SÁCH EBOOK TIN HỌC 10

C¸c thuËt ng÷ chÝnh Tµi nguyªn; ViÕt chx¬ng tr×nh; HiÖu chØnh; ViÕt tµi liÖu. C©u hái vµ bµi tËp 1. H·y nªu tiªu chuÈn lùa chän thuËt to¸n. 2. H·y nªu néi dung vµ môc ®Ých cña bwíc hiÖu chØnh khi gi¶i bµi to¸n trªn m¸ytÝnh. 3. H·y viÕt thuËt to¸n gi¶i phw¬ng tr×nh ax + b = 0 vµ ®Ò xuÊt c¸c Test tiªu biÓu. †7. PhÇn mÒm m¸y tÝnh S¶n phÈm chÝnh thu ®îc sau khi thùc hiÖn c¸c bíc gi¶i bµi to¸n tr×nh bµy trong †6 sÏ lµ c¸ch tæ chøc d÷ liÖu, ch¬ng tr×nh vµ tµi liÖu. Ch¬ng tr×nh ®ã cã thÓ dïng ®Ó gi¶i bµi to¸n víi nhiÒu bé Input kh¸c nhau. Mét ch¬ng tr×nh nh vËy cã thÓ xem lµ mét phÇn mÒm m¸y tÝnh. Sau ®©y ta giíi thiÖu mét sè lo¹i phÇn mÒm. 1. PhÇn mÒm hÖ thèng Cã nh÷ng ch¬ng tr×nh cung cÊp c¸c dÞch vô theo yªu cÇu cña c¸c ch¬ng tr×nh kh¸c trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng cña m¸y. Nh÷ng ch¬ng tr×nh nh vËy t¹o m«i trêng lµm viÖc cho c¸c phÇn mÒm kh¸c vµ ®îc gäi lµ phÇn mÒm hÖ thèng. VÝ dô, hÖ ®iÒu hµnh cã chøc n¨ng ®iÒu hµnh toµn bé ho¹t ®éng cña m¸y tÝnh trong suèt qu¸ tr×nh lµm viÖc. §ã lµ phÇn mÒm hÖ thèng quan träng nhÊt. 2. PhÇn mÒm øng dông RÊt nhiÒu phÇn mÒm m¸y tÝnh ®îc ph¸t triÓn ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng viÖc thêng gÆp nh so¹n th¶o v¨n b¶n, xö lÝ ¶nh, trß ch¬i, qu¶n lÝ häc sinh, lËp thêi 51

kho¸ biÓu, qu¶n lÝ chi tiªu c¸ nh©n,... Nh÷ng phÇn mÒm nh thÕ ®îc gäi lµ c¸c phÇn mÒm øng dông. Cã nh÷ng phÇn mÒm øng dông ®îc ph¸t triÓn theo ®¬n ®Æt hµng riªng cã tÝnh ®Æc thï cña mét c¸ nh©n hay tæ chøc, vÝ dô phÇn mÒm qu¶n lÝ tiÒn ®iÖn tho¹i cña bu ®iÖn, phÇn mÒm kÕ to¸n, qu¶n lÝ kh¸ch hµng cña mét c«ng ti,... Cã nh÷ng phÇn mÒm ®îc thiÕt kÕ dùa trªn nh÷ng yªu cÇu chung cña rÊt nhiÒu ngêi chø kh«ng ph¶i cña mét ngêi hay mét tæ chøc cô thÓ nµo. VÝ dô, c¸c phÇn mÒm so¹n th¶o v¨n b¶n (nh Microsoft Word, WordPerfect,…), phÇn mÒm duyÖt trang web trªn Internet (nh Internet Explorer, Netscape Navigator,...), phÇn mÒm thiÕt kÕ b¶n vÏ (AutoCad,…), phÇn mÒm nghe nh¹c hay xem phim trªn ®Üa CD (nh Jet Audio hay Mpeg Player,...). §Ó hç trî cho viÖc lµm ra c¸c s¶n phÈm phÇn mÒm, ngêi ta l¹i dïng chÝnh c¸c phÇn mÒm kh¸c, chóng ®îc gäi lµ phÇn mÒm c«ng cô, vÝ dô c¸c phÇn mÒm hç trî tæ chøc d÷ liÖu, ph¸t hiÖn lçi lËp tr×nh vµ söa lçi (debugger),... Cã mét lo¹i phÇn mÒm øng dông, ®îc gäi lµ c¸c phÇn mÒm tiÖn Ých, gióp ta lµm viÖc víi m¸y tÝnh thuËn lîi h¬n, vÝ dô c¸c phÇn mÒm sao chÐp d÷ liÖu, söa ch÷a ®Üa háng, t×m vµ diÖt virus,... C¸c thuËt ng÷ chÝnh PhÇn mÒm m¸y tÝnh; PhÇn mÒm hÖ thèng; PhÇn mÒm øng dông. C©u hái vµ bµi tËp 1. Theo em, cã thÓ thùc hiÖn mét phÇn mÒm øng dông mµ kh«ng cÇn hÖ ®iÒu hµnh ®wîc kh«ng? 2. H·y nªu tªn mét phÇn mÒm mµ em biÕt. PhÇn mÒm ®ã dïng ®Ó lµm g× vµ nã thuéc lo¹i nµo? 52

†8. Nh÷ng øng dông cña tin häc Môc tiªu cña tin häc lµ khai th¸c th«ng tin cã hiÖu qu¶ nhÊt phôc vô cho mäi mÆt ho¹t ®éng cña con ngêi. Do ®ã ë bÊt k× lÜnh vùc ho¹t ®éng nµo cÇn xö lÝ th«ng tin th× ë ®ã tin häc ®Òu cã thÓ ph¸t huy t¸c dông. 1. Gi¶i c¸c bµi to¸n khoa häc kÜ thuËt C¸c bµi to¸n ph¸t sinh tõ c¸c lÜnh H×nh 23. ThiÕt kÕ « t« trªn m¸y tÝnh vùc thiÕt kÕ kÜ thuËt, xö lÝ c¸c sè liÖu thùc nghiÖm,... thêng dÉn ®Õn nh÷ng khèi lîng rÊt lín c¸c tÝnh to¸n sè. NÕu kh«ng dïng m¸y tÝnh ta kh«ng thÓ thùc hiÖn ®îc c¸c tÝnh to¸n ®ã trong ph¹m vi thêi gian cho phÐp. Nhê m¸y tÝnh, nhµ thiÕt kÕ kh«ng nh÷ng cã thÓ tÝnh ®îc nhiÒu ph¬ng ¸n mµ cßn thÓ hiÖn ®îc c¸c ph¬ng ¸n ®ã mét c¸ch trùc quan trªn mµn h×nh hoÆc in ra giÊy. Do vËy, qu¸ tr×nh thiÕt kÕ trë nªn nhanh h¬n, hoµn thiÖn h¬n vµ chi phÝ thÊp h¬n. 2. Hç trî viÖc qu¶n lÝ Cã thÓ nãi r»ng bÊt k× ho¹t ®éng cã tæ chøc nµo cña con ngêi còng cÇn ®îc qu¶n lÝ. C¸c ho¹t ®éng qu¶n lÝ cã mét ®Æc ®iÓm chung lµ ph¶i xö lÝ mét lîng lín th«ng tin vµ th«ng tin ®ã thêng rÊt ®a d¹ng. C¸c phÇn mÒm chuyªn dông nh c¸c b¶ng tÝnh ®iÖn tö (Microsoft Excel, Quattro,...), c¸c hÖ qu¶n trÞ d÷ liÖu (Foxpro, Microsoft Access, Oracle, SQL Server,...) ®· trî gióp ®¾c lùc cho con ngêi trong lÜnh vùc nµy. Con ngêi sÏ ra quyÕt ®Þnh dùa trªn c¸c th«ng tin nhËn ®îc sau khi c¸c phÇn mÒm nµy ®· xö lÝ. 53

H×nh 24. Qu¶n lÝ d÷ liÖu b»ng m¸y tÝnh Mét quy tr×nh øng dông tin häc ®Ó qu¶n lÝ thêng gåm c¸c bíc sau: x Tæ chøc lu tr÷ c¸c hå s¬, chøng tõ trªn m¸y, bao gåm c¶ viÖc s¾p xÕp chóng mét c¸ch hîp lÝ ®Ó tiÖn dïng; x X©y dùng c¸c ch¬ng tr×nh tiÖn dông lµm c¸c viÖc nh cËp nhËt (bæ sung, söa ch÷a, lo¹i bá,...) c¸c hå s¬; x Khai th¸c th«ng tin theo c¸c yªu cÇu kh¸c nhau: t×m kiÕm, thèng kª, in c¸c biÓu b¶ng,... 3. Tù ®éng ho¸ vµ ®iÒu khiÓn Víi sù trî gióp cña m¸y tÝnh, con ngêi cã ®îc nh÷ng quy tr×nh c«ng nghÖ tù ®éng ho¸ linh ho¹t, chuÈn x¸c, chi phÝ thÊp, hiÖu qu¶ vµ ®a d¹ng. Mét vÝ dô ®iÓn h×nh: con ngêi kh«ng thÓ phãng ®îc c¸c vÖ tinh nh©n t¹o hay bay lªn vò trô nÕu kh«ng cã sù trî gióp cña c¸c hÖ thèng m¸y tÝnh. 4. TruyÒn th«ng H×nh 25.T„u vò trô con thoi Tin häc ®· gãp phÇn kh«ng nhá ®Ó ®æi míi c¸c dÞch vô cña kÜ thuËt truyÒn th«ng. Ngµy nay, mét xu híng tÊt yÕu ®ang diÔn ra lµ sù liªn kÕt gi÷a m¹ng truyÒn th«ng vµ c¸c m¹ng m¸y tÝnh. C¸c gi¶i ph¸p tin häc cïng víi nh÷ng c«ng nghÖ truyÒn th«ng hiÖn ®¹i ®· t¹o ra ®îc m¹ng m¸y tÝnh toµn cÇu Internet, nhê ®ã ph¸t triÓn nhiÒu dÞch vô 54

tiÖn lîi, ®a d¹ng nh th¬ng m¹i ®iÖn tö (E-commerce), ®µo t¹o ®iÖn tö (E-learning), chÝnh phñ ®iÖn tö (E-government),... vµ t¹o kh¶ n¨ng dÔ dµng truy cËp kho tµi nguyªn tri thøc cña nh©n lo¹i. 5. So¹n th¶o, in Ên, lyu tr÷, v¨n phßng Víi sù trî gióp cña c¸c ch¬ng tr×nh so¹n th¶o vµ xö lÝ v¨n b¶n, xö lÝ ¶nh, c¸c ph¬ng tiÖn in g¾n víi m¸y tÝnh, tin häc ®· t¹o cho viÖc biªn so¹n c¸c v¨n b¶n hµnh chÝnh, lËp kÕ ho¹ch c«ng t¸c, lu©n chuyÓn v¨n th, c«ng nghiÖp in Ên,... mét bé mÆt hoµn toµn míi. C¸c kh¸i niÖm míi nh v¨n phßng ®iÖn tö, xuÊt b¶n ®iÖn tö,... ngµy cµng trë nªn quen thuéc. 6. TrÝ tuÖ nh©n t¹o §©y lµ mét lÜnh vùc ®Çy triÓn väng cña tin häc. Môc tiªu cña híng nghiªn cøu nµy lµ thiÕt kÕ c¸c m¸y cã thÓ ®¶m ®¬ng mét sè ho¹t ®éng thuéc lÜnh vùc trÝ tuÖ cña con ngêi hoÆc nh÷ng ho¹t ®éng ®Æc thï cña con ngêi (nh hiÓu ng«n ng÷ tù nhiªn díi d¹ng v¨n b¶n viÕt tay, nghe vµ hiÓu tiÕng nãi,...). C¸c thµnh tùu ®¹t ®îc dï cßn rÊt khiªm tèn nhng còng ®· g©y nh÷ng Ên tîng rÊt m¹nh. M¸y tÝnh cã thÓ gióp con ngêi tÝnh ®Õn H×nh 26. Ng|êi m¸y ASIMO c¸c yÕu tè, t×nh huèng liªn quan ®Õn mét c«ng viÖc nµo ®ã, cÇn quyÕt ®Þnh nªn tiÕn hµnh nh thÕ nµo, b»ng c¸ch xem xÐt c¸c kh¶ n¨ng vµ ®a ra mét sè ph¬ng ¸n cã thÓ lùa chän t¬ng ®èi tèt víi nh÷ng lÝ gi¶i kÌm theo. Mét sè m¸y phiªn dÞch, m¸y chÈn ®o¸n bÖnh, hÖ nhËn d¹ng ch÷ viÕt, tiÕng nãi, h×nh ¶nh,... dï míi dïng thö nghiÖm ®· thu ®îc nhiÒu kÕt qu¶ høa hÑn. Tuy nhiªn cÇn lu ý r»ng, m¸y tÝnh kh«ng thÓ quyÕt ®Þnh thay cho con ngêi. M¸y chØ ®a ra nh÷ng ph¬ng ¸n cã thÓ cã vµ con ngêi sÏ quyÕt ®Þnh sù lùa chän ph¬ng ¸n thÝch hîp. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, nhiÒu lo¹i r« bèt (ngêi m¸y) ®îc chÕ t¹o nh»m hç trî con ngêi trong nhiÒu lÜnh vùc s¶n xuÊt vµ nghiªn cøu khoa häc. 55

7. Gi¸o dôc ViÖc häc tËp sÏ cã hiÖu qu¶ h¬n nÕu nã ®îc g¾n liÒn víi thùc tiÔn sinh ®éng. Tuy nhiªn, ®iÒu ®ã kh«ng ph¶i lóc nµo còng thùc hiÖn ®îc. B»ng c¸ch ¸p dông c¸c thµnh tùu cña tin häc, ta cã thÓ thiÕt kÕ ®îc nhiÒu thiÕt bÞ hç trî cho viÖc häc tËp, lµm cho viÖc d¹y vµ häc sinh ®éng h¬n, g©y høng thó cho ngêi häc. Nh÷ng phÇn mÒm d¹y häc ®· ®îc thiÕt kÕ lµm cho ngêi häc cã thÓ tù häc hoÆc cho phÐp gi¸o viªn cã thÓ sö dông c¸c ph¬ng ph¸p gi¶ng d¹y thÝch hîp víi tõng ®èi tîng häc. H×nh 27. §„o t¹o truyÒn thèng ViÖc häc cßn cã thÓ thùc hiÖn th«ng qua Internet. C¸c h×nh thøc ®µo t¹o tõ xa qua m¹ng m¸y tÝnh ngµy cµng ®îc phæ biÕn trªn quy m« toµn cÇu. H×nh 28. §„o t¹o qua m¹ng 56

8. Gi¶i trÝ Ngêi dïng cã thÓ sö dông phÇn mÒm m¸y tÝnh ®Ó ch¬i trß ch¬i, xem phim ¶nh, nghe nh¹c, häc nh¹c, häc vÏ,... C¸c phÇn mÒm nµy, cïng víi c¸c phÇn mÒm xö lÝ h×nh ¶nh, ©m thanh t¹o cho con ngêi nhiÒu ph¬ng tiÖn gi¶i trÝ míi, phong phó. H×nh 29. Gi¶i trÝ b»ng m¸y tÝnh ®iÖn tö C¸c thuËt ng÷ chÝnh Bµi to¸n khoa häc kÜ thuËt; Bµi to¸n qu¶n lÝ; TruyÒn th«ng; TrÝ tuÖ nh©n t¹o; PhÇn mÒm gi¶i trÝ; §µo t¹o qua m¹ng. C©u hái vµ bµi tËp 1. H·y kÓ mét sè øng dông cña tin häc. 2. H·y cho biÕt c¸c øng dông cña tin häc ë trwêng em. 3. Theo em cã lÜnh vùc nµo mµ tin häc khã cã thÓ øng dông ®wîc? 4. H·y kÓ tªn mét sè phÇn mÒm gi¶i trÝ mµ em thÝch. V× sao? 57

†9. Tin häc v x· héi 1. ¶nh hyëng cña tin häc ®èi víi sù ph¸t triÓn cña x· héi HiÖn nay, c¸c thµnh tùu cña tin häc ®îc ¸p dông ë hÇu hÕt c¸c lÜnh vùc ho¹t ®éng cña x· héi vµ ®em l¹i nhiÒu hiÖu qu¶ to lín. Mèi quan hÖ t¬ng t¸c gi÷a c¸c nhu cÇu cña x· héi ngµy cµng ®a d¹ng vµ nh÷ng tiÕn bé cña khoa häc kÜ thuËt ®· dÉn ®Õn sù ph¸t triÓn nh vò b·o cña tin häc. Ai kh«ng theo dâi thêng xuyªn c¸c th«ng tin liªn quan ®Õn lÜnh vùc nµy sÏ c¶m thÊy bÞ l¹chËu. Sù ph¸t triÓn cña tin häc lµm cho x· héi cã nhiÒu nhËn thøc míi vÒ c¸ch tæ chøc c¸c ho¹t ®éng. NhiÒu quèc gia ý thøc ®îc rÊt râ tÇm quan träng cña tin häc vµ cã nh÷ng ®Çu t lín cho lÜnh vùc nµy, ®Æc biÖt trong gi¸o dôc n©ng cao d©n trÝ vÒ tin häc vµ ®µo t¹o nguån nh©n lùc cã chÊt lîng cao. Lµ mét níc ®ang ph¸t triÓn, trong qu¸ tr×nh x©y dùng vµ ph¸t triÓn tin häc, ViÖt Nam gÆp kh«ng Ýt th¸ch thøc nhng còng cã nhiÒu thuËn lîi. §Ó ph¸t triÓn tin häc cÇn cã hai ®iÒu kiÖn quan träng: mét x· héi cã tæ chøc trªn c¬ së ph¸p lÝ chÆt chÏ vµ mét ®éi ngò lao ®éng cã trÝ tuÖ. Ngêi ViÖt Nam cã nhiÒu tè chÊt thÝch hîp víi ngµnh khoa häc nµy, v× thÕ chóng ta hi väng cã thÓ sím hoµ nhËp víi khu vùc vµ thÕ giíi. Nhng thÕ nµo lµ ph¸t triÓn ngµnh Tin häc? Ta kh«ng nªn ®ång nhÊt viÖc sö dông trong ph¹m vi réng c¸c thµnh tùu cña tin häc víi viÖc cã mét nÒn tin häc ph¸t triÓn. NÕu viÖc sö dông c¸c thµnh tùu tin häc chØ dõng ë møc dïng c¸c phÇn mÒm nh hµng ho¸ th× ®ã chØ lµ møc tiªu dïng. NÒn tin häc cña mét quèc gia ®îc xem lµ ph¸t triÓn nÕu nã ®ãng gãp ®îc phÇn ®¸ng kÓ vµo nÒn kinh tÕ quèc d©n vµ vµo kho tµng tri thøc chung cña thÕ giíi. 2. X· héi tin häc ho¸ C¸c mÆt ho¹t ®éng chÝnh cña x· héi nh: s¶n xuÊt hµng ho¸, qu¶n lÝ, gi¸o dôc vµ ®µo t¹o, ®¶m b¶o ®êi sèng vËt chÊt vµ tinh thÇn trong thêi ®¹i tin häc ho¸ sÏ ®îc ®iÒu hµnh víi sù hç trî cña c¸c m¹ng m¸y tÝnh kÕt nèi c¸c hÖ thèng th«ng tin lín, liªn kÕt c¸c vïng l·nh thæ cña mét quèc gia vµ gi÷a c¸c quèc gia víi nhau,... 58

B»ng c¸c ph¬ng tiÖn giao lu th«ng tin hiÖn ®¹i, c¸c giao dÞch \"mÆt ®èi mÆt\" sÏ Ýt dÇn nhng con ngêi vÉn cã thÓ phèi hîp c¸c ho¹t ®éng víi nhau mét c¸ch hiÖu qu¶ h¬n, tiÕt kiÖm ®îc nhiÒu thêi gian ®Ó dµnh cho c¸c ho¹t ®éng s¸ng t¹o vµ nghØ ng¬i. Cã thÓ nghÜ ®Õn c¸c viÔn c¶nh nh: c¬ quan kh«ng cÇn trô së v× c¸c c¸n bé cã thÓ lµm viÖc ë nhµ, giao dÞch, phèi hîp c«ng viÖc qua m¹ng m¸y tÝnh; häc t¹i nhµ qua m¹ng cã cµi ®Æt c¸c ch¬ng tr×nh phôc vô viÖc tù häc, tù ®¸nh gi¸; c¸c ho¹t ®éng mua b¸n sÏ thùc hiÖn qua m¹ng;... Cïng víi viÖc ph¸t triÓn c¸c ph¬ng tiÖn kÜ thuËt hiÖn ®¹i cã hµm lîng tin häc ngµy cµng cao, n¨ng suÊt lao ®éng ®îc n©ng cao râ rÖt. Lao ®éng ch©n tay sÏ ®îc bít dÇn vµ con ngêi sÏ tËp trung chñ yÕu vµo lao ®éng trÝ ãc ®Ó kh«ng ngõng n©ng cao hiÖu qu¶ trong mäi c«ng viÖc. C¸c thÕ hÖ r« bèt víi nhiÒu lo¹i dµnh cho c¸c ngµnh nghÒ kh¸c nhau sÏ ®îc dïng phæ biÕn. §Æc biÖt, chóng cã thÓ thay thÕ con ngêi trong nh÷ng m«i trêng lµm viÖc nguy hiÓm nh trong lßng ®Êt, díi níc s©u, trªn cao, nh÷ng n¬i cã ®iÒu kiÖn khÝ hËu, nhiÖt ®é kh¾c nghiÖt qu¸ søc chÞu ®ùng cña con ngêi. RÊt nhiÒu thiÕt bÞ dïng cho môc ®Ých sinh ho¹t vµ gi¶i trÝ nh m¸y giÆt, m¸y ®iÒu hoµ, c¸c thiÕt bÞ ©m thanh,... ho¹t ®éng theo c¸c ch¬ng tr×nh ®iÒu khiÓn ®· vµ ®ang n©ng cao chÊt lîng cuéc sèng cho con ngêi. 3. V¨n ho¸ vµ ph¸p luËt trong x· héi tin häc ho¸ Trong x· héi tin häc ho¸, c¸c ho¹t ®éng cña x· héi dùa trªn c¸c dßng th«ng tin lu chuyÓn trong mét hÖ thèng tin häc cã quy m« toµn thÕ giíi. Sèng trong x· héi nh vËy con ngêi ph¶i cã ý thøc b¶o vÖ th«ng tin v× ®ã lµ tµi s¶n chung cña mäi ngêi. Nh÷ng hµnh ®éng v« ý thøc do thiÕu hiÓu biÕt hoÆc cè ý lµm ¶nh hëng ®Õn ho¹t ®éng b×nh thêng cña hÖ thèng ®Òu lµ ph¹m téi. Ch¼ng h¹n, nh÷ng hµnh ®éng nh truy cËp mét c¸ch bÊt hîp ph¸p c¸c nguån th«ng tin, ph¸ ho¹i th«ng tin trªn m¹ng cña c¸c c¬ quan, vi ph¹m quyÒn së h÷u th«ng tin, tung virus vµo m¹ng,... ®Òu lµ ph¹m ph¸p. ViÖc gi¸o dôc, ®µo t¹o nh÷ng thÕ hÖ míi ®¸p øng ®îc nh÷ng yªu cÇu ngµy cµng cao vÒ phong c¸ch sèng, lµm viÖc mét c¸ch khoa häc, cã tæ chøc, tr×nh ®é kiÕn thøc v÷ng vµng vµ kh¶ n¨ng thùc hµnh tèt lµ nhiÖm vô quan träng cña toµn x·héi. 59

§Ó b¶o vÖ lîi Ých chung, x· héi ph¶i cã nh÷ng quy ®Þnh, nh÷ng ®iÒu luËt ®Ó b¶o vÖ th«ng tin vµ ®Ó xö lÝ c¸c téi ph¹m liªn quan ®Õn viÖc ph¸ ho¹i th«ng tin ë c¸c møc ®é kh¸c nhau. VÒ lÜnh vùc nµy níc ta ®· cã nh÷ng v¨n b¶n ph¸p lÝ nh luËt Giao dÞch Th¬ng m¹i §iÖn tö ®îc Quèc héi th«ng qua trong k× häp th¸ng 12 n¨m 2005. Tríc ®ã, ngµy 13/1/2000 Quèc héi ®· ban hµnh mét sè ®iÒu luËt chèng téi ph¹m tin häc trong bé luËt h×nh sù. ChÝnh phñ ®· cã nh÷ng gi¶i ph¸p thùc tÕ ®Ó ng¨n chÆn nh÷ng hµnh vi lîi dông Internet x©m h¹i an ninh, kinh tÕ quèc gia vµ truyÒn b¸ v¨n ho¸ phÈm ®éc h¹i. C¸c thuËt ng÷ chÝnh X· héi tin häc ho¸; Ph¸p luËt trong x· héi tin häc ho¸; Giao dÞch thx¬ng m¹i ®iÖn tö. C©u hái vµ bµi tËp 1. NÕu cã ®iÒu kiÖn, em muèn øng dông tin häc vµo cuéc sèng gia ®×nh em nhw thÕ nµo? 2. Em thÝch häc qua m¹ng hay häc trªn líp cã thÇy vµ b¹n? T¹isao? 3. Em suy nghÜ g× vÒ tr¸ch nhiÖm cña thÕ hÖ c¸c em ®èi víi sù ph¸t triÓn tinhäc cña nwíc ta? 60

61

†10. Kh¸i niÖm vÒ hÖ ®iÒu hnh 1. Kh¸i niÖm hÖ ®iÒu hµnh (Operating System) HÖ ®iÒu hµnh lµ tËp hîp c¸c chƬng tr×nh ®Æîc tæ chøc thµnh mét hÖ thèng víi nhiÖm vô ®¶m b¶o tƬng t¸c gi÷a ngÆêi dïng víi m¸y tÝnh, cung cÊp c¸c phƬng tiÖn vµ dÞch vô ®Ó ®iÒu phèi viÖc thùc hiÖn c¸c chƬng tr×nh, qu¶n lÝ chÆt chÏ c¸c tµi nguyªn cña m¸y, tæ chøc khai th¸c chóng mét c¸ch thuËn tiÖn vµ tèi Æu. HÖ ®iÒu hµnh ®ãng vai trß cÇu nèi gi÷a thiÕt bÞ víi ngêi dïng vµ gi÷a thiÕt bÞ víi c¸c ch¬ng tr×nh thùc hiÖn trªn m¸y. HÖ ®iÒu hµnh cïng víi c¸c thiÕt bÞ kÜ thuËt (m¸y tÝnh vµ c¸c thiÕt bÞ ngo¹i vi) t¹o thµnh mét hÖ thèng. HÖ ®iÒu hµnh thêng ®îc lu tr÷ díi d¹ng c¸c m«®un ®éc lËp trªn bé nhí ngoµi (trªn ®Üa cøng, ®Üa mÒm, ®Üa CD,...). Mét sè hÖ ®iÒu hµnh phæ biÕn: x MS-DOS: §îc sö dông réng r·i vµo nh÷ng n¨m t¸m m¬i cña thÕ kØ XX. x Windows: XuÊt hiÖn vµo nh÷ng n¨m chÝn m¬i cña thÕ kØ XX, cã giao diÖn ®å ho¹ trùc quan, dÔ sö dông vµ ®ang lµ hÖ ®iÒu hµnh phæ biÕn hiÖn nay ë ViÖt Nam. 2. C¸c chøc n¨ng vµ thµnh phÇn cña hÖ ®iÒu hµnh C¸c chøc n¨ng cña hÖ ®iÒu hµnh gåm: x Tæ chøc giao tiÕp gi÷a ngêi dïng vµ hÖ thèng. ViÖc giao tiÕp cã thÓ thùc hiÖn b»ng mét trong hai c¸ch: th«ng qua hÖ thèng c©u lÖnh(Command) ®îc nhËp tõ bµn phÝm hoÆc th«ng qua c¸c ®Ò xuÊt cña hÖ thèng (b¶ng chän, cöa sæ, biÓu tîng ®å ho¹,...) ®îc ®iÒu khiÓn b»ng bµn phÝm hoÆc chuét. 62

x Cung cÊp tµi nguyªn (bé nhí, c¸c thiÕt bÞ ngo¹i vi,...) cho c¸c ch¬ng tr×nh vµ tæ chøc thùc hiÖn c¸c ch¬ng tr×nh ®ã; x Tæ chøc lu tr÷ th«ng tin trªn bé nhí ngoµi, cung cÊp c¸c c«ng cô ®Ó t×m kiÕm vµ truy cËp th«ng tin; x KiÓm tra vµ hç trî b»ng phÇn mÒm cho c¸c thiÕt bÞ ngo¹i vi (chuét, bµn phÝm, mµn h×nh, ®Üa CD,...) ®Ó cã thÓ khai th¸c chóng mét c¸ch thuËn tiÖn vµ hiÖuqu¶; x Cung cÊp c¸c dÞch vô tiÖn Ých hÖ thèng (lµm viÖc víi ®Üa, truy cËp m¹ng,...). PhÇn lín c¸c hÖ ®iÒu hµnh ®ang sö dông réng r·i hiÖn nay cã mét sè tiÖn Ých liªn quan ®Õn m¹ng m¸y tÝnh. Nh÷ng tiÖn Ých nµy ®· trë thµnh c¸c thµnh phÇn ph¶i cã vµ quan träng nh: dÞch vô kÕt nèi m¹ng vµ Internet, trao ®æi th ®iÖntö,... Mçi chøc n¨ng ®îc mét nhãm ch¬ng tr×nh trong hÖ ®iÒu hµnh ®¶m b¶o thùc hiÖn. C¸c nhãm ch¬ng tr×nh nµy lµ c¸c thµnh phÇn cña hÖ ®iÒu hµnh. ViÖc x¸c ®Þnh thµnh phÇn cña mét hÖ ®iÒu hµnh phô thuéc vµo c¸ch chi tiÕt ho¸ c¸c chøc n¨ng cña nã vµ kh«ng ¶nh hëng ®Õn viÖc khai th¸c hÖ thèng. 3. Ph©n lo¹i hÖ ®iÒu hµnh HÖ ®iÒu hµnh cã ba lo¹i chÝnh sau: x §¬n nhiÖm mét ngÆêi dïng: Trong hÖ ®iÒu hµnh lo¹i nµy, c¸c ch¬ng tr×nh ph¶i ®îc thùc hiÖn lÇn lît. Mçi lÇn lµm viÖc chØ cã mét ngêi ®îc ®¨ng nhËp vµo hÖ thèng. VÝ dô, MS-DOS lµ hÖ ®iÒu hµnh thuéc lo¹i nµy. HÖ ®iÒu hµnh lo¹i nµy ®¬n gi¶n vµ kh«ng ®ßi hái m¸y tÝnh ph¶i cã bé xö lÝ m¹nh. x §a nhiÖm mét ngÆêi dïng: HÖ ®iÒu hµnh lo¹i nµy chØ cho phÐp mét ngêi ®îc ®¨ng nhËp vµo hÖ thèng nhng cã thÓ kÝch ho¹t cho hÖ thèng thùc hiÖn ®ång thêi nhiÒu ch¬ng tr×nh. HÖ ®iÒu hµnh lo¹i nµy kh¸ phøc t¹p vµ ®ßi hái m¸y ph¶i cã bé xö lÝ ®ñ m¹nh. VÝ dô, Windows 95 lµ hÖ ®iÒu hµnh ®a nhiÖm mét ngêi dïng. x §a nhiÖm nhiÒu ngÆêi dïng: HÖ ®iÒu hµnh lo¹i nµy cho phÐp nhiÒu ngêi ®îc ®ång thêi ®¨ng nhËp vµo hÖ thèng. HÖ thèng cã thÓ thùc hiÖn ®ång thêi nhiÒu ch¬ng tr×nh. HÖ ®iÒu hµnh lo¹i nµy rÊt phøc t¹p, ®ßi hái m¸y ph¶i cã bé xö lÝ m¹nh, bé nhí trong lín. VÝ dô, Windows 2000 Server lµ mét hÖ ®iÒu hµnh ®a nhiÖm nhiÒu ngêi dïng. 63

C¸c thuËt ng÷ chÝnh HÖ ®iÒu hµnh; HÖ thèng; §a nhiÖm; §¬n nhiÖm. C©u hái vµ bµi tËp 1. HÖ ®iÒu hµnh lµ g×? 2. Em h·y cho biÕt c¸c chøc n¨ng chÝnh cña hÖ ®iÒu hµnh. 3. H·y ph©n biÖt c¸c lo¹i hÖ ®iÒu hµnh. †11. TÖP V QU¶N LÝ TÖP 1. TÖp vµ thy môc a) TÖp vµ tªn tÖp §Ó tæ chøc th«ng tin lu trªn bé nhí ngoµi, ngêi ta sö dông tÖp (File) vµ th môc (Directory/Folder). TÖp, cßn ®Æîc gäi lµ tËp tin, lµ mét tËp hîp c¸c th«ng tin ghi trªn bé nhí ngoµi, t¹o thµnh mét ®¬n vÞ lÆu tr÷ do hÖ ®iÒu hµnh qu¶n lÝ. Mçi tÖp cã mét tªn ®Ó truy cËp. Tªn tÖp ®îc ®Æt theo quy ®Þnh riªng cña tõng hÖ ®iÒu hµnh. VÝ dô C¸c hÖ ®iÒu hµnh Windows cña Microsoft: x Tªn tÖp kh«ng qu¸ 255 kÝ tù, thêng gåm hai phÇn: phÇn tªn (Name) vµ phÇn më réng (cßn gäi lµ phÇn ®u«i - Extension) vµ ®îc ph©n c¸ch nhau b»ng dÊu chÊm (.); x PhÇn më réng cña tªn tÖp kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i cã vµ ®îc hÖ ®iÒu hµnh sö dông ®Ó ph©n lo¹i tÖp; x Tªn tÖp kh«ng ®îc chøa mét trong c¸c kÝ tù sau: ? \"!_ 64

HÖ ®iÒu hµnh MS-DOS: x Tªn tÖp thêng gåm phÇn tªn vµ phÇn më réng, hai phÇn nµy ®îc ph©n c¸ch bëi dÊu chÊm; x PhÇn tªn kh«ng qu¸ t¸m kÝ tù, phÇn më réng cã thÓ cã hoÆc kh«ng, nÕu cã th× kh«ng qu¸ ba kÝ tù; x Tªn tÖp kh«ng ®îc chøa dÊu c¸ch; x ... VÝ dô 1. ABCD 2. Abcde 3. CT1.PAS 4. DATA.IN 5. AB.CDEF 6. My Documents C¸c tªn tÖp 1 ®Õn 4 lµ hîp lÖ trong MS-DOS vµ Windows, c¸c tªn cßn l¹i chØ hîp lÖ trong Windows. Lu ý lµ tªn tÖp 5 cã phÇn më réng lµ CDEF. Chó ý: Trong MS-DOS vµ Windows, tªn tÖp kh«ng ph©n biÖt ch÷ hoa v„ ch÷ th|êng. Mét sè phÇn më réng thxêng ®xîc sö dông víi ý nghÜa riªng, vÝ dô: PAS  TÖp chx¬ng tr×nh nguån viÕt b»ng ng«n ng÷ PASCAL; JPG  TÖp d÷ liÖu ¶nh; DOC  TÖp v¨n b¶n do hÖ so¹n th¶o v¨n b¶n Microsoft Word t¹o ra. b) Th€ môc §Ó qu¶n lÝ c¸c tÖp ®îc dÔ dµng, hÖ ®iÒu hµnh tæ chøc lu tr÷ tÖp trong c¸c th môc. Mçi ®Üa cã mét th môc ®îc t¹o tù ®éng, gäi lµ thÆ môc gèc. Trong mçi th môc, cã thÓ t¹o c¸c th môc kh¸c, chóng ®îc gäi lµ th môc con. Th môc chøa th môc con ®îc gäi lµ th môc mÑ. Nh vËy, mçi th môc cã thÓ chøa tÖp vµ th môc con. Ngo¹i trõ th môc gèc, mäi th môc ®Òu ph¶i ®îc ®Æt tªn. Tªn th môc thêng ®îc ®Æt theo quy c¸ch ®Æt phÇn tªn cña tªn tÖp. Víi tæ chøc th môc, ta cã thÓ ®Æt cïng mét tªn cho c¸c tÖp (hay th môc) kh¸c nhau víi ®iÒu kiÖn c¸c tÖp (hay th môc) ®ã ph¶i ë nh÷ng th môc mÑ kh¸cnhau. Cã thÓ h×nh dung cÊu tróc th môc nh mét c©y, mçi th môc lµ mét cµnh, mçi tÖp lµ mét l¸. L¸ ph¶i thuéc vÒ mét cµnh nµo ®ã. Mçi cµnh ngoµi l¸ cã thÓ cã c¸c cµnh con. 65

VÝ dô, ta cã s¬ ®å d¹ng c©y c¸c tÖp vµ th môc nh h×nh 30, trong ®ã tªn c¸c th môc ®îc ®ãng khung. Truong THPT TO HIEU C:\\ KhOi 12 H×nh 30. Tæ chøc th| môc 12A.DOC 12B.DOC Khoi 11 11A.DOC 11B.DOC Khoi 10 10A.DOC 10b.DOC ë h×nh 30, s¬ ®å bªn tr¸i m« t¶ th môc gèc chøa th môc con víi tªn lµ PASCAL vµ tÖp AUTOEXEC.BAT. Trong th môc con PASCAL l¹i cã th môc con BAITAP vµ hai tÖp lµ BGIDEMO.PAS vµ BTO.PAS. Trong th môc con BAITAP l¹i cã ba tÖp lµ BT1.PAS, BT2.PAS vµ BT3.PAS. S¬ ®å bªn ph¶i m« t¶ th môc truong THPT to hieu ®îc t¹o ra trong Windows, trong ®ã cã ba th môc con khOi 10, khOi 11 vµ khOi 12, mçi th môc con chøa hai tÖp. §Ó ®Þnh vÞ tÖp cÇn thiÕt, ta ph¶i ®a ra chØ dÉn gåm tªn c¸c th môc theo chiÒu ®i tõ th môc gèc tíi th môc chøa tÖp vµ sau cïng lµ tªn tÖp, trong ®ã tªn c¸c th môc vµ tªn tÖp ph©n c¸ch nhau bëi kÝ tù “\\”. Mét chØ dÉn nh vËy ®îc gäi lµ mét ®Æêng dÉn (Path). Trong trêng hîp cÇn thiÕt, cã thÓ chØ tªn æ ®Üa, tªn æ ®Üa ®îc ph©n c¸ch víi ®êng dÉn bëi dÊu“:” vµ ®i liÒn víi th môc gèc. Mét ®êng dÉn cã c¶ tªn æ ®Üa ®îc gäi lµ ®Æêng dÉn ®Çy ®ñ cña tÖp. VÝ dô, C:\\PASCAL\\BAITAP\\BT1.PAS. 2. HÖ thèng qu¶n lÝ tÖp HÖ thèng qu¶n lÝ tÖp lµ mét thµnh phÇn cña hÖ ®iÒu hµnh, cã nhiÖm vô tæ chøc th«ng tin trªn bé nhí ngoµi, cung cÊp c¸c dÞch vô ®Ó ngêi dïng cã thÓ dÔ 66

dµng thùc hiÖn viÖc ®äc/ghi th«ng tin trªn bé nhí ngoµi vµ ®¶m b¶o cho c¸c ch¬ng tr×nh ®ang ho¹t ®éng trong hÖ thèng cã thÓ ®ång thêi truy cËp tíi c¸ctÖp. HÖ thèng qu¶n lÝ tÖp cã mét sè ®Æc trng sau: x §¶m b¶o tèc ®é truy cËp th«ng tin cao, lµm cho hiÖu suÊt chung cña hÖ thèng kh«ng bÞ phô thuéc nhiÒu vµo tèc ®é cña thiÕt bÞ ngo¹i vi; x §éc lËp gi÷a th«ng tin vµ ph¬ng tiÖn mang th«ng tin; x §éc lËp gi÷a ph¬ng ph¸p lu tr÷ vµ ph¬ng ph¸p xö lÝ; x Sö dông bé nhí ngoµi mét c¸ch hiÖu qu¶; x Tæ chøc b¶o vÖ th«ng tin gióp h¹n chÕ ¶nh hëng cña c¸c lçi kÜ thuËt hoÆc ch¬ng tr×nh. HÖ qu¶n lÝ tÖp cho phÐp ngêi dïng thùc hiÖn mét sè phÐp xö lÝ nh: T¹o th môc, ®æi tªn, xo¸, sao chÐp, di chuyÓn tÖp/th môc, xem néi dung th môc, t×m kiÕm tÖp/th môc,... §Ó t¹o ®iÒu kiÖn thuËn tiÖn cho viÖc truy cËp néi dung tÖp, xem, söa ®æi, in,... hÖ thèng cho phÐp g¾n kÕt ch¬ng tr×nh xö lÝ víi tõng lo¹i tÖp (ph©n lo¹i theo phÇn më réng). VÝ dô, trong hÖ ®iÒu hµnh Windows, ngêi dïng chØ cÇn kÝch ho¹t trùc tiÕp vµo tÖp, hÖ thèng sÏ tù khëi ®éng ch¬ng tr×nh t¬ng øng ®· g¾n kÕt. Ch¼ng h¹n, khi kÝch ho¹t mét tÖp cã phÇn më réng lµ .DOC th× Windows sÏ khëi ®éng Microsoft Word ®Ó lµm viÖc víi nã. Chó ý: Trong Windows, kÝch ho¹t tÖp b»ng c¸ch nh¸y ®óp chuét lªn biÓu txîng hoÆc tªn cña tÖp ®ã. Víi c¸c thao t¸c qu¶n lÝ tÖp thêng dïng nh sao chÐp, di chuyÓn, xo¸,... hÖ thèng cung cÊp mét sè c¸ch thùc hiÖn kh¸c nhau ®¶m b¶o thuËn tiÖn tèi ®a cho ngêi dïng. C¸c thuËt ng÷ chÝnh TÖp; Thx môc; Tªn tÖp; §xêng dÉn; Qu¶n lÝ tÖp. 67

†12. Giao tiÕp víi hÖ ®iÒu hnh 1. N¹p hÖ ®iÒu hµnh §Ó lµm viÖc ®îc víi m¸y tÝnh, hÖ ®iÒu hµnh ph¶i ®îc n¹p vµo bé nhí trong. Muèn n¹p hÖ ®iÒu hµnh ta cÇn: x Cã ®Üa khëi ®éng  ®Üa chøa c¸c ch¬ng tr×nh phôc vô viÖc n¹p hÖ ®iÒu hµnh; x Thùc hiÖn mét trong c¸c thao t¸c sau: + BËt nguån (khi m¸y ®ang ë tr¹ng th¸i t¾t); + NhÊn nót Reset (nÕu m¸y ®ang ë tr¹ng th¸i ho¹t ®éng vµ trªn m¸y cã nót nµy). Th«ng thêng, ®Ó n¹p hÖ ®iÒu hµnh, m¸y tÝnh t×m ch¬ng tr×nh khëi ®éng theo thø tù trªn æ ®Üa cøng C, æ ®Üa mÒm A, æ ®Üa CD. MÆc ®Þnh lµ nÕu kh«ng cã ®Üa cøng hoÆc ®Üa cøng kh«ng chøa ch¬ng tr×nh khëi ®éng, hÖ thèng sÏ t×m ch¬ng tr×nh khëi ®éng trªn æ ®Üa A. NÕu kh«ng cã æ ®Üa A hay ®Üa A còng kh«ng cã ch¬ng tr×nh khëi ®éng th× hÖ thèng sÏ t×m tiÕp trªn æ ®Üa CD. Tuú theo thiÕt ®Æt trong m¸y tÝnh, tr×nh tù t×m kiÕm cã thÓ thay ®æi. Khi bËt nguån, c¸c ch¬ng tr×nh cã s½n trong ROM sÏ kiÓm tra bé nhí trong vµ c¸c thiÕt bÞ ®ang ®îc kÕt nèi víi m¸y tÝnh. Sau ®ã, ch¬ng tr×nh nµy t×m ch¬ng tr×nh khëi ®éng trªn ®Üa khëi ®éng, n¹p ch¬ng tr×nh khëi ®éng vµo bé nhí trong vµ kÝch ho¹t nã. Ch¬ng tr×nh khëi ®éng sÏ t×m c¸c m«®un cÇn thiÕt cña hÖ ®iÒu hµnh trªn ®Üa khëi ®éng vµ n¹p chóng vµo bé nhí trong. 2. C¸ch lµm viÖc víi hÖ ®iÒu hµnh HÖ ®iÒu hµnh vµ ngêi dïng thêng xuyªn ph¶i giao tiÕp ®Ó trao ®æi th«ng tin trong qu¸ tr×nh lµm viÖc. HÖ thèng yªu cÇu cung cÊp th«ng tin, th«ng b¸o cho ngêi dïng biÕt kÕt qu¶ thùc hiÖn ch¬ng tr×nh hoÆc c¸c bíc thùc hiÖn, c¸c lçi gÆp khi thùc hiÖn ch¬ng tr×nh, híng dÉn c¸c thao t¸c cÇn hoÆc nªn thùc hiÖn trong tõng trêng hîp cô thÓ. 68

Ngêi dïng cã thÓ ®a yªu cÇu hoÆc th«ng tin vµo hÖ thèng b»ng hai c¸ch sau: x C¸ch 1. Sö dông c¸c lÖnh (Command); x C¸ch 2. Sö dông c¸c ®Ò xuÊt do hÖ thèng ®a ra thêng díi d¹ng b¶ng chän (Menu), nót lÖnh (Button), cöa sæ (Window) chøa hép tho¹i (Dialog box),... ViÖc sö dông c¸ch thø nhÊt ®Ó giao tiÕp víi m¸y cã u ®iÓm lµ lµm cho hÖ thèng biÕt chÝnh x¸c c«ng viÖc cÇn lµm vµ do ®ã lÖnh ®îc thùc hiÖn ngay lËp tøc. Tuy vËy c¸ch nµy cã nhîc ®iÓm lµ ngêi dïng ph¶i nhí c©u lÖnh vµ ph¶i thao t¸c kh¸ nhiÒu trªn bµn phÝm ®Ó gâ c©u lÖnh ®ã. VÝ dô, trong hÖ ®iÒu hµnh MS-DOS ®Ó xem trªn th môc gèc cña ®Üa A cã néi dung g× vµ ®a ra danh s¸ch tÖp vµ th môc s¾p xÕp theo thø tù b¶ng ch÷ c¸i, ngêi dïng kh«ng nh÷ng ph¶i biÕt c©u lÖnh DIR, tham sè ON mµ cßn mÊt thêi gian gâ tõ bµn phÝm c©u lÖnh: DIR A:\\ /ON€ Khi sö dông c¸ch thø hai, hÖ thèng sÏ cho ngêi dïng biÕt cã thÓ lµm ®îc nh÷ng c«ng viÖc g× hay nh÷ng tham sè nµo cã thÓ ®îc ®a vµo vµ ngêi dïng chØ cÇn chän c«ng viÖc hoÆc tham sè thÝch hîp. Cöa sæ cã thÓ ®a ra díi d¹ng v¨n b¶n (h. 31) (gåm c¸c nót chän, hép nhËp v¨n b¶n, nót qu¶n lÝ danh s¸ch c¸c môc chän, nót lÖnh,...) hoÆc díi d¹ng c¸c biÓu tîng (Icon) ®Æc trng cho c«ng viÖc hoÆc kÕt hîp biÓu tîng víi dßng chó thÝch (h.32). H×nh 31. Hép tho¹i d¹ng v¨n b¶n 69

Trong c¸ch thø hai, ngêi dïng kh«ng cÇn biÕt quy c¸ch c©u lÖnh cô thÓ (mÆc dï lu«n cã nh÷ng c©u lÖnh t¬ng øng) vµ còng kh«ng cÇn biÕt tríc lµ hÖ thèng cã nh÷ng kh¶ n¨ng cô thÓ nµo. H×nh 32. Cöa sæ chøa c¸c biÓu t|îng Ngêi dïng cã thÓ dïng bµn phÝm hoÆc chuét ®Ó x¸c ®Þnh môc hoÆc biÓu tîng, nhê ®ã dÔ khai th¸c hÖ thèng h¬n. 3. Ra khái hÖ thèng KÕt thóc phiªn lµm viÖc, ngêi dïng ph¶i x¸c lËp chÕ ®é ra khái hÖ thèng ®Ó hÖ ®iÒu hµnh dän dÑp c¸c tÖp trung gian, lu c¸c tham sè cÇn thiÕt, ng¾t kÕt nèi m¹ng,... Nh÷ng c«ng viÖc ®ã lµ hÕt søc cÇn thiÕt ®Ó tr¸nh mÊt m¸t tµi nguyªn vµ chuÈn bÞ cho phiªn lµm viÖc tiÕp ®îc thuËn tiÖn h¬n. Mét sè hÖ ®iÒu hµnh hiÖn nay cã ba chÕ ®é chÝnh ®Ó ra khái hÖ thèng: x T¾t m¸y (Shut Down hoÆc Turn Off); x T¹m ngõng (Stand By); x Ngñ ®«ng (Hibernate). 70

Shut Down (Turn Off): Chän chÕ ®é nµy, hÖ ®iÒu hµnh sÏ dän dÑp hÖ thèng vµ sau ®ã t¾t nguån (ë c¸c m¸y cã thiÕt bÞ t¾t nguån tù ®éng) hoÆc ®a ra th«ng b¸o cho ngêi dïng biÕt khi nµo cã thÓ t¾t nguån. ChÕ ®é nµy lµ c¸ch t¾t m¸y tÝnh an toµn, mäi thay ®æi trong thiÕt ®Æt hÖ thèng ®îc lu vµo ®Üa cøng tríc khi nguån ®îc t¾t. Stand By: Chän chÕ ®é nµy ®Ó m¸y t¹m nghØ, tiªu thô Ýt n¨ng lîng nhÊt nhng ®ñ ®Ó ho¹t ®éng trë l¹i ngay lËp tøc. Khi ë chÕ ®é nµy, nÕu x¶y ra mÊt ®iÖn (nguån bÞ t¾t) c¸c th«ng tin trong RAM sÏ bÞ mÊt. V× vËy tríc khi t¾t m¸y b»ng Stand By, cÇn ph¶i lu c«ng viÖc ®ang ®îc thùc hiÖn. Hibernate: Chän chÕ ®é nµy ®Ó t¾t m¸y sau khi lu toµn bé tr¹ng th¸i ®ang lµm viÖc hiÖn thêi vµo ®Üa cøng. Khi khëi ®éng l¹i, m¸y tÝnh nhanh chãng thiÕt lËp l¹i toµn bé tr¹ng th¸i ®ang lµm viÖc tríc ®ã nh c¸c ch¬ng tr×nh ®ang thùc hiÖn, c¸c tµi liÖu cßn më,... C©u hái vµ bµi tËp 1. TÖp lµ g×? 2. V× sao cã thÓ nãi \"CÊu tróc thw môc cã d¹ng c©y\"? 3. Em h·y cho biÕt quy t¾c ®Æt tªn tÖp trong Windows. Nªu ba tªn tÖp ®óng vµ ba tªn tÖp sai trong Windows. 4. Cã thÓ lwu hai tÖp víi c¸c tªn Bao_cao.txt vµ BAO_CAO.TXT trong cïng mét thw môc ®wîc hay kh«ng? Gi¶i thÝch. 5. H·y nªu c¸c ®Æc trwng cña hÖ thèng qu¶n lÝ tÖp. 6. Trong hÖ ®iÒu hµnh Windows, tªn tÖp nµo sau ®©y lµ hîp lÖ? A) X.Pas.P; B) U/I.DOC; C) HUT.TXT-BMP; D) A.A-C.D; E) HY*O.D; F) H T H.DOC. 7. Cho c©y thw môc nhw h×nh 33, h·y chØ ra ®wêng dÉn ®Õn tÖp happybirthday.mp3, EmHocToan.zip,... 71

H×nh 33. C©y th| môc Bˆi tËp vˆ thùc hˆnh 3 Lˆm quen víi hÖ ®iÒu hˆnh 1. Môc ®Ých, yªu cÇu x Thùc hiÖn c¸c thao t¸c vµo/ra hÖ thèng; x Thùc hµnh c¸c thao t¸c c¬ b¶n víi chuét, bµn phÝm; x Lµm quen víi c¸c æ ®Üa, cæng USB. 2. Néi dung a) Vµo/ra hÖ thèng a1) §¨ng nhËp hÖ thèng Ngêi dïng ph¶i cã mét tµi kho¶n (Account) gåm tªn (User name) vµ mËt khÈu (Password) ®Ó ®¨ng nhËp vµo hÖ thèng. Mµn h×nh ®¨ng nhËp thêng nh h×nh 34: 72

H×nh 34. M„n h×nh ®¨ng nhËp x NhËp tªn vµ mËt khÈu vµo « t¬ng øng råi nhÊn phÝm Enter hoÆc nh¸y chuét lªn nót OK ®Ó ®¨ng nhËp hÖ thèng. x Nh¸y ®óp chuét lªn mét sè biÓu tîng ë mµn h×nh nÒn. a2) Ra khái hÖ thèng Thùc hiÖn theo c¸c bíc sau: c Nh¸y chuét lªn nót Start ë gãc tr¸i, bªn díi cña mµn h×nh nÒn. d Chän Turn Off (hoÆc Shut Down). Stand By Turn Off Restart NhÊn phÝm Shift vµ 73 chän chÕ ®é Hibernate H×nh 35. Ra khái hÖ thèng

e Chän tiÕp mét trong c¸c môc sau (h. 35): o Stand By ®Ó t¾t m¸y t¹m thêi; o Turn Off (hoÆc Shut Down) ®Ó t¾t m¸y; o Restart ®Ó n¹p l¹i hÖ ®iÒu hµnh; o Hibernate ®Ó lu toµn bé tr¹ng th¸i ®ang lµm viÖc hiÖn thêi tríc khi t¾t m¸y. Chó ý: Ra khái hÖ thèng theo nh÷ng kiÓu kh¸c nhau vµ vµo l¹i hÖ thèng, quan s¸t sù kh¸c biÖt khi vµo l¹i hÖ thèng øng víi nh÷ng c¸ch ra kh¸c nhau. b) Thao t¸c víi chuét N¾m v÷ng c¸c thao t¸c c¬ b¶n víi chuét sÏ gióp lµm viÖc víi m¸y tÝnh hiÖu qu¶ h¬n. C¸c thao t¸c c¬ b¶n víi chuét gåm: x Di chuyÓn chuét; x Nh¸y chuét; x Nh¸y nót ph¶i chuét; x Nh¸y ®óp chuét; x KÐo th¶ chuét. c) Bµn phÝm NhËn biÕt mét sè lo¹i phÝm chÝnh: x PhÝm kÝ tù/sè, nhãm phÝm sè bªn ph¶i,... x PhÝm chøc n¨ng nh: F1, F2,... x PhÝm ®iÒu khiÓn: Enter, Ctrl, Alt, Shift,... x PhÝm xo¸: Delete, Backspace. x PhÝm di chuyÓn: c¸c phÝm mòi tªn, Home, End,... d) æ ®Üa vµ cæng USB x Quan s¸t æ ®Üa mÒm, æ ®Üa CD,... x NhËn biÕt cæng USB vµ c¸c thiÕt bÞ sö dông cæng USB nh thiÕt bÞ nhí flash, chuét, m¸y in,... 74

Bˆi tËp vˆ thùc hˆnh 4 giao tiÕp víi hÖ ®iÒu hˆnh windows 1. Môc ®Ých, yªu cÇu Lµm quen víi c¸c thao t¸c c¬ b¶n trong giao tiÕp víi Windows 2000, Windows XP,... nh thao t¸c víi cöa sæ, biÓu tîng, b¶ng chän. 2. Néi dung Trong Windows, mçi c«ng viÖc ®Òu cã thÓ thùc hiÖn b»ng nhiÒu c¸ch kh¸c nhau. Ngêi dïng cã thÓ chän c¸ch nµy hay c¸ch kh¸c phô thuéc vµo thãi quen, së thÝch hay hoµn c¶nh cô thÓ. Díi ®©y, c¸c thao t¸c ®îc nªu theo tr×nh tù ®¶m b¶o c«ng viÖc ®îc thùc hiÖn kh«ng phô thuéc vµo phiªn b¶n hÖ ®iÒu hµnh vµ tham sè khai th¸c cô thÓ do ngêi dïng quyÕt ®Þnh trong môc tuú chän cña Windows. a) Mµn h×nh nÒn (Desktop) H×nh 36. M„n h×nh nÒn 75

NhËn biÕt c¸c ®èi tîng trªn mµn h×nh nÒn: x C¸c biÓu tîng: Gióp truy cËp nhanh nhÊt; x B¶ng chän Start: Chøa danh môc c¸c ch¬ng tr×nh hoÆc nhãm ch¬ng tr×nh ®· ®îc cµi ®Æt trong hÖ thèng vµ nh÷ng c«ng viÖc thêng dïng kh¸c; x Thanh c«ng viÖc Taskbar: Chøa nót Start, c¸c ch¬ng tr×nh ®ang ho¹t ®éng. b) Nót Start Nh¸y chuét lªn nót Start ®Ó më b¶ng chän Start. B¶ng chän nµy cho phÐp: x Më c¸c ch¬ng tr×nh cµi ®Æt trong hÖ thèng; x KÝch ho¹t c¸c biÓu tîng nh My Computer, My Documents,... x Xem thiÕt ®Æt m¸y in, b¶ng cÊu h×nh hÖ thèng Control Panel; x Trî gióp hay t×m kiÕm tÖp/th môc; x Chän c¸c chÕ ®é ra khái hÖ thèng. c) Cöa sæ NhËn biÕt mét sè thµnh phÇn chÝnh nh thanh tiªu ®Ò, thanh b¶ng chän, thanh c«ng cô, thanh tr¹ng th¸i, thanh cuén, nót ®iÒu khiÓn,... Thanh tiªu ®Ò C¸c nót ®iÒu khiÓn Thanh b¶ng chän Thanh c«ng cô Thanh cuén däc Thanh cuén ngang Thanh tr¹ng th¸i H×nh 37. Mét sè th„nh phÇn chÝnh cña cöa sæ 76

c1) Thay ®æi kÝch thÆíc cöa sæ C¸ch 1: Dïng c¸c nót ®iÒu khiÓn cöa sæ ë gãc trªn, bªn ph¶i cöa sæ ®Ó thu gän, phãng to, trë vÒ kÝch thíc ban ®Çu hoÆc ®ãng cöa sæ (h. 38). H×nh 38. C¸c nót ®iÒu khiÓn cöa sæ m„n h×nh C¸ch 2: Dïng chuét ®Ó thay ®æi kÝch thíc cöa sæ, thùc hiÖn nh sau: c §a con trá chuét tíi biªn cöa sæ cÇn thay ®æi kÝch thíc cho ®Õn khi con trá cã d¹ng mòi tªn hai chiÒu ( , , hoÆc ); d KÐo th¶ chuét ®Ó ®îc kÝch thíc mong muèn. c2) Di chuyÓn cöa sæ Di chuyÓn cöa sæ b»ng c¸ch ®a con trá lªn thanh tiªu ®Ò cña cöa sæ vµ kÐo th¶ ®Õn vÞ trÝ mong muèn. d) BiÓu t€îng Mét sè biÓu tîng chÝnh trªn mµn h×nh nÒn gåm: x (Tµi liÖu cña t«i): Chøa tµi liÖu; x (M¸y tÝnh cña t«i): Chøa biÓu tîng c¸c ®Üa; x (Thïng r¸c): Chøa c¸c tÖp vµ th môc ®· xo¸. Mét sè thao t¸c víi biÓu tîng: x Chän: Nh¸y chuét vµo biÓu tîng; x KÝch ho¹t: Nh¸y ®óp chuét vµo biÓu tîng; x Thay ®æi tªn (nÕu ®îc): c Nh¸y chuét lªn phÇn tªn ®Ó chän biÓu tîng; 77

d Nh¸y chuét mét lÇn n÷a lªn phÇn tªn vµ tiÕn hµnh söa; e NhÊn phÝm Enter sau khi ®· söa xong (nÕu kh«ng muèn thay ®æi n÷a th× nhÊn phÝm Esc). Chó ý: ë bxíc thø hai dïng c¸c phÝm mòi tªn ®Ó di chuyÓn vµ c¸c phÝm xo¸ ®Ó söa. x Di chuyÓn: Nh¸y chuét ®Ó chän biÓu tîng. KÐo th¶ chuét ®Ó di chuyÓn biÓu tîng tíi vÞ trÝ míi. x Xo¸: Chän biÓu tîng råi nhÊn phÝm Delete. x Xem thuéc tÝnh cña biÓu tÆîng: Nh¸y nót ph¶i chuét lªn biÓu tîng ®Ó më b¶ng chän t¾t, råi chän Properties. B¶ng chän t¾t nµy cßn cho phÐp thùc hiÖn hÇu hÕt c¸c thao t¸c víi biÓu tîng nh kÝch ho¹t, ®æi tªn, sao chÐp, xo¸,... e) B¶ng chän x Lµm quen víi mét sè b¶ng chän trong cöa sæ th môc: o File: Chøa c¸c lÖnh nh t¹o míi (th môc), më, ®æi tªn, t×m kiÕm tÖp vµ th môc. o Edit: Chøa c¸c lÖnh so¹n th¶o nh sao chÐp, c¾t, d¸n,... o View: Chän c¸ch hiÓn thÞ c¸c biÓu tîng trong cöa sæ. x Thùc hiÖn lÖnh trong b¶ng chän b»ng c¸ch nh¸y chuét lªn tªn b¶ng chän råi nh¸y chuét lªn môc t¬ng øng víi lÖnh cÇn thùc hiÖn. f) Tæng hîp x Chän lÖnh Start o Control Panel råi nh¸y ®óp chuét vµo biÓu tîng Date and Time ®Ó xem ngµy giê cña hÖ thèng. x Chän lÖnh Start o All Programs o Accessories o Calculator ®Ó më tiÖn Ých Calculator vµ tÝnh biÓu thøc: 128*4 +15*9 – 61*35.5. 78

Bˆi tËp vˆ thùc hˆnh 5 thao t¸c víi tÖp vˆ th€ môc 1. Môc ®Ých, yªu cÇu x Lµm quen víi hÖ thèng qu¶n lÝ tÖp trong Windows 2000, WindowsXP,...; x Thùc hiÖn mét sè thao t¸c víi tÖp vµ th môc; x Khëi ®éng ®îc mét sè ch¬ng tr×nh ®· cµi ®Æt trong hÖ thèng. 2. Néi dung a) Xem néi dung ®Üa/th€ môc §Ó xem néi dung mét ®Üa/th môc ta kÝch ho¹t biÓu tîng ®Üa hay th môc ®ã. KÝch ho¹t biÓu tîng My Computer trªn mµn h×nh nÒn ®Ó xem c¸c biÓu tîng ®Üa(h. 39). H×nh 39. Mét sè biÓu t|îng ®Üa v„ th| môc x Xem néi dung ®Üa KÝch ho¹t biÓu tîng ®Üa C, khi ®ã cöa sæ néi dung th môc gèc cña ®Üa C (h. 40) ®îc më ra. x Xem néi dung th môc KÝch ho¹t biÓu tîng th môc muèn xem. 79

Chó ý: Néi dung thx môc cã thÓ ®xîc hiÓn thÞ dxíi d¹ng biÓu txîng (nhx ë h×nh 39), d¹ng danh s¸ch tªn tÖp hoÆc mét sè d¹ng kh¸c theo tuú chän trong b¶ng chän View. NÕu cöa sæ kh«ng ®ñ lín ®Ó chøa hÕt néi dung thx môc, ta cã thÓ kÐo thanh cuén ë c¹nh ph¶i (thanh cuén däc) hoÆc thanh cuén ë c¹nh dxíi cöa sæ (thanh cuén ngang) ®Ó xem phÇn cßn l¹i. Trë vÒ thx môc mÑ H×nh 40. Néi dung th| môc gèc ®Üa C b) T¹o th€ môc míi, ®æi tªn tÖp/th€ môc b1) T¹o thÆ môc míi c Më cöa sæ th môc sÏ chøa th môc míi (thao t¸c \"Xem néi dung ®Üa/th môc\"); d Nh¸y nót ph¶i chuét t¹i vïng trèng trong cöa sæ th môc, ®a con trá chuét xuèng môc New trong b¶ng chän t¾t ®Ó më b¶ng chän con; e Nh¸y chuét chän môc Folder. Trªn mµn h×nh sÏ xuÊt hiÖn biÓu tîng th môc míi víi tªn t¹m thêi lµ New Folder. Ta chØ cÇn gâ tªn th môc råi nhÊn phÝm Enter. b2) §æi tªn tÖp/thÆ môc T¬ng tù nh c¸ch ®æi tªn biÓu tîng: c Nh¸y chuét vµo tªn cña tÖp/th môc; d Nh¸y chuét vµo tªn mét lÇn n÷a; e Gâ tªn míi råi nhÊn phÝm Enter hoÆc nh¸y chuét vµo biÓu tîng. 80

Chó ý: Cã thÓ thùc hiÖn c¸c c«ng viÖc trªn b»ng c¸ch vµo b¶ng chän File, nh¸y chuét chän môc New ®Ó t¹o thx môc míi hay Rename ®Ó ®æi tªn tÖp/thx môc. c) Sao chÐp, di chuyÓn, xo¸ tÖp/th€ môc §Ó thùc hiÖn c¸c thao t¸c qu¶n lÝ tÖp nh sao chÐp, di chuyÓn hay xo¸, tríc hÕt ta ph¶i chän tÖp/th môc theo c¸c c¸ch sau: x Chän mét ®èi tîng: Nh¸y chuét vµo biÓu tîng t¬ng øng. x Chän nhiÒu ®èi tîng: KÐo th¶ chuét lªn nh÷ng ®èi tîng cÇn chän hoÆc nhÊn gi÷ phÝm Ctrl vµ nh¸y chuét lªn tõng ®èi tîng cÇn chän. c1) Sao chÐp tÖp/thÆ môc c Chän tÖp/th môc cÇn sao chÐp; d Trong b¶ng chän Edit, chän môc Copy (h. 41); e Nh¸y chuét chän th môc sÏ chøa tÖp/th môc cÇn sao chÐp; f Trong b¶ng chän Edit, chän môc Paste. H×nh 41. Sao chÐp tÖp c2) Xo¸ tÖp/thÆ môc c Chän tÖp/th môc cÇn xo¸; d NhÊn phÝm Delete hoÆc nhÊn tæ hîp phÝm Shift+Delete. Chó ý: NÕu chØ nhÊn phÝm Delete, tÖp/thx môc ®ang chän ®xîc ®xa vµo Recycle Bin, chØ khi nµo ta xo¸ nã trong Recycle Bin hoÆc Recycle Bin ®Çy th× tÖp/thx môc míi bÞ xo¸ thùc sù. Khi dïng tæ hîp phÝm Shift+Delete ®Ó xo¸ th× tÖp/thx môc ®ang chän bÞ xo¸ thùc sù. 81

c3) Di chuyÓn tÖp/thÆ môc c Chän tÖp/th môc cÇn di chuyÓn; d Trong b¶ng chän Edit, chän môc Cut; e Nh¸y chuét chän th môc sÏ chøa tÖp/th môc cÇn di chuyÓn tíi; f Trong b¶ng chän Edit, chän môc Paste. c4) T×m kiÕm tÖp/thÆ môc c KÝch ho¹t biÓu tîng My Computer; d Nh¸y chuét vµo nót Search trªn thanh c«ng cô ®Ó më hép tho¹i t×m kiÕm; e Trong hép tho¹i, chän All files and folders; f NhËp tªn tÖp/th môc cÇn t×m vµo « All or part of the file name. Tªn tÖp cã thÓ sö dông c¸c kÝ tù ®¹i diÖn nh * vµ ?; g Chän nót Search ®Ó t×m, kÕt qu¶ sÏ hiÖn ë « bªn ph¶i cöa sæ. Chó ý:  Môc Look in trong hép tho¹i t×m kiÕm chØ ra ph¹m vi t×m kiÕm tÖp/thx môc;  KÝ tù ? trong tªn tÖp/thx môc ®xîc hiÓu lµ mét kÝ tù bÊt k×;  KÝ tù * trong tªn tÖp/thx môc ®xîc hiÓu lµ mét hoÆc nhiÒu kÝ tù bÊt k×. d) Xem néi dung tÖp vµ khëi ®éng ch€¬ng tr×nh d1) Xem néi dung tÖp Windows thêng g¾n s½n c¸c phÇn mÒm xö lÝ víi tõng lo¹i tÖp, vÝ dô nh tÖp cã phÇn më réng .DOC lµ tÖp tµi liÖu cña phÇn mÒm Microsoft Word, tÖp cã phÇn më réng .XLS lµ tÖp b¶ng tÝnh cña phÇn mÒm Microsoft Excel,... §Ó xem néi dung nh÷ng tÖp nµy chØ cÇn nh¸y ®óp chuét vµo tªn hay biÓu tîng cña tÖp. Chó ý: NÕu lo¹i tÖp nµo ®ã kh«ng ®xîc g¾n s½n phÇn mÒm xö lÝ th× hÖ thèng sÏ ®xa ra danh môc c¸c phÇn mÒm ®Ó ta chän. d2) Khëi ®éng mét sè chƬng tr×nh ®· ®Æîc cµi ®Æt trong hÖ thèng x NÕu ch¬ng tr×nh ®· cã biÓu tîng trªn mµn h×nh nÒn th× chØ cÇn nh¸y ®óp chuét vµo biÓu tîng t¬ng øng. x NÕu ch¬ng tr×nh kh«ng cã biÓu tîng trªn mµn h×nh nÒn th× thùc hiÖn: c Nh¸y chuét vµo nót Start (ë gãc tr¸i bªn díi mµn h×nh); d Nh¸y chuét vµo môc Programs (hoÆc All Programs) ®Ó më b¶ng chän ch¬ng tr×nh; e Nh¸y chuét vµo môc hoÆc tªn ch¬ng tr×nh ë b¶ng chän ch¬ng tr×nh. 82

H×nh 42. Chän ch|¬ng tr×nh tõ b¶ng chän Start Cã mét sè ch¬ng tr×nh phôc vô hÖ thèng nh Disk Cleanup (dän dÑp ®Üa), System Restore (kh«i phôc hÖ thèng),... (h. 42) ®îc cµi ®Æt trong môc Accessorieso System Tools. e) Tæng hîp e1) H·y nªu c¸ch t¹o th môc míi víi tªn lµ BAITAP trong th môc My Documents. e2) Cã nh÷ng c¸ch nµo ®Ó sao chÐp mét tÖp tõ ®Üa nµy sang mét ®Üa kh¸c trong Windows? e3) Cã nh÷ng c¸ch nµo ®Ó xo¸ mét tÖp trong Windows? e4) Vµo th môc gèc cña ®Üa C vµ t¹o th môc cã tªn lµ tªn cña em. e5) T×m trong æ ®Üa C mét tÖp cã phÇn më réng lµ .DOC vµ xem néi dung tÖp®ã. e6) Xem néi dung ®Üa mÒm A hoÆc thiÕt bÞ nhí flash. 83

e7) Sao chÐp tÊt c¶ c¸c tÖp tõ ®Üa A hoÆc mét th môc tuú chän trªn thiÕt bÞ nhí flash vµo th môc míi t¹o ë c©u e4 trªn ®Üa C. e8) §æi tªn th môc míi t¹o ë c©u e7 thµnh tªn trêng hoÆc tØnh/thµnh phè n¬i em ®ang sèng vµ häc tËp. e9) Xem l¹i néi dung cña th môc trªn: x HiÓn thÞ c¸c tÖp theo thø tù ABC cña tªn tÖp; x HiÓn thÞ c¸c tÖp theo tr×nh tù ngµy th¸ng t¹o lËp hoÆc cËp nhËt; x HiÓn thÞ c¸c tÖp theo lo¹i tÖp (phÇn më réng). Chó ý: §Ó xem néi dung cña thx môc, më b¶ng chän View ®Ó thay ®æi c¸ch hiÓn thÞ c¸c tÖp. e10) Xo¸ th môc t¹o ë phÇn trªn. e11) Khëi ®éng ch¬ng tr×nh Disk Cleanup (dän dÑp ®Üa) hoÆc mét ch¬ng tr×nh trß ch¬i cã trong hÖ thèng. e12) H·y xem néi dung Recycle Bin vµ xo¸ tÊt c¶ c¸c tÖp trong ®ã (nÕu nã kh«ng rçng). C¸c thuËt ng÷ chÝnh Chx¬ng tr×nh khëi ®éng; LÖnh; Cöa sæ; B¶ng chän; BiÓu txîng; Hép tho¹i; Mµn h×nh nÒn; T¾t m¸y; T¹m ngõng; Ngñ ®«ng. C©u hái vµ bµi tËp 1. Cã bao nhiªu c¸ch ra khái hÖ thèng? C¸c c¸ch ®ã kh¸c nhau nhw thÕ nµo? 2. H·y nªu hai c¸ch ®wa yªu cÇu hoÆc th«ng tin vµo hÖ thèng. 3. LiÖt kª thø tù thao t¸c ®Ó t¹o mét thw môc míi trªn ®Üa mÒm A råi sao chÐp vµo ®ã hai tÖp tuú chän tõ ®Üa C. 4. H·y nªu c¸ch t×m tÊt c¶ c¸c tÖp ©m thanh cã phÇn më réng lµ .MP3. 5. H·y nªu c¸ch t×m tÊt c¶ c¸c tÖp v¨n b¶n cã phÇn më réng lµ .DOC vµ tªn b¾t ®Çu b»ng ba kÝ tù BTT. 6. Nªu c¸c bwíc cÇn thùc hiÖn ®Ó khëi ®éng chw¬ng tr×nh Disk Cleanup trong môc AccessoriesoSystem Tools cña hÖ thèng. 84

†13. Mét sè hÖ ®iÒu hnh th«ng dông Cã rÊt nhiÒu hÖ ®iÒu hµnh cña c¸c h·ng kh¸c nhau ®îc phæ biÕn trªn thÞ trêng thÕ giíi. Díi ®©y chØ giíi thiÖu mét sè hÖ ®iÒu hµnh phæ biÕn ë ViÖt Nam. 1. HÖ ®iÒu hµnh MS-DOS HÖ ®iÒu hµnh MS-DOS cña h·ng Microsoft trang bÞ cho m¸y tÝnh c¸ nh©n IBM PC. §©y lµ mét hÖ ®iÒu hµnh ®¬n gi¶n nhng hiÖu qu¶, phï hîp víi t×nh tr¹ng thiÕt bÞ cña m¸y tÝnh c¸ nh©n trong thËp kØ t¸m m¬i cña thÕ kØ XX. ViÖc giao tiÕp víi MS-DOS ®îc thùc hiÖn th«ng qua hÖ thèng lÖnh. MS-DOS lµ hÖ ®iÒu hµnh ®¬n nhiÖm mét ngêi dïng. Tuy vËy, víi c¸c phiªn b¶n n©ng cÊp tõ 4.01 trë ®i, trong MS-DOS ®· cã c¸c m«®un cho phÐp ngêi dïng cã thÓ thùc hiÖn ®ång thêi nhiÒu ch¬ng tr×nh. 2. HÖ ®iÒu hµnh Windows HiÖn nay, nhiÒu m¸y tÝnh sö dông hÖ ®iÒu hµnh Windows cña h·ng Microsoft víi c¸c phiªn b¶n c¶i tiÕn kh¸c nhau. Mét sè ®Æc trng chung cña Windows lµ: x ChÕ ®é ®a nhiÖm; x Cã mét hÖ thèng giao diÖn dùa trªn c¬ së b¶ng chän víi c¸c biÓu tîng kÕt hîp gi÷a ®å ho¹ vµ v¨n b¶n gi¶i thÝch; x Cung cÊp nhiÒu c«ng cô xö lÝ ®å ho¹ vµ ®a ph¬ng tiÖn (Multimedia) ®¶m b¶o khai th¸c cã hiÖu qu¶ nhiÒu lo¹i d÷ liÖu kh¸c nhau nh ©m thanh, h×nh ¶nh,... x §¶m b¶o c¸c kh¶ n¨ng lµm viÖc trong m«i trêng m¹ng. 85

C¸c phiªn b¶n míi h¬n cña Windows thÓ hiÖn c¸c ®Æc trng trªn ë møc ®é tiÕn bé h¬n. 3. C¸c hÖ ®iÒu hµnh UNIX vµ Linux HÖ ®iÒu hµnh UNIX do Ken T«m-x¬n (Ken Thompson) vµ §en-nit Rit-chi (Dennis Ritchie) thuéc phßng thÝ nghiÖm Bell cña h·ng AT&T x©y dùng tõ nh÷ng n¨m 1970. §©y lµ hÖ ®iÒu hµnh ®a nhiÖm nhiÒu ngêi dïng, cã kh¶ n¨ng ®¶m b¶o mét sè lîng rÊt lín ngêi dïng ®ång thêi khai th¸c hÖ thèng. Mét sè nÐt ®Æc trng c¬ b¶n cña UNIX lµ: x UNIX lµ hÖ ®iÒu hµnh ®a nhiÖm nhiÒu ngêi dïng; x Cã hÖ thèng qu¶n lÝ tÖp ®¬n gi¶n vµ hiÖu qu¶; x Cã mét hÖ thèng phong phó c¸c m«®un vµ ch¬ng tr×nh tiÖn Ých hÖ thèng. NÐt ®Æc biÖt cña UNIX lµ ®Õn 90% c¸c m«®un cña hÖ thèng ®îc viÕt trªn ng«n ng÷ lËp tr×nh bËc cao C, v× vËy cã thÓ dÔ dµng thay ®æi, bæ sung ®Ó phï hîp víi tõng hoµn c¶nh cô thÓ hoÆc chuyÓn ®æi tõ lo¹i m¸y nµy sang lo¹i m¸y kh¸c cã hÖ lÖnh kh«ng gièng nhau. Mét mÆt, tÝnh chÊt nµy ®· lµm cho UNIX ®îc triÓn khai øng dông réng r·i trªn nhiÒu lo¹i m¸y kh¸c nhau vµ hÖ thèng trë nªn m¹nh h¬n, linh ho¹t h¬n. MÆt kh¸c, nã lµm cho c¸c phiªn b¶n kh¸c nhau cña UNIX cã qu¸ nhiÒu sù kh¸c biÖt c¬ b¶n, mÊt tÝnh kÕ thõa vµ ®ång bé. V× vËy, tõ nh÷ng n¨m t¸m m¬i cña thÕ kØ XX vÒ sau, ngêi ta ®· ®Ò xuÊt mét lo¹t c¸c chuÈn cho viÖc x©y dùng UNIX. Trªn c¬ së cña UNIX, n¨m 1991 Li-nux Tua-r¬-van (Linus Torvalds  ngêi PhÇn Lan), khi cßn lµ sinh viªn, ®· ph¸t triÓn mét hÖ ®iÒu hµnh míi cho m¸y tÝnh c¸ nh©n gäi lµ Linux. Linux ®· cung cÊp c¶ ch¬ng tr×nh nguån cña toµn bé hÖ thèng, lµm cho nã cã tÝnh më rÊt cao, tøc lµ mäi ngêi cã thÓ ®äc, hiÓu c¸c ch¬ng tr×nh hÖ thèng, söa ®æi, bæ sung, n©ng cÊp vµ sö dông mµ kh«ng bÞ vi ph¹m b¶n quyÒn t¸c gi¶. ChÝnh v× vËy, Linux ®· thu hót sù chó ý cña rÊt nhiÒu ngêi trªn ph¹m vi toµn thÕ giíi vµ ®îc sao chÐp, phæ biÕn víi mét chi phÝ rÊt thÊp vÒ tµi liÖu, ®Üa (kh«ng ph¶i tr¶ tiÒn b¶n quyÒn). 86

Tuy nhiªn, do hÖ ®iÒu hµnh Linux ph¸t triÓn Linus Torvalds cã tÝnh më nªn kh«ng thÓ cã mét c«ng cô cµi ®Æt mang tÝnh chuÈn mùc, thèng nhÊt. MÆt kh¸c, cßn Ýt c¸c phÇn mÒm øng dông ch¹y trªn Linux so víi trªn Windows nªn viÖc sö dông Linux cßn bÞ h¹n chÕ. MÆc dï vËy, do mét sè ®Æc tÝnh u viÖt cña nã, ngêi ta dù ®o¸n trong t¬ng lai gÇn Linux cã kh¶ n¨ng c¹nh tranh víi hÖ ®iÒu hµnh Windows. Ngµy nay, Linux ®îc sö dông kh¸ phæ biÕn ë ch©u ¢u, nhÊt lµ trong c¸c trêng häc vµ khuynh híng nµy ngµy cµng ph¸t triÓn. C¸c thuËt ng÷ chÝnh MS-DOS; Windows; UNIX; Linux. C©u hái vµ bµi tËp 1. H·y nªu tªn c¸c hÖ ®iÒu hµnh vµ c¸c phiªn b¶n cña nã mµ em biÕt. 2. H·y nhËn xÐt wu vµ nhwîc ®iÓm cña c¸c hÖ ®iÒu hµnh Windows, Linux vµ UNIX. 3. Nªu vµ so s¸nh c¸c ®Æc trwng cña Windows vµ Linux. 87

Bµi ®äc thªm 4 LÞch sö ph¸t triÓn hÖ ®iÒu hµnh Giai ®o¹n 1945 - 1955: Ngxêi dïng viÕt chx¬ng tr×nh chñ yÕu trªn ng«n ng÷ m¸y. C¸c thiÕt bÞ ngo¹i vi cßn nghÌo c¶ vÒ sè lxîng lÉn chñng lo¹i. PhÇn mÒm trî gióp cho ngxêi lËp tr×nh chØ lµ c¸c thx viÖn chx¬ng tr×nh mÉu vµ mét sè chx¬ng tr×nh phôc vô. C¸c ng«n ng÷ lËp tr×nh ®ang ë trong giai ®o¹n h×nh thµnh, chxa ®xîc ®xa ra khai th¸c réng r·i. Giai ®o¹n 1955 - 1965: C¸c ng«n ng÷ lËp tr×nh ®xîc sö dông réng r·i. M¸y tÝnh ®xîc trang bÞ c¸c chx¬ng tr×nh dÞch. HÖ thèng phÇn mÒm ®xîc bæ sung c¸c chx¬ng tr×nh phôc vô n¹p, dÞch vµ thùc hiÖn chx¬ng tr×nh øng dông, ®ång thêi hç trî mét phÇn c¸c c«ng viÖc liªn quan tíi thiÕt bÞ ngo¹i vi. Nh÷ng ngxêi lµm viÖc víi m¸y tÝnh ®xîc ph©n thµnh hai líp: thao t¸c viªn vµ ngxêi lËp tr×nh. V× vËy, ë giai ®o¹n nµy xuÊt hiÖn ng«n ng÷ ®Ó thao t¸c viªn ®xa yªu cÇu vµo hÖ thèng vµ ®Ó ngxêi lËp tr×nh b¸o cho thao t¸c viªn biÕt c¸c c«ng viÖc cÇn thùc hiÖn. §ã lµ ng«n ng÷ vËn hµnh hÖ thèng. Giai ®o¹n 1965 - 1980: Víi sù ra ®êi cña m¸y tÝnh thÕ hÖ III, c«ng suÊt m¸y tÝnh t¨ng mét c¸ch ®¸ng kÓ, m¸y tÝnh ®xîc trang bÞ nhiÒu thiÕt bÞ ngo¹i vi ®a d¹ng ®ßi hái ph¶i cã mét hÖ thèng phôc vô víi nhiÒu tÝnh n¨ng míi. HÖ ®iÒu hµnh víi c¸c chøc n¨ng nhx ta thxêng thÊy ngµy nay ra ®êi ë giai ®o¹n nµy. §Æc ®iÓm quan träng cña hÖ thèng lµ kh¶ n¨ng ®¶m b¶o m«i trxêng ®a nhiÖm. HÖ ®iÒu hµnh tiªu biÓu cña giai ®o¹n nµy lµ OS IBM 360/370. Trong hÖ ®iÒu hµnh nµy, c¸c nguyªn t¾c c¬ b¶n vÒ qu¶n lÝ thiÕt bÞ ngo¹i vi, qu¶n lÝ bé nhí, ®iÒu ®é thùc hiÖn chx¬ng tr×nh,... ®xîc hiÖn thùc ho¸ mét c¸ch cã hiÖu qu¶. M¹ng m¸y tÝnh vµ hÖ ®iÒu hµnh m¹ng (trªn c¬ së OS IBM 360/370) còng ®xîc ra ®êi trong nh÷ng n¨m b¶y mx¬i cña thÕ kØ XX. Giai ®o¹n sau n¨m 1980: §©y lµ giai ®o¹n ph¸t triÓn bïng næ cña m¸y tÝnh c¸ nh©n. Nh÷ng hÖ ®iÒu hµnh trang bÞ cho m¸y tÝnh c¸ nh©n ®Çu nh÷ng n¨m t¸m mx¬i thÕ kØ XX nhx COMMANDOR, APPLE II, IBM PC XT,... cßn ®¬n gi¶n, vÒ tÝnh n¨ng kh«ng kh¸c nhiÒu víi hÖ ®iÒu hµnh nh÷ng n¨m s¸u mx¬i cña thÕ kØ XX. Tuy vËy, trªn c¬ së sù ph¸t triÓn nhx vò b·o cña khoa häc c«ng nghÖ vµ ®xîc kÕ thõa kinh nghiÖm x©y dùng hÖ ®iÒu hµnh trxíc ®ã, nh÷ng hÖ ®iÒu hµnh cho c¸c m¸y tÝnh c¸ nh©n nhanh chãng ®¹t ®Õn chuÈn mùc ®a nhiÖm nhiÒu ng|êi dïng. Tõ nh÷ng n¨m chÝn mx¬i cña thÕ kØ trxíc, m¹ng Internet ®· trë nªn phæ biÕn. HÖ ®iÒu hµnh ®xîc më réng bæ sung thªm kh¶ n¨ng khai th¸c cã hiÖu qu¶ c¸c m¹ng côc bé còng nhx m¹ng diÖn réng trªn c¬ së Internet. 88

HÖ ®iÒu h†nh Windows WINDOWS 95. Ra ®êi th¸ng 9 - 1995. §©y lµ hÖ BiÓu t|îng WINDOWS 95 ®iÒu hµnh thÕ hÖ míi trong c¸c hÖ ®iÒu hµnh mµ h·ng Microsoft cung cÊp cho thÞ trxêng thÕ giíi. Nã ®xîc ph¸t triÓn tõ phÇn mÒm Windows 3.11 trxíc ®ã. ChÕ ®é ®a nhiÖm ®xîc ®Þnh hxíng cho mét ng|êi dïng. C¸c chx¬ng tr×nh thùc hiÖn trong Windows 95 cã thÓ ®ång thêi sö dông chung c¸c tµi nguyªn cña hÖ thèng. Ngxêi dïng còng ®xîc ®¶m b¶o c¸c kh¶ n¨ng lµm viÖc trong m«i trxêng m¹ng, trao ®æi thx ®iÖn tö, fax. HÖ thèng giao diÖn ®å ho¹ ®xîc thiÕt kÕ ®¶m b¶o cho ngxêi dïng thuËn tiÖn tèi ®a vµ nhanh chãng hiÓu râ, lµm chñ hÖ thèng. ChÕ ®é b¶o vÖ ¸p dông trong Windows 95 lµm cho hÖ thèng kh«ng bÞ ph¸ háng khi mét chx¬ng tr×nh øng dông gÆp lçi trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn, ®ång thêi lµm cho hÖ thèng an toµn h¬n trxíc t¸c ®éng cña virus. WINDOWS NT (NT - New Technology) lµ mét hÖ ®iÒu hµnh ®xîc trang bÞ nhiÒu c«ng cô qu¶n trÞ m¹ng, cã mét hÖ thèng qu¶n lÝ tÖp hiÖu qu¶ vµ cã thÓ lµm viÖc víi ®Üa cã dung lxîng cùc lín. §©y lµ mét hÖ thèng cho phÐp khai th¸c m¸y tÝnh cã hiÖu qu¶ trong m«i trxêng m¹ng côc bé. WINDOWS 98 - §xîc trang bÞ chx¬ng tr×nh duyÖt Internet Explorer cho phÐp lµm viÖc thuËn tiÖn h¬n víi c¸c trang web. ViÖc kÕt nèi hÖ thèng víi Internet còng thuËn tiÖn vµ ®¬n gi¶n h¬n nhiÒu. ViÖc cµi ®Æt Windows 98 cho m¸y tÝnh ®Ó bµn vµ m¸y tÝnh x¸ch tay (Notebook) còng ®¬n gi¶n nhx nhau. §©y lµ mét ®Æc ®iÓm quan träng, v× ë thêi k× nµy, m¸y tÝnh x¸ch tay ®· trë nªn rÊt phæ biÕn. WINDOWS 2000/ WINDOWS XP - HÖ thèng ®xîc n©ng cÊp ®Ó thùc hiÖn chÕ ®é ®a nhiÖm cho nhiÒu ng|êi dïng. Mçi ngxêi dïng cã mét m«i trxêng hÖ thèng riªng, nhx cã mét phiªn b¶n hÖ ®iÒu hµnh ®éc lËp cho hä, viÖc thay ®æi ngxêi dïng ®xîc tiÕn hµnh ®¬n gi¶n vµ kh«ng lµm gi¸n ®o¹n ho¹t ®éng hÖ thèng. Windows 2000/XP ®¶m b¶o kh¶ n¨ng “C¾m v„ ch¹y” (Plug and Play) v« cïng phong phó cho nhiÒu thiÕt bÞ ngo¹i vi kh¸c nhau. C¸c hÖ ®iÒu hµnh líp nµy cã h¼n mét thµnh phÇn phôc vô qu¶n lÝ mét c¸ch thuËn tiÖn tµi nguyªn ph©n t¸n: cung cÊp tµi nguyªn cña m×nh (mµn h×nh, bµn phÝm, bé nhí ngoµi,...) cho c¸c hÖ thèng kh¸c trong m¹ng vµ sö dông tµi nguyªn cña hÖ thèng kh¸c. V× vËy, mét hÖ ®iÒu hµnh cña m¸y tr¹m (Client) kh«ng kh¸c nhiÒu so víi hÖ ®iÒu hµnh qu¶n trÞ m¹ng (Server). Windows 2000 Server ®xîc trang bÞ nhiÒu c«ng cô ®Ó qu¶n trÞ m¹ng. 89

Bªn c¹nh m¸y tÝnh c¸ nh©n, c¸c siªu m¸y tÝnh còng ®xîc tiÕp tôc nghiªn cøu ph¸t triÓn, chÕ t¹o vµ ®xa vµo khai th¸c trong thùc tÕ. C¸c m¸y nµy ®xîc l¾p r¸p víi nhiÒu bé xö lÝ. HÖ ®iÒu hµnh ®xîc ph¸t triÓn ®¶m b¶o kh¶ n¨ng tÝnh to¸n song song: mét bµi to¸n cã thÓ ®xîc chia thµnh nhiÒu phÇn nhá vµ c¸c phÇn nµy ®xîc thùc hiÖn ®ång thêi trªn c¸c bé xö lÝ, lµm gi¶m ®¸ng kÓ thêi gian thùc hiÖn. HÖ ®iÒu h†nh m¹ng Sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña c¸c m¹ng m¸y tÝnh: M¹ng côc bé (LAN) vµ m¹ng diÖn réng (WAN) ®ßi hái ph¶i cã hÖ ®iÒu hµnh víi nhiÒu chøc n¨ng phôc vô qu¶n lÝ m¹ng, ®¶m b¶o an toµn vµ b¶o mËt. Nh÷ng hÖ ®iÒu hµnh nµy ®xîc gäi lµ hÖ ®iÒu h„nh m¹ng. Novell NetWare lµ hÖ ®iÒu hµnh m¹ng phæ cËp réng r·i ®Çu tiªn trªn c¸c m¸y tÝnh c¸ nh©n, phôc vô cho viÖc tæ chøc m¹ng côc bé. Windows NT Server lµ hÖ ®iÒu hµnh m¹ng víi c¸c c«ng cô qu¶n lÝ tÖp hiÖu qu¶ cao, sö dông cho c¸c m¸y chñ cña m¹ng côc bé. Windows 2000 Server lµ hÖ ®iÒu hµnh cho m¸y chñ cña m¹ng, cung cÊp nhiÒu dÞch vô kÕt nèi víi m¹ng Internet cho m¹ng côc bé. Hai hÖ ®iÒu hµnh m¹ng Unix vµ Linux cã ®Çy ®ñ c¸c tÝnh n¨ng ®a nhiÖm, nhiÒu ngxêi dïng vµ phôc vô truyÒn th«ng tèt. Unix còng nhx Linux hç trî tèt m«i trxêng lËp tr×nh vµ c¸c øng dông m¹ng. 90

91

†14. KH¸I NIÖM vÒ so¹n th¶o v¨n b¶n 1. C¸c chøc n¨ng chung cña hÖ so¹n th¶o v¨n b¶n Trong cuéc sèng cã nhiÒu viÖc liªn quan ®Õn v¨n b¶n nh so¹n th«ng b¸o, ®¬n tõ, lµm b¸o c¸o,... ®ã chÝnh lµ c«ng viÖc so¹n th¶o v¨n b¶n. Khi viÕt bµi trªn líp lµ ta ®ang so¹n th¶o v¨n b¶n. V¨n b¶n so¹n th¶o trªn m¸y tÝnh ngoµi phÇn ch÷ cßn cã thÓ chøa nhiÒu d¹ng néi dung phong phó kh¸c, ch¼ng h¹n nh b¶ng biÓu, c¸c h×nh ¶nh minh ho¹, ch÷ nghÖ thuËt, c«ng thøc,... HÖ so¹n th¶o v¨n b¶n lµ mét phÇn mÒm øng dông cho phÐp thùc hiÖn c¸c thao t¸c liªn quan ®Õn c«ng viÖc so¹n v¨n b¶n: gâ (nhËp) v¨n b¶n, söa ®æi, tr×nh bµy, lÆu tr÷ vµ in v¨n b¶n. a) NhËp vµ l€u tr÷ v¨n b¶n C¸c hÖ so¹n th¶o v¨n b¶n thêng cho phÐp ta nhËp v¨n b¶n vµo m¸y tÝnh mét c¸ch nhanh chãng mµ cha cÇn quan t©m ®Õn viÖc tr×nh bµy v¨n b¶n. Trong khi ta gâ, hÖ so¹n th¶o v¨n b¶n thêng qu¶n lÝ mét c¸ch tù ®éng viÖc xuèng dßng. B»ng c¸ch nµy ta cã thÓ nhanh chãng nhËn ®îc b¶n ®Çu tiªn vµ cã thÓ lu tr÷ ®Ó tiÕp tôc hoµn thiÖn hoÆc in ra giÊy. b) Söa ®æi v¨n b¶n HÖ so¹n th¶o v¨n b¶n cung cÊp c¸c c«ng cô cho phÐp ta thùc hiÖn c«ng viÖc söa ®æi v¨n b¶n mét c¸ch nhanh chãng. C¸c söa ®æi trªn v¨n b¶n gåm: söa ®æi kÝ tù vµ tõ, söa ®æi cÊu tróc v¨n b¶n. x Söa ®æi kÝ tù vµ tõ Trong khi ta gâ, c¸c sai sãt cã thÓ x¶y ra. HÖ so¹n th¶o v¨n b¶n cho phÐp xo¸, chÌn thªm hoÆc thay thÕ kÝ tù, tõ hay côm tõ nµo ®ã ®Ó söa chóng mét c¸ch nhanh chãng. x Söa ®æi cÊu tróc v¨n b¶n Khi lµm viÖc víi v¨n b¶n ta cã thÓ thay ®æi cÊu tróc cña v¨n b¶n: xo¸, sao chÐp, di chuyÓn, chÌn thªm mét ®o¹n v¨n b¶n hay h×nh ¶nh ®· cã s½n. 92

c) Tr×nh bµy v¨n b¶n Chøc n¨ng tr×nh bµy v¨n b¶n lµ ®iÓm rÊt m¹nh cña c¸c hÖ so¹n th¶o v¨n b¶n. Ta cã thÓ lùa chän c¸ch tr×nh bµy phï hîp vµ ®Ñp m¾t cho v¨n b¶n ë møc kÝ tù, møc ®o¹n v¨n hay møc trang. Kh¶ n¨ng ®Þnh d¹ng kÝ tù x Ph«ng ch÷ (7LPHV1HZ5RPDQ, $ULDO, Courier New,...); cì ch÷ 24x Cì ch÷ (cì ch÷ 12, cì ch÷ 18, ,…); x KiÓu ch÷ (®Ëm, nghiªng, g¹ch ch©n,...); x Mµu s¾c (®á, xanh, vµng,...); x VÞ trÝ t¬ng ®èi so víi dßng kÎ (cao h¬n, thÊp h¬n); x Kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c kÝ tù trong mét tõ vµ gi÷a c¸c tõ víi nhau. Thñ ®« H×nh 43. §Þnh d¹ng kÝ tù Kh¶ n¨ng ®Þnh d¹ng ®o¹n v¨n b¶n x VÞ trÝ lÒ tr¸i, lÒ ph¶i cña ®o¹n v¨n b¶n; x C¨n lÒ (tr¸i, ph¶i, gi÷a, ®Òu hai bªn); x Dßng ®Çu tiªn: thôt vµo hay nh« ra so víi c¶ ®o¹n v¨n b¶n; x Kho¶ng c¸ch ®Õn ®o¹n v¨n b¶n tríc, sau; x Kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c dßng trong cïng ®o¹n v¨n b¶n,... Thôt ®Çu dßng Sau ®©y lµ mét sè vÝ dô C¨n gi÷a C¸c c«ng cô tr×nh bµy trong hÖ so¹n th¶o v¨n b¶n kh¸ phong phó: chän kÝch thíc lÒ (tr¸i, ph¶i, trªn, C¨n ph¶i díi) hay chän kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c Kho¶ng c¸ch ®Õn ®o¹n trªn dßng (®¬n, kÐp hoÆc tuú chän) C¨n tr¸i c¨n lÒ (tr¸i, ph¶i hay ®Òu hai bªn): Kho¶ng c¸ch nh÷ng dÊu c¸ch sÏ ®îc chÌn tù ®éng ®Õn ®o¹n dxíi gi÷a c¸c tõ vµ c¸c dßng c¨n th¼ng theo lÒ t¬ng øng. C¨n ®Òu hai bªn thôt dßng (®èi víi tÊt c¶ c¸c dßng ®Çu tiªn cña c¸c ®o¹n hay mét vµi ®o¹n ®Æc biÖt nµo ®ã) H×nh 44. §Þnh d¹ng ®o¹n v¨n b¶n 93

Kh¶ n¨ng ®Þnh d¹ng trang v¨n b¶n x LÒ trªn, lÒ díi, lÒ tr¸i, lÒ ph¶i cña trang; x Híng giÊy (n»m ngang hay th¼ng ®øng); x KÝch thíc trang giÊy; x Tiªu ®Ò trªn (®Çu trang), tiªu ®Ò díi (cuèi trang),... H×nh 45. §Þnh d¹ng trang d) Mét sè chøc n¨ng kh¸c C¸c hÖ so¹n th¶o v¨n b¶n cßn cung cÊp mét sè c«ng cô gióp t¨ng hiÖu qu¶ so¹n th¶o v¨n b¶n, trong sè ®ã cã thÓ kÓ ®Õn: x T×m kiÕm vµ thay thÕ: T×m vµ thay thÕ tù ®éng mét tõ hoÆc côm tõ trong mét phÇn hoÆc toµn bé v¨n b¶n. C«ng cô nµy ®Æc biÖt h÷u Ých khi so¹n th¶o v¨n b¶n dµi; x Cho phÐp gâ t¾t hoÆc tù ®éng söa lçi khi gâ sai; x T¹o b¶ng vµ thùc hiÖn tÝnh to¸n, s¾p xÕp d÷ liÖu trong b¶ng; x T¹o môc lôc, chó thÝch, tham chiÕu tù ®éng; x Chia v¨n b¶n thµnh c¸c phÇn víi c¸ch tr×nh bµy kh¸c nhau; x Tù ®éng ®¸nh sè trang, ph©n biÖt trang ch½n vµ trang lÎ; x ChÌn h×nh ¶nh vµ kÝ hiÖu ®Æc biÖt vµo v¨n b¶n; x VÏ h×nh vµ t¹o ch÷ nghÖ thuËt trong v¨n b¶n; x KiÓm tra chÝnh t¶, ng÷ ph¸p, t×m tõ ®ång nghÜa, thèng kª,...; x HiÓn thÞ v¨n b¶n díi nhiÒu gãc ®é kh¸c nhau: chi tiÕt, ph¸c th¶o, díi d¹ng trang in,... Ngoµi ra, c¸c hÖ so¹n th¶o v¨n b¶n cßn cã thÓ cã nh÷ng c«ng cô hç trî kh¸c. Do giao diÖn cña c¸c hÖ so¹n th¶o v¨n b¶n ngµy cµng trë nªn th©n thiÖn h¬n víi ngêi dïng nªn viÖc khai th¸c vµ sö dông nã ngµy mét dÔ dµng h¬n. 94

Nhê hÖ so¹n th¶o v¨n b¶n, ngêi dïng cã thÓ dÔ dµng söa ch÷a c¸c sai sãt khi so¹n th¶o v¨n b¶n hay lµm næi bËt nh÷ng ®iÒu cÇn nhÊn m¹nh. Ngoµi ra, c¸c c«ng cô nh t¹o b¶ng, tÝnh to¸n trong b¶ng, kiÓm tra chÝnh t¶, gâ t¾t,... lµm gi¶m ®¸ng kÓ thêi gian so¹n th¶o. V¨n b¶n sau khi so¹n th¶o xong, ngoµi viÖc in ra giÊy cã thÓ cßn ®îc lu tr÷ l©u dµi ®Ó dïng l¹i nhiÒu lÇn víi nh÷ng môc ®Ých kh¸c nhau. ViÖc sö dông c¸c hÖ so¹n th¶o v¨n b¶n còng gióp ngêi dïng rÌn luyÖn c¸ch thøc lµm viÖc hîp lÝ vµ chuyªn nghiÖp. 2. Mét sè quy yíc trong viÖc gâ v¨n b¶n a) C¸c ®¬n vÞ xö lÝ trong v¨n b¶n ë møc c¬ së nhÊt, v¨n b¶n ®îc t¹o tõ c¸c kÝ tù (Character). Mét hoÆc mét vµi kÝ tù ghÐp l¹i víi nhau thµnh mét tõ (Word). C¸c tõ ®îc ph©n c¸ch bëi dÊu c¸ch (cßn gäi lµ kÝ tù trèng - Space) hoÆc c¸c dÊu ng¾t c©u. TËp hîp nhiÒu tõ kÕt thóc b»ng mét trong c¸c dÊu kÕt thóc c©u, vÝ dô dÊu chÊm (.), dÊu chÊm hái (?), dÊu chÊm than (!), ®îc gäi lµ c©u (Sentence). TËp hîp c¸c kÝ tù n»m trªn cïng mét hµng ®îc gäi lµ mét dßng (Line). NhiÒu c©u cã liªn quan víi nhau hoµn chØnh vÒ ng÷ nghÜa nµo ®ã t¹o thµnh mét ®o¹n v¨n b¶n (Paragraph). C¸c ®o¹n v¨n b¶n ®îc ph©n c¸ch bëi dÊu ng¾t ®o¹n (hay cßn gäi lµ xuèng dßng b»ng phÝm Enter). PhÇn v¨n b¶n ®Þnh d¹ng ®Ó in ra trªn mét trang giÊy ®îc gäi lµ trang (Page). PhÇn v¨n b¶n hiÓn thÞ trªn mµn h×nh t¹i mét thêi ®iÓm ®îc gäi lµ trang mµn h×nh. b) Mét sè quy €íc trong viÖc gâ v¨n b¶n §Ó v¨n b¶n ®îc nhÊt qu¸n vµ cã h×nh thøc hîp lÝ, mét sè quy íc chung cÇn ®îc tu©n thñ nh sau: x C¸c dÊu ng¾t c©u nh dÊu chÊm (.), dÊu phÈy (,), dÊu hai chÊm (:), dÊu chÊm phÈy (;), dÊu chÊm than (!), dÊu chÊm hái (?) ph¶i ®îc ®Æt s¸t vµo tõ ®øng tríc nã, tiÕp theo lµ mét dÊu c¸ch nÕu sau ®ã vÉn cßn néi dung; x Gi÷a c¸c tõ chØ dïng mét kÝ tù trèng ®Ó ph©n c¸ch. Gi÷a c¸c ®o¹n còng chØ xuèng dßng b»ng mét lÇn nhÊn phÝm Enter; 95

x C¸c dÊu më ngoÆc (gåm \"(\", \"[\", \"{\", \"<\") vµ c¸c dÊu më nh¸y (gåm \"‘\", \"“\") ph¶i ®îc ®Æt s¸t vµo bªn tr¸i kÝ tù ®Çu tiªn cña tõ tiÕp theo. T¬ng tù, c¸c dÊu ®ãng ngoÆc (gåm \")\", \"]\", \"}\", \">\") vµ c¸c dÊu ®ãng nh¸y (gåm \"’\", \"”\") ph¶i ®îc ®Æt s¸t vµo bªn ph¶i kÝ tù cuèi cïng cña tõ ngay tríc ®ã. Chó ý: Tuy nhiªn, do môc ®Ých thÈm mÜ, mét sè s¸ch vÉn ®Æt c¸c dÊu nhx dÊu hai chÊm (:), dÊu chÊm phÈy (;), dÊu chÊm than (!), dÊu chÊm hái (?) c¸ch tõ ®øng trxíc nã mét dÊu c¸ch. Trong nh÷ng trxêng hîp nµy ngxêi so¹n th¶o ph¶i tù kiÓm so¸t viÖc xuèng dßng cña c¸c kÝ tù nµy. 3. Ch÷ ViÖt trong so¹n th¶o v¨n b¶n a) Xö lÝ ch÷ ViÖt trong m¸y tÝnh HiÖn t¹i, m¸y tÝnh ®· cã thÓ cho phÐp nhËp, lu tr÷ vµ hiÓn thÞ ®îc v¨n b¶n cña mét sè d©n téc ë ViÖt Nam. Mét sè phÇn mÒm xö lÝ ®îc v¨n b¶n ch÷ ViÖt (quèc ng÷), ch÷ N«m, ch÷ Th¸i, ch÷ Chµm, ch÷ Kh¬-me hay ch÷ Hoa. Trong t¬ng lai, sÏ cã nh÷ng phÇn mÒm hç trî ch÷ cña nh÷ng d©n téc kh¸c ë ViÖt Nam. Xö lÝ ch÷ ViÖt trong m«i trêng m¸y tÝnh bao gåm c¸c viÖc chÝnh sau: x NhËp v¨n b¶n ch÷ ViÖt vµo m¸y tÝnh. x Lu tr÷, hiÓn thÞ vµ in Ên v¨n b¶n ch÷ ViÖt. b) Gâ ch÷ ViÖt Ngêi dïng nhËp v¨n b¶n ch÷ ViÖt vµo m¸y tÝnh th«ng qua bµn phÝm vµ chƬng tr×nh ®iÒu khiÓn cho phÐp m¸y tÝnh nhËn ®óng m· kÝ tù tiÕng ViÖt ®îc gâ tõ bµn phÝm. Ch¬ng tr×nh ®iÒu khiÓn nµy ®îc gäi lµ ch¬ng tr×nh hç trî gâ ch÷ ViÖt (gäi t¾t lµ tr×nh gâ ch÷ ViÖt). Mét sè tr×nh gâ ch÷ ViÖt phæ biÕn hiÖn nay lµ Vietkey, Unikey,... Hai kiÓu gâ ch÷ ViÖt phæ biÕn hiÖn nay lµ: x KiÓu TELEX; x KiÓu VNI. Hai kiÓu gâ nµy ®îc tr×nh bµy trong b¶ng díi ®©y. 96

§Ó gâ ch÷ KiÓu TELEX KiÓu VNI ¨ Ta gâ Ta gâ © aw a8 ® aa a6 ª dd d9 « ee e6 ¬ oo o6 x o7 ow hoÆc [ u7 §Ó gâ dÊu uw hoÆc ] HuyÒn 2 S¾c f 1 Hái s 3 Ng· r 4 NÆng x 5 Xo¸ dÊu j 0 z Chóng ta cÇn sö dông thµnh th¹o mét trong hai c¸ch gâ trªn. c) Bé m· ch÷ ViÖt Hai bé m· ch÷ ViÖt phæ biÕn dùa trªn bé m· ASCII lµ TCVN3 (hay ABC) vµ VNI thêng ®îc sö dông trong c¸c tr×nh gâ ch÷ ViÖt ®Ó m· ho¸ ch÷ ViÖt trong m¸y tÝnh. Ngoµi ra, cßn cã bé m· Unicode lµ bé m· chung cho mäi ng«n ng÷ cña c¸c quèc gia trªn thÕ giíi, trong ®ã cã tiÕng ViÖt. HiÖn nay, bé m· Unicode ®· ®îc quy ®Þnh ®Ó sö dông trong c¸c v¨n b¶n hµnh chÝnh cña ViÖt Nam. d) Bé ph«ng ch÷ ViÖt §Ó hiÓn thÞ vµ in ®îc ch÷ ViÖt, cÇn cã c¸c bé ch÷ ViÖt (cßn ®îc gäi lµ bé ph«ng) t¬ng øng víi tõng bé m·. Cã nhiÒu bé ph«ng víi nhiÒu kiÓu ch÷ kh¸c nhau ®îc x©y dùng ®Ó hiÓn thÞ vµ in ch÷ ViÖt. VÝ dô, nh÷ng bé ph«ng øng víi bé m· TCVN3 ®îc ®Æt tªn víi tiÕp ®Çu ng÷ .Vn, ch¼ng h¹n .VnTime, .VnArial,... hay nh÷ng bé ph«ng øng víi bé m· VNI ®îc ®Æt tªn víi tiÕp ®Çu ng÷ VNI- nh VNI-Times, VNI-Helve,... 97

HiÖn nay, ®· cã mét sè bé ph«ng øng víi bé m· Unicode hç trî cho ch÷ ViÖt nh Times New Roman, Arial, Tahoma,... e) C¸c phÇn mÒm hç trî ch÷ ViÖt PhÇn lín c¸c hÖ so¹n th¶o ®Òu cã chøc n¨ng kiÓm tra chÝnh t¶, tù ®éng söa lçi, s¾p xÕp,... cho mét sè ng«n ng÷ th«ng dông trªn thÕ giíi nhng nh÷ng chøc n¨ng nµy cha dïng ®îc cho tiÕng ViÖt. §Ó m¸y tÝnh cã thÓ kiÓm tra chÝnh t¶, söa lçi, s¾p xÕp,... v¨n b¶n tiÕng ViÖt, cÇn dïng c¸c phÇn mÒm tiÖn Ých riªng. HiÖn nay, mét sè phÇn mÒm tiÖn Ých gióp kiÓm tra chÝnh t¶, nhËn d¹ng ch÷ ViÖt,... ®· vµ ®ang ®îc ph¸t triÓn. C¸c thuËt ng÷ chÝnh HÖ so¹n th¶o v¨n b¶n; KÝ tù, §o¹n v¨n b¶n; Trang v¨n b¶n; §Þnh d¹ng; Ph«ng ch÷; C¨n lÒ; Tr×nh gâ ch÷ ViÖt; Bé m· ch÷ ViÖt; Bé ph«ng ch÷ ViÖt. C©u hái vµ bµi tËp 1. H·y m« t¶ c¸c chøc n¨ng chung cña hÖ so¹n th¶o v¨n b¶n. 2. Gi¶i thÝch lÝ do v× sao cÇn tu©n thñ c¸c quy wíc khi gâ v¨n b¶n, ch¼ng h¹n v× sao c¸c dÊu phÈy, chÊm, hai chÊm, chÊm phÈy,… ph¶i gâ s¸t vµo kÝ tù cuèi cïng cña tõ trwíc ®ã? 3. §Ó cã thÓ so¹n th¶o v¨n b¶n ch÷ ViÖt, trªn m¸y tÝnh cÇn cã nh÷ng g×? 4. H·y viÕt d·y kÝ tù cÇn gâ theo kiÓu Telex (hoÆc VNI) ®Ó nhËp c©u \"Trong ®Çm g× ®Ñp b»ng sen\". 5. H·y chuyÓn sang tiÕng ViÖt ®o¹n gâ kiÓu Telex sau: Mays tinhs laf mootj thieets bij khoong theer thieeus trong coong vieecj vawn phongf thowif nay. 6. H·y chuyÓn sang tiÕng ViÖt ®o¹n gâ kiÓu VNI sau: Chie6n1 tha8ng1 D9ie6n5 Bie6n Phu3 lu7ng2 la6y4 na8m cha6u, cha6n1 d9o6ng5 d9ia5 ca6u2. 98

)RUPDWWHG6SDFH$IWHUSW †15. Lm quen víi MICROSOFT WORD Tõ bµi nµy, chóng ta sÏ t×m hiÓu mét trong nh÷ng hÖ so¹n th¶o v¨n b¶n )RUPDWWHG6SDFH%HIRUHSW th«ng dông nhÊt hiÖn nay lµ Microsoft Word (gäi t¾t lµ Word) cña h·ng )RUPDWWHG6SDFH%HIRUHSW Microsoft. 1. Mµn h×nh lµm viÖc cña Word H×nh 46. BiÓu t|îng cña Word Word ®îc khëi ®éng nh mäi phÇn mÒm trong Windows, b»ng mét trong c¸c c¸ch sau: C¸ch 1. Nh¸y ®óp chuét lªn biÓu tîng cña Word trªn mµn h×nh nÒn; C¸ch 2. Tõ nót Start cña Windows chän Starto All ProgramsoMicrosoft Word. a) C¸c thµnh phÇn chÝnh trªn mµn h×nh H×nh 47 lµ mµn h×nh lµm viÖc cña Word. H×nh 47. M„n h×nh l„m viÖc cña Word 99

Word cho phÐp ngêi dïng thùc hiÖn c¸c thao t¸c trªn v¨n b¶n b»ng nhiÒu c¸ch: sö dông lÖnh trong b¶ng chän, biÓu tîng (nót lÖnh) t¬ng øng trªn thanh c«ng cô hoÆc c¸c tæ hîp phÝm t¾t. b) Thanh b¶ng chän Mçi b¶ng chän gåm c¸c lÖnh cã chøc n¨ng cïng nhãm. Thanh b¶ng chän (h. 47) chøa tªn c¸c b¶ng chän: File, Edit, View,... B¶ng díi ®©y m« t¶ ng¾n gän c¸c b¶ng chän cña Word. B¶ng chän M« t¶ File (tÖp) C¸c lÖnh xö lÝ tÖp v¨n b¶n, nhx New... (míi), Open... (më), Close (®ãng), Save (lxu), Save As... (lxu víi tªn kh¸c), Edit (biªn tËp) Print... (in), Exit (tho¸t),... View (hiÓn thÞ) C¸c lÖnh biªn tËp v¨n b¶n nhx Cut (xo¸), Copy (sao), Paste (d¸n),... Insert (chÌn) C¸c lÖnh hiÓn thÞ nhx Normal (chuÈn), Print Layout (trang in), Format (®Þnh d¹ng) Toolbars (thanh c«ng cô),... Tools (c«ng cô) Table (b¶ng) C¸c lÖnh chÌn ®èi txîng vµo v¨n b¶n: Break (ng¾t), Page Window (cöa sæ) Numbers... (sè trang), Picture (h×nh ¶nh),... Help (trî gióp) C¸c lÖnh ®Þnh d¹ng nhx Font... (ph«ng ch÷), Paragraph... (®o¹n v¨n b¶n),... C¸c lÖnh trî gióp c«ng viÖc so¹n th¶o C¸c lÖnh lµm viÖc víi b¶ng C¸c lÖnh liªn quan ®Õn hiÓn thÞ cöa sæ C¸c hxíng dÉn trî gióp c) Thanh c«ng cô Thanh c«ng cô chøa biÓu tîng cña mét sè lÖnh thêng dïng. Cã nhiÒu thanh c«ng cô trong Word nh: Thanh c«ng cô chuÈn (h. 48), thanh c«ng cô ®Þnh d¹ng, thanh c«ng cô vÏ,... §Ó thùc hiÖn lÖnh, chØ cÇn nh¸y chuét vµo biÓu tîng t¬ng øng trªn thanh c«ng cô (do vËy c¸c biÓu tîng nµy cßn ®îc gäi lµ c¸c nót lÖnh). Sö dông c¸c nót lÖnh lµ c¸ch thùc hiÖn nhanh lÖnh trong Word. 100