tı Ƶn nh©n giËng xuËng Ƶn th≠¨ng ph»m, kh´ng Æ≠Óc lµm ng≠Óc lπi. II - Quy tr◊nh s∂n xu†t con giËng 1. Quy tr◊nh s∂n xu†t gia sÛc giËng Quy tr◊nh s∂n xu†t gia sÛc giËng Æ≠Óc t„m tæt trong s¨ Æ sau (h.26.2) : H◊nh 26.2. S¨ Æ t„m tæt quy tr◊nh s∂n xu†t gia sÛc giËng 2. Quy tr◊nh s∂n xu†t c∏ giËng H◊nh 26.3. S¨ Æ t„m tæt quy tr◊nh s∂n xu†t c∏ giËng Em h∑y nghi™n c¯u hai s¨ Æ (h.26.2, 26.3) vµ cho bi’t c∏c c´ng Æoπn trong quy tr◊nh s∂n xu†t c∏ giËng vµ gia sÛc giËng c„ Æi”m g◊ giËng vµ kh∏c nhau ? C©u h·i 1. Em h∑y tr◊nh bµy c∏ch tÊ ch¯c h÷ thËng nh©n giËng vÀt nu´i. 2. Tr◊nh bµy c∏c c´ng Æoπn cÒa quy tr◊nh s∂n xu†t gia sÛc giËng. 3. Tr◊nh bµy c∏c c´ng Æoπn cÒa quy tr◊nh s∂n xu†t c∏ giËng. Th´ng tin bÊ sung Ti’n bÈ di truy“n lµ s˘ t®ng gi∏ trfi cÒa c∏c Æ∆c t›nh tËt Î th’ h÷ con so vÌi th’ h÷ bË mã chÛng. 78

27Bµi `ng dÙng c´ng ngh÷ t’ bµo trong c´ng t∏c giËng Bi’t Æ≠Óc kh∏i ni÷m, c¨ sÎ khoa h‰c vµ c∏c b≠Ìc c¨ b∂n trong c´ng ngh÷ c†y truy“n ph´i bfl. C´ng ngh÷ t’ bµo Æ≠Óc ¯ng dÙng nhi“u trong ch®n nu´i nh≠ : thÙ tinh trong Ëng nghi÷m, cæt ph´i, nh©n ph´i tı t’ bµo ƨn... thÀm ch› ng≠Íi ta cfln c„ th” tπo ra mÈt c¨ th” sËng mÌi tı mÈt t’ bµo sinh d≠Ïng cÒa c¨ th” nh≠ tr≠Íng hÓp tπo ra con cıu Dolly. MÈt trong nh˜ng ¯ng dÙng c´ng ngh÷ t’ bµo g„p ph«n ph∏t tri”n nhanh v“ sË l≠Óng vµ ch†t l≠Óng bfl giËng cho ngµnh ch®n nu´i - Æ„ lµ c´ng ngh÷ c†y truy“n ph´i bfl. I - Kh∏i ni÷m C´ng ngh÷ c†y truy“n ph´i bfl lµ mÈt qu∏ tr◊nh Æ≠a ph´i Æ≠Óc tπo ra tı c¨ th” bfl mã nµy (bfl cho ph´i) vµo c¨ th” bfl mã kh∏c (bfl nhÀn ph´i), ph´i v…n sËng vµ ph∏t tri”n tËt, tπo thµnh c∏ th” mÌi vµ Æ≠Óc sinh ra b◊nh th≠Íng. II - C¨ sÎ khoa h‰c - Ph´i c„ th” coi lµ mÈt c¨ th” ÆÈc lÀp Î giai Æoπn Æ«u cÒa qu∏ tr◊nh ph∏t tri”n. N’u Æ≠Óc chuy”n vµo c¨ th” kh∏c c„ trπng th∏i sinh l› sinh dÙc phÔ hÓp vÌi trπng th∏i cÒa c∏ th” cho ph´i (ho∆c phÔ hÓp vÌi tuÊi ph´i) th◊ n„ v…n sËng vµ ph∏t tri”n b◊nh th≠Íng. S˘ phÔ hÓp nµy g‰i lµ s˘ ÆÂng pha. - Hoπt ÆÈng sinh dÙc cÒa vÀt nu´i do c∏c ho„c m´n sinh dÙc Æi“u ti’t. Bªng c∏c ch’ ph»m sinh h‰c ch¯a ho„c m´n hay ho„c m´n nh©n tπo, con ng≠Íi c„ th” Æi“u khi”n sinh s∂n cÒa vÀt nu´i theo ˝ muËn (v› dÙ : G©y ÆÈng dÙc ÆÂng pha hay g©y rÙng tr¯ng hµng loπt). III - Quy tr◊nh c´ng ngh÷ c†y truy“n ph´i bfl C∏c b≠Ìc c¨ b∂n trong c´ng ngh÷ c†y truy“n ph´i bfl Æ≠Óc m´ t∂ kh∏i qu∏t trong h◊nh sau (h.27.1) : 79

H◊nh 27.1. C∏c b≠Ìc c¨ b∂n trong c´ng ngh÷ c†y truy“n ph´i bfl Em h∑y quan s∏t h◊nh 27.1 vµ cho bi’t : - ß” th˘c hi÷n c†y truy“n ph´i, c«n ph∂i c„ nh˜ng Æi“u ki÷n g◊ ? - C†y truy“n ph´i c„ nh˜ng lÓi ›ch g◊ ? a) b) H◊nh 27.2. a) Ph´i Î giai Æoπn 8 t’ bµo ; b) Nh˜ng con b™ Æ≠Óc sinh ra tı c´ng ngh÷ c†y truy“n ph´i 80

C©u h·i 1. C´ng ngh÷ c†y truy“n ph´i lµ g◊ ? Tr◊nh bµy c¨ sÎ khoa h‰c cÒa vi÷c c†y truy“n ph´i. 2. H∑y n™u tr◊nh t˘ c∏c c´ng Æoπn cÒa c´ng ngh÷ c†y truy“n ph´i bfl. 28Bµi Nhu c«u dinh d≠Ïng cÒa vÀt nu´i - Bi’t Æ≠Óc nhu c«u dinh d≠Ïng cÒa vÀt nu´i. - Bi’t Æ≠Óc th’ nµo lµ ti™u chu»n, kh»u ph«n ®n cÒa vÀt nu´i. - Bi’t Æ≠Óc nguy™n tæc phËi hÓp kh»u ph«n. I - nhu c«u dinh d≠Ïng cÒa vÀt nu´i VÀt nu´i muËn tÂn tπi, lÌn l™n, lµm vi÷c vµ tπo ra c∏c loπi s∂n ph»m th◊ c«n Æ≠Óc cung c†p ch†t dinh d≠Ïng. Nhu c«u dinh d≠Ïng cÒa vÀt nu´i kh∏c nhau tu˙ thuÈc vµo loµi, giËng, l¯a tuÊi, t›nh bi÷t, Æ∆c Æi”m sinh l›, giai Æoπn ph∏t tri”n c¨ th” vµ Æ∆c Æi”m s∂n xu†t cÒa con vÀt. Nhu c«u dinh d≠Ïng cÒa vÀt nu´i Æ≠Óc kh∏i qu∏t trong h◊nh 28.1 : H◊nh 28.1. S¨ Æ v“ nhu c«u dinh d≠Ïng cÒa vÀt nu´i Em h∑y d˘a vµo s¨ Æ tr™n Æ” x∏c Æfinh nhu c«u dinh d≠Ïng cho nh˜ng vÀt nu´i sau : nu´i l†y thfit, s¯c käo, mang thai, ÆŒ tr¯ng vµ Æ˘c giËng. 81

II - Ti™u chu»n ®n cÒa vÀt nu´i 1. Kh∏i ni÷m Ti™u chu»n ®n cÒa vÀt nu´i lµ nh˜ng quy Æfinh v“ m¯c ®n c«n cung c†p cho mÈt vÀt nu´i trong mÈt ngµy Æ™m Æ” Æ∏p ¯ng nhu c«u dinh d≠Ïng cÒa n„. Ti™u chu»n ®n Æ≠Óc bi”u thfi bªng c∏c chÿ sË dinh d≠Ïng. MuËn x©y d˘ng ti™u chu»n ®n cho vÀt nu´i, ng≠Íi ta ph∂i lµm th› nghi÷m vÌi tıng loµi, tıng ÆÈ tuÊi, khËi l≠Óng c¨ th”, trπng th∏i sinh l› vµ kh∂ n®ng s∂n xu†t cÒa chÛng. 2. C∏c chÿ sË dinh d≠Ïng bi”u thfi ti™u chu»n ®n a) N®ng l≠Óng. Trong c∏c ch†t gluxit, lipit vµ protein th◊ lipit lµ ch†t dinh d≠Ïng giµu n®ng l≠Óng nh†t. Tuy nhi™n tinh bÈt lπi lµ nguÂn cung c†p n®ng l≠Óng chÒ y’u cho vÀt nu´i. N®ng l≠Óng trong th¯c ®n Æ≠Óc t›nh bªng calo ho∆c jun. b) Protein. Protein trong th¯c ®n Æ≠Óc vÀt nu´i ®n vµo, mÈt ph«n bfi th∂i ra theo ph©n vµ n≠Ìc ti”u. Ph«n cfln lπi Æ≠Óc c¨ th” sˆ dÙng Æ” tÊng hÓp c∏c hoπt ch†t sinh h‰c, c∏c m´ vµ tπo s∂n ph»m. Nhu c«u protein Æ≠Óc t›nh theo tÿ l÷ % protein th´ trong vÀt ch†t kh´ cÒa kh»u ph«n hay sË gam protein ti™u ho∏ /1 kg th¯c ®n. Theo em, vÀt nu´i sœ bfi ∂nh h≠Îng nh≠ th’ nµo n’u kh»u ph«n ®n thi’u protein ? c) Kho∏ng. Nhu c«u v“ kho∏ng cÒa vÀt nu´i gÂm : H◊nh 28.2. S¨ Æ v“ nhu c«u ch†t kho∏ng cÒa vÀt nu´i d) Vitamin c„ t∏c dÙng Æi“u hoµ c∏c qu∏ tr◊nh trao ÆÊi ch†t trong c¨ th”. Nhu c«u vitamin c„ th” t›nh bªng UI (ƨn vfi quËc t’), mg ho∆c µg/kg th¯c ®n, tu˙ theo loπi vitamin sˆ dÙng. Ngoµi c∏c chÿ sË c¨ b∂n tr™n, khi x©y d˘ng ti™u chu»n ®n cho vÀt nu´i cfln ph∂i quan t©m Æ’n hµm l≠Óng ch†t x¨ vµ hµm l≠Óng c∏c ax›t amin thi’t y’u trong kh»u ph«n ®n cho tıng loπi vÀt nu´i, Æ∆c bi÷t lµ gµ vµ lÓn (heo). 82

III - Kh»u ph«n ®n cÒa vÀt nu´i 1. Kh∏i ni÷m Kh»u ph«n ®n cÒa vÀt nu´i lµ ti™u chu»n ®n Æ∑ Æ≠Óc cÙ th” ho∏ bªng c∏c loπi th¯c ®n x∏c Æfinh vÌi khËi l≠Óng (ho∆c tÿ l÷) nh†t Æfinh. V› dÙ v“ ti™u chu»n vµ kh»u ph«n ®n cÒa vÀt nu´i : ßËi t≠Óng vÀt nu´i Ti™u chu»n ®n Kh»u ph«n ®n LÓn thfit, giai Æoπn nu´i : N®ng l≠Óng : 7000kcal; Gπo : 1,7kg; kh´ lπc : 0,3kg; Tı 60 Æ’n 90kg. protein : 224g; rau xanh : 2,8kg; bÈt v· sfl : 54g T®ng tr‰ng 600g/ngµy Ca : 16g; P : 13g; vµ NaCl : 40g NaCl : 40g Theo em, Æ” Æ∂m b∂o cung c†p ÆÒ ti™u chu»n ®n cho vÀt nu´i tr™n, c„ nh†t thi’t ph∂i sˆ dÙng c∏c loπi th¯c ®n trong kh»u ph«n Æ∑ n™u hay kh´ng ? 2. Nguy™n tæc phËi hÓp kh»u ph«n H◊nh 28.3. S¨ Æ v“ nguy™n tæc phËi hÓp kh»u ph«n C©u h·i 1. MuËn vÀt nu´i tπo ra Æ≠Óc nhi“u s∂n ph»m c«n Æ∏p ¯ng nh˜ng nhu c«u g◊ v“ dinh d≠Ïng cho chÛng ? Cho v› dÙ cÙ th”. 2. Ti™u chu»n ®n cÒa vÀt nu´i lµ g◊ ? Ti™u chu»n ®n th≠Íng Æ≠Óc x∏c Æfinh bªng c∏c chÿ sË nµo ? 3. Kh»u ph«n ®n cÒa vÀt nu´i lµ g◊ ? Khi phËi hÓp kh»u ph«n c«n Æ∂m b∂o nh˜ng nguy™n tæc nµo ? 83

29Bµi S∂n xu†t th¯c ®n cho vÀt nu´i - Hi”u Æ≠Óc Æ∆c Æi”m cÒa mÈt sË loπi th¯c ®n th≠Íng dÔng trong ch®n nu´i. - Bi’t Æ≠Óc quy tr◊nh s∂n xu†t th¯c ®n hÁn hÓp cho vÀt nu´i vµ hi”u Æ≠Óc vai trfl cÒa th¯c ®n hÁn hÓp trong vi÷c ph∏t tri”n ch®n nu´i. I - mÈt sË loπi Th¯c ®n ch®n nu´i 1. MÈt sË loπi th¯c ®n th≠Íng dÔng trong ch®n nu´i MuËn sˆ dÙng th¯c ®n mÈt c∏ch hÓp l› vµ khoa h‰c, c«n ph∂i bi’t th¯c ®n phÔ hÓp vÌi loπi vÀt nu´i nµo, Æ∏p ¯ng nhu c«u dinh d≠Ïng g◊ cho vÀt nu´i. ß” thuÀn ti÷n cho vi÷c sˆ dÙng, ng≠Íi ta ph©n th¯c ®n thµnh tıng nh„m (h.29.1). H◊nh 29.1. S¨ Æ c∏c loπi th¯c ®n chÒ y’u cÒa vÀt nu´i Em h∑y quan s∏t s¨ Æ tr™n vµ cho v› dÙ v“ mÁi loπi th¯c ®n th≠Íng Æ≠Óc sˆ dÙng Î Æfia ph≠¨ng em. Loπi th¯c ®n Æ„ dÔng cho vÀt nu´i nµo ? 2. ß∆c Æi”m mÈt sË loπi th¯c ®n cÒa vÀt nu´i a) Th¯c ®n tinh c„ hµm l≠Óng c∏c ch†t dinh d≠Ïng cao, Æ≠Óc sˆ dÙng nhi“u trong 84

kh»u ph«n ®n cÒa lÓn vµ gia c«m. ß” sˆ dÙng th¯c ®n tinh c„ hi÷u qu∂, c«n phËi hÓp vµ ch’ bi’n phÔ hÓp vÌi tıng ÆËi t≠Óng vÀt nu´i. Th¯c ®n tinh d‘ bfi »m, mËc, s©u m‰t vµ chuÈt ph∏ hoπi n™n c«n b∂o qu∂n c»n thÀn. b) Th¯c ®n xanh. Ch†t l≠Óng cÒa th¯c ®n xanh phÙ thuÈc vµo giËng c©y, Æi“u ki÷n Ɔt Æai, kh› hÀu, ch’ ÆÈ ch®m s„c vµ thÍi k◊ thu cæt. - C· t≠¨i. C· t≠¨i c„ ch¯a h«u h’t c∏c ch†t dinh d≠Ïng c«n thi’t cho ÆÈng vÀt ®n c·. Trong vÀt ch†t kh´ cÒa c· t≠¨i ch¯a nhi“u vitamin E, caroten (ti“n vitamin A) vµ c∏c ch†t kho∏ng. - Rau bÃo ch¯a c∏c ch†t dinh d≠Ïng d‘ ti™u ho∏, giµu kho∏ng vµ vitamin C. - Th¯c ®n Ò xanh lµ th¯c ®n xanh Æ≠Óc Ò H◊nh 29.2. Thu hoπch c· trÂng lµm y’m kh› Æ” d˘ tr˜ cho tr©u, bfl ®n trong th¯c ®n cho vÀt nu´i mÔa Æ´ng. C· Ò tËt kh´ng bfi m†t ch†t dinh d≠Ïng, mÔi vfi th¨m ngon, vÀt nu´i r†t th›ch ®n. c) Th¯c ®n th´ - C· kh´ lµ th¯c ®n d˘ tr˜ r†t tËt cho tr©u, bfl v“ mÔa Æ´ng. LÓn vµ gia c«m cÚng c„ th” cho ®n c· kh´ d≠Ìi dπng bÈt c·. - R¨m, rπ c„ tÿ l÷ x¨ cao, nghÃo ch†t dinh d≠Ïng. ß” n©ng cao tÿ l÷ ti™u ho∏, r¨m, rπ c«n Æ≠Óc ch’ bi’n bªng ph≠¨ng ph∏p ki“m ho∏ ho∆c Ò vÌi u r™. V“ mÔa Æ´ng, mÔa kh´, th¯c ®n xanh cho tr©u, bfl th≠Íng r†t thi’u, vÀy ph∂i lµm th’ nµo Æ” c„ nhi“u th¯c ®n cho tr©u, bfl vµo nh˜ng mÔa nµy ? d) Th¯c ®n hÁn hÓp lµ th¯c ®n Æ≠Óc ch’ bi’n, phËi hÓp tı nhi“u loπi nguy™n li÷u theo nh˜ng c´ng th¯c Æ∑ Æ≠Óc t›nh to∏n, nhªm Æ∏p ¯ng nhu c«u cÒa vÀt nu´i theo tıng giai Æoπn ph∏t tri”n vµ mÙc Æ›ch s∂n xu†t. II - s∂n xu†t th¯c ®n hÁn hÓp cho H◊nh 29.3. S∂n xu†t th¯c ®n hÁn hÓp vÀt nu´i cho vÀt nu´i 1. Vai trfl cÒa th¯c ®n hÁn hÓp 85 - Th¯c ®n hÁn hÓp c„ Æ«y ÆÒ vµ c©n ÆËi c∏c thµnh ph«n dinh d≠Ïng, nhÍ vÀy lµm t®ng hi÷u qu∂ sˆ dÙng, gi∂m chi ph› th¯c ®n, Æem lπi hi÷u qu∂ kinh t’ cao trong ch®n nu´i.

- Sˆ dÙng th¯c ®n hÁn hÓp ti’t ki÷m Æ≠Óc nh©n c´ng, chi ph› ch’ bi’n, b∂o qu∂n... vµ hπn ch’ Æ≠Óc dfich b÷nh cho vÀt nu´i, Æ∏p ¯ng y™u c«u ch®n nu´i l†y s∂n ph»m Æ” xu†t kh»u. 2. C∏c loπi th¯c ®n hÁn hÓp - Th¯c ®n hÁn hÓp ÆÀm Æ∆c lµ hÁn hÓp th¯c ®n c„ tÿ l÷ protein, kho∏ng, vitamin cao (Î m¯c ÆÈ ÆÀm Æ∆c). Khi sˆ dÙng, ph∂i bÊ sung th™m c∏c loπi th¯c ®n kh∏c cho phÔ hÓp (th≠Íng lµ c∏c th¯c ®n giµu n®ng l≠Óng nh≠ ng´, c∏m gπo...). - Th¯c ®n hÁn hÓp hoµn chÿnh lµ th¯c ®n hÁn hÓp Æ∑ Æ∂m b∂o Æ∏p ¯ng Æ«y ÆÒ vµ hÓp l› nhu c«u dinh d≠Ïng cÒa tıng loπi vÀt nu´i. Khi dÔng, th≠Íng kh´ng ph∂i bÊ sung c∏c th¯c ®n kh∏c. 3. Quy tr◊nh c´ng ngh÷ s∂n xu†t th¯c ®n hÁn hÓp H◊nh 29.4. Quy tr◊nh c´ng ngh÷ s∂n xu†t th¯c ®n hÁn hÓp cho vÀt nu´i - Th¯c ®n hÁn hÓp c„ th” s∂n xu†t thµnh dπng bÈt ho∆c dπng vi™n. - Th¯c ®n hÁn hÓp s∂n xu†t tπi c∏c nhµ m∏y quy m´ lÌn, quy tr◊nh c´ng ngh÷ hi÷n Æπi, hÓp v÷ sinh, cfln g‰i lµ th¯c ®n c´ng nghi÷p. C©u h·i 1. H∑y k” t™n vµ n™u nh˜ng Æ∆c Æi”m ch›nh cÒa mÈt sË loπi th¯c ®n th≠Íng dÔng trong ch®n nu´i. Lµm th’ nµo Æ” c„ nhi“u th¯c ®n tinh, th¯c ®n xanh, th¯c ®n th´ cho vÀt nu´i ? 2. Th’ nµo lµ th¯c ®n hÁn hÓp ? Th¯c ®n hÁn hÓp c„ vai trfl g◊ trong vi÷c ph∏t tri”n ch®n nu´i ? 3. Tr◊nh bµy quy tr◊nh c´ng ngh÷ s∂n xu†t th¯c ®n hÁn hÓp cho vÀt nu´i. 86

30B µ i Th˘c hµnh : PhËi hÓp kh»u ph«n ®n cho vÀt nu´i PhËi hÓp Æ≠Óc kh»u ph«n ®n cho vÀt nu´i. I - chu»n bfi 1. Tµi li÷u - B∂ng ti™u chu»n ®n (nhu c«u dinh d≠Ïng) cÒa c∏c loπi vÀt nu´i. - B∂ng thµnh ph«n vµ gi∏ trfi dinh d≠Ïng cÒa c∏c loπi th¯c ®n. - Gi∏ cÒa tıng loπi th¯c ®n. 2. DÙng cÙ M∏y t›nh c∏ nh©n, gi†y, bÛt. II - NÈi dung th˘c hµnh 1. Bµi tÀp PhËi hÓp hÁn hÓp th¯c ®n c„ 17% protein cho lÓn ngoπi nu´i thfit, giai Æoπn lÓn choai (khËi l≠Óng tı 20 Æ’n 50kg) tı c∏c loπi nguy™n li÷u : th¯c ®n hÁn hÓp (TAHH) ÆÀm Æ∆c ; ng´ vµ c∏m gπo loπi I (tÿ l÷ ng´/c∏m lµ 1/3). T›nh gi∏ thµnh cÒa 1kg hÁn hÓp tı c∏c d˜ li÷u cho trong b∂ng sau : STT Th¯c ®n Protein (%) Gi∏ (Æ/kg) 1 Ng´ 9,0 2 500 2 C∏m gπo loπi I 13,0 2 100 3 HÁn hÓp ÆÀm Æ∆c 42,0 6 700 2. Bµi gi∂i Bµi to∏n tr™n c„ th” gi∂i theo hai ph≠¨ng ph∏p sau : a) Ph≠¨ng ph∏p Æπi sË - ß” lÀp Æ≠Óc ph≠¨ng tr◊nh, tr≠Ìc h’t ph∂i t›nh hµm l≠Óng protein cÒa hÁn hÓp ng´ vÌi c∏m gπo. 87

Theo c∏c d˜ li÷u Æ∑ cho, tÿ l÷ nµy Æ≠Óc t›nh nh≠ sau : Tÿ l÷ protein cÒa hÁn hÓp ng´ vµ c∏m gπo = (9% x 1) + (13% x 3) = 12% 4 - G‰i tÿ l÷ th¯c ®n hÁn hÓp ÆÀm Æ∆c lµ x vµ tÿ l÷ hÁn hÓp ng´ vµ c∏m gπo lµ y. ß” phËi trÈn 100(kg) th¯c ®n hÁn hÓp, c«n ph∂i c„ x(kg) hÁn hÓp ÆÀm Æ∆c vµ y(kg) hÁn hÓp ng´ vÌi c∏m gπo. Ta c„ : x + y = 100(kg) (1) - Th¯c ®n hÁn hÓp c«n phËi trÈn c„ 17% protein t¯c lµ c¯ 100(kg) hÁn hÓp c„ ch¯a 17(kg) protein. Trong Æ„ l≠Óng protein tı th¯c ®n ÆÀm Æ∆c lµ 0,42x(kg) vµ tı hÁn hÓp ng´ vÌi c∏m gπo lµ 0,12y(kg). Ta c„ ph≠¨ng tr◊nh : 0,42x + 0,12y = 17(kg). (2) - K’t hÓp (1) vµ (2) ta c„ h÷ ph≠¨ng tr◊nh : {x + y = 100(kg) 0,42x + 0,12y = 17(kg) Gi∂i h÷ ph≠¨ng tr◊nh, ta Æ≠Óc k’t qu∂ : x = 16,67(kg), y = 83,33(kg). - V◊ tÿ l÷ ng´ vµ c∏m gπo lµ 1/3 n™n : KhËi l≠Óng ng´ c„ trong hÁn hÓp lµ : 83,33 : 4 = 20,83(kg). KhËi l≠Óng c∏m gπo c„ trong hÁn hÓp lµ : 83,33 - 20,83 = 62,50(kg). b) Ph≠¨ng ph∏p h◊nh vu´ng Pearson - Vœ mÈt h◊nh vu´ng, kŒ 2 Æ≠Íng chäo vµ ghi c∏c sË li÷u Æ∑ bi’t theo c∏c vfi tr› nh≠ sau : + G„c tr∏i ph›a tr™n ghi tÿ l÷ % protein cÒa hÁn hÓp ÆÀm Æ∆c (g‰i lµ HH1). + G„c tr∏i ph›a d≠Ìi ghi tÿ l÷ % protein cÒa hÁn hÓp ng´/c∏m gπo, tÿ l÷ 1/3 (g‰i lµ HH2). + ßi”m giao nhau cÒa hai Æ≠Íng chäo ghi tÿ l÷ (%) protein cÒa TAHH c«n phËi trÈn (tÿ l÷ nµy lµ 17%). - T◊m hi÷u sË gi˜a tÿ l÷ protein : + CÒa HH1 vÌi th¯c ®n hÁn hÓp c«n phËi trÈn. K’t qu∂ ghi vµo g„c ph∂i ph›a d≠Ìi, ÆËi di÷n qua Æ≠Íng chäo (42% - 17% = 25%). + CÒa th¯c ®n hÁn hÓp c«n phËi trÈn vÌi HH2. K’t qu∂ ghi vµo g„c ph∂i ph›a tr™n, ÆËi di÷n qua Æ≠Íng chäo (17% - 12% = 5%). - CÈng k’t qu∂ cÒa hai hi÷u tr™n (5% + 25% = 30%), ghi vµo ph›a 88

d≠Ìi b™n ph∂i cÒa h◊nh vu´ng. - T›nh l≠Óng th¯c ®n HH1 : Trong 30(kg) TAHH c„ 5(kg) HH1. VÀy trong 100(kg) TAHH c„ x(kg) HH1. x = 100 x 5 : 30 = 16,67(kg) HH1. - L≠Óng th¯c ®n HH2 sœ lµ : y = 100 - 16,67 = 83,33(kg) - KhËi l≠Óng cÒa ng´ vµ c∏m gπo trong th¯c ®n hÁn hÓp Æ≠Óc t›nh t≠¨ng t˘ nh≠ Î ph≠¨ng ph∏p Æπi sË. c) Ki”m tra gi∏ trfi dinh d≠Ïng vµ t›nh gi∏ thµnh cÒa hÁn hÓp T›nh gi∏ trfi dinh d≠Ïng cÒa 100(kg) TAHH, ghi k’t qu∂ vµo b∂ng sau : T™n th¯c ®n KhËi l≠Óng (kg) Protein (%) Thµnh ti“n (Æ) Ng´ 20,83 1,87 52 075 C∏m gπo loπi I 62,50 8,13 131 250 HÁn hÓp ÆÀm Æ∆c 16,67 7,00 111 689 TÊng cÈng 100,00 17,00 295 014 d) K’t luÀn MuËn c„ 100(kg) th¯c ®n hÁn hÓp cho lÓn ngoπi, giai Æoπn lÓn choai (khËi l≠Óng tı 20 Æ’n 50(kg) c«n c„ 16,67(kg) th¯c ®n hÁn hÓp ÆÀm Æ∆c, 20,83(kg) ng´ vµ 62,5(kg) c∏m gπo. TrÈn Æ“u c∏c loπi nguy™n li÷u tr™n vÌi nhau lµ c„ th” sˆ dÙng cho lÓn ®n. Gi∏ cÒa 1kg th¯c ®n hÁn hÓp nµy : 295 014Æ/100(kg) lµ 2 950,14Æ. III - ß∏nh gi∏ Gi∏o vi™n ra c∏c bµi tÀp t≠¨ng t˘ cho h‰c sinh luy÷n tÀp. K’t qu∂ Æ≠Óc Æ∏nh gi∏ qua qu∏ tr◊nh th˘c hµnh vµ k’t qu∂ lµm c∏c bµi tÀp. 89

31Bµi S∂n xu†t th¯c ®n nu´i thu˚ s∂n - Hi”u Æ≠Óc c∏c loπi th¯c ®n t˘ nhi™n vµ nh©n tπo cÒa c∏. - Hi”u Æ≠Óc c¨ sÎ khoa h‰c cÒa c∏c bi÷n ph∏p ph∏t tri”n vµ b∂o v÷ nguÂn th¯c ®n t˘ nhi™n, cÚng nh≠ c∏c bi÷n ph∏p lµm t®ng nguÂn th¯c ®n nh©n tπo cho c∏. Th¯c ®n cÒa thu˚ s∂n gÂm th¯c ®n t˘ nhi™n vµ th¯c ®n nh©n tπo. ß” c„ nhi“u th¯c ®n cho thu˚ s∂n c«n lµm t®ng c∂ hai nguÂn th¯c ®n nµy. I - B∂o v÷ vµ ph∏t tri”n nguÂn th¯c ®n t˘ nhi™n 1. C¨ sÎ ph∏t tri”n vµ b∂o v÷ nguÂn th¯c ®n t˘ nhi™n C∏c loπi th¯c ®n t˘ nhi™n cÒa c∏ c„ mËi li™n quan mÀt thi’t vÌi nhau, t∏c ÆÈng Æ’n s˘ tÂn tπi vµ ph∏t tri”n cÒa nhau (h.31.1). H◊nh 31.1. S¨ Æ v“ mËi quan h÷ gi˜a c∏c loπi th¯c ®n t˘ nhi™n cÒa c∏ Em h∑y quan s∏t s¨ Æ tr™n vµ : - K” t™n c∏c loπi th¯c ®n t˘ nhi™n cÒa c∏. - N™u nh˜ng y’u tË ∂nh h≠Îng tr˘c ti’p vµ gi∏n ti’p Æ’n c∏c nguÂn th¯c ®n t˘ nhi™n. 90

2. Nh˜ng bi÷n ph∏p ph∏t tri”n vµ b∂o v÷ nguÂn th¯c ®n t˘ nhi™n cho c∏ C∏c bi÷n ph∏p ph∏t tri”n vµ b∂o v÷ nguÂn th¯c ®n t˘ nhi™n cho c∏ Æ≠Óc t„m tæt Î s¨ Æ sau : H◊nh 31.2. S¨ Æ v“ bi÷n ph∏p ph∏t tri”n vµ b∂o v÷ nguÂn th¯c ®n t˘ nhi™n cho c∏ Theo em, c∏ c„ ®n Æ≠Óc ph©n Æπm, ph©n l©n kh´ng ? V◊ sao Æ” t®ng c≠Íng nguÂn th¯c ®n cho c∏ lπi b„n c∏c loπi ph©n nµy ? B„n ph©n h˜u c¨ cho v˘c n≠Ìc nu´i c∏ c„ t∏c dÙng g◊ ? II - S∂n xu†t th¯c ®n nh©n tπo nu´i thu˚ s∂n 1. Vai trfl cÒa th¯c ®n nh©n tπo Th¯c ®n nh©n tπo cung c†p nhi“u ch†t dinh d≠Ïng cho c∏, bÊ sung vµ cÔng vÌi th¯c ®n t˘ nhi™n lµm cho kh∂ n®ng ÆÂng ho∏ th¯c ®n cÒa c∏ tËt h¨n, c∏ mau lÌn, nhanh bäo, lµm t®ng n®ng su†t, s∂n l≠Óng c∏ vµ rÛt ngæn thÍi gian nu´i. Khi nu´i thu˚ s∂n th©m canh n®ng su†t cao, th¯c ®n nh©n tπo, Æ∆c bi÷t lµ th¯c ®n hÁn hÓp lµ y’u tË r†t quan tr‰ng Æ” Æπt Æ≠Óc hi÷u qu∂ kinh t’ cao. H∑y k” t™n c∏c loπi th¯c ®n nh©n tπo th≠Íng Æ≠Óc sˆ dÙng nu´i c∏ Î Æfia ph≠¨ng em. 2. C∏c loπi th¯c ®n nh©n tπo Th¯c ®n nh©n tπo cÒa c∏ lµ c∏c loπi th¯c ®n do con ng≠Íi cung c†p, gÂm ba nh„m : 91

H◊nh 31.3. S¨ Æ c∏c loπi th¯c ®n nh©n tπo cÒa c∏ 3. S∂n xu†t th¯c ®n hÁn hÓp nu´i thu˚ s∂n Th¯c ®n nu´i thu˚ s∂n sˆ dÙng trong m´i tr≠Íng n≠Ìc n™n ph∂i c„ th™m ch†t k’t d›nh vµ äp thµnh dπng vi™n (vi™n nÊi ho∆c vi™n ch◊m) theo quy tr◊nh sau : H◊nh 31.4. Quy tr◊nh s∂n xu†t th¯c ®n hÁn hÓp nu´i thu˚ s∂n C©u h·i 1. Tr◊nh bµy c¨ sÎ vµ c∏c bi÷n ph∏p b∂o v÷ vµ ph∏t tri”n nguÂn th¯c ®n t˘ nhi™n cÒa c∏. 2. K” t™n vµ n™u c∏c bi÷n ph∏p t®ng c≠Íng nguÂn th¯c ®n nh©n tπo cho c∏. 3. Tr◊nh bµy quy tr◊nh s∂n xu†t th¯c ®n hÁn hÓp nu´i thu˚ s∂n. 92

32Bµi Th˘c hµnh : S∂n xu†t th¯c ®n hÁn hÓp nu´i c∏ - Th˘c hi÷n Æ≠Óc quy tr◊nh s∂n xu†t th¯c ®n cho c∏ theo c´ng th¯c th¯c ®n hÁn hÓp c„ sΩn. - Th˘c hi÷n ÆÛng quy tr◊nh, b∂o Æ∂m an toµn lao ÆÈng vµ v÷ sinh m´i tr≠Íng. I - chu»n bfi 1. Tµi li÷u - MÈt sË c´ng th¯c th¯c ®n Æ≠Óc khuy’n c∏o sˆ dÙng nu´i c∏. - C„ th” sˆ dÙng c´ng th¯c th¯c ®n hÁn hÓp nu´i t®ng s∂n c∏ r´ phi cÒa Vi÷n Nghi™n c¯u vµ Nu´i trÂng thu˚ s∂n I nh≠ sau : Loπi th¯c ®n Tÿ l÷ (%) BÈt ng´ 17 C∏m gπo 40 BÈt ÆÁ t≠¨ng 12 BÈt c∏ 10 Kh´ d«u lπc 15 BÈt sæn Premix vitamin 5 1 2. Nguy™n li÷u - C∏c loπi th¯c ®n nguy™n li÷u sˆ dÙng Æ” phËi trÈn hÁn hÓp. (C∏c loπi nguy™n li÷u Æ“u Æ∑ Æ≠Óc s†y ho∆c ph¨i kh´ vµ nghi“n thµnh bÈt). - N≠Ìc sπch. 3. DÙng cÙ - C©n Æ‹a ho∆c c©n ÆÂng hÂ. - NÂi, b’p Æ” n†u h bÈt sæn. - M∏y xay thfit loπi quay tay ho∆c chπy Æi÷n, c„ c∏c mæt sµng k›ch cÏ kh∏c nhau Æ” äp vi™n th¯c ®n. - ChÀu, x´, dÙng cÙ Æ” ch¯a vµ trÈn th¯c ®n. 93

II - quy tr◊nh th˘c hµnh B≠Ìc 1. L˘a ch‰n c´ng th¯c th¯c ®n hÁn hÓp - X∏c Æfinh mÙc Æ›ch : PhËi trÈn th¯c ®n cho loµi c∏ nµo, giËng g◊ ? Giai Æoπn sinh tr≠Îng nµo ?... - Tı nh˜ng th´ng tin nµy, l˘a ch‰n c∏c c´ng th¯c th¯c ®n c„ thµnh ph«n th›ch hÓp Æ” phËi trÈn vµ tπo vi™n th¯c ®n c„ k›ch th≠Ìc phÔ hÓp vÌi k›ch cÏ mi÷ng c∏. B≠Ìc 2. Chu»n bfi vµ ki”m tra nguy™n li÷u a) Chu»n bfi ÆÒ c∏c loπi nguy™n li÷u c„ trong c´ng th¯c Æ∑ ch‰n. b) Ki”m tra ph»m ch†t c∏c loπi nguy™n li÷u theo ti™u chu»n trong b∂ng sau : Chÿ ti™u Ti™u chu»n ch†t l≠Óng Mµu sæc Mµu s∏ng Æ∆c tr≠ng cÒa loπi nguy™n li÷u MÔi MÔi th¨m Æ∆c tr≠ng cÒa loπi nguy™n li÷u Tπp ch†t, sπn kim loπi... Kh´ng Æ≠Óc phäp c„ C∏c bi”u hi÷n n†m mËc ÆÈc hπi Kh´ng Æ≠Óc phäp c„ C∏c chÿ ti™u tr™n Æ∏nh gi∏ Æfinh t›nh bªng c∂m quan. K’t qu∂ ki”m tra ghi theo m…u b∂ng sau : STT Loπi th¯c ®n Mµu sæc MÔi Tπp ch†t N†m mËc 1 2 3 ... B≠Ìc 3. C©n nguy™n li÷u a) X∏c Æfinh khËi l≠Óng th¯c ®n hÁn hÓp Æfinh phËi trÈn. b) C®n c¯ vµo tÿ l÷ c∏c loπi nguy™n li÷u trong c´ng th¯c th¯c ®n Æ” t›nh ra khËi l≠Óng cÒa tıng nguy™n li÷u trong l≠Óng th¯c ®n sœ trÈn. c) C©n ri™ng tıng loπi nguy™n li÷u theo khËi l≠Óng vıa t›nh. L≠Óng th¯c ®n c«n phËi trÈn vµ k’t qu∂ t›nh khËi l≠Óng cÒa tıng nguy™n li÷u ghi theo m…u b∂ng : 94

Loπi th¯c ®n KhËi l≠Óng (kg hay g) Th¯c ®n hÁn hÓp c«n trÈn 2kg Trong Æ„ gÂm c∏c nguy™n li÷u : 1. 2. 3. ... B≠Ìc 4. TrÈn th¯c ®n - TrÈn Æ“u c∏c loπi nguy™n li÷u, ri™ng bÈt sæn bÌt lπi Æ” tπo ch†t k’t d›nh. Y ™u c«u : TrÈn Æ“u, kh´ng r¨i v∑i, kh´ng lµm bÙi vµo kh´ng kh›. - Ph≠¨ng ph∏p trÈn : + TrÈn c∏c loπi th¯c ®n c„ khËi l≠Óng ›t tr≠Ìc. MuËn trÈn Æ“u ph∂i l†y mÈt ph«n th¯c ®n ch›nh (th¯c ®n c„ sË l≠Óng nhi“u trong hÁn hÓp) Æ” trÈn nh©n d«n ra cho Æ“u. + TrÈn sË th¯c ®n nµy vµo c∏c thµnh ph«n th¯c ®n kh∏c. B≠Ìc 5. Tπo ch†t k’t d›nh vµ lµm »m - Hoµ lo∑ng bÈt sæn vµ n†u ch›n thµnh dπng h lo∑ng. - ß” cho nguÈi bÌt rÂi trÈn vµo hÁn hÓp th¯c ®n vıa phËi trÈn. - Th™m n≠Ìc cho vıa ÆÒ »m Æ” c„ th” næm lπi Æ≠Óc. (N’u kh´ng c„ m∏y äp vi™n, c„ th” næm th¯c ®n thµnh tıng næm nh·, Æem cho c∏ ®n ngay). B≠Ìc 6. –p vi™n Cho th¯c ®n vµo m∏y äp vi™n. ChÛ ˝ ch‰n cÏ mæt sµng cho phÔ hÓp vÌi k›ch cÏ mi÷ng c∏. B≠Ìc 7. Lµm kh´ R∂i th¯c ®n vi™n ra nong, nia. Ph¨i næng hay ph¨i trong b„ng r©m n¨i c„ nhi“u gi„. CÚng c„ th” s†y kh´ Î nhi÷t ÆÈ d≠Ìi 60oC tı 6 Æ’n 8 giÍ. B≠Ìc 8. ß„ng g„i, b∂o qu∂n Th¯c ®n Æ∑ kh´ Æem Æ„ng vµo c∏c Th¯c ®n hÁn hÓp bao, tÛi kh´ng th†m n≠Ìc ho∆c tÛi nil´ng Æ” b∂o qu∂n. Tr™n g„i s∂n DÔng cho : (ghi ÆËi t≠Óng nu´i) ph»m c„ ghi c∏c th´ng tin theo m…u KhËi l≠Óng : (h◊nh b™n). Thµnh ph«n : (ghi thµnh ph«n vµ tÿ l÷ tıng nguy™n li÷u Æ∑ trÈn) B∂o qu∂n th¯c ®n n¨i kh´ r∏o, tho∏ng Ngµy s∂n xu†t : (ghi ngµy th˘c hµnh) m∏t, k™ cao c∏ch m∆t Ɔt 30cm Æ” Ng≠Íi s∂n xu†t : (ghi t™n nh„m th˘c hµnh) hπn ch’ hÛt »m. Hπn sˆ dÙng : 95

III - ß∏nh gi∏ - H‰c sinh ghi c∏c b≠Ìc Æ∑ th˘c hi÷n trong quy tr◊nh vµ ghi k’t qu∂ theo m…u b∂ng sau : B≠Ìc ti’n hµnh NÈi dung c´ng vi÷c H‰c sinh Æ∏nh gi∏ TËt ßπt Kh´ng Æπt B≠Ìc 1 B≠Ìc 2 B≠Ìc 3 ... - Gi∏o vi™n Æ∏nh gi∏ k’t qu∂ th˘c hµnh cÒa h‰c sinh th” hi÷n qua nÈi dung Æi“n Î c∏c b∂ng vµ s∂n ph»m th˘c hµnh cÒa nh„m. 33Bµi `ng dÙng c´ng ngh÷ vi sinh Æ” s∂n xu†t th¯c ®n ch®n nu´i - Hi”u Æ≠Óc c¨ sÎ khoa h‰c cÒa vi÷c ¯ng dÙng c´ng ngh÷ vi sinh Æ” s∂n xu†t vµ ch’ bi’n th¯c ®n ch®n nu´i. - Hi”u Æ≠Óc nguy™n l› cÒa vi÷c ch’ bi’n th¯c ®n bªng c´ng ngh÷ vi sinh. - Hi”u Æ≠Óc nguy™n l› cÒa vi÷c s∂n xu†t c∏c ch’ ph»m protein bªng c´ng ngh÷ vi sinh. I - c¨ sÎ khoa h‰c `ng dÙng c´ng ngh÷ vi sinh Æ” s∂n xu†t th¯c ®n ch®n nu´i lµ lÓi dÙng hoπt ÆÈng sËng cÒa c∏c vi sinh vÀt Æ” ch’ bi’n, lµm giµu th™m ch†t dinh d≠Ïng trong c∏c loπi th¯c ®n Æ∑ c„, ho∆c s∂n xu†t ra c∏c loπi th¯c ®n mÌi cho vÀt nu´i. CÙ th” nh≠ : - DÔng c∏c chÒng n†m men hay vi khu»n c„ ›ch Æ” Ò l™n men th¯c ®n, c„ t∏c dÙng b∂o qu∂n r†t tËt, v◊ s˘ ph∏t tri”n mπnh cÒa nh˜ng vi sinh vÀt nµy sœ ng®n ch∆n s˘ ph∏t tri”n cÒa c∏c vi sinh vÀt c„ hπi lµm h·ng th¯c ®n. 96

- Thµnh ph«n c†u tπo chÒ y’u cÒa c¨ th” vi sinh vÀt lµ protein. L≠Óng protein nµy sœ bÊ sung vµo th¯c ®n lµm t®ng hµm l≠Óng protein trong th¯c ®n. Ngoµi ra trong qu∏ tr◊nh hoπt ÆÈng, vi sinh vÀt cfln s∂n sinh ra c∏c ax›t amin, vitamin vµ c∏c hoπt ch†t sinh h‰c lµm t®ng gi∏ trfi dinh d≠Ïng cÒa th¯c ®n. - Vi sinh vÀt khi Æ≠Óc nu´i c†y trong m´i tr≠Íng thuÀn lÓi sœ ph∏t tri”n mπnh, sinh khËi nh©n l™n r†t nhanh. ThÍi gian nh©n Æ´i t’ bµo cÒa mÈt sË sinh vÀt nh≠ sau : N†m men : tı 0,3 Æ’n 2 giÍ C©y c· : tı 6 Æ’n 12 ngµy T∂o, n†m mËc : tı 2 Æ’n 6 giÍ LÓn, gµ : tı 24 Æ’n 36 ngµy II - ¯ng dÙng c´ng ngh÷ vi sinh Æ” ch’ bi’n th¯c ®n ch®n nu´i Nguy™n l› : C†y c∏c chÒng n†m men hay vi khu»n c„ ›ch vµo th¯c ®n vµ tπo Æi“u ki÷n thuÀn lÓi Æ” chÛng ph∏t tri”n, s∂n ph»m thu Æ≠Óc sœ lµ th¯c ®n c„ gi∏ trfi dinh d≠Ïng cao h¨n. Em cho bi’t v◊ sao sau khi l™n men, th¯c ®n lπi c„ gi∏ trfi dinh d≠Ïng cao h¨n ? V› dÙ : Ch’ bi’n bÈt sæn nghÃo protein trÎ thµnh bÈt sæn giµu protein theo quy tr◊nh sau : H◊nh 33.1. Quy tr◊nh ch’ bi’n bÈt sæn giµu protein Sau khi ch’ bi’n, hµm l≠Óng protein trong bÈt sæn sœ Æ≠Óc n©ng tı 1,7% l™n 35%. TrÈn hÁn hÓp bÈt sæn Æ∑ l™n men vÌi bÈt sæn th≠Íng Æ” thµnh hÁn hÓp th¯c ®n c„ 16% protein cho lÓn ®n r†t tËt. Em h∑y cho bi’t, ch’ bi’n th¯c ®n bªng ph≠¨ng ph∏p l™n men vi sinh vÀt c„ t∏c dÙng g◊ ? Cho v› dÙ v“ nh˜ng ph≠¨ng ph∏p ch’ bi’n th¯c ®n bªng l™n men vi sinh vÀt mµ em bi’t. 97

III - ¯ng dÙng c´ng ngh÷ vi sinh Æ” S∂n xu†t th¯c ®n ch®n nu´i Ng≠Íi ta c„ th” s∂n xu†t c∏c loπi th¯c ®n giµu protein vµ vitamin cho vÀt nu´i bªng c∏ch nu´i c†y vi sinh vÀt (nh≠ vi khu»n, n†m men...) Æ” tπo ra sinh khËi vÌi sË l≠Óng lÌn tı nh˜ng nguy™n li÷u rŒ ti“n, d‘ t◊m ki’m, thÀm ch› tı ph’ li÷u. H◊nh 33.2. Quy tr◊nh s∂n xu†t th¯c ®n tı vi sinh vÀt Nguy™n li÷u Æ” s∂n xu†t th¯c ®n tı vi sinh vÀt c„ th” lµ c∏c loπi cacbon hydrat nh≠ d«u m·, parafin, kh› metan, ph’ li÷u cÒa c∏c nhµ m∏y gi†y, nhµ m∏y Æ≠Íng. ß” s∂n xu†t Æ≠Óc th¯c ®n tı vi sinh vÀt, c«n ph∂i c„ c∏c chÒng vi sinh vÀt Æ∆c thÔ ÆËi vÌi tıng loπi nguy™n li÷u. C©u h·i 1. Em h∑y cho bi’t c¨ sÎ khoa h‰c cÒa vi÷c ¯ng dÙng c´ng ngh÷ vi sinh trong ch’ bi’n vµ s∂n xu†t th¯c ®n ch®n nu´i. 2. N™u nguy™n l› cÒa vi÷c ch’ bi’n th¯c ®n bªng c´ng ngh÷ vi sinh vµ tr◊nh bµy quy tr◊nh c´ng ngh÷ ch’ bi’n bÈt sæn nghÃo protein thµnh bÈt sæn giµu protein. 3. M´ t∂ quy tr◊nh s∂n xu†t th¯c ®n giµu protein vµ vitamin tı vi sinh vÀt. C„ th” sˆ dÙng nh˜ng nguy™n li÷u g◊ Æ” s∂n xu†t loπi th¯c ®n nµy ? Th´ng tin bÊ sung Sinh khËi lµ khËi vÀt ch†t h˜u c¨ do mÈt c¨ th” hay mÈt qu«n th” sinh vÀt s∂n sinh ra. 98

34Bµi Tπo m´i tr≠Íng sËng cho vÀt nu´i vµ thu˚ s∂n - Hi”u Æ≠Óc mÈt sË y™u c«u k‹ thuÀt cÒa chuÂng trπi ch®n nu´i. - Hi”u Æ≠Óc t«m quan tr‰ng, lÓi ›ch vµ bi’t Æ≠Óc ph≠¨ng ph∏p xˆ l› ch†t th∂i ch®n nu´i Æ” b∂o v÷ m´i tr≠Íng sËng. - Hi”u Æ≠Óc ti™u chu»n cÒa ao nu´i c∏ vµ quy tr◊nh chu»n bfi ao nu´i c∏. I - X©y d˘ng chuÂng trπi ch®n nu´i 1. MÈt sË y™u c«u k‹ thuÀt cÒa chuÂng trπi ch®n nu´i H◊nh 34.1. S¨ Æ v“ c∏c y™u c«u k‹ thuÀt cÒa chuÂng trπi ch®n nu´i 99